Θανάσης Διαλεκτόπουλος ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΕΚΦΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΠΕΝΘΟΥΣ

Transcript

1 Θανάσης Διαλεκτόπουλος ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΕΚΦΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΠΕΝΘΟΥΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

2 ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΕΚΦΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΠΕΝΘΟΥΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ: ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΥΠΤΟΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (6.500 π.χ π.χ.) ΕΠΟΧΗ ΧΑΛΚΟΥ ΜΥΚΗΝΑΙΚΗ ΕΠΟΧΗ (3000 έως 1100 π.χ.) ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1100 π.χ. έως 750 π.χ) ΑΡΧΑΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (750 π.χ. έως 479 π.χ.) ΚΛΑΣΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (479 π.χ. έως 323 π.χ.) Καλλωπισμός και πρόθεση Εκφορά και ταφή Περίδειπνο Ετήσιες προσφορές στη μνήμη των νεκρών Νεκροταφεία Είδη Τάφων Κτερίσματα ΡΩΜΑΙΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (146 π.χ. έως 330 μ.χ.) ΠΑΛΑΙΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ & ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (330 μ.χ. έως 1453) ΙΣΛΑΜ ΠΕΡΙΕΡΓΑ ΕΘΙΜΑ ΕΚΦΡΑΣΗΣ ΠΕΝΘΟΥΣ ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ

3 ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΕΚΦΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΠΕΝΘΟΥΣ ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΥΠΤΟΣ Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι πίστευαν πως με την ταρίχευση και τη μουμιοποίηση διατηρούνταν η ταυτότητα του ατόμου στη μεταθανάτια ζωή. Αρχικά στην Αίγυπτο οι νεκροί τοποθετούνταν σε καλαμένια φέρετρα πάνω στην καφτή άμμο, πράγμα που είχε ως αποτέλεσμα την ταχεία αφυδάτωση του σώματος και την επιβράδυνση της αποσύνθεσης και επακόλουθα θάβονταν. Η ταρίχευση αναπτύχθηκε από τους Αιγυπτίους κατά τη διάρκεια της 4ης Δυναστείας. Αφαιρούνταν όλοι οι μαλακοί ιστοί, ενώ οι κοιλότητες πλένονταν και γεμίζονταν με νάτρο. Το νάτρο, το οποίο εξορυσσόταν από τον πυθμένα αποστραγγισμένων λιμνών κοντά στον Νείλο, είχε αντισηπτικές και ξηραντικές ιδιότητες. Είναι λευκό, κρυσταλλικό υγροσκοπικό (απορροφά νερό) ορυκτό το οποίο αναφέρεται ενίοτε ως «ακάθαρτο αλάτι». Κατόπιν ολόκληρο το σώμα εμβυθιζόταν σε νάτρο. Καθώς θεωρούνταν αδίκημα με ποινή λιθοβολισμού οποιαδήποτε βλάβη στο σώμα του Φαραώ, ακόμα και μετά θάνατο, εκείνος που έκανε τη χειρουργική τομή στο υπογάστριο διωκόταν τελετουργικά (αποτροπαϊκά) με λιθοβολισμό ως μιαρός. Μετά την εμβάπτισή τους στο νάτρο τα σώματα αλείφονταν εσωτερικά και εξωτερικά με ρητίνες για να διατηρούνται και τυλίγονταν με επιδέσμους από λινό ύφασμα, με ενσωματωμένα φυλακτά. Στην περίπτωση του Φαραώ ή μελών της οικογενείας του και υψηλών αξιωματούχων το σώμα τοποθετoύνταν σε μια σειρά αλληλοκαλυπτόμενων φέρετρων. Το μεγαλύτερο και εξωτερικό μέσα στο οποίο τοποθετούνταν με σειρά όλα τα άλλα ήταν συνήθως μια λίθινη σαρκοφάγος. Οι πνεύμονες, το συκώτι το στομάχι και τα έντερα διατηρούνταν ξεχωριστά, αποθηκευμένα σε σφραγισμένο αγγείο, το οποίο προστάτευαν οι τέσσερις γιοι του Ώρου. Βάζα που χρησιμοποιούνταν για τη διατήρηση κάποιων οργάνων των νεκρών, τα οποία είναι διακοσμημένα με τη μορφή του θεού Όρου και των τεσσάρων γιων του. Σύμφωνα με την αιγυπτιακή θρησκεία, οι θεότητες αυτές είχαν το ρόλο της μεταφοράς των ψυχών στον άλλο κόσμο. Στη διαδικασία της μουμιοποίησης περιλαμβάνονταν ενίοτε και ζώα των οικογενειών των αιγυπτίων αριστοκρατών. Η Αιγυπτιακή Βίβλος των Νεκρών είναι μια σειρά διακοσίων αποσπασματικών κειμένων, ύμνων και εικόνων γραμμένων σε πάπυρο, που θάβονταν μαζί με τον νεκρό ή ζωγραφίζονταν στους τοίχους, για να διευκολύνουν το πέρασμά του στον κάτω κόσμο. Μετά το θάνατο η ψυχή του νεκρού οδηγείται από τον Άνουβι στην Αίθουσα της Κρίσης, στο Ντουάτ. Ο Άνουβις είναι η θεότητα που προΐστατο της ταρίχευσης

4 και της νεκρώσιμης τελετουργίας και άνοιγε το δρόμο του άλλου κόσμου για τους νεκρούς. Συχνά απεικονίζεται να κρατά τον νεκρό από το χέρι και να τον οδηγεί προς την Αίθουσα της Κρίσης. Ο Άνουβις ταυτίστηκε με τον ψυχοπομπό Ερμή και επονομάστηκε Ερμάνουβις. Απεικονίζεται ως μελαμψός άνδρας με κεφαλή τσακαλιού ή σκύλου και παχιά ουρά το τσακάλι είναι το ιερό ζώο του Άνουβι να βαδίζει κρατώντας στο χέρι το κηρύκειο και τους φοίνικες. Αυτός είναι άλλωστε ο λόγος για τον οποίο οι αρχαίοι Έλληνες είχαν δώσει στη μητρόπολη της λατρείας του το όνομα Κυνόπολις. Ο θεός Άνουβις. Στην Αίθουσα της Κρίσης λαμβάνει χώρα το ζύγισμα της ψυχής του νεκρού. Η καρδιά του νεκρού με τη μορφή αρχείου της ηθικής του κατόχου της ζυγίζεται με αντίβαρο ένα φτερό. Ο Άνουβις ζυγίζει την καρδιά του νεκρού. Ίσως η ιδέα της μετά θάνατον κρίσεως να προέρχεται από την αρχαία Αίγυπτο. Ο Μιχαήλ Αρχάγγελος ζυγίζει την ψυχή του νεκρού. Ισλαμικό εικονογραφημένο χειρόγραφo με παράσταση της Μέλλουσας Κρίσης και της ζυγοστασίας των ψυχών

5 Αν το αποτέλεσμα είναι ευνοϊκό, ο νεκρός οδηγείται στο Ααρού, ένα είδος παραδείσου όπου εξουσίαζε ο Όσιρις. Αν το αποτέλεσμα είναι δυσμενές, ο δαίμων Αμμίτ (Καταβροχθιστής των καρδιών) εν μέρει κροκόδειλος, εν μέρει λέων και εν μέρει ιπποπόταμος καταβροχθίζει την καρδιά και ο νεκρός παραμένει στην Αίθουσα της κρίσης. Ο δαίμονας Αμμίτ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (6.500 π.χ π.χ.) Οι πρωιμότεροι νεολιθικοί οικισμοί στην Ελλάδα χρονολογούνται λίγο πριν από το π.χ. Πρόκειται για μια περίοδο κατά την οποία θεσμοθετείται σε μεγάλο εύρος η μόνιμη εγκατάσταση, η εξημέρωση των ζώων και των φυτών αλλά και η χρήση της κεραμικής. Οι άνθρωποι της νεολιθικής εποχής είναι γεωργοί και κτηνοτρόφοι που συμπληρώνουν την τροφή τους με το κυνήγι και το ψάρεμα. Τα νεολιθικά σπίτια είναι πασσαλόπηκτα με πήλινες εστίες και αποθηκευτικούς λάκκους στο εσωτερικό ή σε υπαίθριες αυλές. Ταφή νεολιθικής περιόδου. Αρχαιολογικό Μουσείο Θάσου. Στη νεολιθική εποχή ενταφιάζονταν σε λάκκους κάτω από το δάπεδο του σπιτιού. Δίπλα τους τοποθετούσαν αντικείμενα που πίστευαν ότι θα τους ήταν χρήσιμα μετά το θάνατο. Τα πρώτα οργανωμένα νεκροταφεία εμφανίστηκαν προς το τέλος της νεολιθικής περιόδου, σε μικρή απόσταση από τον οικισμό. ΕΠΟΧΗ ΧΑΛΚΟΥ ΜΥΚΗΝΑΙΚΗ ΕΠΟΧΗ (3000 έως 1100 π.χ.) Μετά την νεολιθική εποχή ακολουθεί η εποχή του Χαλκού η οποία αρχίζει περίπου το 3000 π.χ. Η ύστερη εποχή του Χαλκού είναι γνωστή ως Μυκηναϊκή εποχή ( π.χ.) κυρίως στην κεντρική και νότια ηπειρωτική Ελλάδα. Την ύστερη εποχή του Χαλκού οι άνθρωποι κατοικούν σε οργανωμένες ακροπόλεις από όπου ελέγχουν οροπέδια με καλλιεργήσιμη γη, βοσκοτόπια και μεταλλοφόρες θέσεις. Οι νεκροπόλεις βρίσκονται εκτός ορίων οικισμού και περιλαμβάνουν μνημειακού μεγέθους συστάδες κτιστών οικογενειακών τάφων με

6 εκφορική κάλυψη με σχιστόπλακες και πολλαπλές ταφές στο εσωτερικό τους. Αντικατοπτρίζουν την κατά γένη οργάνωση της κοινωνίας, η οποία είχε αναπτύξει δομές εξουσίες που της παρείχαν ασφάλεια σε τειχισμένες ακροπόλεις και πύργους. Παράδειγμα αποτελεί το νεκροταφείο στην οχυρή θέση Καστρί στη νότια Θάσο. Αεροφωτογραφία ταφικής συστάδας ύστερης εποχής του Χαλκού στη θέση Καστρί στη νότια Θάσο Καστρί στη νότια Θάσο Δύο τάφοι ύστερης εποχής του Χαλκού στη θέση Για τα υψηλότερα κοινωνικά στρώματα κατασκευάζονται θολωτοί τάφοι. Πρόκειται για υπόγεια κυκλικά κτίσματα που αποτελούνται από την κυρίως θόλο και ένα μακρύ δρόμο. Το χτίσιμο των θόλων γινόταν με λιθόπλινθους. Το σύνολο των θολωτών τάφων που έχουν βρεθεί στην ηπειρωτική Ελλάδα ανέρχεται στους 120. Όλοι οι θολωτοί τάφοι της ηπειρωτικής Ελλάδας βρέθηκαν συλημένοι ολοκληρωτικά ή εν μέρει, γι αυτό δεν μπορούμε να γνωρίζουμε ακριβώς τα ταφικά έθιμα εκείνης της περιόδου. Θολωτός τάφος Μυκηναϊκής εποχής ( π.χ.) κοντά στην ακρόπολη της Τίρυνθας. Ο δρόμος του τάφου έχει 13μ. μήκος και σχεδόν 3 μ. πλάτος. διαμέτρου 8,50 μ. Η θόλος θολωτού τάφου Μυκηναϊκής εποχής είναι κυκλική,

7 Στην ηπειρωτική Ελλάδα έχουν βρεθεί δύο παραδείγματα τέτοιων τάφων, ο «θησαυρός του Ατρέα» στις Μυκήνες και ο «θησαυρός του Μινύα» στον Ορχομενό. Η είσοδος των θόλων σφραγιζόταν συνήθως με τοίχο και πολύ σπάνια με θύρα. Μυκήνες. Θολωτός τάφος, γνωστός ως «θησαυρός του Ατρέα» Μυκήνες. Τομή και κάτοψη του θολωτού τάφου του Ατρέα. Οι χρυσές μάσκες πορτραίτα (νεκρικά προσωπεία) προσαρμοζόταν στην περιοχή του προσώπου πάνω στο σάβανο. Βρέθηκαν στους τάφους γύρω από τις Μυκήνες και προδίδουν την επαφή και την επιρροή των Αιγυπτίων, αφού και εκείνοι συνήθιζαν να κοσμούν τους νεκρούς τους με λατρευτικές χρυσές μάσκες. Ύστερα από κάθε ταφή το εξωτερικό άκρο του δρόμου κλεινόταν και το εσωτερικό του γεμιζόταν με χώμα. Οι τάφοι καλύπτονταν από ένα τεχνητό λοφίσκο από χώμα και πέτρες που προστάτευε την κατασκευή από τη φυσική φθορά. Κτιστός θολωτός τάφος Μυκηναϊκής εποχής στην περιοχή του Αερινού Μαγνησίας. Πρόκειται για οικογενειακό τάφο, που χρησιμοποιούνταν για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα. Η χρήση των θολωτών τάφων σταματάει το π.χ. Από το διάστημα αυτό και μέχρι το τέλος της Μυκηναϊκής περιόδου (1100 π.χ.) επικρατούν οι

8 θαλαμοειδείς τάφοι, μάλλον επειδή οι νέες οικονομικές συνθήκες δεν επέτρεπαν την κατασκευή τόσο περίπλοκων ταφικών μνημείων. Οι θαλαμοειδείς ή θαλαμωτοί τάφοι είναι υπόγειοι χώροι σκαμμένοι στο μαλακό βράχο σε πλαγιές λόφων. Στην είσοδό τους οδηγούσε ένα μακρύ και στενό όρυγμα με συγκλίνοντα τοιχώματα, που ονομάζεται, όπως και στους θολωτούς τάφους, δρόμος. Στα τοιχώματα των δρόμων υπήρχαν συχνά κόγχες, όπου τοποθετούνταν νεκρικές προσφορές. Ήταν μάλλον οικογενειακοί τάφοι και χρησιμοποιούνταν για πολλές διαδοχικές ταφές από τα μεσαία στρώματα του πληθυσμού. Αποτελούν τον πιο διαδεδομένο τύπο τάφου της Μυκηναϊκής εποχής. Η έκταση του θαλάμου των θαλαμωτών τάφων φτάνει συνήθως περίπου τα 7 τ.μ. και το σχήμα τους εξαρτάται από την ποιότητα και τη σκληρότητα του εδάφους. Ο μεγαλύτερος θαλαμοειδής τάφος είναι ο λεγόμενος «τάφος των παιδιών του Οιδίποδα» στη Θήβα, ο οποίος είχε μάλιστα διακοσμηθεί με ζωγραφιστό διάκοσμο. στη Θήβα. Ο θαλαμωτός τάφος «των παιδιών του Οιδίποδα», κοντά Στον ταφικό θάλαμο οδηγεί ένας λαξευμένος κατηφορικός δρόμος Το εσωτερικό Μυκηναϊκού θολωτού τάφου στη Νεμέα. Οι θαλαμοειδείς τάφοι επειδή δεν ξεχωρίζουν από το έδαφος, βρίσκονται συχνά ασύλητοι, έτσι μας δίνουν πολλές πληροφορίες για τις ταφικές τελετές της εποχής. Κατά μέσο όρο σε κάθε τάφο αυτού του τύπου θάβονταν τρεις έως πέντε νεκροί. Ύστερα από κάθε ενταφιασμό η είσοδος των τάφων φραζόταν με ξερολιθιά και ο δρόμος επιχωματωνόταν. Όταν ο τάφος επρόκειτο να επαναχρησιμοποιηθεί, απομακρύνονταν όλη η επιχωμάτωση του δρόμου και η ξερολιθιά από την είσοδο. Αν δεν υπήρχε αρκετός χώρος στο εσωτερικό του θαλάμου, τα οστά των προηγούμενων ταφών παραμερίζονταν για να τοποθετηθεί ο νέος νεκρός. Άλλοτε ο χώρος

9 εκκενωνόταν εντελώς και τα οστά τοποθετούνταν σε λάκκους στο δάπεδο, στο δρόμο ή σε ειδικά διανοιγμένες κόγχες στα τοιχώματα του θαλάμου. Για τον ίδιο λόγο, την εξοικονόμηση δηλαδή χώρου αλλά και για απολυμανθεί ο θάλαμος, μερικές φορές τα παλαιότερα λείψανα καίγονταν. Στον ομηρικό κόσμο που συμπίπτει με αυτή την εποχή τα έθιμα ταφής παρουσιάζονται, κυρίως, μέσα από την περιγραφή του θανάτου του Πάτροκλου και του Έκτορα. Πρώτη φροντίδα για το νεκρό ήταν να τον πλύνουν, να του φορέσουν καθαρά ρούχα και να τον εκθέσουν σε μια κλίνη. Δίπλα στη νεκρική κλίνη έπαιρναν θέση οι φίλοι και οι συγγενείς, που τον μοιρολογούσαν. Στη συνέχεια, πρόσφεραν θυσίες και του απόθεταν πλούσιες προσφορές. Μετά παρέδιδαν τη σορό του στην πυρά και, όταν έσβηναν οι φλόγες, συγκέντρωναν την τέφρα του σε τεφροδόχα αγγεία, που τα έθαβαν τοποθετώντας μια στήλη στην κορυφή του τύμβου. Συχνά μετά την καύση και την ταφή του νεκρού οργάνωναν, όπως έγινε στην περίπτωση του Πατρόκλου, αθλητικούς αγώνες για να τιμήσουν το νεκρό. Λέγεται ότι ο θεός Πλούτωνας δίδαξε στους Έλληνες τον τρόπο με τον οποίο θα εκπληρώνουν τα χρέη τους προς τους νεκρούς. Για τον λόγο αυτό θεωρείται ο ύψιστος θεός του Κάτω κόσμου και βασιλιάς των καταχθόνιων θεοτήτων. ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1100 π.χ. έως 750 π.χ) Η περίοδος αυτή συνοδεύεται με την πτώση του Μυκηναϊκού πολιτισμού της εποχής του χαλκού. Ονομάζεται «Γεωμετρική» λόγω των γεωμετρικών μοτίβων που συναντώνται στη διακόσμηση των κεραμικών αγγείων αυτής της περιόδου. Είναι γνωστή και ως «εποχή του σιδήρου», καθώς από το 1100 π.χ. και εξής γενικεύεται η χρήση του σιδήρου για την κατασκευή όπλων ή σκευών. Η κύρια πρακτική ταφής είναι η καύση. Είναι κληροδότημα μάλλον των Μυκηναίων οι οποίοι το είχαν υιοθετήσει από τους Χετταίους. Ο βασιλιάς Κροίσος στην πυρά, αττικός αμφορέας του 5 ου π.χ. αιώνα. Μουσείο Λούβρου. Πρώτος ο Ηρακλής εισήγαγε τη συνήθεια να καίνε τους νεκρούς. Μαζί με το νεκρό στην πυρά, έθεταν ζώα, αρώματα και αγαπημένα αντικείμενα του νεκρού. Γινόταν σπονδές με οίνο, και φώναζαν το όνομα του νεκρού. Η πρακτική της καύσης προορίζονταν κυρίως για ενήλικες. Στην Αττική τα αποτεφρωμένα λείψανα φυλάσσονταν σε τεφροδόχα αγγεία, κυρίως σε αμφορείς με λαβές στο λαιμό για τους άνδρες και σε αμφορείς με λαβές στην κοιλιά για τις γυναίκες τα οποία τοποθετούνταν σε κυκλική κοιλότητα τετράγωνου λακκοειδούς τάφου. Τα κτερίσματα περιλάμβαναν όπλα, αιχμές δόρατος, κοσμήματα, αγγεία, ειδώλια από πηλό κλπ.

10 Σχεδιαστική απόδοση γεωμετρικών τάφων με καύσεις από την Αθήνα. Μέσα στο λάκκο τοποθετείται η τεφροδόχος, ενώ το υλικό της πυράς διασκορπίζεται στο δάπεδο. Έξω από τον τάφο τοποθετούνται λίθινες στήλες και αγγεία ως ταφικά σήματα. Ο ενταφιασμός παρέμεινε η κύρια πρακτική ταφής για τα παιδιά, τα οποία θάβονταν σε μικρότερους λάκκους απλούστερης κατασκευής. Ωστόσο, σε αρκετές περιοχές συνυπήρχε η πρακτική του ενταφιασμού με την πρακτική της καύσης. Τα κτερίσματα στους ενταφιασμούς παιδιών περιορίζονται σε μικρογραφίες αντικειμένων. Κιβωτιόσχημος ορθογώνιος, δηλαδή, λάκκος με πλευρές επενδυμένες με κάθετες πλάκες. Πρωτογεωμετρική- Γεωμετρική περίοδος, 10 ος - 8 ος αι. π.χ.. Αρχαιολογικό Μουσείο Λαμίας. Πυξίδα και χάλκινα κοσμήματα γυναικείας ενδυμασίας από τάφους στη Μαγνησία της Θεσσαλίας. Αθανασάκειο Μουσείο Βόλου, 8ος αιώνας π.χ. Αναφορές για τα έθιμα ταφής προέρχονται από αγγεία της περιόδου. Οι συνηθέστερες σκηνές που απεικονίζεται είναι εκείνη της πρόθεσης (ο νεκρός περιβάλλεται από τους θρηνούντες) και της εκφοράς (μεταφοράς του νεκρού σε πομπή από πολεμιστές και άρματα). Το εθιμοτυπικό αυτό αντανακλά την τιμή προς το νεκρό και αφορά κυρίως τις αριστοκρατικές οικογένειες.

11 Αττικός Αμφορέας του ζωγράφου του Διπύλου π.χ. με απεικόνιση πρόθεσης. Ύψος 1,55 εκ. Αθήνα. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Λεπτομέρεια από «Πρόθεση» του νεκρού. Ο νεκρός να περιβάλλεται από θρηνούντες. Οι μορφές είναι ψηλόλιγνες και το πάνω μέρος του σώματός τους σχηματίζει ισοσκελές τρίγωνο. Στο ύψος των λαβών του αγγείου αναπτύσσεται το κύριο θέμα που είναι η πρόθεση του νεκρού. Πάνω στο νεκρικό κρεβάτι βρίσκεται το σώμα μιας νεκρής. Κανονικά είναι σκεπασμένη με το σάβανο, που έχει αβακωτό σχέδιο, παρόλα αυτά είναι ορατή. Δεξιά της βρίσκονται ένα παιδί και έξι άνδρες και αριστερά της 7 άνδρες, οι οποίοι έχουν τα χέρια στο κεφάλι, προφανώς σε στάση θρήνου. Κάτω από το νεκρικό κρεβάτι εικονίζονται δύο άνδρες, δεξιά και δύο γυναίκες αριστερά. Στη βάση και στην κορυφή του λαιμού του αγγείου εικονίζονται αίγαγροι που αναπαύονται και ζαρκάδια που βόσκουν. Το υπόλοιπο αγγείο είναι διακοσμημένο με γεωμετρικά μοτίβα, με κυριότερο το μαίανδρο. Ο αμφορέας χρησίμευε ως σήμα πάνω στον τάφο κάποιας Αθηναίας. Γενικότερα ως σήματα χρησιμοποιούνταν στις γυναικείες ταφές αμφορείς με λαβές στην κοιλιά και στις ανδρικές αμφορείς με λαιμό και κρατήρες με ψηλό πόδι. Στο ζωγράφο του Διπύλου και στο εργαστήριό του αποδίδονται περίπου 50 αγγεία. Οι μορφές του είναι ψηλόλιγνες και το πάνω μέρος του σώματός τους σχηματίζει ισοσκελές τρίγωνο. Κρατήρας Γεωμετρικής εποχής. Εικονίζεται σκηνή εκφοράς του νεκρού. Χρονολογείται μεταξύ 745 και 740 π.χ. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών.

12 ΑΡΧΑΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (750 π.χ. έως 479 π.χ.) Στην Αρχαϊκή Περίοδο εφαρμόστηκε κυρίως η πρακτική της καύσης, ίσως από επιρροή της Ανατολής σχετικά με την απελευθέρωση της ψυχής. Παράλληλα υπάρχουν και ενδείξεις πρακτικής απλού ενταφιασμού. Οι στάχτες φυλάσσονταν σε αμφορέα και ενταφιάζονταν σύμφωνα με το εθιμοτυπικό του ενταφιασμού. Η διαφορά με τις προηγούμενες περιόδους είναι ότι τώρα η καύση πραγματοποιείται στο σημείο ταφής (μέχρι τότε προτιμούνταν η ανακομιδή των υπολειμμάτων καύσης). Τα νεκροταφεία βρίσκονται εκτός των τειχών της πόλης. Επιμελημένα ταφικά σήματα κατασκευάζονται στο σημείο ταφής. Το όνομα του νεκρού, της οικογένειας και του καλλιτέχνη της στήλης χαράσσονταν επάνω σε αυτή. ΚΛΑΣΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (479 π.χ. έως 323 π.χ.) Είναι η χρονική περίοδος που ονομάστηκε έτσι λόγω των υψηλών επιτευγμάτων στο χώρο του πολιτισμού. Κλείνει με το θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου στη Βαβυλώνα το 323 π.χ. Οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν ιερότατες τις νεκρικές τελετές, διότι πίστευαν ότι οι ψυχές όσων δεν θάπτονταν, δεν γίνονταν δεκτές στα Ηλύσια Πεδία. Η μέγιστη κατάρα που μπορούσε να εκφέρει κάποιος κατά άλλου, ήταν να μείνει άταφος «εκπίπτειν χθονός», δηλαδή να μην του αποδοθούν οι επιτάφιες τιμές. Μόνο οι αυτόχειρες (όσοι αυτοκτόνησαν), θεωρούνταν ανάξιοι ταφής, αλλά και οι ιερόσυλοι, οι προδότες της πατρίδας, οι εχθροί, αλλά και όσοι χτυπήθηκαν από κεραυνό. Τα παιδιά ήταν υποχρεωμένα να αναλάβουν τη νεκρώσιμη τελετή και τα έξοδα της κηδείας. Στα χρόνια του Σόλωνα υπήρχε και ανάλογος νόμος που υποχρέωνε να παιδιά να θάπτουν τους γονείς, υπήρχε όμως και εξαίρεση για όσους γονείς δεν είχαν προνοήσει να μάθουν στα παιδιά τους μια τέχνη, τότε τα παιδιά αυτά δεν ήταν υποχρεωμένα να αναλάβουν τα έξοδα κηδείας των γονέων τους (εφόσον δεν γνώριζαν κάποια τέχνη, δεν είχαν εργασία και χρήματα). Όταν κάποιος ήταν βαριά ασθενής και πλησίαζε η ώρα θανάτου του, οι συγγενείς του αφιέρωναν μια πλεξούδα από τα μαλλιά του στους καταχθόνιους θεούς, θέλοντας να δείξουν ότι παρέδιδαν τον ετοιμοθάνατο στο θεό του κάτω κόσμου. Όταν κάποιος καταλάβαινε ότι πλησίαζε η ώρα του θανάτου του, επικαλούνταν και προσευχόταν στο θεό Ερμή, τον ψυχοπομπό που μετέφερε τις ψυχές στον Άδη. Οι προσευχές αυτές λεγόταν «Εξιτήριοι ευχαί». Οι συγγενείς μαζεύονταν γύρω από την κλίνη του ασθενή, τον αγκάλιαζαν και τον αποχαιρετούσαν, δεχόταν από αυτόν τα τελευταία του λόγια και εισέπνεαν την τελευταία αναπνοή του. Όταν τελικά πέθαινε του έκλειναν τα μάτια («συναρμότειν τους οφθαλμούς»), το στόμα και τα ρουθούνια και κάλυπταν το πρόσωπό του με κάλυμμα. Του έκλεισα τα μάτια λέμε μέχρι σήμερα, το έθιμο είναι τόσο γενικό, ώστε έμεινε να σημαίνει και να είναι ισοδύναμο με το πέθανε. Ακολούθως χτυπούσαν βίαια τον αέρα με χάλκινα αγγεία, ώστε ο κρότος να διώξει τα κακά δαιμόνια που θα εμπόδιζαν την πορεία της ψυχής στον κάτω κόσμο. Τα ταφικά έθιμα περιλάμβαναν τα παρακάτω στάδια: 1. τον καλλωπισμό και την πρόθεση 2. την εκφορά και την ταφή

13 3. το περίδειπνο 4. τις ετήσιες προσφορές στη μνήμη των νεκρών Ο καλλωπισμός και η πρόθεση Γυναίκες του άμεσου περιβάλλοντος του νεκρού, ηλικίας άνω των 60 ετών, φρόντιζαν για τον καλλωπισμό του νεκρού σώματος. Αφού το έπλεναν με νερό και μυρωδικά βότανα, το άλειφαν με λάδι και το μύρωναν, στεφάνωναν το κεφάλι με άνθη που συμβόλιζαν το έπαθλο για τον αγώνα της ζωής, το στόλιζαν με κορδέλες και κοσμήματα, το φορούσαν λευκά ρούχα και το κάλυπταν με λευκό σεντόνι. Σύμφωνα με το νόμο του Σόλωνα απαγορευόταν η ταφή των νεκρών με περισσότερα από τρία ρούχα. Ενδυμασία καλλωπισμού. Η πρόθεση διαρκούσε μια ημέρα κατά την οποία πραγματοποιούνταν τα, σύμφωνα με την παράδοση, μοιρολόγια και η τελευταία επίσκεψη των συγγενών και των φίλων. Τοποθετούσαν το νεκρό σώμα στην έξοδο του σπιτιού πάνω σε λέκτρο (κλίνη-φέρετρο) που καλυπτόταν με λινό ύφασμα. Σύμφωνα με τα έθιμα των αρχαίων Ελλήνων εκεί ήταν πλέον η θέση του νεκρού που άφηνε τα εγκόσμια και όδευε στον άλλο κόσμο, τον κόσμο των νεκρών. «Πρόθεση» του νεκρού. Μελανόμορφος πίνακας περ. 510 π.χ., ύψος 23,6 εκ. Στην Αρχαϊκή περίοδο συχνά διακοσμούνται πήλινοι πίνακες με τη μελανόμορφη τεχνική και προσφέρονται είτε ως αφιερώματα σε ιερά, είτε σχετίζονται με τάφους. Η θεματολογία και τα σιδερένια καρφιά στις δύο πάνω γωνίες του, μαρτυρούν ότι προέρχεται από ταφικό μνημείο. Ο νεκρός είχε στραμμένα τα πόδια προς την είσοδο του σπιτιού (τη θήρα) και το πρόσωπο προς την ανατολή, έθιμο που τηρείται μέχρι σήμερα. Το κεφάλι ήταν ανασηκωμένο καθώς ακουμπούσε πάνω σε μαξιλάρι για να μην πέφτει η σιαγόνα και μένει το στόμα ανοιχτό. Τοποθετούσαν και έναν οβολό στο στόμα του νεκρού, ήταν τα ναύλα του νεκρού στον Χάροντα, για να τον μεταφέρει στο απέναντι μέρος της λίμνης Στυγός. Όσο στην Ελλάδα χρησιμοποιούσαμε τη δραχμή, συνήθης ήταν η φράση «δεν έχω ούτε φράγκο για το στόμα» που έλεγαν οι φτωχοί, θέλοντας να δείξουν πως ήταν τόσο φτωχοί που αν πέθαιναν εκείνη την ώρα, δεν είχαν καθόλου χρήματα, ούτε για

14 να τους κλείσουν το νεκρό στόμα, να το δώσουν στο βαρκάρη του Κάτω Κόσμου, ως περατιάτικα για την άλλη ζωή. Αφιέρωναν στο νεκρό μελιττούτες, δηλαδή πλακούντες μελωμένους (διάφορες ζύμες, πιτάκια), ώστε με αυτούς να γλυκάνει τον Κέρβερο, τον τρικέφαλο σκύλο με ουρά φιδιού, που ήταν φύλακας της πύλης του Άδη, για να τον αφήσει να περάσει το κατώφλι του Κάτω-κόσμου. Ο Ηρακλής φέρνει τον Κέρβερο στον βασιλιά Ευρυσθέα, ο οποίος κρύφτηκε μέσα στο πιθάρι, υδρία 520 π.χ. Όταν το λείψανο του νεκρού βρισκόταν ακόμη στην οικία, έξω από την θύρα τοποθετούσαν ένα αγγείο γεμάτο νερό, το λεγόμενο Αρδάνιο, για να πλένονται όσοι έρχονταν σε επαφή με το νεκρό. Άδης ονομαζόταν το βασίλειο του Άδη του θεού του θανάτου και των νεκρών το μέρος όπου μετέβαιναν οι άνθρωποι μετά θάνατο. Σύμφωνα με την Ιλιάδα ο Άδης ήταν κάτω από τη γη, αλλά σύμφωνα με την Οδύσσεια βρισκόταν πέραν του Ωκεανού. Τελικά επικράτησε η θεωρία του υπόγειου Άδη. Ο θεός του Κάτω Κόσμου Άδης στο άρμα του. Του δόθηκε κατ ευφημισμό και το όνομα Πλούτωνας (πλούτος, πλούσιος) γιατί κάτω από τη γη βρίσκονται πολύτιμα μέταλλα και λίθοι. Η κατάβαση γινόταν από βαθιά ανοίγματα στη γη όπου έπεφταν και εξαφανίζονταν τα νερά του ποταμού Αχέροντα. Ο Αχέροντας ο οποίος σχημάτιζε την Αχερουσία λίμνη, γεμάτη με έλη και αναθυμιάσεις, περιγράφονται στην Οδύσσεια ως τα υδάτινα φράγματα που χώριζαν τον Άδη από τη γη των ζώντων. Ο ποταμός Αχέροντας Οι νεκροί οδηγούνταν από τον ψυχοπομπό Ερμή στις πύλες του Άδη και παραδίδονταν στον Χάροντα.

15 Ο Θάνατος και ο Ύπνος με τον Ερμή μεταφέρουν την ψυχή νεκρής γυναίκας στον Άδη. Παράσταση από αττικό Αγγείο. Χάροντας και Ερμής. Παράσταση από αττική λήκυθο. Στον Άδη υπήρχε δικαστήριο αποτελούμενο από τους τρεις άριστους που έζησαν στη γη, τον Μίνωα (γιό του Δία και της Ευρώπης και βασιλιά της Κρήτης), τον Αιακό (γιό του Δία και της νύμφης Αίγινας, η οποία έδωσε το όνομα της στο νησί) και τον Ραδάμαθυ (γιό του Δία και της Ευρώπης, αδελφό του Μίνωα και ήρωα της Κρήτης) με επικεφαλής το θεό Άδη (Αρριανός, Ζ ). Ο Αιακός κρίνει όσους προέρχονται από την Ευρώπη, ο Ραδάμανθυς όσους έρχονται από την Ασία, ενώ στη διαιτησία του Μίνωα καταλήγουν οι δύσκολες κρίσεις (Γοργίας 523e-524a). Ο «Τάφος της Κρίσεως», Λευκάδια, αρχές 3 ου αι. π.χ. Στους τέσσερις πίνακες απεικονίζονται ο νεκρός, ο Ερμής, ο Αιακός και ο Ραδάμανθυς. Ο Ραδάμανθυς, ο Μίνωας και ο Αιακός ως κριτές στον Άδη. Παράσταση από αγγείο.

16 Το δικαστήριο αυτό αποφάσιζε για τη θέση των νεκρών στον Άδη, ανάλογα με την επί της γης ζωή τους. Είναι αξιοσημείωτο το ότι δεν τιμωρούνταν τόσο αυστηρά τα κατ ανθρώπων εγκλήματα όσο οι ιεροσυλίες και τα θρησκευτικά παραπτώματα. Οι ασεβείς και οι μοχθηροί ρίπτονταν στον Τάρταρο κάτι αντίστοιχο της χριστιανικής κόλασης και βασανίζονταν για τις ανομίες που έπραξαν στη ζωή, ενώ οι δίκαιοι μετέβαιναν στα Ηλύσια Πεδία. Στα Ηλύσια Πεδία υπήρχε φως, απαραίτητο στοιχείο για την ευτυχία των Ελλήνων. Η διαμονή εκεί ήταν παθητική, υπήρχε έλλειψη τιμωριών και δεν παρέχονταν απολαύσεις. Το βασίλειο του Άδη: μπροστά ο Τάρταρος για τους αδίκους και στο βάθος τα Ηλύσια Πεδία για τους δικαίους. Οι νεκροί ήταν είδωλα, σκιές, χωρίς δύναμη και ζωή. Έδρατταν κάθε ευκαιρία για να δραπετεύσουν στον επάνω κόσμο. Γι αυτό και διατάχτηκε να είναι άγρυπνος φρουρός της πύλης του κάτω κόσμου ο Κέρβερος, ο οποίος κατασπάραζε εκείνους που δοκίμαζαν να φύγουν. Η εκφορά και η ταφή (κηδεία, ταφή) Την τρίτη ημέρα από το θάνατο πραγματοποιούταν τελετή της εκφοράς του νεκρού για ενταφιασμό. Στην Αθήνα το λείψανο του νεκρού εκφερόταν πριν την ανατολή του ήλιου, ενώ σε άλλα μέρη της Ελλάδας η εκφορά γινόταν την ημέρα και όχι τη νύχτα, αλλά ακόμη και τη μέρα χρησιμοποιούσαν αναμμένες λαμπάδες. Το λείψανο συνήθως το κουβαλούσαν στον ώμο, ή με το λέκτρο. Άλλες φορές μετέφεραν το νεκρό πάνω στην κλίνη της πρόθεσης με άρμα που το έσερναν δύο άλογα. Στη Σπάρτη μετέφεραν το λείψανο πάνω σε ασπίδες οι συγγενείς και σε ορισμένα μέρη και οι φίλοι του νεκρού. Αργότερα τη μεταφορά αναλάμβαναν με πληρωμή οι νεκροφόροι ή ταφείς ή νεκροθάπται. Κατά την εκφορά, οι άντρες βάδιζαν μπροστά ενώ οι γυναίκες προχωρούσαν πίσω από το νεκρό. Σύμφωνα με το νόμο του Σόλωνα απαγορευόταν σε γυναίκες κάτω των 60 ετών να παρευρίσκονται στις εκφορές. Μπροστά από όλους προχωρούσε μια γυναίκα που κρατούσε ένα αγγείο για τις σπονδές, η εκχυτήτρια. Πίσω από την τελετή ακολουθούσαν οι αυλητές, οι οποίοι σύμφωνα με τον Σόλωνα έπρεπε να είναι δέκα. Η πορεία της νεκρικής πομπής μέχρι το νεκροταφείο πραγματοποιούνταν σιωπηλά και στη διαδρομή θα έπρεπε να αποφεύγονται όσο το δυνατόν οι στροφές.

17 Αττικός γεωμετρικός κρατήρας του π.χ. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών. Γυναίκες μοιρολογούν το νεκρό στην «εκφορά». Η τελετή συνοδευόταν από μισθωτές μοιρολογήτρες που ονομάζονταν Κάτινες και ήταν συνήθως γυναίκες της Καρίας (παράλια χώρα στη Μικρά Ασία με κυριότερη πόλη την Αλικαρνασσό). Αυτές προπορεύονταν στις κηδείες και με μελαγχολικούς και συγκινητικούς ήχους συγκινούσαν τους συμμετέχοντες στην πομπή. Έφερναν από το σπίτι τους στάχτη την κάτινα και την έριχναν στα κεφάλια των συγγενών του νεκρού. Οι κάτινες έδειχναν στις γυναίκες του σπιτιού πώς να μοιρολογούν καλύτερα το νεκρό. Τους έδειχναν πώς να τραβούν τα μαλλιά τους με τρόπο που να πονούν περισσότερο, τόσο στις κηδείες όσο και στα μνημόσυνα. Τους έδειχναν πώς να χτυπούν το στέρνο τους, δηλαδή το στήθος τους, ώστε να δείχνουν με έντονο τρόπο τη λύπη τους, «έθιμο στερνοτυπτείας». Μια κόρη ρωτάει την μητέρα της: Γιατί προσλάβαμε γυναίκες να κλαίνε στη δική μας κηδεία; Δεν είμαστε για λύπηση; Αυτές να λυπάσαι, είπε η μητέρα, που κλαίνε κάθε μέρα σε κηδείες αγνώστων. Μέχρι σήμερα στην επαρχία Λέτσε, της Νότιας Ιταλίας, υπάρχει το «ελληνικό» χωριό Καλημέρα (πρώην ελληνική αποικία), όπου οι γυναίκες είναι επαγγελματίες μοιρολογίστρες και κλαίνε στις κηδείες των συγχωριανών τους. Μοιρολογήστρες, Πύργος Διρού, Μάνη. Δεκαετία του Οι συγγενείς έπεφταν σε βαθιά θλίψη κυλιόταν στον πηλό ή στο χώμα και κάλυπταν το κεφάλι τους με στάχτη, οι γυναίκες κάλυπταν το πρόσωπο με καλύπτρα, χτυπούσαν τα στήθη τους γερά, ξέσχιζαν το πρόσωπο τους με τα νύχια τους, φώναζαν γοερά, έθιμα που μέχρι πριν λίγα μόλις χρόνια συνηθιζόταν σε όλη σχεδόν την Ελλάδα και ιδιαίτερα στη Λακωνία με τις μοιρολογήτρες. Αφαιρούσαν κάθε στολίδι από πάνω τους και φορούσαν μαύρα. Έκοβαν τα μαλλιά τους και τα έριχναν μέσα στο φέρετρο του νεκρού ή στη νεκρική πυρά αν ο νεκρός καιγόταν. Όπως συνηθίζεται ακόμη και σήμερα, οι συγγενείς του νεκρού απείχαν από κάθε διασκέδαση, συμπόσια, δημόσιες τελετές και αγώνες, δεν έπιναν και αποσύρονταν απομονωμένοι. Οι νεκροί θάπτονταν έξω από την πόλη, στα πλάγια των δρόμων ή και στα υψώματα των πόλεων, αν επρόκειτο για διακεκριμένους πολίτες που προσέφεραν υπηρεσία στην πατρίδα τους.

18 Επικρατέστερος τύπος ταφής στην μητροπολιτική Ελλάδα και στις αποικίες ήταν η «κατώρυξη». Στην κατώρυξη ο νεκρός τοποθετείται σε πλάγια στάση με τα μέλη συνεσταλμένα και με ισχυρή κάμψη των γονάτων στο στήθος. Κάποιες φορές θάπτονταν σε οριζόντια ύπτια θέση με το πρόσωπο να βλέπει την ανατολή. Το τελετουργικό της ταφής περιλάμβανε «εναγισμούς» με θυσίες ζώων και σπονδές. Στις σπονδές συγκαταλέγονται οι προσφορές προς τους θεούς με έκχυση επάνω στον βωμό διαφόρων πολυτίμων υγρών όπως οίνου, μελιού, γάλακτος, ελαίου, αρωμάτων, χυμών φρούτων κ.ά. π.χ. Παράσταση σπονδής σε εσωτερικό ερυθόμορφου αγγείου, 5 ος αι. Οι θυσίες γινόταν με μαύρες και στείρες αγελάδες (δαμάλες) και μαύρα πρόβατα, αφού πρώτα έκοβαν από το μέτωπο τους τα μακρύτερα μαλλιά και τα προσέφεραν στη θυσία. Τα ζώα που ήταν αφιερωμένα στις χθόνιες ή υποχθόνιες θεότητες, έπρεπε να έχουν μαύρο χρώμα. Για κάθε θεότητα τα προσφερόμενα θύματα έπρεπε να έχουν την ανάλογη φύση, ηλικία, γένος και χρώμα τριχώματος. Με τη θυσία πίστευαν πως εξευμένιζαν τις χθόνιες θεότητες, ώστε να δεχθούν στην αγκαλιά τους το νεκρό και να είναι επιεικείς μαζί του. Οι σπονδές γινόταν από αίμα, νερό, οίνο και γάλα, κυρίως δε με μέλι που θεωρούνταν σύμβολο θανάτου. Στους «εναγισμούς» ανήκαν προσφορές καθαγιασμένων καρπών σε πυρά μαζί διάφορα αντικείμενα συνήθως αγγεία και κοσμήματα. Θυσίες και σπονδές γινόταν σε λάκκους ανοιγμένους στη γη. Ορισμένοι αρχαίοι συγγραφείς μας πληροφορούν ότι χοές λάμβαναν χώρα επάνω στον τάφο. Η λέξη χοές παράγεται από το ρήμα χαίειν, που σημαίνει χύνω κάτι σε ποσότητα. Προς τιμήν των αποθαμένων, εκφωνούνταν επιτάφιοι λόγοι, ιδιαίτερα αν είχαν προσφέρει σπουδαία υπηρεσία στην πατρίδα τους. Κάποιες φορές οργανώνονταν και επικήδειοι αγώνες προς τιμήν τους. Υπήρχε η συνήθεια να φυτεύουν άνθη σε μια προσπάθεια εξασφάλισης της ανάπαυσης του νεκρού και του εξαγνισμού του εδάφους. Κυρίως όμως οι τάφοι στολίζονταν με σέλινο ή καλύτερα πετροσέλινο (μαϊντανό). Από εκεί έμεινε και η φράση που εξακολουθεί να λέγεται και σήμερα για όσους είναι βαριά ασθενείς και είναι ετοιμοθάνατοι (πνέει τα λοίσθια = λόγια βυζαντινή έκφραση): «αυτός είναι για τα σέλινα» («δείται σελίνου»). Αγαπημένο άρωμα των νεκρών θεωρούνταν το μύρο από ρόδα και με αυτό ράντιζαν τις πλάκες των τάφων. Το περίδειπνο Μετά την ταφή ακολουθούσε το περίδειπνο. Οι πενθούντες επέστρεφαν στο σπίτι του εκλιπόντος και εκεί ετοιμαζόταν τραπέζι, το περίδειπνο, ή νεκρόδειπνο, ή τάφος.

19 Πρόκειται για τη συγκέντρωση συγγενών και φίλων για φαγητό, αφού όμως πρώτα γινόταν ο καθαρμός των ιδίων με πλύσιμο χεριών και κεφαλιού και της οικίας με θυμίαμα και αγιασμό. Ήταν μια ευκαιρία για τους συγγενείς να συγκεντρωθούν και να συζητήσουν γύρω από το πρόσωπο του εκλιπόντος. Στα αρχαιότατα χρόνια στα δείπνα αυτά επικρατούσε σιωπή, αργότερα επικράτησε το έθιμο να μιλούν για τις αρετές του νεκρού. Στην κλασσική εποχή κάποιος αναλάμβανε να πει λίγα λόγια για το νεκρό «τον επικήδειο λόγο». Τα ψίχουλα που έπεφταν στο τραπέζι, τα μάζευαν και τα μετέφεραν στον τάφο, για να φάει και ο νεκρός. Σύμφωνα με τα αρχαιολογικά κατάλοιπα ίχνη από στάχτη, οστά ζώων, όστρακα αγγείων πόσεως, πινάκια και λεκανίδες τα νεκρόδειπνα θα πρέπει να οργανώνονταν και στο σημείο ταφής. Εννιά ημέρες μετά την ταφή οι συγγενείς και οι φίλοι του νεκρού συγκεντρώνονταν στο σημείο ταφής και τελούνταν τα «ένατα» δηλαδή θυσίες προς τιμήν των ψυχών. Το ίδιο έκαναν και τη δέκατη τρίτη ημέρα. Γίνονταν και ετήσιες θυσίες το μήνα Ανθεστηριώνα, που ήταν ο Νοέμβριος που στερείται ανθέων και όχι ο Φεβρουάριος που συνήθως αναφέρεται. Αυτές κυρίως ήταν οι τιμές που αποδίδονταν από τους αρχαίους Έλληνες στους νεκρούς τους, τα λεγόμενα «δίκαια» και «όσια». Ταφικά έθιμα αρχαίων Ελλήνων σε Λήκυθο. Λέγεται ότι ο θεός Πλούτωνας δίδαξε στους Έλληνες τον τρόπο με τον οποίο θα εκπληρώνουν τα χρέη τους προς τους νεκρούς. Ελάχιστα έχουν αλλάξει μέχρι σήμερα στα έθιμα ταφής, ιδιαίτερα σε χωριά της Ελλάδας και κυρίως της Μάνης. Αντανακλάται η συνέχεια που υπάρχει στον ελληνικό πολιτισμό χιλιάδες χρόνια τώρα. Νεκροταφεία Στην Κλασική Περίοδο τα νεκροταφεία βρίσκονται εκτός των ορίων οικισμού. Νεκροταφείο Κλασικής-Ελληνιστικής περιόδου, Λευκάδα. Είδη Τάφων

20 Οι λακκοειδείς ήταν οι πιο απλοί τύποι τάφων. Πρόκειται για λάκκους σκαμμένους στο έδαφος. Τα τοιχώματα ορισμένες φορές ήταν επενδυμένα με κονίαμα και το έδαφος καλυμμένο με ένα στρώμα από βότσαλα ή λίθους. Οι τάφοι σφραγίζονταν με πλάκες. Τα κτερίσματα τοποθετούνταν είτε μέσα στον τάφο είτε στον περιβάλλοντα χώρο. Τομή λακκοειδούς τάφου. Οι νεκροί των λακκοειδών τάφων ήταν τοποθετημένοι σε ύπτια στάση με ελαφρά λυγισμένα τα πόδια, ίσως μέσα σε φέρετρα, όπως δείχνουν τα υπολείμματα ξύλου που έχουν επισημανθεί. Ένας τάφος αντιστοιχούσε συνήθως σε ένα άτομο. Πολλαπλές ταφές δεν αναφέρονται συχνά εκτός από ειδικά γεγονότα όπως για παράδειγμα μετά την επιδημία που είχε εξαπλωθεί κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο. Οι κιβωτιόσχημοι τάφοι αποτελούν μιαν εξέλιξη των λακκοειδών τάφων. Είναι τάφοι παραλληλόγραμμου σχήματος με εσωτερική επένδυση από λίθινες ή πλήθυνες πλάκες. Η στέγη τους ήταν κατασκευασμένη από πλάκες και ήταν επιχρισμένη με πηλό. Οι νεκροί ήταν στολισμένοι με κοσμήματα, ενώ γύρω τους ήταν τοποθετημένα κτερίσματα (όπλα, κεραμικά και μεταλλικά αγγεία και αντικείμενα καθημερινής χρήσης). Ο χώρος επάνω από τη στέγη γεμιζόταν με χώμα και πάνω από το χωμάτινο σωρό τοποθετούνταν μια λίθινη επιτύμβια στήλη, το σήμα. περίοδος. Κιβωτιόσχημοι τάφοι Λευκάδα. Κλασική-Ελληνιστική Κιβωτιόσχημος τάφος, Αρχαιολ. Μουσείο Λαμίας.

21 Κιβωτιόσχημος τάφος νεαρής κοπέλας με πλούσια κτερίσματα (κοσμήματα και είδη καλλωπισμού). Χρονολογείται το πρώτο μισό του 2 ου π.χ. αι. Στα πόδια της νεκρής ήταν συγκεντρωμένο μεγάλο μέρος από κτερίσματα που πιθανότατα αποτελούσε ανακομιδή παλιότερης ταφής των αρχών του 3 ου π.χ. αι. Αρχαιολογικό Μουσείου Φιλίππων. Κιβωτιόσχημος τάφος εντός του οποίου βρέθηκε μαρμάρινη, μονολιθική ταφική θήκη. Ο χώρος του τάφου περιείχε πέντε πυξίδες, ένα μελαμβαφές αγγείο και τέσσερα μυροδοχεία. Η μαρμάρινη, μονολιθική ταφική θήκη με αετωματική στέγηκάλυμμα στο εσωτερικό του παραπάνω κιβωτιόσχημου τάφου. Η θήκη περιείχε τα απανθρακωμένα οστά νεκρής, τυλιγμένα με πολύτιμο ύφασμα, από το οποίο σώθηκαν χρυσά φύλλα και χρυσές κλωστές μαζί με ένα πήλινο λυχνάρι και μια πυξίδα (αγγείο για τη φύλαξη καλλυντικών). Τέλος του 2 ου π.χ. αι. Αρχαιολογικό Μουσείου Φιλίππων. Οι κεραμοσκεπείς ήταν ένα είδος τάφων, αρκετά διαδεδομένων στους Κλασικούς χρόνους. Το σώμα ήταν τοποθετημένο είτε απευθείας στο έδαφος είτε πιο σπάνια σε στρώμα από κεραμίδες. Σε ορισμένες περιπτώσεις το κάλυπταν επίπεδες κεραμίδες. Οι σαρκοφάγοι από μάρμαρο ή ασβεστόλιθο χρησιμοποιούνταν για τους ενηλίκους ενώ για τους ανηλίκους χρησιμοποιούνταν σαρκοφάγοι από πέτρα. Είναι ιδιαίτερα

22 διαδεδομένοι στην Ελληνιστική περίοδο. Ορισμένοι σαρκοφάγοι φέρουν πλούσια διακόσμηση. Μαρμάρινη σαρκοφάγος. Ελληνιστικοί χρόνοι. Αρχαιολογικό Μουσείο Θάσου. Μαρμάρινη σαρκοφάγος. Ελληνιστικοί χρόνοι. Αρχαιολογικό Μουσείο Θάσου. Επιγραφή: «Αυτό το σκοτεινό μνήμα του Ικέσιου φρόντισα να φτιαχτεί κοινό για αυτόν και τη γυναίκα του Επικ Την παντρεύτηκε όταν αυτός ήταν 18 χρονών κι εκείνη 15 και έζησαν μαζί 50 χρόνια έχοντας χάρη στην αγάπη τους σταθερή και ευγενική συμφωνία φρονήματος και αισθημάτων. Υπήρξαν πατέρες των πατέρων μας και δύο φορές άρχοντες στην πόλη. Άριστοι ανάμεσα στους ζωντανούς και ανάμεσα στους νεκρούς ευτυχισμένοι. Αν κάποιος τοποθετήσει εδώ άλλο νεκρό, θα πληρώσει πρόστιμο δώδεκα χιλιάδες στην πατρίδα». Οι πήλινες λάρνακες. Πρόκειται για πήλινες σαρκοφάγους που αντιγράφουν πήλινους λουτήρες (λουτηροειδείς) και ξύλινους φωριαμούς (κιβωτιόσχημες) και τα δύο χρηστικά οικιακά σκεύη. Προορίζονταν για την ταφή ενηλίκων αλλά και παιδιών. Το κανονικό μέγεθος μιας ταφικής λάρνακος ενήλικου προσώπου είναι 1,10 μήκος επί 0,40 μ. πλάτος και ύψος τοιχωμάτων 0,70 μ. Αυτό δηλώνει ότι ο νεκρός τοποθετείται σε συνεσταλμένη στάση, οπότε το μήκος του σκεύους αρκεί για να υποδεχθεί τον κορμό ενός ενήλικα με το κεφάλι στην γωνία, ελαφρά υψωμένο. Οι λάρνακες έχουν μονές ταφές και τα κτερίσματα τοποθετούνται στο κάλυμμά τους. Στην ηπειρωτική Ελλάδα η χρήση πήλινων λαρνάκων δεν φαίνεται να ήταν τόσο διαδεδομένη όσο στην Κρήτη. Πήλινη λάρνακα με ενήλικα νεκρό σε ύπτια στάση με συνεσταλμένα τα άκρα και αγγεία και ειδώλια ως κτερίσματα, 5 ος π.χ. αι., Μεγαπλάτανος. Αρχαιολογικό Μουσείο Λαμίας.

23 Οι ταφικοί πίθοι. Μεγάλα πιθάρια που κατασκευάζονταν για τη φύλαξη λαδιού ή κρασιού και τα οποία όταν είχαν υποστεί φθορά μπορούσαν να χρησιμεύσουν για τον ενταφιασμό νεκρών. Ταφικός πίθος με ενήλικα νεκρό σε συνεσταλμένη στάση και αγγεία και ειδώλια ως κτερίσματα, 5 ος αι. Μεγαπλάτανος, Αρχαιολογικό Μουσείο Λαμίας. Οι Τεφροδόχοι. Ήταν μεγάλα αγγεία, πήλινα ή χάλκινα, που περιείχαν την τέφρα από την καύση του σώματος του νεκρού. Χάλκινη υδρία από την Αττική διακοσμημένη με διονυσιακή σκηνή. Περιείχε τις στάχτες 40χρονου άνδρα. Τέλος 5 ου αι. π.χ. Αρχαιολ. Μουσείο Θάσου. Τα Κενοτάφια (κενοί τάφοι). Ήταν συμβολικοί τάφοι που δεν περιείχαν νεκρούς αλλά ανεγείρονταν σε ανάμνηση εκείνων που πέθαναν σε ξένη χώρα και είχαν στερηθεί ταφής, π.χ. όσων χάθηκαν σε μάχες και δεν είχαν βρεθεί τα πτώματα τους, διότι πίστευαν ότι το πνεύμα τους θα περιπλανιόταν άθλιο για εκατό χρόνια. Επικαλούνταν το όνομα του νεκρού τρεις φορές και παρακαλούσαν το πνεύμα του να εισέλθει στον τάφο. Κτερίσματα αποτίθονταν και στα κενοτάφια. Στην αρχαία αγορά της Σπάρτης υπήρχε το Κενοτάφιο του Λεωνίδα. Εκτιμάται ότι κτίστηκε τον 5ο αι. π.χ. Είναι το μοναδικό μνημείο της αρχαίας αγοράς της Σπάρτης το οποίο σώζεται μέχρι σήμερα. Πρόκειται για ναόσχημο ταφικό μνημείο, κτισμένο με τετραγωνισμένους πωρόλιθους, στο οποίο, σύμφωνα με τον Παυσανία, μεταφέρθηκαν τα οστά του Λεωνίδα, που βρίσκονταν στις Θερμοπύλες. Σπάρτης, 5 ος π.χ. αι. Το Κενοτάφιο του Λεωνίδα στην αγορά της αρχαίας

24 Στην Αθήνα κενοτάφιο υπήρχε στον Κεραμεικό. Ένα από τα ωραιότερα κενοτάφια της αρχαιότητας βρισκόταν κοντά στην πόλη της Κορίνθου. Το είχαν χτίσει οι κάτοικοι της πόλης προς τιμήν της περίφημης εταίρας Λαΐδας η οποία καταγόταν από την Κόρινθο, αλλά είχε πεθάνει και ταφεί στη Θεσσαλία. Το κενοτάφιο αυτό έφερε παράσταση λέαινας που κρατούσε στα μπροστινά της πόδια έναν κριό. Πάνω στο μνημείο είχε τοποθετηθεί μεγάλος μαρμάρινος αμφορέας, στις πλευρές του οποίου είχε χαραχτεί τετράστιχη επιτύμβια επιγραφή. Τα παιδιά ενταφιάζονται σε ορθογώνιους ή σχήματος οβάλ λουτήρες καθώς ήταν πιο εύκολοι και πιο οικονομικοί στην κατασκευή τους. Οι λουτήρες μπορούσαν να τοποθετηθούν η μια επάνω στην άλλη. Από τις αρχαιολογικές έρευνες ελάχιστα παραδείγματα λουτήρων έχουν βρεθεί που χρησίμευσαν για ταφή. Οι παιδικές ταφές αποκαλύπτονται σε χώρους οι οποίοι χρησιμοποιούνται μόνο για την ταφή ανηλίκων είτε μέσα σε αγγεία είτε σε λάκκους καλυμμένους με κεραμίδες είτε τέλος σε κυκλικούς πήλινους αγωγούς, παρόμοιους με τους αγωγούς νερού. Την Ελληνιστική περίοδο ο τύπος του Μακεδονικού Τάφου είναι ο πιο χαρακτηριστικός τύπος μνημειώδους τάφου στην Ελλάδα. Τέτοια είδη τάφων συνήθιζαν να φτιάχνουν οι Φρύγες στην Μ. Ασία. Οι μακεδονικοί τάφοι ήταν σκεπασμένοι με χώμα και μόνο η πρόσοψη ήταν ανοιχτή. Πρόκειται για μεγάλες κατασκευές με θολωτή σκεπή, θάλαμο (όπου είναι τοποθετημένα τα οστά του νεκρού) και προθάλαμο. Οι τοίχοι είναι επενδυμένοι με κονίαμα ορισμένες φορές διακοσμημένο. Ένας δρόμος οδηγεί στην είσοδο του τάφου. Η πρόσοψη της εισόδου έχει κίονες, διάζωμα, ζωφόρο, γείσο κλπ. στη Βεργίνα Η είσοδος του Μουσείου των βασιλικών τάφων Αιγών Αναπαράσταση Μακεδονικού τάφου

25 Η πρόσοψη του Τάφου του Φίλιππου Β. Η πρόσοψη της εισόδου έχει κίονες, διάζωμα, ζωφόρο, γείσο κτλ. Στο πάνω μέρος βρίσκεται η ζωφόρος με την τοιχογραφία με το κυνήγι. Ταφικό συγκρότημα Βεργίνας. Μέρος από την τοιχογραφία της αρπαγής της Περσεφόνης από τον Πλούτωνα. Διακρίνεται το άρμα με τον Πλούτωνα το θεό του Κάτω Κόσμου και την Περσεφόνη που αντιστέκεται. Δεξιά διακρίνεται μια φίλη της που είναι τρομαγμένη. Η μεγάλη χρυσή λάρνακα που βρέθηκε μέσα στη μαρμάρινη σαρκοφάγο του θαλάμου του τάφου του Φιλίππου Β. Τα οστά του νεκρού βασιλιά μετά την καύση συγκεντρώθηκαν στο πολύτιμο κιβώτιο. Το κάλυμμα διακοσμείται με το μεγάλο δεκαεξάκτινο αστέρι, ενώ στις πλευρές διάφορα άνθη σχηματίζουν διακοσμητικές ταινίες. Ο Φίλιππος ΙΙ, ο Μακεδόνας: μετάλλιο (νικητήριο) που βρέθηκε στην πόλη Ταρσό, τον 2ο αιώνα π. Χ. Κτερίσματα Τα κτερίσματα τοποθετούνταν σε πινάκια ή σε συγκεκριμένα σημεία του δαπέδου ή γύρω από το σώμα. Η πλειονότητα αυτών ήταν αγγεία από πηλό (π.χ. κύλικες, λεκανίδες, πινάκια, λευκοί λήκυθοι, γαμικοί λέβητες, υδρίες και χύτρες). Επίσης

26 κοσμήματα, κυρίως δακτυλίδια και ενώτια από χρυσό και χαλκό. Τα παιδιά τα συνόδευαν συνήθως θήλαστρα και οινοχόες αλλά και τα αγαπημένα τους αντικείμενα (π.χ. παιχνίδια) και πήλινα ειδώλια (καθιστές ανδρικές μορφές, ζώα). Κτερίσματα από το ταφικό συγκρότημα της αρχαίας Θάσου. Αρχαιολογικό Μουσείο Θάσου. Λήκυθος. Χρησίμευε συχνά σε επικήδειες τελετουργίες για την τοποθέτηση ελαιόλαδου στον τάφο ανύπανδρων νεκρών. Οι αναπαραστάσεις ήταν συχνά σκηνές επικήδειων ιεροτελεστιών, σκηνές απώλειας, αποχωρισμού ή και αναχώρησης. Συνήθιζαν να στολίζουν με ποικίλους τρόπους τους τάφους, με στήλες όπου σκάλιζαν επιγραφές στις οποίες αναφερόταν το γενεαλογικό δέντρο του αποθανόντος, αλλά και οι αρετές του. Υπήρχαν και ομοιώματα εκφραστικά των αποθανόντων, χαρακτηριστικά όπως ο κύων που σκαλίστηκε πάνω στον τάφο του Διογένη ή ο κύκλος και ο κύλινδρος στον τάφο του Αρχιμήδη. Επειδή σκοπός των τάφων ήταν να διαιωνίζεται η μνήμη του αποθανόντος, λεγόταν «Μνημεία», «Μνήματα» και «Σήματα». Το νεκροταφείο του Κεραμεικού. Πάνω στους τάφους των επιφανέστερων οικογενειών τοποθετούνταν επιτύμβια μνημεία, συχνότερα μαρμάρινες στήλες, διακοσμημένες με ανάγλυφες παραστάσεις.

27 Ο Ταφικός περίβολος του νεκροταφείου του Κεραμεικού με τη στήλη της Ηγησούς (410 π.χ.). Επιτύμβια πλάκα. Αρχαιολογικό Μουσείο Φιλίππων. Επιτύμβια στήλη, Μέσα 4 ου αι. π.χ. Ύψος 82 εκ. Πλάτος 56 εκ. Το πάνω τμήμα της επιτύμβιας στήλης έχει σχεδιαστεί με τέτοιο τρόπο ώστε να μοιάζει με οικοδόμημα, με τις κεραμίδες, το επιστύλιο, και τις δύο παραστάδες στα πλάγια της παράστασης. Το κάτω τμήμα είναι αδρά δουλεμένο με βελόνι, γεγονός που δείχνει ότι δεν πρέπει να ήταν ορατό. Οι λεπτομέρειες των ενδυμάτων και των αντικειμένων αποδίδονται προσεκτικά σε ψηλό ανάγλυφο, οι γυναικείες μορφές είναι σχεδόν ολόγλυφες. Τα σώματα αλληλοεπικαλύπτονται και στριμώχνονται μέσα στο αρχιτεκτονικό πλαίσιο, δημιουργώντας έντονα την αίσθηση του βάθους. Η πρώτη γυναίκα κάθεται σε δίφρο με σκαλιστά πόδια και δίνει το χέρι στη δεύτερη, ενώ ο άνδρας πίσω τους τις κοιτάει συλλογισμένος, ακουμπώντας το χέρι στο πηγούνι σε μια χαρακτηριστική χειρονομία θλίψης. Τα βλέμματα και των δύο όρθιων μορφών είναι στραμμένα προς την καθιστή γυναίκα, η οποία όμως κοιτά ευθεία μπροστά της. Είναι σαφές ότι αυτή είναι η νεκρή και βρίσκεται ήδη στον άλλο κόσμο. Δεν μπορούμε να συμπεράνουμε από την παράσταση αν πρόκειται για μια μάνα που αποχαιρετά σύζυγο και κόρη, ή για μια νέα κοπέλα που αφήνει τους γονείς της περίλυπους. Οι παραστάσεις στις στήλες συνήθως δεν αποδίδουν εικονιστικά χαρακτηριστικά, οι νεκροί και οι συγγενείς τους ταυτίζονται με επιγραφές. Σε αρκετές περιπτώσεις άλλωστε, οι στήλες, ειδικά οι κατώτερης ποιότητας, δεν κατασκευάζονταν για κάποιον συγκεκριμένο νεκρό, αλλά οι συγγενείς τις επέλεγαν από τη διαθέσιμη ποικιλία ενός εργαστηρίου. Σε άλλες περιπτώσεις φαίνεται να υπάρχει κάποια συνεργασία ανάμεσα στον καλλιτέχνη και τους παραγγελιοδότες, ενώ

28 όσο περισσότερα προσωπικά ή ατομικά αντικείμενα κρατά ο παριστανόμενος νεκρός, τόσο μεγαλύτερο ρόλο έχει παίξει η οικογένειά του στο σχεδιασμό της στήλης. Τμήμα ταφικού μνημείου. Σώζει τα ονόματα των νεκρών που ανήκουν στην ίδια οικογένεια και τα διακριτικά του επαγγέλματός τους (εργαλεία λατόμων). Ελληνιστικοί χρόνοι. Αρχαιολογικό Μουσείο Θάσου. Επιτύμβια στήλη αγένειου νέου ο οποίος απεικονίζεται γυμνός σε στάση τριών τετάρτων, στραμμένος προς τα δεξιά. Πρόκειται για αθλητή ο οποίος στο αριστερό χέρι κρατά ακόντιο, ενώ πίσω από το αριστερό του πόδι διακρίνεται όρθιος ένας δίσκος, ο οποίος έχει αποδοθεί με χρώμα π.χ. Λιοντάρι. Από ταφικό μνημείο της Ύστερης Ελληνιστικής Περιόδου. Αρχαιολογικό Μουσείο Θάσου. Πολίτες «αγαθοί άνδρες» που έκαναν εξαιρετικά έργα ή πέθαναν στον πόλεμο προασπίζοντας την πατρίδα δέχονταν τιμές ηρώων. Τα Ηροξείνια ήταν γιορτές με θυσίες και δημόσια συμπόσια προς τιμήν των αφηρωισμένων νεκρών προγόνων. Η σκηνή του συμποσίου με κεντρικό πρόσωπο το νεκρό γίνεται συχνό θέμα στις επιτύμβιες στήλες.

29 Μαρμάρινο αναθηματικό ανάγλυφο με παράσταση νεκρόδειπνου. Τέλος του 4ου αιώνα π.χ. Το τιμώμενο πρόσωπο εικονίζεται με τη γυναίκα του σε ναΐσκο. Το συμβολικό αντίκρυσμα δηλώνει τη σύμπνοια του ζευγαριού, αφού οι δέσποινες δεν έπαιρναν ποτέ μέρος σε συμπόσια. Επιτύμβιο ανάγλυφο με συμπόσιο, 460 π.χ. Θάσος, σήμερα Μουσείο Κων/πολης. Απεικονίζεται γενειοφόρος μορφή ξαπλωμένη σε ανάκλιντρο. Με το αριστερό χέρι ακουμπά σε μαξιλάρια και με το δεξί προτείνει κύλικα σε νεαρό δούλο ο οποίος κρατά μια οινοχόη και ετοιμάζεται να αντλήσει κρασί από κρατήρα που είναι τοποθετημένος σε υποστατό. Κάτω από το ανάκλιντρο υπάρχει βοηθητικό τραπέζι και κάτω από αυτό ένας σκύλος. Το ορτύκι κάτω από την καρέκλα δίνει στην παράσταση μια εσχατολογική χροιά. Πίσω από τον άνδρα απεικονίζεται καθισμένη η σύζυγος η οποία αναπαύει τα πόδια της σε υποπόδιο και κρατά στα χέρια ένα αλάβαστρο (αγγείο με άρωμα). Τα άρματα (κράνος και πέλτη) θυμίζουν πως πρόκειται για ελεύθερο πολίτη που πολέμησε για την πατρίδα. Παραστάσεις σε επιτύμβιες στήλες συχνά κατασκευάζονται με την τεχνική της εγκαυστικής μεθόδου, η οποία ήταν ιδιαίτερα δημοφιλείς στη διάρκεια της ελληνιστικής περιόδου. Συναντώνται κυρίως σε πόλεις της Μ. Ασίας λόγω έλλειψης καλής ποιότητας μαρμάρου για την κατασκευή ανάγλυφων στηλών. Η εγκαυστική είναι ζωγραφική τεχνική που θεωρείται ότι επινοήθηκε στη φαραωνική Αίγυπτο, αλλά τελειοποιήθηκε και χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα στην ελληνιστική και ρωμαϊκή περίοδο. Κύρια χαρακτηριστικά της είναι ότι χρησιμοποιεί ως συνδετικό υλικό των χρωμάτων το κερί και ότι σταθεροποιεί τη σύνθεση της εικόνας με έγκαυση, δηλαδή με τη βοήθεια της θερμότητας. Ήταν κατάλληλη για την επιζωγράφιση λείων επιφανειών, όπως το μάρμαρο και το ξύλο. Το σπουδαιότερο πλεονέκτημα της συγκεκριμένης τεχνικής ήταν, ότι, λόγω της μεγάλης αντοχής του κεριού, οι εικόνες δεν φθείρονται από την υγρασία και τη γενικότερη επίδραση των καιρικών συνθηκών.

30 Γραπτές επιτύμβιες στήλες με εγκαυστική παράσταση, 2 ος αι. π.χ. Στην πρώτη στήλη απεικονίζεται ένας στρατιώτης σε στάση μάχης στο κέντρο μιας βαθιάς κόγχης. Κρατά στο υψωμένο δεξί χέρι ξίφος και στο αριστερό ασπίδα. Στο κεφάλι φέρει ένα πλούσια διακοσμημένο κράνος. Στην αριστερή πλευρά του σώματος διακρίνεται ο κολεός (θηκάρι του ξίφους), ο οποίος πιθανότατα ήταν αναρτημένος με ένα δερμάτινο ιμάντα από τον ώμο του. Φορά κοντό χιτώνα και χαμηλά υποδήματα με ιμάντες που καλύπτουν τους αστραγάλους. Η στήλη στο επάνω τμήμα της έχει αρχιτεκτονική επίστεψη με τριγωνικό αέτωμα και τρία ακρωτήρια. Στο κάτω μέρος της παράστασης υπάρχει γραπτή επιγραφή που μας πληροφορεί για το όνομα του πολεμιστή: πρόκειται για τον Διοσκουρίδη από την Πισιδία. Την επιτύμβια αυτή στήλη την αφιέρωσε στο νεκρό πολεμιστή ο αδερφός του. Από τη στήλη έχουμε χρήσιμες πληροφορίες για τον οπλισμό και την ενδυμασία των στρατιωτών τον 2 ο. αι. π.χ. Μνημείο Ηρώων Δήμου Θάσου Ανάγλυφες επιτύμβιες στήλες και μνημεία σε νεκροταφεία της Αττικής από το π.χ. και μετά γίνονται όλο και πιο περίτεχνα και εντυπωσιακά, μέχρι που το π.χ. ο Δημήτριος ο Φαληρεύς εκδίδει νόμο που απαγορεύει τις πολυτελείς διακοσμήσεις τάφων στην Αττική. Ένα άλλο είδος ταφικών μνημείων είναι τα Μαυσωλεία, κτίρια που περιλαμβάνουν μνημειώδεις τάφους επιφανών ανθρώπων. Το Μαυσωλείο της Αλικαρνασσού, ένα από τα επτά θαύματα του κόσμου, είναι αυτό από το οποίο προήλθε η ονομασία των μαυσωλείων καθώς φιλοξενούσε τη σωρό του Μαύσωλου, σατράπη της Καρίας και της γυναίκας του Αρτεμισίας. Υπολογίζεται ότι το ύψος του Μαυσωλείου ήταν 45 μέτρα, φτιαγμένο από λευκό μάρμαρο. Οι Έλληνες αρχιτέκτονες, Σάτυρος και Πύθεος, το σχεδίασαν και άλλοι τέσσερις Έλληνες γλύπτες το φιλοτέχνησαν.

31 Το Μαυσωλείο της Αλικαρνασσού, ένα από τα επτά θαύματα του κόσμου, συνδύαζε το ελληνικό περιστύλιο με την πυραμιδοειδή βαθμιδωτή στέγη. Τα μαυσωλεία στην αρχαία εποχή λαμβάνουν τη μορφή αρχαίων ναών, στη χριστιανική εποχή μοιάζουν με χριστιανικούς ναούς συχνά με παρεκκλήσι, ενώ ένα μουσουλμανικό μαυσωλείο μοιάζει με τζαμί. Το μαυσωλείο του Γότθου βασιλιά Θευδέριχου στη Ραβέννα, 4 ος αι. Ένα από τα πιο εντυπωσιακά μαυσωλεία της νεότερης εποχής είναι το Τατζ Μαχάλ. Στην σύγχρονη Ελλάδα σπουδαία μαυσωλεία υπάρχουν στο Α Νεκροταφείο Αθηνών όπως του Γ. Αβέρωφ, του Α. Συγγρού, των Πεσμαζόγλου και άλλα. Μαυσωλείο σε μορφή ανοικτού χριστιανικού ναού με ημιθόλιο είναι το Μαυσωλείο του Τατοΐου όπου βρίσκονται οι τάφοι των Βασιλέων Κωνσταντίνου Α', της Σοφίας και της Όλγας. ΡΩΜΑΙΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (146 π.χ. έως 330 μ.χ.) Στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία μέχρι τον 1 ο μ.χ. αιώνα, με λίγες εξαιρέσεις, η κύρια πρακτική ταφής ήταν η καύση του σώματος. Από το 2 ο μ.χ. αι. καθιερώνεται σε όλη την αυτοκρατορία ο ενταφιασμός. Οι ταφές γίνονταν το βράδυ. Τα παιδιά ηλικίας μικρότερης των 40 ημερών ενταφιάζονταν πριν από τη δύση του ηλίου. Κι εδώ επαγγελματίες μοιρολογήτρες συνόδευαν την πομπή, ενώ την ημέρα της κηδείας οργανώνονταν νεκρόδειπνα. Σε περίπτωση που ο νεκρός ήταν κάτοχος αξιώματος εξασφαλίζονταν εκμαγείο των χαρακτηριστικών του. Επιγραφές χαραγμένες σε ταφικά μνημεία Σε πολλές σαρκοφάγους της ρωμαϊκής περιόδου υπάρχει συχνά στη μια πλευρά τους χαραγμένη επιγραφή που αφηγείται μια μικρή ιστορία για το νεκρό αλλά και για τον αναθέτη, το πρόσωπο δηλαδή που παρήγγειλε το μνημείο για τον ίδιο ή προς τιμή ενός ή περισσοτέρων μελών της οικογένειάς του. Στις επιγραφές αναφέρονται συχνά στοιχεία από τη διαθήκη του νεκρού, την πηγή των χρημάτων για την αγορά του μνημείου ή διατυπώνονται απειλές προς όποιον τολμούσε να παραβιάσει τον τάφο. Με τη βοήθεια των επιγραφών μπορούμε να προσεγγίσουμε την οικονομική και κοινωνική ζωή των πολιτών, αντλούμε

32 στοιχεία για τα ονόματα και τα επαγγέλματά τους, για τις οικογενειακές τους σχέσεις, τις αντιλήψεις τους για τη μετά θάνατον ζωή. Ορισμένες σαρκοφάγοι σε νεκροταφεία της Θεσσαλονίκης ήταν εισαγόμενες από εργαστήρια της Μικράς Ασίας. Συνήθως είναι διακοσμημένες με γιρλάντες και έναν κρεμαστό πίνακα. Σαρκοφάγος διακοσμημένη με γιρλάντες, 2 ος -3 ος αι. μ.χ. Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης Μαρμάρινη σαρκοφάγος Ρωμαϊκής περιόδου με ανάγλυφο το χαρακτηριστικό ρωμαϊκό έμβλημα. Αρχαιολογικό Μουσείο Θάσου Ημίεργο άγαλμα αετού που προοριζόταν για ταφικό μνημείο. Ρωμαϊκοί Αυτοκρατορικοί χρόνοι. Αρχαιολογικό Μουσείο Θάσου. Χρονολόγηση Σε επιγραφές σαρκοφάγων και βωμών ρωμαϊκής περιόδου αναγράφεται συχνά μια χρονολογία: πρόκειται για το χρόνο θανάτου του νεκρού ή ανέγερσης του ταφικού μνημείου. Από το 2 ο μέχρι και τον 4 ο αι. μ.χ. στη Μακεδονία ήταν σε χρήση δύο χρονολογικά συστήματα: το ακτιακό και το επαρχιακό. Σύμφωνα με το πρώτο, αφετηρία χρονολόγησης ήταν το έτος 31 π.χ., όταν ο Οκταβιανός νίκησε στη ναυμαχία του Ακτίου. Τα έτη αναφέρονται ως σεβαστά, από το επίθετο που συνόδευε τον Οκταβιανό. Σύμφωνα με το επαρχιακό σύστημα, αφετηρία χρονολόγησης ήταν το 148 π.χ., όταν η Μακεδονία έγινε ρωμαϊκή επαρχία. Μερικές φορές χρησιμοποιούνται και τα δύο συστήματα μαζί. Ο κόσμος των συναισθημάτων οικογενειακές σχέσεις Οι κοντινοί συγγενείς, σύζυγοι, παιδιά γονείς, αδέλφια, παππούδες και εγγόνια αγοράζουν ταφικά μνημεία για τους αγαπημένους τους που έφυγαν από τη ζωή. Όταν, με αφορμή την απώλεια κάποιου συγγενή, κατασκευάζουν τον οικογενειακό τους τάφο, φροντίζουν να αναγραφεί ότι αυτός που αγόρασε το μνημείο είναι ζωντανός (ζων).