ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΙΑΤΙΚΑ ΕΘΙΜΑ

Transcript

1 1 ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΙΑΤΙΚΑ ΕΘΙΜΑ Σαράντα ημέρες πριν τα Χριστούγεννα ξεκινούσε η νηστεία των πιστών, για να εξαγνιστούν και να είναι ψυχικά έτοιμοι να δεχθούν το μήνυμα της γέννησης του Θεανθρώπου. Σαν ιεροτελεστία γινόταν σε κάθε οικογένεια η σφαγή του γουρουνιού, το οποίο εξέτρεφαν για το σκοπό αυτό. Το γουρούνι αναλάμβαναν να σφάξουν οι άνδρες του σπιτιού την ημέρα της γιορτής του Αγίου Ιγνατίου -στις 20 Δεκεμβρίου δηλαδή- ή την παραμονή των Χριστουγέννων. Τα μέλη της οικογένειας αντάλλαζαν μεταξύ τους ευχές. Το χοιρινό κρέας αποτελούσε λοιπόν το κύριο φαγητό στο χριστουγεννιάτικο γεύμα των κατοίκων των Προμάχων και της Σωσάνδρας, όπως άλλωστε και σήμερα. Επίσης, έφτιαχναν λουκάνικα από το γουρούνι, τα οποία κρεμούσαν μέχρι να στεγνώσουν, ενώ το λίπος του γουρουνιού το αποθήκευαν σε δοχεία και το χρησιμοποιούσαν στη μαγειρική. Οι νοικοκυρές, συνήθως την παραμονή των Χριστουγέννων, άνοιγαν φύλλα για τον μπακλαβά και έφτιαχναν το πατροπαράδοτο αυτό γλυκό των Χριστουγέννων χρησιμοποιώντας σουσαμόλαδο. Ήταν μια διαδικασία στην οποία επιδίδονταν οι άξιες νοικοκυρές με κέφι και μεράκι. Έπειτα, περήφανες μοίραζαν κομμάτια από τον μπακλαβά σε φιλικά σπίτια. Το βράδυ της παραμονής οι κάτοικοι των δυο χωριών κουβαλούσαν ξύλα από τα σπίτια τους και τα πήγαιναν στην πλατεία του χωριού τους, όπου άναβαν τη "μεγάλη φωτιά". Χαρούμενοι ξενυχτούσαν λοιπόν όλοι στη πλατεία αντικρίζοντας με θαυμασμό αυτή τη φωτιά, που συμβολίζει τη θεϊκή λάμψη που έφερε ο Χριστός με τον ερχομό του στη γη. Πρόκειται για ένα έθιμο που και σήμερα τηρούν οι κάτοικοι των χωριών αυτών με μεγάλη χαρά. Ανυπόμονα και με διάχυτη στα πρόσωπά τους τη χαρά περίμεναν τα παιδιά να έρθουν τα μεσάνυχτα, για να χωριστούν σε παρέες και να τραγουδήσουν στα σπίτια του χωριού τα χριστουγεννιάτικα κάλαντα. Οι καιρικές συνθήκες με τις οποίες οι μικροί καλαντιστές έλεγαν τα κάλαντα ήταν συχνά αντίξοες σ'αυτά τα δύο ακριτικά χωριά της Αλμωπίας. Συγκινητική η δήλωση κάποιων γιαγιάδων από τους Προμάχους ότι, όταν οι ίδιες ήταν παιδιά και καλαντούσαν, δεν είχαν ούτε παπούτσια να φορέσουν και τους κατασκεύαζαν οι παππούδες τους τσαρούχια από δέρμα γουρουνιού ειδικά γι' αυτή τη νύχτα, ενώ το ραβδί που κρατούσε το κάθε παιδί το προστάτευε από τα σκυλιά.

2 2 Χαρακτηριστικό ήταν ότι τα κάλαντα απευθυνόταν κυρίως στη γιαγιά του σπιτιού και παρέπεμπαν στη σφαγή των νεογέννητων, που έγινε από τον Ηρώδη, όταν έμαθε τη γέννηση του Χριστού. Τα κάλαντα λοιπόν των Χριστουγέννων έλεγαν χαρακτηριστικά: "Σφαγή, γιαγιά, σφαγή! Ό,τι έχεις στο ράφι βάλε μου στο σάκο να πηγαίνω με παρέα (το Θεό) να μη με φάνε σκύλος και σκυλίτσα"! Αν οι μικροί καλαντιστές, που τραγουδούσαν σηκώνοντας ψηλά το ραβδί που κρατούσαν, έδιναν τον κατάλληλο τόνο στη φωνή τους, τα κάλαντα ακούγονταν σαν μια κραυγή αγωνίας, που καλούσε σε βοήθεια. Και θυμίζουν τα κάλαντα τον ύμνο των αγγέλων τη νύχτα της γέννησης του Χριστού: "Δόξα εν υψίστοις Θεώ...". Χαρούμενες οι νοικοκυρές έδιναν στα παιδιά όχι χρήματα, μια και υπήρχε φτώχια, αλλά ό,τι υπήρχε στο σπίτι: βρασμένο καλαμπόκι με ζάχαρη, κουλουράκια, καρύδια, κάστανα ή καραμέλες. Η ανταμοιβή των παιδιών για τα κάλαντα δεν αποτελούσε -ούτε και αποτελεί- φιλανθρωπία. Ήταν μια πράξη ευγνωμοσύνης των χαρούμενων νοικοκυρών προς τα παιδιά για τις ευχές που αυτά τους έδιναν για την αφθονία και τον πολλαπλασιασμό των αγαθών. Τα ξημερώματα, μετά τα κάλαντα, κάθε παιδί έπαιρνε ένα κάρβουνο από την μεγάλη φωτιά της πλατείας και το πήγαινε στους γονείς του, πράξη που συμβολίζει το πνευματικό φως που χαρίζουν τα αθώα παιδιά στους μεγάλους. Μεγάλη σημασία δίνονταν στο ποδαρικό που έκαναν σε κάθε σπίτι που πήγαιναν πρώτα την παραμονή. Η κάθε νοικοκυρά οδηγούσε τα παιδιά αυτά στον επάνω όροφο, τους έδινε ξυλαράκια και τα παιδιά τα έβαζαν στο τζάκι φωνάζοντας: "πουλάκια", "προβατάκια", "κατσικάκια", "μεταξοσκώληκες". Ευχόταν επίσης τα παιδιά να γεννήσουν αυγά οι κότες και τα πουλερικά του νοικοκύρη και να ωφεληθεί γενικά από τα "ζωντανά"του. Το έθιμο, ενδεικτικό της ανησυχίας των απλών βιοπαλαιστών για την παραγωγή του από την κτηνοτροφία και την πτηνοτροφία, κατέληγε στην παρακάτω ευχή των παιδιών: "... Μετάξι να σας δώσει ο Θεός και ο μικρός Χριστός". Και στους Προμάχους αλλά και στη Σωσάνδρα υπήρχε η συνήθεια να βάζει η γιαγιά στο τζάκι το βράδυ της παραμονής των Χριστουγέννων πέντε κάρβουνα, που το καθένα ταυτίζονταν με κάποιο αγροτικό προϊόν. Το ένα κάρβουνο ταυτιζόταν με το σιτάρι, το άλλο με το καλαμπόκι, το άλλο με το

3 3 κριθάρι. Αν γινόταν μέχρι το πρωί στάχτη όλα τα κάρβουνα, τότε θα υπήρχε καλή σοδειά τη νέα χρονιά σε όλα τα αγροτικά προϊόντα. Αν όμως γίνονταν στάχτη μερικά κάρβουνα, τότε θα υπήρχε καλή σοδειά μόνο στα προϊόντα που συμβόλιζαν τα αντίστοιχα κάρβουνα. Το έθιμο φανερώνει την ανησυχία του αγροτικού κόσμου για τη γεωργική παραγωγή της επόμενης χρονιάς. Σύμφωνα με κάποιο άλλο έθιμο το βράδυ της παραμονής έβγαζε κάθε οικογένεια τρία κάρβουνα από το τζάκι. Το ένα αποσκοπούσε στην προστασία της οικογένειας από το Θεό, το δεύτερο στη πρόοδό της οικογένειας και το τρίτο ήταν για τα ζωντανά. Ο παππούς έκοβε ένα ξύλο ροδιάς ή τζιτζιφιάς και το έβαζε στη φωτιά, που έκαιγε μέσα στο τζάκι. Εκεί το ξύλο καίγονταν λίγο-λίγο κατά την διάρκεια του βραδινού φαγητού, διαδικασία που γινόταν κάθε βράδυ από την παραμονή μέχρι τα Φώτα. Έπειτα ο παππούς έκοβε ένα κομματάκι από το ξύλο που δεν είχε καεί και το έδενε στο αλέτρι, για να είναι "γερό" το αλέτρι και να υπάρχει αφθονία στη γεωργική παραγωγή. Το καμένο ξύλο το έκρυβαν σε κάποιο σημείο του αμπελιού. Την παραμονή των Χριστουγέννων η γιαγιά ζύμωνε ένα ψωμί με σόδα, όπου έβαζε μια τρύπια δεκάρα και στη συνέχεια το έψηνε "στη στάχτη". Το βράδυ της ίδιας μέρας, αφού μαζεύονταν όλη η οικογένεια στο τραπέζι, ο αρχηγός της οικογένειας έκοβε το χριστόψωμο. Το πρώτο κομμάτι ήταν αφιερωμένο στο Θεό, το δεύτερο στο σπίτι, για το "καλό", το επόμενο στα ζώα, για την παραγωγή τους. Έπειτα έπαιρνε ένα κομμάτι κάθε μέλος της οικογένειας. Είναι αξιοσημείωτο ότι το μοίρασμα του χριστόψωμου είναι έθιμο που παραπέμπει στις σπονδές των αρχαίων Ελλήνων. Στη συνέχεια η δυναμική γιαγιά έδενε με μια κλωστή το φλουρί σ' ένα γκιούμι, όπου έμενε μέχρι το πρωί των Φώτων. Τότε τα εγγόνια πήγαιναν να γεμίσουν νερό στο γκιούμι, απ' όπου έπιναν τα μέλη της οικογένειας, για να υπάρχει υγεία. Και η γιαγιά φύλαγε την "τρύπια δεκάρα" του τυχερού μέχρι τα επόμενα Χριστούγεννα. Το πρωί των Χριστουγέννων, χαρούμενοι και καθαροί από τη νηστεία των σαράντα ημερών, οι πιστοί πήγαιναν στην εκκλησία, για να γιορτάσουν τη γέννηση του Χριστού. Το μεσημέρι συγκεντρώνονταν όλη η οικογένεια στο σπίτι, όπου γίνονταν πλούσιο φαγοπότι με βασικό φαγητό το χοιρινό κρέας κι έπειτα ακολουθούσε

4 4 χορός και τραγούδι. Μετά το χριστουγεννιάτικο δείπνο οι νοικοκυρές "δε σήκωναν το τραπέζι", γιατί κυριαρχούσε η δοξασία ότι θα καθόταν ο Χριστός, για να φάει. Το τραπέζι το μάζευαν το επόμενο πρωί. "Από τα Χριστούγεννα ως τα Φώτα έβαζαν άλλοτε στο τζάκι δώδεκα αδράχτια για να τα βλέπουν οι καλικάντζαροι να μη κατεβαίνουν από την καπνοδόχο. "Οι πιστοί στις παραδόσεις από την παραμονή των Χριστουγέννων μέχρι τα Θεοφάνεια που φεύγουν οι καλικάντζαροι, δεν τρώνε ελιές, φασόλια και σύκα για να μην κάνουν καλογήρους". "Στη Λήμνο την δεύτερη μέρα των Χριστουγέννων σφάζουν γουρουνόπουλα και το βράδυ της ίδιας μέρας χορεύουν". "Στην Κεντρική Ελλάδα τα μεσάνυχτα της παραμονής των Χριστουγέννων γίνεται το "τάισμα" της βρύσης. Πηγαίνουν τα μεσάνυχτα ή προς τα χαράματα οι κοπέλλες στην πιο κοντινή βρύση και παίρνουν το αμίλητο νερό, αφού αφήσουν προηγουμένως εκεί βούτυρο, τυρί, ή ψημένο σιτάρι ή κλαδί ελιάς". "Στα Γρεβενά ανάβουν μεγάλο κούτσουρο, στη γωνιά από την παραμονή των χριστουγέννων και η φωτιά καίει συνέχεια μέχρι τα Φώτα για να προστατεύει την οικογένεια από τα δαιμονικά". Το τάισμα της βρύσης Οι κοπέλες, τα χαράματα των Χριστουγέννων (αλλού την παραμονή της Πρωτοχρονιάς), πηγαίνουν στην πιο κοντινή βρύση "για να κλέψουν το άκραντο νερό". Το λένε άκραντο, δηλαδή αμίλητο, γιατί δε βγάζουν λέξη σ' όλη τη διαδρομή. Όταν φτάνουν εκεί, την "ταϊζουν", με διάφορες λιχουδιές: βούτυρο, ψωμί, τυρί... Και λένε: "Όπως τρέχει το νερό σ' βρυσούλα μ', έτσ' να τρέχ' και το βιο μ'". Έπειτα ρίχνουν στη στάμνα ένα βατόφυλλο και τρία χαλίκια, "κλέβουν νερό" και γυρίζουν στα σπίτια τους πάλι αμίλητες μέχρι να πιουν όλοι από τ' άκραντο νερό. Με το ίδο νερό ραντίζουν και τις τέσσερις γωνίες του σπιτιού, ενώ σκορπούν στο σπίτι και τα τρία χαλίκια. ============================================================ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΑ ΗΘΗ ΚΑΙ ΕΘΙΜΑ ΚΡΗΤΗΣ.

5 5 Τα Χριστούγεννα γιορτάζονται σε όλο τον κόσμο με περισσή χαρά. Το στόλισμα του δένδρου είναι ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά του και στην Ελλάδα. Στην Αρχαία Ελλάδα στόλιζαν κλαδιά ελιάς, τις «ικετηρίδες» όπου κρεμούσαν μαλλιά προβάτου και ικέτευαν τους Θεούς να τους απαλλάξουν από κάθε κακό. Οι «ειρησιώνες» ήταν κλαδιά ελιάς ή δάφνης όπου κρεμούσαν κι εδώ μαλλιά πολλές φορές χρωματισμένα και κουλούρια, ενώ τα κρατούσαν παιδιά και τα περιέφεραν στους αγρούς και τις γειτονιές και έψελναν εγκωμιαστικά τραγούδια για την ευτυχία των νοικοκύρηδων. Τις Ικετηρίδες και τις Ειρησιώνες, αφού τους έδιναν τη μορφή στεφανιού τις κρεμούσαν στην εξώθυρα του σπιτιού. Δηλαδή κάτι ανάλογο με το Χριστουγεννιάτικο στεφάνι που κρεμάμε κι εμείς σήμερα. Αργότερα, ο στολισμός του δένδρου μέχρι και την εποχή του Μεσοπολέμου, στολιζόταν με βαμμένους ξηρούς καρπούς και κουλούρια ενώ τη θέση του μαλλιού την πήρε το βαμβάκι. Στην Ελλάδα επίσης στολίζουμε καραβάκια. Αυτό το έθιμο βρίσκει τις ρίζες του στο Βυζάντιο και στα τάματα των νησιωτών μας που απεικόνιζαν το καράβι τους. Ήταν στολισμένο με πολύτιμες πέτρες κι αφιερώνονταν στον άγιο της θάλασσας που για τους Έλληνες είναι ο Άγιος Νικόλαος. Σήμερα το στολίζουμε με πολύχρωμα λαμπιόνια. Η παράδοση που αφορά τους καλικάντζαρους, είναι από τις πιο πλούσιες χριστουγεννιάτικες παραδόσεις κι αναφέρεται σε όλη τη χρονική περίοδο από τα Χριστούγεννα έως τα Φώτα που είναι η γιορτή που αγιάζονται τα νερά. (Η Ελλάδα περιτριγυρίζεται από θάλασσα). Ο λαός πιστεύει ότι οι καλικάντζαροι έρχονται την παραμονή των Χριστουγέννων και φεύγουν την παραμονή των Φώτων. Οι ρίζες της παράδοσης για τους Καλικάντζαρους τις βρίσκουμε στις Ρωμαϊκές γιορτές προς τιμή του Θεού Ήλιου και στις γιορτές των Ανθεστηρίων και Διονυσίων των Αρχαίων Ελλήνων. Σε αυτές τις γιορτές συνήθιζαν να μεταμφιέζονται σε τράγους, αίγες, αγελάδες, όνους μα εκτός από το γέλιο, η μεταμφίεση σκόρπιζε φόβο και τρόμο στα μικρά παιδιά. Οι καλικάντζαροι έχουν πόδια τράγου ή γουρουνιού, έχουν ουρά, μυτερά αυτιά, είναι συνήθως μαύροι και κακομούτσουνοι, τρέφονται με σκουλήκια, τρώνε το δένδρο της γης. Στη γη έρχονται για να κάνουν αταξίες. Ο λαός έχει δώσει δεκάδες ονόματα στους καλικάντζαρους. Οι νοικοκυραίοι προσπαθούν να αποφύγουν την είσοδο των καλικάντζαρων στο σπίτι τους βάζοντας ένα κόσκινο πίσω από την πόρτα. Οι καλικάντζαροι καθώς είναι περίεργοι μετρούν τις τρύπες, χάνουν το λογαριασμό και ξαναρχίζουν το μέτρημα μέχρι το πρωί. Όταν ξημερώσει φεύγουν, γιατί φοβούνται το φως της ημέρας. Χώνονται στη στάχτη όταν δεν έχει φωτιά γι

6 6 αυτό οι άνθρωποι αφήνουν αναμμένο το τζάκι και πάντα πετούν αυτή τη στάχτη μη τυχόν και κρύφτηκε σε αυτή κανένας καλικάντζαρος Άλλοι πάλι λιβανίζουν ή κρεμούν ένα καλαμένιο σταυρό στην εξώπορτα. Και άλλοι σχηματίζουν ένα σταυρό από καρβουνόσκονη. Έθιμο των Χριστουγέννων είναι να φτιάχνουν οι νοικοκυρές τα Χριστόψωμα. Παραδοσιακό κρητικό γλυκό ψωμί που το στολίζουν με ξόμπλια. Αυτά τα στολίδια συμβολίζουν αλέτρια, ζώα πουλιά, γεννήματα της γης (γεωργική χώρα) ή πιο απλά μ ένα σταυρό που συμβολίζει το μαρτύριο που έρχεται. Στα παιδιά που έλεγαν τα κάλαντα έδιναν καρπούς και αυγά. Στις μέρες μας δίνουν χρήματα και χριστουγεννιάτικα γλυκά. Ετοιμάζουν τηγανίτες με το μέλι για να κερνάν τους επισκέπτες. Την παραμονή των Χριστουγέννων οι άνθρωποι άναβαν το καντήλι, έκαναν την προσευχή τους και 40 μετάνοιες και ζητούσαν τις χάρες που ήθελε ο κάθε ένας από το Χριστό που θα γεννιόταν σε λίγες ώρες. Στην παλιά Κρήτη πρόσεχαν ιδιαίτερα τα ζώα τους (Γεωργική και κτηνοτροφική χώρα) τα οποία είχαν μερίδα και στο Χριστόψωμο. Έτριβαν ένα χριστόψωμο, το ανακάτευαν με τα πίτουρα και το έδιναν στα ζώα να το φάνε, για να βλογηθούν κι αυτά. Έπαιρναν κι ένα ρίφι ή πρόβατο στο σπίτι τους γιατί θεωρούσαν πως είναι ευλογημένα μια και ήταν τα ζώα που ζέσταιναν με την ανάσα τους τη φάτνη. Υπάρχουν πολλές δοξασίες, που άλλες επικρατούν μέχρι σήμερα κι άλλες έχουν χαθεί. Οι Kρητικοί πίστευαν πως ακριβώς τα μεσάνυχτα της παραμονής των Χριστουγέννων άνθιζε ο βασιλικός (μονοετές φυτό που ανθίζει το καλοκαίρι, με έντονη μυρωδιά) κι ας ήταν κατάξερος και γέμιζε ο τόπος από ευωδιά Άλλοι πίστευαν πως το ξημέρωμα των Χριστουγέννων ημέρευε η θάλασσα γιατί εκείνη την ώρα μετάνιωνε ο βοσκός που δεν έδωσε το πρόβατό του για τη φάτνη και τον οποίο καταράστηκε ο Ιωσήφ. Άλλοι πάλι πίστευαν πως άνοιγαν οι ουρανοί και πως αν έμενες ξύπνιος, θα έβλεπες διάφορα θαυμαστά πράγματα. Επίσης αν έκανες μια ευχή εκείνη την ώρα θα έπιανε. Πολλά πίστευαν, φτάνει να είχες αγαθή και αγνή ψυχή για να τα ζήσεις. Τα κάλαντα είναι τραγούδια που μνημονεύουν τα γεγονότα των εορτών, καταλήγουν με ευχές για τον νοικοκύρη του σπιτιού και λέγονται την παραμονή της κάθε γιορτής συνήθως από παιδιά που γυρίζουν από σπίτι σε σπίτι και τα τραγουδούν κρατώντας τρίγωνα. Υπάρχουν κάλαντα Χριστουγέννων, Πρωτοχρονιάς και Φώτων. Παραδοσιακά κρητικά κάλαντα Χριστουγέννων Παραδοσιακά κάλαντα Πρωτοχρονιάς.

7 7 Κάθε οικογένεια εκτρέφει ένα χοίρο που τον σφάζει λίγο πριν τα Χριστούγεννα για να φτιάξουν έτσι τα παραδοσιακά φαγητά των Χριστουγέννων. Σήμερα στις μεγάλες πόλεις έχουν αποξεχαστεί τα έθιμα όπως το σφάξιμο του χοίρου ή το πλάσιμο των γλυκών και των τσουρεκιών. Διατηρούνται όμως ζωντανά ακόμα στα χωριά της Κρήτης. Την πρωτοχρονιά οι παππούδες και οι στενοί συγγενείς δίνουν στα παιδιά την «καλή χέρα» δηλαδή κάποιο χρηματικό ποσόν. Έθιμο που διατηρείται έως τις μέρες μας. Η παράδοση λεει πως την Πρωτοχρονιά το πρώτο πράγμα που πρέπει να δεις είναι βουνό κι ένα υγιή γείτονά σου, έτσι ώστε κι εσύ να ζήσεις με υγεία και πολλά χρόνια, τόσα όσο και τα βουνά. Αν δεις θάλασσα τότε θα είσαι συνέχεια ταραγμένος όπως κι η θάλασσα. Το πρωί της Πρωτοχρονιάς ο άντρας του σπιτιού πάει να φέρει νερό σε ένα σταμνί και μια πέτρα. Με το νερό ραντίζει το εξωτερικό και εσωτερικό του σπιτιού λέγοντας: «Όπως τρέχει τούτο το νερό έτσι να τρέχουν και τα καλά στο σπίτι μου». Την πέτρα τη βάζει κάτω από το κρεβάτι λέγοντας: «Όπως είναι γερή τούτη η πέτρα έτσι να είναι γερό και το σπίτι μου». Η πέτρα μένει κάτω από το κρεβάτι ως τα Φώτα. Το πρωί της πρωτοχρονιάς η οικογένεια πηγαίνει στην εκκλησία. Μαζί τους παίρνουν μια εικόνα του σπιτιού, η οποία αφού λειτουργηθεί θα κάνει το ποδαρικό στο σπίτι. Το έθιμο του ποδαρικού έχει μεγάλη σημασία στην Κρήτη. Ποδαρικό σημαίνει: Ο πρώτος άνθρωπος που θα πατήσει με το πόδι του (ποδαρικό) στο σπίτι μετά την είσοδο του νέου χρόνου. Αυτός ο άνθρωπος πρέπει να είναι τυχερός για να φέρει τύχη στο σπίτι και να πατήσει πρώτα με το δεξί του πόδι για να πάνε όλα δεξιά δηλ. καλά. Τυχερός θεωρείται ο νοικοκύρης ή ένα παιδί που να ζουν και οι δύο του γονείς. Στο νομό Λασιθίου ο πρώτος ξένος που θα μπει στο σπίτι κάθεται σε μία πέτρα και λέει τρεις φορές: «Κλου κλου (όπως κάνει η κότα) στα ορνίθια μας καλοχρονιά στα σπίτια μας μπε-μπε στα πρόβατά μας και υγεία στα παιδιά μας, κι όσο βάρος έχει τούτη η πέτρα, τόσο χρυσάφι να μπει στο σπίτι σας. Και του χρόνου να είμαστε ευτυχισμένοι». (Βλέπουμε ότι οι άνθρωποι μνημόνευαν τα ζώα τους ακόμα και στις ευχές της Πρωτοχρονιάς δεδομένου ότι η οικονομία της Ελλάδας στηριζόταν αποκλειστικά στην γεωργία και κτηνοτροφία).την παραμονή της Πρωτοχρονιάς πολλές νοικοκυρές έφτιαχναν από τη ζύμη των κουλουριών ένα σταυρό που τον κολλούσαν στις πόρτες. Σε άλλα χωριά βάζουν στα σπίτια ένα φυτό από βολβό και σε άλλα ένα κλωνάρι χαρουπιάς γιατί η χαρουπιά είναι ένα δένδρο που δίνει πολλούς καρπούς, πάντα πράσινο το ίδιο και ο βολβός και συμβολίζουν την αφθονία. Άλλες νοικοκυρές λιβανίζουν το σπίτι γιατί πιστεύουν πως οι καλικάντζαροι στήνουν χορό και μαγαρίζουν τα φαγητά όταν τα βρίσκουν ξεσκέπαστα. Η σύνδεση Πρωτοχρονιάς και

8 8 καλοτυχίας και ελπίδας έχει την ιστορία της σε θρύλους παλιούς και σε χιλιόχρονα έθιμα. Υπάρχουν ιδιαίτερες πρωτοχρονιάτικες παραδόσεις για την ανύπαντρη κοπελιά, για τον γεωργό, τον κυνηγό, την νοικοκυρά κ.λ.π. Στην Ορθόδοξη θρησκεία η Πρωτοχρονιά είναι και η μέρα που γιορτάζει ο Άγιος Βασίλειος. Η παράδοση θέλει τον Αϊ Βασίλη γεωργό, ζευγολάτη όπως ο καθημερινός Κρητικός. Έτσι ο γεωργός που θέλει την ευλογία του Αγίου πρέπει να οργώσει ένα κομμάτι του χωραφιού του. Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς που είναι ταυτόχρονα και η παραμονή της γιορτής του Αγίου Βασιλείου αφήνουν στο τραπέζι ένα ποτήρι κρασί με φαγητό ή ένα γλυκό με κάποιο ποτό και νερό για να έρθει ο Άγιος να αφήσει τα δώρα του, να φάει και να πιει και να ξεκουραστεί. Στην Ελλάδα η ανταλλαγή των δώρων γίνεται την Πρωτοχρονιά. Την Πρωτοχρονιά παίρνουν τις εικόνες από την εκκλησία για να κάνουν ποδαρικό στα σπίτια. Δεν δίνουν τίποτα δανεικό ούτε παίρνουν γιατί θεωρούν ότι όλο το χρόνο θα δανείζονται ή θα δανείζουν. Δεν μαλώνουν γιατί θα μαλώνουν όλο το χρόνο. Ο ανύπαντρες κοπέλες ρίχνουν φύλλα ελιάς στο τζάκι. Αν το φύλλο γυρίσει ανάποδα θα παντρευτούν αυτόν που θέλουν. Άλλη παράδοση θέλει τις ανύπαντρες κοπέλες να παίρνουν τρία κουκιά (όσπριο) το ένα ζεματισμένο, το άλλο ολόκληρο και το άλλο ξεφλουδισμένο. Με κλειστά μάτια πιάνουν ένα κουκί. Αν πιάσουν το ολόκληρο σημαίνει ότι θα παντρευτούν νέο άνδρα. Το ζεματισμένο σημαίνει χήρο και το ξεφλουδισμένο φτωχό. Σήμερα όλα τούτα τα έθιμα και οι παραδόσεις τείνουν να ξεχαστούν στις μεγάλες πολιτείες ενώ στα χωριά άλλα εξακολουθούν να υπάρχουν κι άλλα να έχουν ήδη ξεχαστεί. Στην Ελλάδα του σήμερα γίνεται προσπάθεια από πολλούς φορείς για την αναβίωση και διατήρηση των εθίμων και είναι καθήκον όλων μας να κρατήσουμε ανέπαφες τις παραδόσεις μας, για να διατηρήσουμε έτσι και την πολιτιστική μας ταυτότητα ως λαοί. Τα παραδοσιακά γλυκά των γιορτών είναι τα Χριστόψωμα, τα μελομακάρονα οι κουραμπιέδες, τα σαρίκια, τα αυγοκαλάμαρα, οι λουκουμάδες, οι γλυκοκουλούρες, η Βασιλόπιτα. Τα μελομακάρονα βουτιούνται σε μέλι και πασπαλίζονται με κοπανισμένο καρύδι, σησάμι και κανέλα. Οι κουραμπιέδες έχουν αγνό βούτυρο, ρακί, αμύγδαλα, ζάχαρη άχνη. Η ζάχαρη συμβολίζει τα χιονισμένα βουνά της εποχής.τα σαρίκια είναι από φύλλο ζύμης, τηγανίζονται σε καυτό λάδι και πασπαλίζονται με κανέλα και σησάμι. Τα ξεροτήγανα είναι περίπου ίδια με τα σαρίκια αλλά τυλίγονται στα δάκτυλα. Οι λουκουμάδες είναι από ζύμη, τηγανίζονται σε καυτό λάδι και πασπαλίζονται κι αυτοί με μέλι και κανέλα. Τους τρωμε την παραμονή της

9 9 Πρωτοχρονιάς για να πάρουμε τη γλύκα του παλιού χρόνου και να γλυκάνομε τον νέο που έρχεται. Άλλο γλυκό είναι οι γλυκοκουλούρες. Τα βασικά υλικά της βασιλόπιτας είναι φρέσκο βούτυρο, γάλα, αυγά, μυρωδικά, αλεύρι. Είναι έθιμο πανάρχαιο που ξεκινά από την Αρχαία Ελλάδα αφού οι πρόγονοί μας έφτιαχναν μια πίτα από φρέσκο σιτάρι και την αφιέρωναν στη θεά Δήμητρα. Αλλά και στον Απόλλωνα αφιέρωναν πίτα άρτο. Στην Χριστιανική πίστη η πίτα αυτή αφιερώνεται στον Ιησού Χριστό ή στον Άγιο Βασίλη. Μέσα στην πίτα υπάρχει ένα νόμισμα. Η πίτα κόβεται την ημέρα της Πρωτοχρονιάς από τον νοικοκύρη του σπιτιού. Τα κομμάτια ονοματίζονται δηλ. το κομμάτι του Χριστού, της Παναγίας, του Αγίου Βασιλείου, του μπαμπά, της μαμάς, των παιδιών, των παππούδων, των καλεσμένων. Όποιος τύχει το νόμισμα θεωρείται ο τυχερός της νέας χρονιάς. Το νόμισμα της πίτας κατά άλλους συμβολίζει το αστέρι της Βηθλεέμ ενώ άλλοι υποστηρίζουν ότι: Ο Άγιος Βασίλειος επίσκοπος της Καισαρείας, μάζεψε τα κοσμήματα των Καισαρειέων για να σώσει την πόλη του από την λεηλασία που ετοίμαζε ο έπαρχος Μοχάμεντ Αλή. Όμως ο αιμοσταγής έπαρχος βλέποντας την προσήλωση των κατοίκων στον επίσκοπό τους και την προσπάθεια του επισκόπου να σώσει την πόλη του, ντράπηκε κι έφυγε χωρίς να πάρει τίποτα και χωρίς να πειράξει κανέναν. Ο Άγιος Βασίλειος γύρισε πίσω με όλα τα χρυσαφικά αλλά δεν γνώριζε ποιο κόσμημα ανήκε σε ποιόν. Έτσι αποφάσισε να ζυμωθούν ψωμιά. Σε κάθε ψωμί έβαλαν κι από ένα κόσμημα. Κάθε οικογένεια πήρε από ένα ψωμί και όλοι από ένα χρυσαφικό. Έτσι έφτασε το έθιμο ως τις μέρες μας. Κυρίαρχο κρέας των ημερών είναι το χοιρινό. Η πηχτή γίνεται από τα πόδια και το κεφάλι. Το κρέας βράζεται καλά, κόβεται σε μικρά κομμάτια. Αυτό το κρέας μαζί με λίγο ζουμί και διάφορα μυρωδικά το βάζουν σε μπολάκια. Εκεί πήζει γι αυτό λέγεται και πηχτή. Τα λουκάνικα γίνονται από τα έντερα τα οποία γεμίζονται με κρέας και μυρωδικά. Καπνίζονται πάνω από το τζάκι κι έτσι διατηρούνται. Επίσης μαγειρεύουν κρέας σε κρασί χωρίς ίχνος νερού. Τα εντόσθια του χοίρου τα τηγανίζουν. Επίσης ο κόκορας ή κότα γίνεται σούπα. Ένα φαγητό που βοηθάει

10 10 τα στομάχια των ξενυχτισμένων Κρητικών από το γλέντι των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς. Αυτές τις ημέρες οι Κρητικοί αλλά κι όλοι οι Έλληνες συνηθίζουν να προκαλούν την τύχη τους σε τυχερά παιχνίδια με χαρτιά ή ζάρια. Ακολουθεί το τυπικό της Ορθόδοξης Εκκλησίας για τον αγιασμό των υδάτων. Οι ιερείς αγιάζουν τα νερά στο λιμάνι του Ηρακλείου. παπάς πετάει στο νερό τον σταυρό και νέοι άνδρες και γυναίκες ακόμα και παιδιά βουτούν για να τον πιάσουν. Όποιος βουτήξει και τον πιάσει θεωρείται ευλογημένος και τυχερός. ============================================================ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΙΑΤΙΚΑ ΕΘΙΜΑ ΑΠΟ ΤΟ ΛΙΒΑΔΙ ΕΛΑΣΣΟΝΑΣ Περίπου 15 ημέρες πριν αρχίζουν οι προετοιμασίες. Όλες οι γυναίκες του χωριού καθαρίζουν το σπίτι και το ντύνουν χριστουγεννιάτικα. Στολίζουν το χριστουγεννιάτικο δέντρο το οποίο προκαλεί μεγάλη χαρά σε όλους και ιδιαίτερα στα μικρά παιδιά. Στην πλατεία του χωριού ο Δήμος σε συνεργασία με τον Εξωραϊστικό Σύλλογο φτιάχνει τη φάτνη με το λαμπρό αστέρι και στολίζουν τα έλατα, που δημιουργούν στο χωριό μια εορταστική ατμόσφαιρα. Παλαιότερα μια από τις χριστουγεννιάτικες προετοιμασίες για τους κατοίκους του χωριού, ήταν το σφάξιμο του γουρουνιού. Από αυτό παρασκεύαζαν διάφορα φαγητά που τα γευόταν κατά τη διάρκεια των γιορτινών ημερών. Ανήμερα των Χριστουγέννων έτρωγαν την τηγανιά (τηγανιτό χοιρ ινό κρέας σε μικρά κομμάτια) όλοι μαζί οι συγγενείς. Ένα μέρος του κρέατος το χρησιμοποιούσαν για να παρασκευάσουν λουκάνικα τα οποία διατηρούσαν μέσα στο βρασμένο δέρμα του ζώου. Το υπόλοιπο κρέας το αλάτιζαν και το διατηρούσαν και αυτό μέσα στο δέρμα μιας και δεν υπήρχαν ψυγεία. Τέλος, έφτιαχναν τις τσιγαρίδες (απομεινάρι λιωμένου λίπους). Στη συνέχεια οι νοικοκυρές αφού καθαρίσουν το σπίτι, ξεκινούν την προετοιμασία των γλυκισμάτων και φαγητών. Τα παιδιά με τη σειρά τους φτιάχνουν το άστρο, δηλαδή ένα ξύλινο αστέρι που το στολίζουν με χρωματιστά χαρτόνια και κορδέλες. Το άστρο πρέπει να είναι έτοιμο όταν θα έρθει η στιγμή για τα κάλαντα, που τα τραγουδούν ξημερώματα παραμονής Χριστουγέννων. Ομάδες παιδιών γυρίζουν στους δρόμους κρατώντας εκτός από το άστρο και τσουμάγκες δηλαδή ένα ξύλινο ραβδί από ρίζα πουρναριού, και τραγουδούν τα Χριστουγεννιάτικα κάλαντα φωνάζοντας Κολιντάκο.

11 11 Στην παράδοση του Λιβαδίου αναφέρονται και οι Καλικάντζαροι. Ήταν ανθρωπόμορφα τέρατα, που μιλούσαν με ανθρώπινη φωνή. Εμφανιζόταν 40 ημέρες πριν τα Χριστούγεννα και εξαφανιζόταν τα Θεοφάνια με τον Αγιασμό των υδάτων. Αναφέρεται ότι εμφανιζόταν στους ανθρώπους μόλις σκοτείνιαζε και εξαφανιζόταν πριν λαλήσει ο πετεινός. Στο διάστημα αυτό βασάνιζαν με οποιοδήποτε τρόπο όσους κυκλοφορούσαν στους δρόμους, και ο μόνος τρόπος να ξεφύγει κανείς ήταν να τους ξεγελάσει και να τους απασχολήσει πετώντας διάφορα αντικείμενα ή φαγώσιμα. Από τη μανία τους ξέφευγαν μόνο οι Σαββατογεννημένοι, ενώ κάτι που τους απωθούσε πολύ ήταν το θυμίαμα που έκαιγαν οι νοικοκυρές στο τζάκι, προκειμένου να μην κατεβούν από τον καπνοδόχο. Σήμερα όμως οι Καλικάντζαροι υπάρχουν μόνο στα παραμύθια, που εξιστορούν οι παππούδες στα παιδιά. Σήμερα, παραμονή Χριστουγέννων αρχίζει η προετοιμασία για το γιορτινό τραπέζι το οποίο γίνεται αμέσως μετά τη Θεία Λειτουργία. Το τραπέζι αποτελείται από γιαπράκια, χοιρινούς μεζέδες, κοκορέτσι και σούπα. ============================================================ ΚΑΛΙΚΑΤΖΑΡΟΙ Το Δωδεκαήμερο βαστάει από τις 25 Δεκεμβρίου τα Χριστούγεννα, έως τις 5 Ιανουαρίου τα Μισόφωτα (Παραμονή των Φώτων). Λένε ότι το Δωδεκαήμερο κάθε νύχτα κυκλοφορούν οι Καλικάτζαροι στους δρόμους και στα σπιτικά. Μα τι είναι αυτοί; Είναι αερικά, λέγανε οι γιαγιάδες πιο παλιά. Ο λαός μας τους βλέπει σαν κάτι μαυριδερά, ψηλά και ξερακιανά όντα που χορεύουνε και σαλταπηδούνε. Όλο το χρόνο βρίσκονται κάτω από τη Γη, στον κάτω κόσμο και ζηλεύουνε τον απάνω κόσμο. Γι' αυτό, άλλοι με πριόνια και τσεκούρια κι άλλοι με μπαλτάδες, βάζουν όλη τους τη δύναμη, να κόψουν τους στύλους, που πάνω σ' αυτούς στηρίζεται η Γη, για να την κάνουνε να βουλιάξει. Όταν φθάνει το βράδυ της παραμονής των Χριστουγέννων, από φόβο μη βουλιάξει η Γη και τους πλακώσει, φεύγουν ευθύς, κι ανεβαίνουν πάνω στη Γη για να τυρρανέψουν τον κόσμο. Έτσι οι Καλικάτζαροι γυρίζουν στους δρόμους, ανεβαίνουν στα κεραμίδια και καμιά φορά, όπως λένε, μπαίνουν από το τζάκι σε κανένα σπίτι που δεν είχαν θυμιάσει οι νοικοκυραίοι του. Γι' αυτό, για καλό και για κακό, εκείνες τις μέρες φροντίζουνε και φράζουνε τις τρύπες των τζακιών με πανιά. Ακόμα καίνε

12 12 λιβάνι σε θυμιατό και το τοποθετούν στο τζάκι, γιάτι οι Καλικάτζαροι δεν αντέχουν αυτή τη μυρωδιά.. Διηγιότανε μια γυναίκα πως αφού ετοίμασε τα γλυκά της - βασιλόπιτες, κουραμπιέδες, μελομακάρονα - είδε από το παράθυρο πως ξημέρωσε. Όμως είχε ξεγελαστεί από το φεγγάρι, γιατί λένε "του Γενάρη το φεγγάρι παρά λίγο να 'ναι μέρα". Έτρεξε και ξύπνησε τα παιδιά της για να τα στείλει με τα γλυκά στο φούρνο. Τα παιδιά σηκώθηκαν. Όμως η αυγή αργούσε να 'ρθει και ξαφνικά σ' έν τρίστρατο ακούσαν φωνές και γέλια. Σε μια στιγμή γέμισε ο δρόμος Καλικάτζαρους. Άρπαξαν τα παιδιά τους πετάξανε ότι κρατούσανε και αρχίσανε ένα διαβολικό χορό τραγουδώντας: - Ω!... στραβά ταψιά, με τα ψεύτικα ψωμιά, άλλα με τα άσχημα, πηδάτε, μπρε μπαγάσικα. Την ώρα που λάλησε ο πρώτος πετεινός, εξαντλημένοι οι Καλικάτζαροι αφήσανε τα ταψιά στα κεραμίδια ενός σπιτιού, κι αρχίσανε να τρέχουνε με στριγγλιές και γέλια, βγάζοντας έξω τις γλώσσες τους "που 'ναι κόκκινες σαν φλογίτσες φωτιάς" και κουνούσανε τις ουρές τους σαν το "φυσερό" εδώ και εκεί. Σαν ξημέρωσε και βγήκαν τα τρία παιδιά μισολιπόθυμα, χωρίς να έχουν δυνάμεις να σηκωθούν. Τα κουνήσανε, τα ραντίσανε αγιασμό και όταν συνήλθανε, διηγήθηκαν τι τους είχαν κάνει οι Καλικάτζαροι. Αυτά διηγιότανε και όλοι φοβότανε να βγουν αξημέρωτα από τα σπίτια τους όλο το Δωδεκάμερο. Πολλοί από σας θα 'χετε ακούσει το παραμύθι για 'κείνα τα μικρούτσικα πλάσματα, τα μαύρα σαν κατράμι, που τις μέρες του Δωδεκαήμερου κάνουν λογιώ λογιώ τρέλες. Μα ποια είναι αυτά τα πλάσματα που αναγκάζουν όσους βρουν έξω από τα σπίτια τους να χορέψουν μαζί του, εμποδίζουν τα ζώα να περπατήσουν, λερώνουν τα τρόφιμα των νοικοκύρηδων, κλέβουν γλυκά; Ποια είναι; Κι από που ξεφύτρωσαν; Ναι! Ναι! ξεφύτρωσαν... Γιατί βγήκαν από τα βάθη της γης... Είναι τα καλικαντζαράκια... Έναν ολόκληρο χρόνο παλεύουν να κόψουν το δέντρο που στηρίζει τη γη. Ενώ όμως κοντεύουν να τελειώσουν το κόψιμο του δέντρου, φτάνουν τα Χριστούγεννα... Τότε αφήνουν κάτω τα πριόνια και τα τσεκούρια κι αποφασίζουν ν' ανέβουν στη γη να γλεντήσουν λιγάκι, πειράζοντας τους ανθρώπους... Βράδυ, 24 Δεκεμβρίου, και να τους...

13 13 Λένε πως η αρχή των μύθων που είναι σχετικοί με τους καλικάντζαρους βρίσκεται στα πολύ παλιά χρόνια. Οι Αρχαίοι πίστευαν πως οι ψυχές σαν έβρισκαν την πόρτα του 'Aδη ανοιχτή, ανέβαιναν στον απάνω κόσμο και τριγύριζαν παντού χωρίς έλεγχο και περιορισμούς. Πολύ αργότερα οι Βυζαντινοί, γιόρταζαν το Δωδεκαήμερο με μουσικές, τραγούδια και μασκαρέματα. Οι άνθρωποι, έχοντας κρυμμένα τα πρόσωπά τους, έκαναν με πολύ θάρρος και χωρίς ντροπή ό,τι ήθελαν. Πείραζαν τους ανθρώπους στους δρόμους, έμπαιναν απρόσκλητοι σε ξένα σπίτια κι αναστάτωναν τους νοικοκύρηδες: ζητούσαν λουκάνικα και γλυκά για να γλιτώσουν απ' αυτούς έκλειναν πόρτες και παράθυρα. Οι μασκαρεμένοι όμως έβρισκαν πάντα κάποιους τρόπους να εισβάλλουν στα ξένα σπίτια, ακόμα κι από τις καμινάδες. Κι όλα αυτά για δώδεκα μέρες, ως την παραμονή των Φώτων, οπότε με το Μεγάλο Αγιασμό όλα σταματούσαν κι οι άνθρωποι ησύχαζαν. Με το πέρασμα του χρόνου όλα αυτά τα παράξενα φερσίματα, τα μασκαρέματα και οι φόβοι των ανθρώπων έμειναν ζωντανά στη μνήμη του λαού μας κι η πλούσια φαντασία του γέννησε σιγά σιγά τα μικρά, αλαφροίσκιωτα πλάσματα που τα ονόμασε καλικάντζαρους ή παγανά ή καλιοντζήδες ή τσιλικρωτά... Οι άνθρωποι φαντάζονταν τους καλικάντζαρους αλλού σαν σκυλιά, αλλού σαν γάτες, αλλού σαν ανθρώπους μαλλιαρούς, αλλού σαν στραβοπόδαρους ή στραβομούτσουνους με καμπούρες, όλους, βέβαια, μαύρους σαν κατράμι και με ουρά όμοια με τους διαβόλου....oι δεισιδαίμονες συνήθειες και προλήψεις που επικρατούσαν τότε, όπως παντού, και στις Σαράντα Εκκλησίες ήταν όχι λίγες. Πολλές απ' αυτές βρίσκουμε και σήμερα ακόμη, γιατί έχουν και κάποια βάση ή λογική, π.χ. να μην επισκέπτονται τη λεχώνα τη νύχτα και αυτή να μη βγαίνει μέχρι να σαραντίσει. Είναι λόγοι υγείας. Να και μερικές από τις συνήθειες που υπήρχαν. Στο σπίτι μας τηρούμε και τώρα αυτό το έθιμο. Φορούσαν, για το καλό του χρόνου, ένα καινούργιο ρούχο και φρόντιζαν να έχουν επιστρέψει ό,τι δανεικό είχαν τυχόν πάρει. Τραγουδούσαν ακόμα τις ευχές: σούρβα, σούρβα, γερο κορμί, γερό σταβρί, σαν ασήμ' σαν κρανιά, και τη χρόν'γουλ'γεροι και καλόκαρδοι. σούρβα, είναι ξηροί καρποί. η κρανιά έχει πολύ σκληρό ξύλο.

14 14 σταβρί, πιθανόν να εννοεί το κεφάλι, το κούτελο. -από τα Χριστούγεννα μέχρι τα Θεοφάνεια δε λούζονταν, περιμένοντας να αγιαστούν τα νερά. ΑΛΛΑ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΙΑΤΙΚΑ ΕΘΙΜΑ ============================================================ Το τάισμα της βρύσης Οι κοπέλες, τα χαράματα των Χριστουγέννων (αλλού την παραμονή της Πρωτοχρονιάς), πηγαίνουν στην πιο κοντινή βρύση "για να κλέψουν το άκραντο νερό". Το λένε άκραντο, δηλαδή αμίλητο, γιατί δε βγάζουν λέξη σ' όλη τη διαδρομή. Όταν φτάνουν εκεί, την "ταϊζουν", με διάφορες λιχουδιές: βούτυρο, ψωμί, τυρί... Και λένε: "Όπως τρέχει το νερό σ' βρυσούλα μ', έτσ' να τρέχ' και το βιο μ'". Έπειτα ρίχνουν στη στάμνα ένα βατόφυλλο και τρία χαλίκια, "κλέβουν νερό" και γυρίζουν στα σπίτια τους πάλι αμίλητες μέχρι να πιουν όλοι από τ' άκραντο νερό. Με το ίδο νερό ραντίζουν και τις τέσσερις γωνίες του σπιτιού, ενώ σκορπούν στο σπίτι και τα τρία χαλίκια. Το ρόδι "Χίλιοι μύριοι καλογέροι σ' ένα ράσο τυλιγμένοι" Τι είναι; Το ρόδι είναι σύμβολο αφθονίας, γονιμότητας και καλής τύχης. Σε πολλά μέρη της Ελλάδας κρεμούσαν στο κάθε σπίτι, από το φθινόπωρο, ένα ρόδι. Μετά τη Μεγάλη Λειτουργία της Πρωτοχρονιάς το πετούσαν με δύναμη στο κατώφλι για να σπάσει σε χίλια κομμάτια κι έλεγαν: "Χρόνια Πολλά! Ευτυχισμένος ο καινούριος χρόνος!" ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΙΑΤΙΚΑ ΕΘΙΜΑ & ΔΩΔΕΚΑΗΜΕΡΟ ΣΕ ΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΕΞΩ ΜΑΝΗΣ Του Ιωάννη Κ. Κισκηρέα, συντ. δασκάλου, συγγραφέα (Στούπα Νιοχώρι)

15 15 Τα Χριστούγεννα και όλο το Δωδεκαήμερο, άλλαζε η ζωή στο Χωριό. Η Σαρακοστή κρατιόταν σχεδόν από όλους, παρ' όλη την βαρύτητα της εποχής, με τα κρύα, τις παγωνιές και τις βαριές δουλειές, του ελαιομαζώματος (σούρσιμο). Τις λιγοστές ώρες που μένα με το βράδυ στο μαγερειό, κοντά στην αναμμένη φωτογονία, πνιγμένοι στον καπνό, ακούγαμε τις κυράδες μας, να μας λένε για τα καρκατζόλια (καλλικαντζάρους), που ήταν λέει κάτι μαγαρισμένα δαιμονικά. Όλο το χρόνο ζούσαν κάτω από τη Γη, και προσπαθούσαν να κόψουν το τεράστιο δέντρο που την κράταγε με όλες τις πολιτείες και τα Χωριά της. Ήθελαν να την δουν να γκρεμίζεται στο χάος και να γελάνε. Παραμονές όμως Χριστουγέννων άφηναν το κόψιμο του δέντρου και ανέβαιναν πάνω στη Γη για να πειράξουν τους ανθρώπους, γιορτές μέρες που έρχονταν, μαγαρίζοντας τα φαγητά και τα γλυκά τους. Έμεναν μέχρι την Πρωτάγιαση, που αγιάζονταν τα νερά. Τότε έλεγαν γεμάτα τρόμο: "Φύγετε να φύγουμε, γιατί έρχετ' ο τουρλόπαπας με την αγιαστούρα του και με τη βρεχτούρα του", και έφευγαν. Στο μεταξύ το μισοκομμένο δέντρο είχε θρέψει, και οι κουτούτσικοι καλλικάντζαροι πολέμαγαν πάλι από την αρχή και πάλι το άφηναν μισοκομμένο τα ερχόμενα Χριστούγεννα. Έτσι η γη έμενε και θα μένει στη θέση της. Όμορφες πραγματικά ιστορίες που τις ακούγαμε με το στόμα ανοιχτό. Κατά τη διάρκεια της σαρακοστής τα περισσότερα παιδιά βγαίναμε κυνήγι. Τα βράδια, όταν το σούρουπο έπεφτε για καλά και το κρύο άρχιζε να τσούζει, περνάμε το "φακό" με καινούργια "πλάκα" και γυρίζαμε στα χαλάσματα και στα σπήλια κοντά στο χωριό. Στόχος μας οι γουργουγιάννηδες, τα μικρά πουλάκια που κούρνιαζαν εκεί. Τα θαμπώναμε με το φακό και τα πιάναμε. Αν ήταν πολύ ψηλά τα χτυπούσαμε με τις λαστιχιέρες (σφεντόνες). Η μάνα ή κάποια μεγάλη αδερφή, μετά από πολλή γκρίνια μας, τα καθάριζαν και τα πάστωναν. Τα βάζαμε σε πήλινα ή γυάλινα βάζα, για να τα φάμε τα Χριστούγεννα. Πολλά παιδιά μάζευαν είκοσι και περισσότερα πουλάκια και καμάρωναν για τις... κυνηγετικές ικανότητες τους και για την σοδειά τους. Και όταν ζύγωναν οι γιορτές άρχιζαν οι παραδοσιακές ετοιμασίες. Το σπίτι έπρεπε να βάλει τα γιορτινά του και όλο το χωριό να καθαριστεί και να ετοιμαστεί, για να υποδεχτεί τους ξενιτεμένους του που θα έρχονταν να κάνουν γιορτές με τους δικούς τους. Σε όλα τα σπίτια, παραμονές Χριστουγέννων θα έπλαθαν και θα έψηναν τις τηγανίδες, τα μανιάτικα λαλάγγια. Στο σοφρά ή σε κάποιο τραπέζι κοντά στην φωτογονία, η μητέρα και τα κορίτσια έπλαθαν το έτοιμο ζυμάρι σε χοντρό μακαρόνι, τις τηγανίδες, και το δίπλωναν τεχνικά στα τέσσερα. Μετά το έριχναν στη μεγάλη τηγάνα που ήταν γεμάτη καυτό λάδι πάνω στη φωτιά για να ψηθεί.

16 16 Η πρώτη τηγανίδα, μεγάλη και στρογγυλή με σταυρό στη μέση ήταν του Χριστού, η δεύτερη παρόμοια του σπιτιού κ.λ.π. Τις ψημένες τηγανίδες τις έβαζαν μέσα σε μπουρέκια (στρογγυλά μπακιρένια ταψιά) και σε λεκάνες. Όταν στράγγιζαν καλά τις έβαζαν σε κοφίνια και τις κρεμούσαν ψηλά. Η ποσότητα του ζυμαριού που θα γινόταν τηγανίδες ήταν αρκετή και πάντοτε ανάλογη με τον πληθυσμό της φαμελιάς. Η φωτιά για τις τηγανίδες έπρεπε να είναι δυνατή και να έχει διάρκεια. Γι αυτό ο πατέρας είχε σκίσει σκίζες τα χοντρά κούτσουρα. Ήταν η καλλίτερη καύσιμη ύλη για την περίπτωση. Τα παιδιά παρακολουθούσαν και όλοι, αν δεν ήταν Τετάρτη ή Παρασκευή δοκίμαζαν και έκαναν τις κρίσεις τους. Και κάθε χρόνο σχεδόν εύρισκαν τα ίδια ελαττώματα στο πλάσιμο και το ψήσιμο, θυμάμαι μάλιστα πως όταν κάποιος ήθελε να πιει νερό του έλεγαν να γυρίσει την πλάτη προς το τηγάνι για να μην...τον βλέπουν οι τηγανίδες και ρουφάνε το λάδι. Οι "λυπημένοι", που είχαν πρόσφατο θάνατο, δεν έψηναν τηγανίδες, τους πήγαιναν όμως συγγενείς και φίλοι. Άλλα γλυκά που φτιάχναμε στο σπίτι την περίοδο αυτή ήταν οι κουραμπιέδες και τα μελομακάρουνα. Το κρέας για τις γιορτές ήταν εξασφαλισμένο και μπόλικο, αφού λίγο πριν τα Χριστούγεννα, τα περισσότερα σπίτια είχαν γρουνοσφαξιές. Την παραμονή των Χριστουγέννων, με το ηλιοβασίλεμα βγαίναμε στην "Καληνεσπέρα". Όλα τα παιδιά είχαν φτιάξει τις παρέες τους, είχαν σχηματίσει ομαδούλες και είχαν ετοιμαστεί για τα κάλαντα με πολλές πρόβες. Μπαίναμε στα σπίτια, που ήταν όλα ανοιχτά και περίμεναν, και αφού χαιρετούσαμε ρωτάγαμε: - "Να τα πούμε; να τα πούμε"; - "Πέστε τα". Ήταν πάντοτε καταφατική η απάντηση. Αρχίζαμε τότε δυνατά και πολλές φορές παράτονα "Καλήν εσπέρα άρχοντες..." και τελειώναμε: "σ'αυτό το σπίτι πούρθαμε πέτρα να μη ραγίσει...". Οι νοικοκυρές μας εύχονταν "και του χρόνου" και μας έδιναν χρήματα ή μας έριχναν από το ρογί του σπιτιού, λάδι στο ντενεκάκι που κάποιος από μας κρατούσε.. Φυσικά το ύψος της αμοιβής ήταν πάντα σχετικό με την οικονομική κατάσταση και την...τσιγκουνιά του καθενός. Στα λυπημένα σπίτια δεν λέγαμε τα κάλαντα. Όταν τελείωνε η γύρα και περνούσαμε όλα τα σπίτια του Χωριού, πηγαίναμε και πουλάγαμε το λάδι στον μπακάλη και κάναμε δίκαιη μοιρασιά σε όλα τα έσοδα. Την παραμονή της πρωτοχρονιάς, την ίδια ώρα βγαίναμε στον "Άγιο Βασίλη" κρατώντας μια κλάρα ελιές με καρπό. Σε κάθε σπίτι που πηγαίναμε

17 17 κόβανε και από ένα κλαδάκι ελιάς και το έβαζαν κοντά στο τζάκι. Ήταν για βοήθεια και θα έμενε εκεί για αρκετό χρονικό διάστημα. Του "Φωτώνε", Θεοφάνεια δεν λέγαμε κάλαντα. Τα Χριστούγεννα πηγαίναμε όλοι στην εκκλησία, και γέμιζε η ολόφωτη "Βαγγελίστρα" μας. Η λειτουργία δεν γινόταν νύχτα αλλά κανονικά, όπως κάθε Κυριακή, και το έθιμο αυτό συνεχίζεται. Την Πρωτοχρονιά το εκκλησίασμα ήταν λιγότερο και ο ναός μισοάδειος. Οι περισσότεροι άνδρες κυρίως οι νέοι, έλειπαν. Είχαν βλέπετε ξενυχτίσει παίζοντας χαρτιά, πιστοί στο κακό έθιμο της πρωτοχρονιάς που το κρατούσαν για το καλό του χρόνου. Άσχετα αν ο Παπάς μας έλεγε και ξανάλεγε χαριτολογώντας, ότι τον Άγιο Βασίλη δεν τον λένε "Ουρανοφάντορα" επειδή κατέβασε από τον ουρανό τον...φάντη! Λίγοι άκουγαν και λιγότεροι καταλάβαιναν. Μερικοί μάλιστα, ζαλισμένοι από το παιχνίδι, τα ποτά και τα τσιγάρα, πήγαιναν από το μαγαζί στην εκκλησία και...λαγοκοιμόντουσαν. Λένε μάλιστα πως κάποιος που το είχε για κακό να μην εκκλησιαστεί χρονιάρα μέρα, πήγε κατευθείαν από το παιχνίδι στην εκκλησία. Έριξε κάποιο "χοντρό λεφτό", άναψε κερί, ασπάστηκε την εικόνα, κάθησε σε μια καρέκλα και...αποκοιμήθηκε. Ο επίτροπος όπως συνηθιζόταν, κράτησε την αξία του κεριού και του πήγε τα ρέστα. Τον σκούντησε απαλά και του είπε: - "Τα ρέστα σου" Κι εκείνος αλαφιασμένος και νομίζοντας ότι ακόμη παίζει απάντησε: - "Μέσα...μέσα...". Την πρωτάγιαση (παραμονή Θεοφανείων) ο παπάς γύριζε και άγιαζε όλα τα σπίτια του χωριού, και όλοι τον περίμεναν. Όλοι κάτι του έδιναν, μερικοί μάλιστα του έδιναν κέρματα ρίχνοντας τα μέσα στην "Αγιαστούρα" του, το δοχείο με τον αγιασμό που κρατούσε. Την άλλη μέρα του Φωτώνε πηγαίναμε στην εκκλησία, βαφτίζαμε τον Σταυρό στην κολυμπήθρα, πίναμε αγιασμό και περνάμε και για το σπίτι. Μερικές χρονιές που η Στούπα δεν είχε δικό της Παπά, κατεβαίναμε τα Θεοφάνια εκεί και βαφτίζαμε τον Σταυρό στο "Ποταμάκι" άμα έτρεχε ή στο "πορταράκι", το μικρό λιμανάκι του Χωριού. Μερικοί μάλιστα τολμηροί βουτούσαν στην παγωμένη θάλασσα για να βγάλουν τον Σταυρό. Την άλλη μέρα πήγαιναν στην Εκκλησία κυρίως οι Γιάννηδες που γιόρταζαν και από την

18 18 επομένη άρχιζε ο αγώνας της βιοτής. ΕΘΙΜΑ ΑΠΟ ΟΛΟΝ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ Σουηδία: Την αυγή της 13ης Δεκεμβρίου η "Λουτσία" -σύμβολο του φωτός- συνήθως το μεγαλύτερο κορίτσι του σπιτιού, φορώντας ένα μακρύ λευκό χιτώνα και ένα στεφάνι από αναμένα κεριά στα μαλλιά, πηγαίνει από σπίτι σε σπίτι, προσφέροντας ζεστό καφέ και κουλουράκια, ενώ τραγουδά παλιά κάλαντα με τον σκοπό του λαϊκού ναπολιτάνικου τραγουδιού "Σάντα Λουτσία". Οι θρύλοι της Λουτσίας γεννήθηκαν στις Συρακούσες της Σικελίας περίπου κατά το έτος 300 μ.χ. Σε μερικές επαρχίες της Σουηδίας οι κάτοικοι των χωριών συνηθίζουν ανήμερα τα Χριστούγεννα να ρίχνουν έξω από τα σπίτια και τα χωράφια τους σιτάρι, για να γιορτάσουν μαζί τους και τα πουλιά. Αγγλία: Σε μερικές βρεττανικές περιοχές το έθιμο του γλεντιού σε κήπους με μηλιές την παραμονή των Χριστουγέννων είναι μια παραλλαγή μιας ειδωλολατρικής τελετής. Αφού σκοτεινιάσει, οι αγρότες πηγαίνουν στα περιβόλια, σχηματίζουν παρέες γύρω από τα παλαιότερα δέντρα και πίνοντας μπύρα τραγουδούν τα κάλαντα. Πυροβολούν στα κλαριά για να διώξουν τα κακά πνεύματα και πριν από χρόνια άφηναν τριγύρω γλυκίσματα για να καλοπιάσουν τα πνεύματα και να εξασφαλίσουν καλή σοδειά. Γιουγκοσλαβία: Οι Γιουγκοσλάβες νοικοκυρές έχουν ένα ευγενικό αλλά βρώμικο έθιμο: Ραντίζουν τα τραπεζομάντηλά τους με κρασί για να μη ντραπούν οι φιλοξενούμενοί τους αν λερώσουν κάποιο. Ρωσία: Είχαν τη συνήθεια, τη νύχτα των Χριστουγέννων, να ντύνουν στ' άσπρα μια κοπέλλα του σπιτιού και να τη βάζουν να παριστάνει την Παναγία. Σικελία:

19 19 Οι χωρικοί βγάζουν τα μεσάνυχτα των Χριστουγέννων νερό από τα πηγάδια και ραντίζουν τα ζώα τους, γιατί πιστεύουν ότι το νερό αυτό είναι αγιασμένο, επειδή την ίδια ώρα γεννιέται και ο Σωτήρας του κόσμου. Σαρδηνία: Στη Σαρδηνία πιστεύουν ότι όποιος γεννηθεί τη νύχτα των Χριστουγέννων και μάλιστα τα μεσάνυχτα, φέρνει την ευλογία του Θεού όχι μόνο στους δικούς του αλλά και στους γείτονες των εφτά σπιτιών που βρίσκονται πιο κοντά στο δικό του. Ισπανία: Στη Βαρκελώνη τον Μεσαίωνα είχαν ένα ωραίο χριστουγεννιάτικο έθιμο: την τελετή του παγωνιού. Τη μέρα των Χριστουγέννων ο βασιλιάς έπαιρνε μέσα σε μια χρυσή πιατέλα ένα ψητό παγώνι, που θεωρείται ένα από τα πιο σπάνια φαγητά, και το μετέφερε στην τραπεζαρία. Τον ακολουθούσε σ'αυτήν την πομπή ένα πλήθος από ευγενείς, υπηρέτες και σωματοφύλακες. Στην τραπεζαρία μέσα βρισκόταν η βασίλισσα. Ο βασιλιάς της πρόσφερε το παγώνι για να το μοιράσει σε όλους τους παρευρισκόμενους. Όσοι δέχονταν την εξαιρετική αυτή τιμή, ήταν υποχρεωμένοι να ορκιστούν μπροστά στην ομήγυρη ότι θα προσπαθήσουν ν' ανδραγαθήσουν στον πόλεμο ή στις ταυρομαχίες. Ιταλία: Στη Βενετία, πάλι τον Μεσαίωνα, ο Δόγης κι ο λαός πήγαιναν την νύχτα των Χριστουγέννων στο γειτονικό νησάκι του Αγίου Γεωργίου να προσκυνήσουν το λείψανο του Αγίου Στεφάνου. Στην παραλία του νησιού περίμεναν βενετσιάνικες αρχόντισσες ντυμένες στα μαύρα και στολισμένες με κοσμήματα, για να υποδεχτούν τον Δόγη και να τον συνοδέψουν μέχρι το ναό. Μετά το τέλος της λειτουργίας όλη η λαμπρή συνοδεία έμπαινε στις γόνδολες και διασχίζοντας τα νερά ξαναγύριζαν στην πλατεία του Αγίου Μάρκου, όπου άρχιζε μεγάλο γλέντι, που συνεχιζόταν μέχρι το πρωί.