2. Ãι συνûπειες των κατακτüσεων 2.1 ÃικïνïµικÛς, κïινωνικûς και πïλιτιστι- κûς αλλαγûς Η ïικïνïµýα 1. Η δηµιïυργýα των µεγàλων κτηµàτων ρωµαϊκþ Þøλï

Transcript

1 ÛÎ ÛÂÈ - Ú ÛÙËÚÈfiÙËÙÂ V. ΟΙ ΜΕΓΑΛΕΣ ΚΑΤΑΚΤΗΣΕΙΣ Ψηφιδωτ απ την Ποµπηία (1ος αι. π.χ.). Είναι έργο Έλληνα καλλιτέχνη και παρουσιάζει σκηνή απ κωµωδία. Απηχεί τις επιλογές και τις αντιλήψεις της «νε πλουτης» ρωµαϊκής κοινωνίας της εποχής των µεγάλων κατακτήσεων. (Νεάπολη, Εθνικ Αρχαιολογικ Μουσείο)

2 Οι συνέπειες των κατακτήσεων Οι µεγάλες κατακτήσεις δε συνέβαλαν µ νο στη δηµιουργία ε ν ς µεγάλου και ι- σχυρο κράτους, ο τε έφεραν µ νο πλο το και ευηµερία στο ρωµαϊκ λα. Είχαν και σηµαντικές επιπτώσεις, οικονοµικές, κοινωνικές, πολιτιστικές στη ρωµαϊκή κοινωνία. Για την αντιµετώπιση των προβληµάτων που δηµιουργήθηκαν έ γιναν ορισµένες µεταρρυθµιστικές προσπάθειες. Παράλληλα µε τις µεταρρυθµίσεις και ανεξάρτητα απ την αποτελεσµατικ τητά τους ξέσπασε µια σειρά απ εµφ λι ες συγκρο σεις, που διήρκεσαν περισσ τερο απ έναν αιώνα και είχαν ως στ χο την αποκατάσταση της ι- σορροπίας στη ρωµαϊκή κοινωνία και συγχρ νως την παγίωση της ρωµαϊκής κυριαρχίας στο χώρο της Μεσογείου. Για την επίτευξη αυτών των στ χων προβλήθηκε ως αίτηµα των καιρών η ανάγκη πολιτειακών αλλαγών, οι οποίες εν τέλει κατέλυσαν ουσιαστικά το δηµοκρατικ πολίτευµα. 1. Η δηµιουργία των µεγάλων κτηµάτων Οι πλο σιοι πήραν τα µεγαλ τερα κοµµάτια της δηµ σιας γης που δεν είχε µοιραστεί και αφο βεβαιώθηκαν τι, εάν τα διατηρο σαν για µεγάλο χρονικ διάστηµα, κανένας δεν θα τους τα αφαιρο σε, άρχισαν να αγοράζουν ή να αρπάζουν µε τη βία τα µικρά γειτονικά χωράφια των φτωχών. Με αυτ ν τον τρ πο τα κτή- µατά τους έγιναν τεράστιες εκτάσεις και για την καλλιέργειά τους καθώς και για τη βοσκή των κοπαδιών, χρησιµοποιο σαν αγορασµένους δο λους. 2.1 Οικονοµικές, κοινωνικές και πολιτιστικές αλλαγές Η οικονοµία. Πριν απ τις κατακτήσεις η κ ρια ασχολία των Ρωµαίων ήταν η καλλιέργεια της γης. Το µικρ ρωµαϊκ κράτος στηριζ ταν σ ένα σ στηµα κλειστής αγροτικής οικονοµίας. Μετά την κατάκτηση της Ιταλίας και την υποταγή της Καρχηδ νας, άρχισε να αναπτ σσεται απ τους Ιταλιώτες το εµπ ριο και παράλληλα η βιοτεχνία. ηµιουργήθηκαν µεγάλα εργαστήρια, στα οποία η εργασία ήταν οµαδική για να προλαβαίνουν τις παραγγελίες και να καλ πτουν τις α- νάγκες της ζήτησης. Η αλλαγή στο σ στηµα παραγωγής επέφερε και σταδιακή αλλαγή στο είδος της εργασίας. Έτσι, επικράτησε η εργασία των δο λων που ήταν πολ φθην τερη. Οι µικρές και οι µεσαίες επιχειρήσεις αλλά και οι µικρές ιδιοκτησίες βαθµιαία εξαφανίστηκαν, επειδή δεν ά- ντεξαν στον ανταγωνισµ των µεγάλων εργαστηρίων. Το ίδιο συνέβη και µε τους µικρο ς ιδιοκτήτες της γης που απορροφήθηκαν απ τις µεγάλες γαιοκτησίες. Οι πρώτες µεγάλες ιδιοκτησίες είχαν ήδη δηµιουργηθεί παλαι τερα µε την καταπάτηση της κατακτηµένης δηµ σιας γης 1. Η κοινωνία. Οι οικονοµικές αλλαγές είχαν άµεσες επιπτώσεις στη ρωµαϊκή κοινωνία. Η εξαφάνιση των µικρών ιδιοκτησιών και των µικρών εργαστη- Αππιαν ς, Ρωµαϊκή ιστορία, Ι, I,7. ρίων σήµανε παράλληλα την εξαφάνιση λων αυτών που ως το 2ο αι. π.χ. στήριζαν το δηµοκρατικ πολίτευµα και αποτελο σαν το στρατ µε τον οποίο έγιναν οι µεγάλες κατακτήσεις. Κι αυτοί ή- ταν ο κ ριος γκος του ρωµαϊκο λαο που δεν µπ ρεσε να α- νταποκριθεί στα νέα οικονοµικά δεδοµένα. Έχασε τη µικρή του περιουσία και άρχισε να συγκεντρώνεται στη Ρώµη σε αναζήτηση ευκαιριών. Τα µ να εφ δια που διέθεταν αυτοί οι άνθρωποι ήταν τα πολιτικά δικαιώµατα του Ρωµαίου πολίτη. Το κ ριο µέσο επιβίωσής τους ήταν η ψήφος και η µαρτυρία τους στα δικαστήρια. Ουσιαστικά παρασιτο σαν εξαργυρώνοντας την ψήφο τους στους πλουσίους. Έτσι εξελίχθηκαν προοδευτικά σε µια ανθρώπινη µάζα χωρίς συνείδηση, το γνωστ ρωµαϊκ χλο 2. Τα πλο τη που συσσωρε τηκαν απ τις µεγάλες κατακτήσεις τα καρπώθηκαν δ ο ολιγάνθρωπες κοινωνικές τάξεις: οι συγκλητικοί και οι ιππείς. Οι συγκλητικοί ήταν νέα αριστοκρατική τάξη, η οποία σχηµατίστηκε απ ανθρώπους που οι ίδιοι ή οι πρ γονοί τους είχαν καταλάβει κάποτε κάποιο ανώτατο αξίωµα. εν ασχολο νταν µε ε- πιχειρήσεις, κατείχαν µως µεγάλα αγροκτήµατα. Η απ κτηση των αξιωµάτων γιν ταν µε εκλογές. Για να εξασφαλίσουν την εκλογή τους είχαν την ανάγκη του λαο που τους έδινε την ψήφο του. Ονοµάζονταν συγκλητικοί, γιατί µε την κατάκτηση κάποιου υψηλο αξιώµατος εντάσσονταν στο σώµα της συγκλήτου. Σταδιακά µε τις κατακτήσεις συγκεντρώθηκε µεγάλη πολιτική δ ναµη στη σ γκλητο. Οι συγκλητικοί αποτελο σαν µια κλειστή κοινωνική οµάδα, που δεν άφηνε το περιθώριο σε άτοµα διαφορετικής κοινωνικής προέλευσης να διεκδικήσουν δηµ σιο αξίωµα. Σε Ψηφιδωτή παράσταση απ τη Β. Αφρική. Εικονίζεται αγρ κτηµα και σκηνές που ε- κτυλίσσονται µέσα σ αυτ (β µισ του 4ου αι. µ.χ.). Τα µεγάλα αγροκτήµατα latifundia άρχισαν να δηµιουργο νται στην Ιταλική χερσ νησο απ το 2ο αι. π.χ. (Π λη της Τ νιδας, Εθνικ Μουσείο Bardo) 2. Οι πλο σιοι και το πλήθος της Ρώµης Η κυριαρχία της τάξης των πλουσίων διατηρήθηκε στη Ρώµη περισσ τερο απ σο σε οποιαδήποτε άλλη π λη. Αυτ οφείλεται σε δ ο αιτίες: η µια είναι πως έκαναν µεγάλες κατακτήσεις και πως τα οφέλη πήγαιναν στην τάξη που ήταν ήδη πλο σια η τάξη αυτή απέκτησε λες τις καλλιεργήσιµες εκτάσεις που α- φαιρο σαν απ τους νικηµένους πήρε στα χέρια της το εµπ ριο των κατακτηµένων χωρών, πως και τα τεράστια κέρδη απ την είσπραξη των φ ρων και τη διοίκηση των επαρχιών. Αυτές οι οικογένειες, πλουτίζοντας έτσι ολοένα και περισσ τερο α- π γενιά σε γενιά, απέκτησαν αµ θητα πλο τη και η καθεµιά τους αποτελο σε µια ιδιαίτερη δ ναµη απέναντι 191

3 στο λα. Η άλλη αιτία ήταν πως ο Ρωµαίος, ακ µη και ο πιο φτωχ ς, είχε έναν έµφυτο σεβασµ προς το χρήµα. Ενώ η πραγµατική πελατεία είχε εξαφανιστεί απ καιρ, ξαναπαρουσιάστηκε µε τη µορφή του σεβασµο προς τις µεγάλες περιουσίες και οι προλετάριοι* απέκτησαν τη συνήθεια να παρουσιάζονται κάθε πρωί, για να χαιρετήσουν τους πλο σιους και να ζητήσουν το καθηµεριν τους φαγητ. Fustel de Coulanges,.π., σ Οι συγκλητικοί και η περιουσία τους Σε µια επιστολή σ έναν φίλο του ο Πλίνιος ο νε τερος, Ρωµαίος συγκλητικ ς που καταγ ταν απ το Κώµο της β ρειας Ιταλίας, αναφέρει τι η περιουσία του ήταν σχεδ ν εξ ολοκλήρου επενδυµένη σε αγροτική ιδιοκτησία. Το ίδιο ίσχυε για πολλο ς αν χι σχεδ ν για τους περισσ τερους συγκλητικο ς, ιδιαίτερα µάλιστα για σους πως ο Πλίνιος, δεν ήταν εξαιρετικά πλο σιοι και δεν προέρχονταν απ τη Ρώµη ή τα περίχωρά της... Η περιουσία του Πλινίου, πάντως, ήταν µε τη σειρά της εικοσαπλάσια του ελάχιστου προαπαιτο - µενου τιµήµατος για να ενταχθεί καποιος στον συγκλητικ ordo (τάξη), δηλαδή του εν ς εκατοµµυρίου σηστερτίων*. Παράλληλα µως φαίνεται να υπήρχε και ένας µεγάλος α- ριθµ ς πολιτών στην Ιταλία και τις ε- παρχίες, οι οποίοι, µολον τι διέθεταν αυτ το ελάχιστο προαπαιτο µενο τίµηµα για την είσοδ τους στη σ γκλητο, ποτέ δεν έγιναν συγκλητικοί. 192 Garnsey P., Saller R., Η Ρωµαϊκή αυτοκρατορία, µετ. Β.Ι. Αναστασιάδης, Πανεπιστηµιακές Εκδ. Κρήτης, 1995, σ. 85. σπάνιες περιπτώσεις, ταν συνέβαινε αυτ, αυτ ς που εκλεγ ταν ονοµαζ ταν νέος άνθρωπος 3. Οι ιππείς ήταν οι πλο σιοι του χρήµατος. Το νοµά τους µ νο παραπέµπει σε παλαιές εποχές, ταν ιππείς ονοµάζονταν σοι ήσαν αριστοκρατικής καταγωγής και είχαν τη δυνατ τητα να ε- κτρέφουν άλογο για να πολεµο ν έφιπποι. Μετά τις κατακτήσεις, ιππείς ονοµάστηκαν σοι είχαν χρηµατική περιουσία που τους επέτρεπε να στρατε ονται στο ιππικ. Ασχολήθηκαν µε εργασίες που απέδιδαν κέρδη, πως µε επιχειρήσεις, εµπ ριο, τοκογλυφία, ανάληψη δηµ σιων έργων. Η πιο κερδοφ ρα επιχείρηση ήταν του δηµοσιώνη, εκείνου δηλαδή που νοίκιαζε απ το κράτος το δικαίωµα της είσπραξης των δηµ σιων φ ρων απ τις επαρχίες ή ακ µα της εκµετάλλευσης των µεταλλείων ή των λιµανιών. Εννοείται τι οι δη- µοσιώνες προκατέβαλλαν στο κράτος τα έσοδα των εισπράξεων που θα έκαναν. Στη συνέχεια πουλο σαν τα δικαιώµατά τους σε επιχειρηµατίες των επαρχιών, οι οποίοι προσπαθο σαν να εισπράξουν τους φ ρους µε σκληρ τρ πο και µε υψηλ κέρδος απ το λα. Αυτοί είναι οι γνωστοί τελώνες, για τους οποίους πολλές φορές γίνεται λ γος στην Καινή ιαθήκη. Θα πρέπει να επισηµάνουµε τι οι ιππείς δεν ήταν ευγενο ς καταγωγής και τι δεν είχαν τη δυνατ τητα να καταλαµβάνουν ανώτατα δηµ σια αξιώµατα για το λ γο αυτ βρίσκονταν σε α- ντιπαράθεση µε τους συγκλητικο ς. πως ήταν φυσικ, οι µεγάλες κατακτήσεις συνέβαλαν στην ανάπτυξη της δουλείας. Οι Ρω- µαίοι στρατηγοί αιχµαλώτιζαν κατά χιλιάδες τους κατοίκους των κατακτηµένων περιοχών, τους οποίους στη συνέχεια παρέδιδαν στους δουλέµπορους. Η αγοραπωλησία δο λων ήταν ευρ τατα διαδεδοµένη επιχείρηση, ιδιαίτερα στα λι- µάνια της Ανατολής. Η ζήτηση των δο λων αυτή την εποχή αυξάνεται εξαιτίας της ανάπτυξης των επιχειρήσεων και των γαιοκτησιών. Οι δο λοι παρείχαν φτην τερη εργασία απ τους ελε θερους πολίτες. Η συµπεριφορά των Ρωµαίων απέ- Τµήµατα τοιχογραφίας απ την Ποµπηία (1ος αι. µ.χ.). Εικονίζει επα λεις. Οι πλο σιοι, κυρίως οι ιδιοκτήτες µεγάλων εκτάσεων γης, κατοικο σαν σε ανάλογες επα λεις. (Νεάπολη, Εθνικ Μουσείο) ναντι στους δο λους ήταν ιδιαίτερα σκληρή, γι αυτ και σηµειώθηκαν πολλές εξεγέρσεις δο λων, οι οποίες τις περισσ τερες φορές καταπνίγηκαν στο αίµα. Η καθηµερινή και η πνευµατική ζωή των Ρωµαίων. Οι κατακτήσεις έφεραν σε άµεση επαφή τους Ρωµαίους µε τα κοσµοπολίτικα κέντρα της Ανατολής και τον πολιτισµ των ελληνιστικών βασιλείων. Η πολυτέλεια και τα πνευµατικά αγαθά του ελληνιστικο πολιτισµο επηρέασαν την καθηµερινή ζωή των Ρωµαίων και την πολιτιστική τους εξέλιξη. Ο στίχος του ποιητή Οράτιου που αναφέρει τι «η ηττηµένη Ελλάδα κατάκτησε το σκληρ νικητή και έφερε τις τέχνες και τα γράµµατα στο αγροτικ Λάτιο» προβάλλει την κατάσταση εκείνης της εποχής. Οι Ρωµαίοι υιοθέτησαν πολλά στοιχεία απ την καθηµερινή ζωή των Ελλήνων αλλά και άλλων λαών. Σε,τι αφορά την κατοικία, την ενδυ- µασία, το φαγητ και τη διασκέδαση, δανείστηκαν,τι προκαλο σε την εντ πωση και δηµουργο σε άνεση στη ζωή. Τους έλειψε το µέτρο και η λεπτή αίσθηση του ωραίου 4. Στο θρησκευτικ τοµέα, οι Ρωµαίοι επηρεάστηκαν απ λατρείες της Ανατολής και ιδιαίτερα απ εκείνες που είχαν σχέση µε οργιαστικές και µυστηριακές τελετές, πως της Ίσιδας, της Κυβέ- 4. Ο πολυτελής τρ πος ζωής γίνεται του συρµο στη Ρώµη Οι στρατιώτες (που γ ριζαν απ τις εκστρατείες στην Ανατολή) έφεραν για πρώτη φορά στη Ρώµη χάλκινα κρεβάτια, ακριβά σκεπάσµατα, παραπετάσµατα κρεβατιών και άλλα υφάσµατα, πως και τραπέζια µε ένα στήριγµα και έπιπλα οικοσκευής, έ- πιπλα που τα θεωρο σαν πολυτελείας εκείνη την εποχή. Τα γε µατα έγιναν περισσ τερο ευχάριστα, γιατί συνοδε ονταν απ µουσική κορίτσια που έπαιζαν κιθάρα και άρπα και µε άλλες διασκεδάσεις. Και το φαγητ άρχιζε να ετοιµάζεται µε µεγαλ τερη προσοχή και πολλά έξοδα. Ο µάγειρας, που οι παλαι τεροι τον θεωρο σαν και τον αντιµετώπιζαν σαν τον πιο ανάξιο δο λο, απ κτησε µεγάλη αξία και η εργασία του που παλιά ήταν µια ασχολία για δο λους, δηλαδή η µαγειρική, άρχισε να θεωρείται υπέροχη τέχνη. Τίτος Λίβιος, ΧΧΧΙΧ, υ,

4 6. Ο Τιβέριος Γράκχος: Ένας υπερασπιστής των δικαιωµάτων του λαο (Ο Τιβέριος Γάκχος) ήταν υπέροχος και ακαταµάχητος ρήτορας γιατί, ταν ανέβαινε στο βήµα και ο λα- ς συνωστιζ ταν γ ρω του, µιλο σε για τους φτωχο ς: «Τα άγρια ζώα που ζουν στην Ιταλία έχουν φωλιά και το καθένα διαθέτει ένα λαγο µι στη γη για να κρ βεται και να κοιµάται. Εν το τοις σε εκείνους που πολεµο ν και πεθαίλης, του Μίθρα. Οι θρησκευτικές πεποιθήσεις, άλλωστε, των ελληνιστικών χρ νων συνέβαλαν προς αυτή την κατε θυνση (βλ. και σ ). Οι Ρωµαίοι εκδήλωσαν την προτίµησή τους στην κωµωδία. Υιοθέτησαν τα χαρακτηριστικά της νέας αττικής κωµωδίας. Στη διακωµώδηση ανθρώπινων τ πων επιδ θηκαν µε επιτυχία οι κωµωδιογράφοι Πλα τος και Τερέντιος. Την ελληνική τέχνη γνώρισαν µε την κατάκτηση του Τάραντα. Απ τις περιοχές που κατακτο σαν µετέφεραν πολλά έργα τέχνης για να διακοσµήσουν τους δηµ σιους χώρους και τις ε- πα λεις τους οι πλο σιοι. Έλληνες καλλιτέχνες αντέγραφαν έργα γλυπτικής κατά παραγγελία των Ρωµαίων. Λεπτοµέρεια απ τοιχογραφία της Πο- Έλληνες µορφωµένοι που µεταφέρθηκαν αιχ- µπηίας (1ος αι. µ.χ.). Παράσταση µονο- µάλωτοι στη Ρώµη έγιναν δάσκαλοι των παιδιών µαχιών σε ρωµαϊκ αµφιθέατρο. Οι µονοµαχίες ήταν ένα απ τα πιο δηµοφιλή διατηρο ν ένα κ κλο πνευµατικών ανθρώπων των Ρωµαίων. Ήταν του συρµο οι πλο σιοι να θεάµατα των Ρωµαίων. που τους δίδασκαν φιλοσοφία, ρητορική και (Νεάπολη, Εθν. Αρχαιολ. Μουσείο) µουσική. Χαρακτηριστικ παράδειγµα αποτελεί ο κ κλος των Σκιπιώνων*, στον οποίο περιλαµβάνονταν πολλοί Έλληνες µορφωµένοι, πως ο Παναίτιος ο Ρ διος, ο Πολ βιος ο Μεγαλοπολίτης και άλλοι. Μια απ τις εκδηλώσεις που συγκινο σε ιδιαίτερα τους Ρωµαίους ήταν οι µονοµαχίες. Παρακολουθο σαν αγώνες ανθρώπων που µονοµαχο σαν µέχρι θανάτου. Ανάλογη εκδήλωση ήταν και οι θηριοµαχίες*. Τις εκδηλώσεις αυτές, που εξελίχθηκαν σε κ ριο τρ πο διασκέδασής τους, φαίνεται τι τις υιοθέτησαν απ τους Ετρο σκους Οι µεταρρυθµιστικές προσπάθειες Οι κοινωνικές αλλαγές που έφεραν οι κατακτήσεις, ιδιαίτερα η αλλοίωση των ηθών και η αποµάκρυνση απ τις προγονικές αρετές, ήταν λ γοι που έ- καναν ορισµένες προσωπικ τητες να σκεφτο ν τι έπρεπε να ελεγχθεί αυτή η κατάσταση. Κάτων ο τιµητής. Πρωταγωνιστικ ρ λο στην προσπάθεια αντιµετώπισης της κοινωνικής και πολιτικής διαφθοράς ανέλαβε ο Κάτων. Ήταν ένας µορφωµένος Ρωµαίος, που είχε πάρει µέρος σε πολλο ς πολέµους και είχε διακριθεί σε ανώτατα αξιώµατα. Είχε συντηρητικές απ ψεις και ηθικές αρχές, γι αυτ, ταν εκλέχτηκε στο αξίωµα του τιµητή (184 π.χ.), επιχείρησε την κάθαρση της τάξης των συγκλητικών και των ιππέων. Προσπάθησε µε µια σειρά µέτρων να περιορίσει την πλεονεξία και να ελέγξει τη συµπεριφορά τους 5. Ο Κάτων είχε ελληνική παιδεία. Απέδιδε - µως την ευθ νη της αλλοίωσης των ρωµαϊκών η- θών στη διείσδυση των ελληνικών συνηθειών και στην υιοθέτηση του πολιτισµο των Ελλήνων. Είχε φτάσει στο ακραίο σηµείο να αποστρέφεται καθετί το ελληνικ. Η προσπάθεια του Κάτωνα, αν και είχε αγαθά κίνητρα, δεν έφερε κανένα αποτέλεσµα, καθώς οι αλλαγές είχαν πλέον ριζώσει στη ρωµαϊκή κοινωνία. Τιβέριος και Γάιος Γράκχος. Ο Τιβέριος Γράκχος ταν εκλέχτηκε δήµαρχος (133 π.χ.), πρ τεινε την ψήφιση του αγροτικο ν µου, σ µφωνα µε τον οποίο δεν επιτρεπ ταν σε κανένα πολίτη να κατέχει ιδιοκτησία µεγαλ τερη απ 500 πλέθρα* γης. Εάν µέχρι εκείνη την εποχή κατείχε περισσ τερη γη, τ τε θα µπορο σε να κρατήσει επιπλέον και απ 250 πλέθρα για καθένα απ τα δ ο αρσενικά παιδιά του. εν επιτρεπ ταν µως σε καµία περίπτωση η κατοχή της γης να ξεπερνά στο σ νολο τα 1000 πλέθρα 6. Με το ν µο αυτ προβλεπ ταν αναδιανοµή της δηµ σιας γης στους ακτήµονες. ση γη θα ε- πιστρεφ ταν µε την εφαρµογή του ν µου θα µοιραζ ταν εκ νέου ανά 30 πλέθρα σε κάθε πολίτη που δεν είχε έγγειο ιδιοκτησία. Εκτ ς απ τον αγροτικ ν µο, τολµηρή πρέπει να θεωρηθεί και η πρ τασή του για τη διάθεση των θησαυρών του βασιλιά της Περγάµου, Άτταλου Γ, ο οποίος, πως είναι γνωστ, κληροδ τησε πεθαίνοντας το κράτος του στο ρωµαϊκ λα (133 π.χ.). Ο Τιβέριος πρ τεινε ο θησαυρ ς της Περγάµου να δοθεί στους ακτήµονες, για να αγοράσουν εργαλεία και να καλλιεργήσουν τα κτήµατα που θα αποκτο σαν. Η αντίδραση µως των συγκλητικών και η ε- ξαγορά των συνειδήσεων του λαο οδήγησαν στην αποτυχία των σχεδίων του Τιβέριου. Ο ί- διος δολοφονήθηκε. Το ν µο του, αν και δεν τ λ- µησαν να τον καταργήσουν, δεν τον εφάρµοσαν. 5. Η αντιµετώπιση της πολυτέλειας απ τον Κάτωνα Τους περισσ τερους (Ρωµαίους) κυρίως δυσαρέστησε γιατί περι ρισε την πολυτέλειά τους να την πατάξει ριζικά τη στιγµή που η πλειοψηφία είχε επηρεαστεί και διαφθαρεί απ αυτήν ήταν ακατ ρθωτο. Για το λ γο αυτ προσπάθησε µε µέθοδο να αντι- µετωπίσει τη δ σκολη κατάσταση θέτοντας διατίµηση δεκαπλάσια στα ενδ µατα, τα αµάξια, τα γυναικεία κοσµήµατα, τα οικιακά σκε η, λα - σα άξιζαν περισσ τερο απ χίλιες πεντακ σιες δραχµές καθ ρισε επίσης, την πρ σθετη αξία τους να την εισπράττει ως έσοδο το Κράτος. Προσέθεσε επιπλέον και ένα µικρ φ ρο σε σα (αγαθά) άξιζαν πάνω απ χίλιες δραχµές ώστε να βαρεθο ν να πληρώνουν και να αντιδράσουν (κάποιοι Ρωµαίοι), ταν έβλεπαν τι οι απλοί άνθρωποι που ζο σαν απέριττη ζωή και είχαν ίση περιουσία πλήρωναν λιγ τερα. Έτσι ήταν αγανακτησµένοι µαζί του εκείνοι που προτιµο σαν να πληρώνουν για να διατηρήσουν την πολυτέλεια, αλλά αγανακτο σαν και εκείνοι που υποχρεώνονταν να εγκαταλείψουν την πολυτέλεια εξαιτίας της φορολογίας. Πλο ταρχος, Κάτων 18,

5 Ο Γάιος Γράκχος εκλέχτηκε δήµαρχος δέκα χρ νια µετά την πρώτη εκλογή του αδελφο του (123 π.χ.). Οι µεταρρυθµίσεις του ήταν εµπνευσµένες απ το έργο του Τιβέριου. Παράλληλα, µως, ε- πιδίωξε και να περιορίσει τη δράση της συγκλήτου. Έθεσε σε εφαρµογή τον αγροτικ ν µο και ψήφισε µια σειρά νέων µέτρων που βελτίωναν τη θέση των ακτηµ νων. Ίδρυσε αποικίες στις κατακτηµένες περιοχές της Ιταλίας και εγκατέστησε ακτήµονες. Καθιέρωσε τη διανοµή σιταριο για τους φτωχο ς της Ρώµης. Μείωσε τα χρ νια της στράτευσης και α ξησε το στρατιωτικ µισθ. Για να περιορίσει τις αυθαιρεσίες των συγκλητικών, προχώρησε στη συγκρ τηση δικαστηρίων απ ιππείς, που εκδίκαζαν υποθέσεις καταχρήσεων απ τους συγκλητικο ς και µε άλλο ν µο ε- µπ δισε τη δυνατ τητα που είχαν αυτοί να επιλέγουν τις συγκλητικές επαρχίες. Ωστ σο, οι συγκλητικοί κατ ρθωσαν να τον αντιµετωπίσουν µε τον ίδιο τρ πο που εξουδετέρωσαν και τον αδελφ του, έστρεψαν δηλαδή έ- να µέρος του λαο εναντίον του. ταν ο Γάιος θέλησε να κινηθεί ανοικτά κατά της συγκλήτου, οργανώνοντας εξέγερση, απέτυχε. Οι οπαδοί του εξοντώθηκαν και ο ίδιος, για να αποφ γει την α- τίµωση, διέταξε ένα δο λο του να τον σκοτώσει. Η µεταρρυθµιστική προσπάθεια των Γράκχων στ χευε στον έλεγχο της κοινωνικής ανισ τητας, στην αποκατάσταση µεγάλου µέρους των ακτηµ νων και στην αποδυνάµωση των συγκλητικών. Η κατάσταση µως που είχε δηµιουργηθεί απ τις µεγάλες κατακτήσεις δεν ευν ησε τις αλλαγές. Το έργο των Γράκχων ουσιαστικά απέτυχε. ιαµ ρφωσε ευνοϊκές προϋποθέσεις για λίγους που ευεργετήθηκαν απ τα µέτρα τω ν Γράκχων και στη συνέχεια αποτέλεσαν µια νέα αρκετά δυναµική κοινωνικ ή οµάδα. νουν για την Ιταλία, έµεινε µ νο ο α- έρας και το φως και τίποτα άλλο... Με τα παιδιά και τις γυναίκες τους τριγυρίζουν ανέστιοι και άστεγοι. Οι στρατηγοί µως τους λένε ψέµατα, - ταν τους προτρέπουν στις µάχες να χτυπο ν τους εχθρο ς για να διασωθο ν οι τάφοι και τα ιερά. Ωστ σο, κανείς απ τ σους Ρωµαίους δεν έχει ο τε βωµ ο τε προγονικ τάφο. Πολεµάει για την καλοπέραση και τον πλουτισµ των άλλων και ενώ τον α- ποκαλο ν κυρίαρχο της οικουµένης, δεν έχει δικ του ο τε ένα β λο γης. Πλο ταρχος, Τιβέριος Γράκχος, 9, 4. Λεπτοµέρεια απ τοιχογραφία της Πο- µπηίας (περ. µέσα 1ου αι. π.χ.). Σκηνή µ ησης στα ιονυσιακά Μυστήρια απ την «οικία των Μυστηρίων». Η σκηνή αυτή απηχεί τον τρ πο ζωής και διασκέδασης των πλο σιων Ρωµαίων Η ενοποίηση της Ιταλίας Οι κάτοικοι της ιταλικής χερσονήσου, οι Ιταλιώτες, µετά την υποταγή τους ενσωµατώθηκαν στο ρωµαϊκ κράτος, άλλοι µε περισσ τερα και άλλοι µε λιγ τερα προν µια. Καθώς ήταν πολυπληθέστεροι, αναδείχθηκαν στον κ ριο στρατιωτικ κορµ που έφερε σε πέρας τις µεγάλες κατακτήσ εις.ουσιαστικά µως ήταν πολίτες δε τερης κατηγορίας, αφο δεν είχαν τα ίδια δικαιώµατα µε τους Ρωµαίους. Αιτήµατά τους ήταν: η ισ τητα απέναντι στους ν µους, το δικαίωµα απ κτησης περιουσίας και ενασχ λησης µε το εµπ ριο. Το δικαίωµα της ψήφου, µως, δηλαδή το να έρχονται στη Ρώµη και να συµµετέχουν στις συνελε σεις, δεν πρέπει να συγκαταλεγ ταν στις διεκδικήσεις τους. Έτσι, στα τέλη της πρώτης δεκαετίας του 1ου αι. π.χ. οι Ιταλιώτες επαναστάτησαν, µε σκοπ να δηµιουργήσουν ένα νέο κράτος, το οποίο να περιλαµβάνει λη την Ιταλία. Ο π λεµος αυτ ς είναι γνωστ ς ως Συµµαχικ ς π λεµος (90-88 π.χ.), γιατί οι Ρωµαίοι ον µαζαν συµµάχους τους άλλους λαο ς της Ιταλίας 7. Ο Συµµαχικ ς π λεµος ήταν σκληρ ς µε πολλές απώλειες και για τις δ ο πλευρές. Η ψήφιση σχετικο ν µου το 89 π.χ., µε τον οποίο οριζ ταν τι µπορο σαν οι Ιταλιώτες σε διάστηµα 60 ηµερών απ τη δηµοσίευσή του να υποβάλουν αίτηση για την απ κτηση του δικαιώµατος του Ρωµαίου πολίτη, εκτ νωσε την κατάσταση, δεν έδωσε µως τέλος στον π λεµο. Στον π λεµο αυτ διακρίθηκε ο Σ λλας, ο οποίος την επ µενη χρονιά εκλέχτηκε πατος (88 π.χ.). Η παραχώρηση του δικαιώµατος του Ρωµαίου πολίτη που κατ ρθωσαν να αποσπάσουν οι κάτοικοι της Ιταλίας µε τους αγώνες τους ήταν µεγάλης σηµασίας, γιατί συνέβαλε στη δηµιουργία κράτους Ιταλιωτών. Η Ρώµη έπαυσε να είναι η κυρίαρχη π λη-κράτος µε υπηκ ους τους άλλους κατοίκους της Ιταλίας. Έγινε πλέον η πρωτε ουσα του ενοποιηµένου κράτους µε πολίτες - λους τους Ιταλιώτες που κατοικο σαν ως το Ρουβίκωνα ποταµ. 2.4 Οι εµφ λιοι π λεµοι 7. Οι κάτοικοι των ιταλικών π λεων και ο Συµµαχικ ς π λεµος Οι ιταλικές π λεις, οι οποίες, υ- π δουλες απ δ ο αιώνες, βρίσκονταν περίπου στην ίδια κατάσταση µε τις λατινικές και έβλεπαν επίσης τους πλουσι τερους κατοίκους τους να τις εγκαταλείπουν για να γίνουν Ρωµαίοι, ζήτησαν κι αυτές πολιτικά δικαιώµατα. Η µοίρα των υπ δουλων ή συµµάχων είχε καταστεί ακ µη πιο δυσβάσταχτη σε µια εποχή, που η ρωµαϊκή δηµοκρατία ανακινο σε το θέµα των αγροτικών ν µων. Η αρχή λοιπ ν λων αυτών των ν µων ή- ταν πως ο τε ο υπ δουλος ο τε ο σ µµαχος δεν είχε δικαίωµα κυρι τητας της γης, εκτ ς αν υπήρχε επίσηµη πράξη του κράτους, και πως το µεγαλ τερο µέρος της ιταλικής γης ανήκε στη δηµοκρατία µια µερίδα ζητο σε να επιστρέψουν στο κράτος αυτά τα εδάφη, που κατέχονταν σχεδ ν στο σ νολ τους απ Ιταλο ς, και να µοιραστο ν στους φτωχο ς της Ρώµης. Οι Ιταλοί απειλο νταν, λοιπ ν, µε γενική καταστροφή ένιωθαν την επιτακτική ανάγκη να αποκτήσουν πολιτικά δικαιώµατα και δεν µπορο σαν να τα αποκτήσουν χωρίς το δικαίωµα του Ρωµαίου πολίτη. Ο π λεµος που επακολο θησε, ο- νοµάστηκε κοινωνικ ς π λεµος οι σ µµαχοι της Ρώµης είχαν πάρει πράγµατι τα πλα, για να µην είναι πλέον σ µµαχοι και να γίνουν Ρω- µαίοι. Αν και νικήτρια η Ρώµη, δέχτηκε, ωστ σο, να παραχωρήσει αυτ που της ζητο σαν, και οι Ιταλοί α- πέκτησαν πολιτικά δικαιώµατα. Fustel de Coulanges,.π., σ Ο ρωµαϊκ ς στρατ ς, που πραγµατοποίησε τις µεγάλες κατακτήσεις, στη διάρκεια του 1ου αι. π.χ. χάνει τον πραγµατικ του στ χο απ µέσο εξυπηρέτησης των συµφερ ντων της Ρώµη ς µεταβάλλεται σε µέσο πραγµάτωσης των φιλ δοξων σχεδίων των στρατηγών. Μέσα στο µεγάλο κράτος που δηµιο ργησαν οι κατακτήσεις, η πολιτική 197

6 δ ναµη δεν ήταν ε κολο να εξασφαλιστεί µε την ψήφο του λαο, πως προέβλεπαν οι καν νες λειτουργίας της ηµοκρατίας (Res publica). Αποτελεσµατικ τερη αποδείχθηκε η δ ναµη των πλων. Οι πολιτικές συγκρο σεις στη διάρκεια του 1ου αι. π.χ. διεξάγονταν ανά- µεσα σε δ ο παρατάξεις, τους αριστοκρατικο ς, δηλαδή την τάξη των συγκλητικών που κατείχαν µεγάλες εκτάσεις γης και τους δηµοκρατικο ς, το µεγάλο δηλαδή πλήθος των ελε θερων πολιτών, που στην πλειοψηφία του α- ποτελο σε τον χλο των π λεων. Είναι χαρακτηριστικ µως τι πολλές φορές οι πολιτικοί αρχηγοί δεν είχαν την ταξική προέλευση τ ης παράταξης που εκπροσωπο σαν. Συνέβαινε πολλές φορές αρχηγοί της αριστοκρατικής παράταξης να αναδεικν ονται άνθρωποι ταπεινής καταγωγής, ενώ της δηµοκρατικής άνθρωποι αριστοκρατικής καταγωγής. Αυτή την περίοδο, καθοριστικ παράγοντα των πολιτικών εξελίξεων αποτέλεσαν οι προσωπικές φιλοδοξίες και οι αντιθέσεις µεταξ των ηγετών των δ ο παρατάξεων. Οι συγκρο σεις µεταξ τους δεν περιορίστηκαν στο πολιτικ πεδίο, επεκτάθηκαν και στα πεδία των µαχών. Οι εµφ λιες συγκρο σεις είχαν πρωταγωνιστές σπουδαίες µορφές, που στηρίχτηκαν στη δ ναµη των πλων για να επιβληθο ν πολιτικά και λειτο ργησαν ως παράγοντες κατάλυσης του δηµοκρατικο πολιτε µατος. Προτοµή πιθανώς του Σ λλα (1ος αι. π.χ.). Ο Σ λλας ήταν πολιτικ ς αντίπαλος του Μάριου και κ ριος υποστηρικτής των αριστοκρατικών. Είναι γνωστ ς ιδιαίτερα για το µέτρο των προγραφών µε το οποίο εξ ντωσε τους πολιτικο ς του αντιπάλους. (Βενετία, Αρχαιολογικ Μουσείο) 198 Μάριος και Σ λλας. Ο Μάριος είχε αγροτική καταγωγή και ήταν εχθρ ς των αριστοκρατικών. ιακρίθηκε σε ικαν στρατιωτικ ηγέτη, είχε - µως περιορισµένες πολιτικές ικαν τητες. Τη δ ναµή του ουσιαστικά αντλο σε απ την αγάπη που έτρεφε γι αυτ ν ο στρατ ς. Μετά απ σηµαντικές νίκες στα τέλη του 2ου αι. π.χ. πρώτα κατά του Ιουγο ρθα, βασιλιά της Νουµιδίας (σηµ. Αλγερία), και στη συνέχεια κατά των Κίµβρων και Τευτ νων, γερµανικών φυλών που λεηλατο σαν την κεντρική Ευρώπη και τη Β. Ιταλία προχώρησε σε αλλαγές που µετέβαλαν το χαρακτήρα και την τακτική του στρατο. Ο στρατ ς έχασε τον εθνικ του χαρακτήρα, έγινε ε- παγγελµατικ ς και αποτέλεσε ργανο στα χέρια του στρατηγο µε στ χο να εξυπηρετήσει τις φιλοδοξίες του. Οδηγήθηκε σε πολέµους χι µε στ χο το µεγαλείο της Ρώµης αλλά την απ κτηση πλο του. Ο Μάριος ήρθε σε ανοικτή ρήξη µε το Σ λλα, ταν η σ γκλητος ανέθεσε στον τελευταίο την εκστρατεία στη Μ. Ασία κατά του Μιθριδάτη, βασιλιά του Π ντου. Την ίδια εντολή µως απέσπασε και ο Μάριος απ τη συνέλευση του λαο. Ο Σ λλας τ τε υποχρέωσε µε το στρατ του τη συνέλευση του λαο να αποδεχθεί την απ φαση της συγκλήτου. Η ενέργεια αυτή δεν αποτελο σε απλώς µια σ γκρουση σε επίπεδο πολιτικής αντιπαράθεσης αλλά φανερώνει το ρ λο που είχε α- ναλάβει πλέον ο στρατ ς. Ο Σ λλας είχε αριστοκρατική καταγωγή και αναδείχθηκε σε εχθρ των δηµοκρατικών. ιέθετε στρατιωτικές ικαν τητες αλλά κυρίως πολιτικές και διπλωµατικές. Ξεκίνησε τη σταδιοδροµία του ως υποστράτηγος του Μάριου και εξελίχθηκε σε πολιτικ του αντίπαλο. Οι στρατιωτικές του ικαν τητες φάνηκαν στη διάρκεια του Συµµαχικο πολέµου και στην αντι- µετώπιση του Μιθριδάτη. Οι συγκρο σεις του Σ λλα µε τα µιθριδατικά στρατε µατα έγιναν σε ελληνικ έδαφος. Η Αθήνα και ο Πειραιάς υπέστησαν µεγάλες καταστροφές απ το στρατ του Σ λλα (87 π.χ.). Ο π λεµος κρίθηκε σε δ ο µάχες στη Βοιωτία (86 π.χ.), που καταστράφηκαν οι δυνάµεις του Μιθριδάτη. Ο Σ λλας για την αντιµετώπιση των πολιτικών του αντιπάλων, των οπαδών του Μάριου, έθεσε σε εφαρµογή την πολιτική των προγραφών, δηλαδή την κατάρτιση καταλ γων µε τα ον µατα εκείνων που ήθελε να θανατώσει. Τις περιουσίες των προγραφέντων τις έβγαζαν σε δηµοπρασία σε χα- µηλές τιµές. Μ αυτ ν τον τρ πο, πολλοί οπαδοί του Σ λλα δηµιο ργησαν µεγάλες περιουσίες 8. Για να επιτ χει τους πολιτικο ς του στ χους, αυτοαναγορε θηκε δικτάτορας, αξίωµα που διατήρησε για τέσσερα χρ νια (82-79 π.χ.). Το αξίωµα αυτ του έδινε το δικαίωµα να ενεργεί πως ήθελε, χωρίς να συναντά την αντίδραση άλλου άρχοντα ή της συνέλευσης του λαο. Με τα πολιτικά µέτρα που πήρε συνέβαλε στον περιορισµ της δ ναµης των δηµάρχων και στην ενίσχυση της συγκλήτου. Ποµπήιος και Καίσαρας. Μετά το θάνατο του Σ λλα αναδείχθηκε στην πολιτική κονίστρα της Ρώµης ο Ποµπήιος. Είχε περιορισµένες στρα- 8. Οι προγραφές του Σ λλα Τ τε ο Σ λλας άρχισε τις σφαγές και έγιναν στην π λη πολλοί φ νοι χωρίς περιορισµ. Πολλοί άνθρωποι χωρίς να είναι αντίπαλοί του έχασαν τη ζωή τους, επειδή είχαν µ νο προσωπικές διαφορές µε τους φίλους του... Σ ποιον έδινε άσυλο και διέσωζε ένα προγραµµένο, τον τιµωρο σε µε θάνατο για τη φιλανθρωπία του, ανεξάρτητα απ το εάν ήταν α- δελφ ς, παιδί ή γονι ς του προγραµ- µένου. Το πιο άδικο µως απ λα (ήταν): απ τα παιδιά και τα εγγ νια των προγραµµένων αφαίρεσε τα πολιτικά δικαιώµατα και κατάσχεσε τις περιουσίες τους. Πλο ταρχος, Σ λλας, 31. Προτοµή του Κικέρωνα (1ος αι. π.χ.). Ο µεγαλ τερος Ρωµαίος ρήτορας είχε ως πρ τυπο τον Αθηναίο ρήτορα ηµοσθένη. Έπαιξε σπουδαίο ρ λο στην αποκάλυψη της συνωµοσίας του Κατιλίνα και στην προστασία του δηµοκρατικο πολιτε µατος της Ρώµης. (Ρώµη, Μουσείο Καπιτωλίου) 199

7 Μικρογραφία σελίδας χειρογράφου «Φιλιππικο» λ γου του Κικέρωνα (Βιέννη, Εθνική Βιβλιοθήκη) Προτοµή πιθανώς του Γάιου Ιο λιου Καίσαρα. Ικαν ς στρατιωτικ ς και πολιτικ ς άνδρας. ολοφονήθηκε απ τους υπερασπιστές του δηµοκρατικο πολιτε µατος. (Ρώµη, Εθνικ Ρωµαϊκ Μουσείο) 200 τιωτικές ικαν τητες και ασταθείς πολιτικές ιδέες, επιβλήθηκε µως χάρη στην ευνοϊκή γι αυτ ν ε- ξέλιξη των καταστάσεων. Κατάργησε στην αρχή τους ν µους του Σ λλα και στη συνέχεια έγινε ρυθµιστής των πολιτικών πραγµάτων µέσα απ εκστρατείες (72-66 π.χ.), που ουσιαστικά άλλοι τις είχαν οδηγήσει σε νικηφ ρα πορεία ενώ εκείνος τις ολοκλήρωσε. Την περίοδο της απουσίας του στην Ανατολή, που αντιµετώπισε εκ νέου το Μιθριδάτη και προσάρτησε νέες περιοχές στο ρωµαϊκ κράτος, ένας τυχοδιώκτης αριστοκράτης, ο Κατιλίνας, παρέσυρε σε εξέγερση δυσαρεστηµένους και κακοποιο ς για να καταλάβει µε τη βία την εξουσία. Τα σχέδια αυτά µως µαταίωσε ο ρήτορας και πολιτικ ς Κικέρων, αποκαλ πτοντας τη συνωµοσία. Ο Ποµπήιος, ταν επέστρεψε απ την Ανατολή, έκανε το σφάλµα να διαλ σει το στρατ του, µε αποτέλεσµα η σ γκλητος να µην αναγνωρίσει τις στρατιωτικές του ενέργειες. Το γεγον ς αυτ τον οδήγησε σε συνεργασία µε δ ο άλλους δυσαρεστηµένους άνδρες, τον πολ πλο σιο Κράσσο και τον αριστοκρατικής καταγωγής αλλά δηµοκρατικών αντιλήψεων Ιο λιο Καίσαρα. Απ αυτή τη συνεργασία προέκυψε ένα νέο πολιτικ σχήµα, που ονοµάστηκε πρώτη τριανδρία (60 π.χ.) και ικανοποίησε προσωρινά τις φιλοδοξίες των τριών αυτών προσώπων. Απ την τριανδρία ευνοήθηκε περισσ τερο ο Ιο λιος Καίσαρας, γιατί κατ ρθωσε να εκλεγεί πατος την επ µενη χρονιά και µετά το τέλος της υπατείας του να α- ναλάβει για πέντε χρ νια τη διοίκηση της Εντε θεν των Άλπεων Γαλατίας, της Ναρβωνίτιδας και της Ιλλυρίας. Εκεί δηµιο ργησε έναν αφοσιωµένο στρατ και επέκτεινε τις κατακτήσεις του απ το Ρήνο ως τα Πυρηναία, αντιµετωπίζοντας τη γενναία αντίσταση των γαλατικών φυλών (58-50 π.χ.). λες οι χώρες της Κεντρικής και. Ευρώπης υποτάχθηκαν στους Ρωµαίους και βαθµιαία ωφελήθηκαν, γιατί έτσι γνώρισαν και υιοθέτησαν τον ελληνορωµαϊκ πολιτισµ. Στο διάστηµα της απουσίας του Καίσαρα κ ριος της κατάστασης στη Ρώµη έµεινε ο Ποµπήιος, ο οποίος ενήργησε µε κάθε τρ πο για να τον συντρίψει πολιτικά. Τ τε ο Καίσαρας µε το στρατ του βάδισε εναντίον της Ρώµης, ενώ ο Ποµπήιος αναγκάστηκε να καταφ γει στην Ελλάδα για να προετοιµάσει στρατ. Η σ γκρουση µεταξ των δ ο ανδρών έγινε στα Φάρσαλα της Θεσσαλίας (48 π.χ.) µε αποτέλεσµα νικηφ ρο για τον Καίσαρα 9. Με τη µάχη αυτή ουσιαστικά τελειώνει η περίοδος της ηµοκρατίας. Ο Καίσαρας αναγορε θηκε ισ βιος δικτάτορας συγκεντρώνοντας - λες τις εξουσίες, που του επέτρεψαν να εφαρµ σει ένα συνετ και σπουδαίο πρ γραµµα εσωτερικής πολιτικής: αποδυνάµωσε τη σ γκλητο δηµιο ργησε εν τητα στο κράτος και ενδιαφέρθηκε για τις επαρχίες αποκατέστησε µεγάλο µέρος του παρασιτικο χλου της Ρώµης, µοιράζοντας γη στις επαρχίες και δηµιουργώντας κατ αυτ ν τον τρ πο πυρήνες εκρωµαϊσµο αποκατέστησε τους στρατιώτες του δίνοντάς τους γη στις περιοχές, που είχε παραχωρηθεί το δικαίωµα του Ρωµαίου πολίτη ίδρυσε πλήθος νέων αποικιών στην Ελλάδα, 9. Η φυγή του Ποµπηίου µετά την ήττα του στα Φάρσαλα, πως την περιγράφει ο Καίσαρας στα «Αποµνηµονε µατά» του Ο Ποµπήιος µως, ταν πλέον οι δικοί µας κινο νταν µέσα στο χαράκωµα, αφο βρήκε ένα άλογο και α- φαίρεσε λα τα διακριτικά στρατηγικά σ µβολα, έφυγε απ την πίσω π λη του στρατοπέδου και ήρθε γρήγορα καλπάζοντας στη Λάρισα. Ο τε εκεί έµεινε αλλά µε την ίδια ταχ τητα, αφο βρήκε λίγους απ τους δικο ς του φυγάδες, δε σταµάτησε τη νυχτερινή πορεία και µε τη συνοδεία τριάντα εφίππων έφθασε στη θάλασσα και επιβιβάστηκε σε πλοίο µεταφοράς σίτου. Πολλές φορές παραπονι ταν, πως διαδιδ ταν η φήµη, τι τ σο είχε πέσει έξω στις προσδοκίες του, ώστε φαιν ταν πως είχε προδοθεί, αφο η φυγή του είχε ξεκινήσει απ αυτή την τάξη των ανθρώπων, στην οποία είχε στηρίξει την ελπίδα της νίκης του. G.I. Caesar, Αποµνηµονε µατα του εµφυλίου πολέµου, ΙΙΙ, 96. τη Μ. Ασία, τη Γαλατία, την Ισπανία, την Αφρική. Τ τε ανοικοδοµήθηκαν η Κ ρινθος και η Καρχηδ να και ιδρ θηκαν πολλές νέες π λεις βελτιώθηκε το ηµερολ γιο µε υπολογισµο ς του αλεξανδριν ο αστρον - µου Σωσιγένη [1]. Τη δράση του Καίσαρα σταµάτησαν παλαιοί φίλοι του, που παρέµειναν πιστοί στους θεσµο ς του δηµοκρατικο πολιτε µατος. Ύστερα απ συνωµοσία στις 15 Μαρτίου του 44 π.χ. τον δολοφ νησαν ο Κάσσιος Λογγίνος και ο Μάρκος Βρο τος. Αντώνιος και Οκταβιαν ς. Μετά τη δολοφονία του Καίσαρα, κ ριος της κατάστασης έγινε ο στεν ς συνεργάτης του Μάρκος Αντώνιος, που διέθετε [1]. Το Ιουλιαν ηµερολ γιο, πως ονοµάστηκε προς τιµή του Καίσαρα, ήταν σε ισχ στην Ελλάδα µέχρι το Το σ γχρονο ηµερολ γιο βασίζεται σε τροποποιήσεις που εφα ρµ στηκαν απ τον πάπα Γρηγ ριο ΙΓ το 16ο αιώνα. 201

8 Κολοσσικ ς ανδριάντας βαρβάρου που διακοσµο σε την πρ σοψη δηµ σιου κτηρίου της Κορίνθου. Η Κ ρινθος, που είχε καταστραφεί απ τους Ρωµαίους (146 π.χ.), ανοικοδοµήθηκε την εποχή του Καίσαρα και διακοσµήθηκε µε µεγάλα και λαµπρά µνηµεία. (Κ ρινθος, Αρχαιολογικ Μουσείο) µάλλον στρατιωτικές παρά πολιτικές ικαν τητες. Αυτ ς συνεννοήθηκε στην αρχή µε το Λέπιδο, αρχηγ του ιππικο, και στη συνέχεια µε τον α- νηψι και θετ γιο του Καίσαρα, τον Οκταβιαν, νεαρ µε πολλές φιλοδοξίες και πολιτική οξυδέρκεια. Οι τρεις άνδρες σχηµάτισαν τη δε τερη τριανδρία (43 π.χ.), µε στ χο την τιµωρία των δολοφ νων του Καίσαρα. Τα αντίπαλα στρατε - µατα συγκρο στηκαν στους Φιλίππους της Μακεδονίας (42 π.χ.). Ο Κάσσιος και ο Βρο τος νικήθηκαν και στη συνέχεια αυτοκτ νησαν. Με το θάνατ τους χάθηκαν και οι τελευταίοι υποστηρικτές του δηµοκρατικο πολιτε µατος. Μετά τη νίκη τους ο Αντώνιος και ο Οκταβιαν ς, αφο παραγκώνισαν το Λέπιδο, µοιρά- στηκαν τις κτήσεις του ρωµαϊκο κράτους. Ωστ σο, οι πολιτικές τους φιλοδοξίες δεν άργησαν να τους οδηγήσουν σε ανοικτή ρήξη. Το τέλος των εµφ λιων συγκρο σεων δ θηκε µε µια ναυµαχία κοντά στο ακρωτήριο Άκτιο του Αµβρακικο κ λπου (31 π.χ.) 10. Νικητής και µ νος πλέον κ ριος της κατάστασης αναδείχτηκε ο Οκταβιαν ς. Την επ µενη χρονιά η Αίγυπτος προσαρτήθηκε ως επαρχία στο ρωµαϊκ κράτος. Η περίοδος της ηµοκρατίας είχε και τυπικά πλέον τελειώσει για τη Ρώµη. Οι εµφ λιες συγκρο σεις υπηρέτησαν τις προσωπικές φιλοδοξίες των εκάστοτε ισχυρών ανδρών της ρωµαϊκής πολιτείας (Res publica), αποδυνάµωσαν τους δηµοκρατικο ς θεσµο ς και οδήγησαν προοδευτικά αλλά σταθερά στην κατάλυση του δηµοκρατικο πολιτε µατος. ÛÎ ÛÂÈ - Ú ÛÙËÚÈfiÙËÙÂ τη διάδοση, τι έφυγε εγκαταλείποντας δέκα εννέα τάγµατα αήττητων πεζών και δώδεκα χιλιάδες ιππείς, σαν να µην είχε επανειληµµένα δοκι- µάσει και επιτυχίες και αποτυχίες, και σαν να µην είχε εξασκηθεί σε δυσκολίες αµέτρητων αγώνων και πολέµων. Και οι στρατιώτες του λαχταρο σαν και έλπιζαν απ στιγµή σε στιγµή τι θα εµφανιζ ταν απ κάπου κι έδειξαν τ ση πίστη και ανδρεία, ώστε ακ µα κι ταν η φυγή του έγινε ολοφάνερη, επί επτά ηµέρες εξακολουθο σαν να µένουν στις θέσεις τους, αγνοώντας τον Καίσαρα, που τους έστελνε πρεσβείες. Πλο ταρχος, Αντώνιος, 68 µετ. Ανδρ. Πουρνάρα, εκδ. Πάπυρος Ο Αντώνιος εγκαταλείπει το στρατ του στο Άκτιο, για να ακολουθήσει την Κλεοπάτρα στην Αίγυπτο Αυτή λοιπ ν ήταν η κατάσταση του Αντωνίου. Στο Άκτιο µως ο στ λος του, αφο αντιστάθηκε για έ- να µεγάλο διάστηµα στον Καίσαρα (Οκταβιαν ) και έπαθε σοβαρ τατες ζηµιές απ τα µεγάλα κ µατα που υ- ψώνονταν καταπάνω του, µετά βίας εγκατέλειψε τον αγώνα στερα απ δέκα ώρες. Οι νεκροί δεν ήταν περισσ τεροι, απ πέντε χιλιάδες, κυριε τηκαν µως τριακ σια πλοία, πως έγραψε ο ίδιος ο Καίσαρ. εν ήταν πολλοί αυτοί που, ταν έµαθαν, στην αρχή δεν µπορο σαν να πιστέψουν Ναυµαχία στο Άκτιο (31 π.χ.) 1. Ποιες ήταν οι επιπτώσεις της καταστροφής των µικρών και µ εσαίων επιχειρήσεων και της εξαφάνισης των µικρών ιδιοκτησιών για τη ρωµαϊ κή κοινωνία; 2. Με βάση το παράθεµα 4 και τις εικ νες των σελ. 183, 191, 193, 194 να περιγράψετε τον τρ πο ζωής των Ρωµαίων που επικράτησε µετά τις κατακ τήσεις. 3. Να σχολιάσετε: α) το γεγον ς τι ο Κάτων, ενώ είχε ελληνική παιδεία, έφτασε στο σηµείο να αποστρέφεται καθετί το ελληνικ και β) τα µέτ ρα που έλαβε για την αντιµετώπιση της πολυτέλειας (παράθεµα 5). 4. Να επισηµάνετε την κατάσταση στην οποία βρισκ ταν η πλειοψηφία του ρωµ αϊκο λαο µέσα απ τους λ γους του Τιβέριου Γράκχου (παράθεµα 6) και να την συγκρίνετε µε εκείνη των πλουσίων που παρουσιάζει το παράθεµα Πώς κρίνετε τις στρατιωτικές µεταρρυθµίσεις του Μάριου και τα πολιτ ικά µέτρα του Σ λλα σε σχέση µε τις πολιτικές εξελίξεις στο ρωµαϊκ κράτος; 6. Αφο µελετήσετε το παράθεµα 7 που αναφέρεται στην κατάσταση των κατοίκων της Ιταλίας να: α) προσδιορίσετε τους λ γους που ο συγγραφέας προβάλλει ως αίτια του Συµµαχικο πολέµου και β) εξηγήσετε γιατί τον π λεµο αυτ ονο- µάζει κοινωνικ. 7. α) Ποιες εµφ λιες συγκρο σεις των Ρωµαίων έγιναν στον ελλ αδικ χώρο; β) Ποιες ήταν οι επιπτώσεις τους στη ρωµαϊκή πολιτεία (Res publica); 203

9 ÚÌËÓÂ ÙÈÎfi apple Ó Î fiúˆó θηριοµαχίες: εκδηλώσεις διασκέδασης των Ρωµαίων κατά τις οποίες γίνονταν αγώνες ανθρώπων µε άγρια ζώα µέχρι θανάτου. θρίαµβος: ρωµαϊκή τελετή κατά την οποία παρήλαυνε ο νικητής στρατηγ ς µε το στρατ του, ακολουθο µενος απ αιχµαλώτους και λάφυρα που είχε συγκεντρώσει µετά απ µια σηµαντική νίκη. πλέθρο: µονάδα µέτρησης επιφανειών ίση µε 2,3 στρέµµατα αλλά και µονάδα µήκους ί- ση µε 100 π δια. προλετάριος: στην αρχαία Ρώµη χαρακτηριζ ταν έτσι ο πολίτης που δεν ανήκε σε κα- µιά αναγνωρισµένη τάξη και υπηρετο σε την πολιτεία µ νο µέσω των απογ νων του, τους οποίους έδινε στην πατρίδα ως στρατιώτες. Ανάγλυφος πίνακας απ το Βωµ της Ειρήνης (Ara Pacis). Παράσταση ποµπής Ρωµαίων αξιωµατο χων. Έργο της εποχής του Αυγο στου