ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 2ης ΕΡΓΑΣΙΑΣ

Transcript

1 ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΕΛΠ 11: Ελληνική Ιστορία Ακ. Έτος: ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 2ης ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΘΕΜΑ: Η βυζαντινή αριστοκρατία κατά τους 9 ο έως 12 ο αιώνα: δομή και χαρακτηριστικά, ανάπτυξη και σχέσεις με την κεντρική εξουσία. Α. ΕΠΕΞΗΓΗΣΕΙΣ- ΔΙΕΥΚΡΙΝΙΣΕΙΣ 1. Αναδιατύπωση θέματος- στόχοι: στόχος της παρούσας εργασίας είναι να δώσει την εικόνα της βυζαντινής αριστοκρατίας, όπως αυτή διαμορφώθηκε από τον 9 ο μέχρι και τον 12 ο αιώνα μ.χ. Σε αυτό το πλαίσιο θα αναφερθούμε: Στις κοινωνικές ομάδες- μέλη της βυζαντινής αριστοκρατίας. Στα χαρακτηριστικά αυτών Στη δομή της ανώτερης κοινωνικής τάξης Στα κριτήρια ένταξης σε αυτή Στην εξέλιξή της στους αιώνες που εξετάζουμε Στις σχέσεις της με τη κεντρική εξουσία και τον αυτοκράτορα. (συνεργασία ή ανταγωνισμός;) 2. Λέξεις κλειδιά: Κριτήρια προσδιοριστικά της τάξης αυτής: οικονομική δύναμη- φημισμένη οικογένεια- υψηλή θέση στην αυτοκρατορική ιεραρχία. Μέλη βυζαντινής αριστοκρατίας: κλήρος, κρατικοί αξιωματούχοι άρχοντες, στρατιωτικοί, μοναχοί. Μικρότερες κοινωνικές ομάδες: η τάξη των συγκλητικών, η στρατιωτική αριστοκρατία, η πολιτική αριστοκρατία. Γαιοκτητική αριστοκρατία: αριστοκρατία μεγάλων ιδιοκτησιών. Σχέσεις με κεντρική εξουσία: επικρατούσαν ανταγωνιστικές τάσεις. 1

2 3. Δομή εργασίας: η εργασία μπορεί να έχει την εξής δομή σύμφωνα με το θέμα που καλούμαστε να αναπτύξουμε: α. Εισαγωγή β. Κύριο Μέρος: το κύριο μέρος μπορεί να διαιρεθεί σε τρεις επιμέρους ενότητες, όπως προκύπτουν από το θέμα: 1. Δομή και χαρακτηριστικά βυζαντινής αριστοκρατίας. 2. Ανάπτυξη και εξέλιξη στο χρόνο 3. Σχέσεις με την κεντρική εξουσία. γ. Επίλογος! Προσοχή!: ο καθένας ακολουθεί τις επιλογές (δομή, υλικό, παραδείγματα) στις οποίες κρίνει ότι θα ανταποκριθεί καλύτερα και εργάζεται σύμφωνα με τις κατευθύνσεις που έχει λάβει από τον καθηγητή της ενότητας. Β. ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ α. Εισαγωγή: Μπορούμε να κάνουμε μια γενικότερη αναφορά στο θέμα και στον στόχο της παρούσας εργασίας, αλλά και στη δομή που θα ακολουθήσουμε. Π.χ: Η εργασία που ακολουθεί στόχο έχει να παρουσιάσει τη βυζαντινή αριστοκρατία, όπως αυτή διαμορφώθηκε στο διάστημα τριών αιώνων, από τον 9 ο μέχρι και τον 12 ο αι. μ. Χ. Ο όρος αριστοκρατία παραπέμπει αρχικά στην κοινωνική ομάδα που ακολουθούσε μετά τον αυτοκράτορα και επηρεαζόταν σημαντικά από τις επιλογές αυτού. Ωστόσο, θα ήταν παρακινδυνευμένο να ταυτίσουμε την αριστοκρατία αποκλειστικά και μόνο με την άρχουσα τάξη, με την έννοια του κοινωνικού στρώματος που στηρίζει την αυτοκρατορική εξουσία. Για το λόγο αυτό θα αναφερόμαστε σε αυτή με διάφορους όρους μεταξύ των οποίων η «ανώτερη ή άρχουσα» τάξη ή και οι «δυνατοί». Αρχικά, θα εξετάσουμε τα βασικά γνωρίσματα της βυζαντινής αριστοκρατίας, τη δομή της, τα προσδιοριστικά της κριτήρια, τις κοινωνικές υποομάδες που την απαρτίζουν. Στο δεύτερο μέρος της εργασίας μας θα παρακολουθήσουμε την ανάπτυξή της στο χρόνο και τις αλλαγές που κατά καιρούς σημειώθηκαν σε αυτή εξαιτίας της κοινωνικής κινητικότητας και ρευστότητας που τη χαρακτήριζε. Τέλος, θα ασχοληθούμε με τις σχέσεις που αναπτύχθηκαν ανάμεσα σε αυτή και την κεντρική εξουσία. 2

3 β. Κύριο Μέρος ανάλυση : στο εκτενέστερο τμήμα της εργασίας μας θα αναφερθούμε διεξοδικά στη δομή, στα χαρακτηριστικά, την ανάπτυξη και τις σχέσεις που ανέπτυξε η βυζαντινή αριστοκρατία στο διάστημα τριών αιώνων. 1. Δομή και χαρακτηριστικά βυζαντινής αριστοκρατίας Βυζαντινή κοινωνία: χαρακτηρίζεται από τη τριμερή διάκριση των τάξεων στην ανώτερη ή άρχουσα, στη μεσαία και την κατώτερη. Χαρακτηριστικό γνώρισμα της κατώτερης τάξης ήταν η φτώχεια και η εξαθλίωση. 1 Μέλη ανώτερης τάξης: αποτελούνταν από τις οικονομικά ισχυρές ομάδες. Η οικονομική δυνατότητα των ομάδων αυτών συνεπαγόταν και κοινωνική καταξίωση γι αυτό και είναι δύσκολη η διάκριση οικονομικών και κοινωνικών κριτηρίων. 2 Γνωρίσματα άρχουσας τάξης αριστοκρατίας: η καταγωγή, η λειτουργία στα ανώτερα κλιμάκια του κρατικού μηχανισμού, στα οποία συνυπολογίζονται τα αυλικά αξιώματα, η περιουσία και το ήθος. 3 Κληρονομική αριστοκρατία: βασιζόταν στην κατοχή γης, η οποία ωστόσο δεν κατάφερε να αποκτήσει πλήρη υπόσταση. Η ανώτερη βυζαντινή τάξη περιελάμβανε μικρότερες υποομάδες: η τάξη των συγκλητικών, η τάξη των στρατιωτικών αξιωματούχων και υψηλόβαθμοι αυλικοί ή κρατικοί λειτουργοί και αξιωματούχοι. 4 Η στρατιωτική αριστοκρατία: Ήδη από το 9 ο αιώνα μεγάλες επαρχιακές οικογένειες, όπως οι Φωκάδες και οι Σκληροί μονοπωλούσαν τα στρατιωτικά αξιώματα και μέσα από δεσμούς ενδογαμίας και βέβαια κατοχή μεγάλης γαιοκτησίας παγίωσαν σταδιακά ένα είδος στρατιωτικής αριστοκρατίας. 5 1 Β. Πέννα, Η Βυζαντινή Κοινωνία, στο Β. Πέννα, Ν. Νικολούδης, Χ. Γάσπαρης, Βυζάντιο και Ελληνισμός, τόμ. Β, ΕΑΠ, Πάτρα 1999, σελ Στο ίδιο, σελ H. G. Beck, Η βυζαντινή χιλιετία, Μορφωτικό ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας, Αθήνα 1992, σελ Β. Πέννα, Η Βυζαντινή Κοινωνία, ο.π., σελ Στο ίδιο, σελ. 85 κ A. Kazhdan/ A. W. Epstein, Αλλαγές στο Βυζαντινό πολιτισμό κατά τον 11 ο και 12 ο αιώνα, Μορφωτικό ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας, Αθήνα 1997, σελ

4 Πολιτική αριστοκρατία: Από τον 10 ο αιώνα μέλη μεγάλων οικογενειών που βρίσκονταν στην υπηρεσία του αυτοκράτορα κατάφεραν να παγιώσουν ένα είδος πολιτικής αριστοκρατίας στην Κωνσταντινούπολη. Διέθεταν πολυτελή ιδιόκτητα σπίτια στην πρωτεύουσα αλλά και αυτοκρατορικές παραχωρήσεις, όπως χαριστικία κτητορικά προνόμια για την ίδρυση μοναστηριών, μισθώσεις αυτοκρατορικών γαιών και δικαιώματα είσπραξης φόρων. Η τάξη αυτή διευρύνθηκε με την αστικοποίηση, όπότε και συμπεριέλαβε στους κόλπους της εμπόρους, βιοτέχνες αλλά και μορφωμένους πολίτες (νομικούς, θεολόγους, ρήτορες) Ανάπτυξη και εξέλιξη στο χρόνο Αλλαγές: Το Βυζάντιο καλύπτει μια μακραίωνη περίοδο, η οποία στιγματίστηκε από πολλές αλλαγές σε κοινωνικό, οικονομικό και πολιτικό επίπεδο που δεν θα μπορούσαν να αφήσουν ανεπηρέαστες τις δομές της βυζαντινής κοινωνίας και κατ επέκταση της βυζαντινής άρχουσας τάξης. Κλειστή και παγιωμένη άρχουσα τάξη: συμπίπτει με την ισχυροποίηση του φαινομένου της δυναστείας και των «οίκων», οι οποίοι ισχυροποιούνται μέσα από τις επιγαμίες μεταξύ των μελών τους. Ήδη από τον 9 ο αιώνα πλούσιες οικογένειες της επαρχίας απέκτησαν σημαντική δύναμη εξαιτίας της γαιοκτησίας, ανήλθαν σε σημαντικά κρατικά αξιώματα και παγίωσαν μια κλειστή αριστοκρατία. Ειδικότερα, η μακεδονική δυναστεία διαμόρφωσε μια σταθερή ανώτερη τάξη τιτλούχων και αξιωματούχων. 7 Στα μέσα του 11 ου αιώνα η παραδοσιακή κάθετη κινητικότητα εξακολουθούσε να βρίσκεται σε δυναμική ισχύ και παράλληλα γινόταν προσπάθεια να ενσωματωθούν στη διακυβέρνηση αστικά στοιχεία. 6 Β. Πέννα, Η Βυζαντινή Κοινωνία, ο.π., σελ κ A. Kazhdan/ A. W. Epstein, ο.π., σελ Β. Πέννα, Η Βυζαντινή Κοινωνία, ο.π., σελ

5 Η αστικοποίηση της κωνσταντινουπολίτικης κοινωνίας νέα κατηγορία ανθρώπων που πρωτοστάτησαν στη δημόσια ζωή με εφόδια: ευφυΐα, ευελιξία, υψηλή γενική παιδεία και ειδικευμένες γνώσεις. 8 Τέλη του 11 ου και κατά τον 12 ο αιώνα σημειώθηκαν σημαντικές εξελίξεις: η ανώτατη στρατιωτική ελίτ παγίωσε τη θέση της, οι Κομνηνοί μονοπωλούσαν σημαντικές στρατιωτικές και διοικητικές θέσεις και απομάκρυναν άλλες οικογένειες της στρατιωτικής αριστοκρατίας, ενώ από τον 12 ο αιώνα παλιότεροι τίτλοι (μάγιστρος) αντικαταστάθηκαν από νέους (πρωτοσέβαστος, σεβαστός) και καθιερώθηκαν νέα κριτήρια για την απονομή τίτλων. Παγίωση μιας ημιφεουδαλικής αριστοκρατίας: είχε πολιτικές και κοινωνικές προεκτάσεις. Επί Ανδρονίκου Α η στρατιωτική αριστοκρατία αποδυναμώθηκε, ενώ στα τέλη του 12 ου αιώνα η πολιτική αριστοκρατία ενισχύθηκε και πάλι μέσα από τη δράση διανοούμένων της πρωτεύουσας και ανώτερων εμπόρων και επαγγελματιών Σχέσεις με την κεντρική εξουσία Από τις αρχές του 10 ου αιώνα μέχρι και τον 11 ο υπάρχει έντονος ανταγωνισμός ανάμεσα στην αριστοκρατία των μεγάλων γαιοκτημόνων και την κεντρική εξουσία εξαιτίας κεντρόφυγων δυνάμεων. Μέριμνα αυτοκρατόρων για τον περιορισμό των δυνατών. Αυτό το επεδίωξαν μέσα από τη λήψη σχετικών νομοθετικών μέτρων. Ο ανταγωνισμός ανάμεσα στην κεντρική εξουσία και την αριστοκρατία παρόλο που κατά κύριο λόγο είχε πολιτικό χαρακτήρα, δεν ήταν λίγες οι φορές που αποκτούσε και κοινωνική χροιά. Παράδειγμα Βασίλειου Β. Την ίδια πολιτική εναντίον των δυνατών ακολούθησαν και οι διάδοχοι του Βασίλειου στην προσπάθειά τους να περιορίσουν τις επεκτατικές βλέψεις τους. Για το λόγο αυτό προσπάθησαν να διευρύνουν την κοινωνική βάση 8 Β. Πέννα, Η Βυζαντινή Κοινωνία, ο.π., σελ. 77 κ A. Kazhdan/ A. W. Epstein, ο.π., σελ A. Kazhdan/ A. W. Epstein, ο.π., σελ

6 της αυτοκρατορικής εξουσίας εκμεταλλευόμενοι τη νέα αστική τάξη, για την οποία έγινε αναφορά παραπάνω. Η παραδοσιακή αριστοκρατία αναδιοργανώθηκε από τη δυναστεία των Κομνηνών, η οποία παγίωσε μια κλειστή κληρονομική αριστοκρατία, χωρίς ωστόσο να εξαφανίσει την αστική τάξη. Στα χρόνια των Παλαιολόγων η άρχουσα τάξη κατάφερε και πάλι να αποκτήσει το προγενέστερο συμπαγή χαρακτήρα. 10 Αδιάκοπος αγώνας ανάμεσα στην αριστοκρατία και την κεντρική εξουσία: Οι οικονομικά ισχυρές ομάδες, είτε χάρη στη μεγάλη γαιοκτησία είτε εξαιτίας της κατοχής σημαντικών αξιωμάτων, συνιστούσαν ένα είδος αριστοκρατίας, όπου η οικονομική δύναμη συνεπαγόταν κοινωνική και πολιτική ισχύ. 11 Η βυζαντινή αριστοκρατία της γης και οι ανώτατοι αξιωματούχοι με τις πιέσεις που ασκούσαν στην κεντρική εξουσία προσπαθούσαν να πετύχουν: α. τη συγκέντρωση μεγάλης έκτασης γης και τον έλεγχο του αγροτικού κόσμου, β. την εξασφάλιση προνομίων από το κράτος (φορολογικές απαλλαγές, σχετική αυτοτέλεια), γ. την άμεση συμμετοχή στην εξουσία και την κατάκτηση σημαντικών θέσεων της κρατικής μηχανής. 12 γ. Επίλογος: περιληπτική αναφορά σε σημαντικά στοιχεία της εργασίας- σύνοψησυμπεράσματα. Π.χ: Συμπερασματικά, μέσα από τη σύντομη εργασία που προηγήθηκε διαπιστώσαμε ότι η βυζαντινή αριστοκρατία, μέρος της τριμερούς διάκρισης των τάξεων στις οποίες διαιρούνταν η βυζαντινή κοινωνία, δεν προσδιοριζόταν αποκλειστικά και μόνο από κληρονομική κατοχύρωση ή την οικονομική δύναμη. Αντιθέτως, ο προσδιορισμός της ήταν το συνδυαστικό αποτέλεσμα του μεγέθους της οικονομικής δύναμης ενός ατόμου και της οικογένειάς του και της κατοχής υψηλής θέσης στην κρατική ή εκκλησιαστική ιεραρχία. Επομένως, χαρακτηριζόταν από ασυνέχεια, ενώ στις σχέσεις 10 Β. Πέννα, Η Βυζαντινή Κοινωνία, ο.π., σελ Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τόμ. Η, σελ Στο ίδιο, σελ

7 της με την κεντρική εξουσία και τον αυτοκράτορα εντοπίζουμε κατά κανόνα ανταγωνιστικές διαθέσεις. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Β. Πέννα, Η Βυζαντινή Κοινωνία, στο Β. Πέννα, Ν. Νικολούδης, Χ. Γάσπαρης, Βυζάντιο και Ελληνισμός, τόμ. Β, ΕΑΠ, Πάτρα 1999, σελ Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τόμ. Η, σελ Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τόμ. Θ, σελ , A. Kazhdan/ A. W. Epstein, Αλλαγές στο Βυζαντινό πολιτισμό κατά τον 11 ο και 12 ο αιώνα, Μορφωτικό ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας, Αθήνα 1997, σελ H. G. Beck, Η βυζαντινή χιλιετία, Μορφωτικό ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας, Αθήνα