ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΚΑΙ ΘΡΥΛΟΙ ΤΩΝ ΠΕΝΤΕ ΗΠΕΙΡΩΝ. Μυθολογία ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ. philip wilkinson & neil Philip

Transcript

1 ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΚΑΙ ΘΡΥΛΟΙ ΤΩΝ ΠΕΝΤΕ ΗΠΕΙΡΩΝ Μυθολογία ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ philip wilkinson & neil Philip

2 «Οταν ο Παν Γκου αποκοιμηθηκε, απο το σωμα του σχηματιστηκαν τα βουνα κι απο το αιμα του τα ποταμια». Κινεζικός μύθος για τον Παν Γκου και τη Νου Γουά

3 «ΓYρισαν με τις βaρκες τους στα βaθη του ωκεανοy, κι απo τoτε δεν τους ξαναεiδε κανεiς» Ιρλανδικός μύθος για το ταξίδι του Μπραν

4 10 ΠΡΟΛΟΓΟΣ προλογοσ 11 ΚΑΘΕ ΚΟΙΝΩΝΙΑ EXEI ΤΗ ΔΙΚΗ ΤΗΣ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ, ΙΕΡΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΟΥΣ ΘΕΟΥΣ ΚΑΙ ΤΑ ΚΟΣΜΙΚΗΣ ΣΗΜΑΣΙΑΣ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΑΝΘΡΩΠΟΥΣ ΑΠΟ ΤΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΜΕΧΡΙ ΤΗ ΜΕΤΑΘΑΝΑΤΙΑ ΥΠΟΣΤΑΣΗ. ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΔΙΗΓΟΥΝΤΑΙ ΑΥΤΕΣ ΤΙΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΓΙΑ ΧΙΛΙΑΔΕΣ ΧΡΟΝΙΑ, ΜΕ ΣΚΟΠΟ ΝΑ ΚΑΤΑΝΟΟΥΝ ΚΑΛΥΤΕΡΑ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΑΛΛΑ ΚΑΙ ΤΗ ΖΩΗ ΤΟΥΣ ΜΕΣΑ Σ ΑΥΤΟΝ. Σε όλους τους πολιτισμούς του κόσμου μετράμε άπειρους μύθους, όπως και θεούς και θεές. Από μόνοι τους οι ινδουιστικοί μύθοι περιλαμβάνουν χιλιάδες. Η ποικιλία αυτών των μύθων είναι συναρπαστική, οι ιστορίες που λέγονται ιδιαίτερα διασκεδαστικές, ενώ έχουν αποτελέσει την πηγή έμπνευσης για πολλούς καλλιτέχνες και συγγραφείς στο πέρασμα των αιώνων. Ένα άλλο χαρακτηριστικό τους είναι η διαχρονικότητα. Πολλοί άνθρωποι διαβάζουν τους μύθους για να διαφωτιστούν σχετικά με τη ζωή, τις σχέσεις και τα ζητήματα που απασχολούν τον κόσμο. Πάνω απ όλα, οι μύθοι μάς τροφοδοτούν με την επίγνωση περί των ιδεών, θρησκειών, αξιών και πολιτισμών των ανθρώπων που πρώτοι διηγήθηκαν αυτές τις ιστορίες. Εκείνος που κατανοεί τη μυθολογία ενός πολιτισμού κατανοεί αυτόματα κι ολόκληρη την κοινωνία. ΔΙΤΤΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Το βιβλίο αυτό αποτελεί έναν οδηγό για την περιπλάνησή μας στους πιο ενδιαφέροντες και σημαίνοντες μύθους του κόσμου. Κατά κύριο λόγο, οι μύθοι εξετάζονται ανά γεωγραφική περιοχή, με τα κεφάλαια να είναι αφιερωμένα στις μυθολογίες που επικρατούν από την Ευρώπη μέχρι την Ωκεανία. Ένα ξεχωριστό κεφάλαιο αφιερώνεται στους κλασικούς μύθους της αρ- Ανεκτίμητα χειροτεχνήματα όπως ο πασίγνωστος Δίσκος της Φαιστού μάς δίνουν μια ιδέα για τα επιτεύγματα των αρχαίων πολιτισμών. χαίας Ελλάδας και της Ρώμης, που έχουν ασκήσει ιδιαίτερη επιρροή. Στο τελευταίο μέρος αυτού του βιβλίου υπάρχει ένα ονοματολόγιο με σύντομες βιογραφίες θεών που συνοψίζουν την καταγωγή, το χαρακτήρα και τα έργα τους. Η ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΤΩΝ ΙΣΤΟΡΙΩΝ Η αναπαραγωγή των μύθων σε αυτό το βιβλίο βασίζεται σε δύο διαφορετικά είδη πηγών. Σε κάποιες περιπτώσεις, αρχαίοι συγγραφείς έχουν αφήσει γραπτές μαρτυρίες για τους μύθους των λαών τους, κι αυτά τα κείμενα αποτελούν την πηγή για τις αναφορές για παράδειγμα, στην αρχαία Ελλάδα και στην Ινδία. Όπου δεν υπάρχουν αρχαία κείμενα, βασιζόμαστε στο έργο λαογράφων και ανθρωπολόγων που έχουν μελετήσει τους λαούς, έχουν συναντηθεί με τους ανθρώπους τους κι έχουν καταγράψει τις ιστορίες που αποτελούν την προφορική τους παράδοση. Η πλειοψηφία των μύθων της Αφρικής, της Βόρειας Αμερικής και της Ωκεανίας έχουν έρθει σε μας μ αυτό τον τρόπο. Πάντρεμα μυθολογιών παρατηρείται στο ιερό κοιμητήριο του βασιλιά Αντίοχου Α, με τις τεράστιες λίθινες κεφαλές που απεικονίζουν τόσο ελληνικές όσο και περσικές θεότητες.

5 14 εισαγωγη στη μυθολογια ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΜΥΘΟΣ; 15 Ο Ι ΜΥΘΟΙ ΕΙΝΑΙ ΙΕΡΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ. Διηγούνται τη δημιουργία του κόσμου, την εμφάνιση των θεών και των πρώτων ανθρώπων. Μιλάνε για τις περιπέτειες των ηρώων και το θράσος των κατεργάρηδων θεών. Περιγράφουν τη φύση των ουράνιων στερεωμάτων και του Κάτω Κόσμου. Κάθε ανθρώπινη κοινωνία έχει τους δικούς της μύθους. Το κύριο χαρακτηριστικό ενός μύθου είναι ο θρησκευτικός χαρακτήρας του. Συχνά, το σύνολο ενός μύθου ή η απόκρυφη σημασία του μπορεί να είναι γνωστά μόνο στους ιερείς, στους σαμάνους ή στους μυημένους σε συγκεκριμένα δόγματα. Μερικές φορές ένας μύθος πρέπει να λέγεται σε συγκεκριμένη χρονική στιγμή μέσα στο έτος, ή κατά τη διάρκεια μιας συγκεκριμένης τελετής ή ακόμα και σε μια μόνο ομάδα ανθρώπων. ΜΥΘΟΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΑ Ο μύθος αποτελεί σημαντικό στοιχείο όλων των θρησκειών. Οι μύθοι με τη μορφή ιστοριών διαμορφώνουν τις δοξασίες σχετικά με τη φύση του θεϊκού, της ανθρωπότητας και της σχέσης μεταξύ των δύο. Ενώ στην καθομιλουμένη η λέξη «μύθος» αναφέρεται σε κάτι φανταστικό, στην ουσία όλοι οι μύθοι αποτελούν τα μέσα για τη διερεύνηση της θεμελιώδους πραγματικότητας. Οι μύθοι είναι ιστορίες που μας λένε την αλήθεια σχετικά με τους ίδιους τους εαυτούς μας. ΕΥΕΛΙΚΤΕΣ ΑΛΗΘΕΙΕΣ Η φύση των μύθων είναι διφορούμενη και ρευστή. Μπορούν να δοθούν πολλές εξηγήσεις. Οι μύθοι δεν είναι άκαμπτοι αλλά εύπλαστοι: προσαρμόζονται ανάλογα με τις συνθήκες που επικρατούν, καθώς και τις επίκτητες γνώσεις. Αυτή η έμφυτη ευελιξία για την οποία πρώτος μίλησε ο ανθρωπολόγος Raymond Firth στη μελέτη του για το Τικόπια, ένα από τα νησιά του Σολομώντα απομιμείται την επιστημονική μέθοδο όσον Οι πρώτες μυθικές ιστορίες φαίνεται να εμπνεύστηκαν από το φυσικό κόσμο που περιέβαλλε τους ανθρώπους. αφορά την προσαρμογή των θεωριών, ώστε να εφαρμόσουν στα δεδομένα, χωρίς να αγνοεί γεγονότα που δεν ταιριάζουν με τη θεωρία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της ευελιξίας αποτελεί η μυθολογία των Ατσουμάουι της Καλιφόρνιας όπως την έχει διηγηθεί ο Istet Woiche στον C. Hart Merriam το Ο Merriam έτρεφε μεγάλο θαυμασμό γι αυτό τον παλιό αφηγητή μύθων, Ρήτορα και Φύλακα των Νόμων της φυλή Μαντεσίουι. Έγραψε λοιπόν: «Όσο καλύτερα τον γνωρίζω τόσο περισσότερο τον θαυμάζω για τη μόρφωσή του». Όταν ο Istet Woiche έμαθε ότι η γη περιστρέφεται γύρω από τον άξονά της και περιφέρεται γύρω από τον ήλιο κάτι που δεν αποτελεί μέρος της παραδοσιακής γνώσης των Ατσουμάουι το μελέτησε προσεκτικά και κατέληξε ότι μπορεί να είναι αλήθεια, λέγοντας ότι «Αν η γη δεν ταξίδευε, δεν θα υπήρχαν οι άνεμοι». Μ αυτόν τον τρόπο, ενσωμάτωσε τη νέα αυτή γνώση στη δική τους μυθολογία, επιφορτίζοντας με την περιστροφή της γης την Καρδιά του Κόσμου, μια από τις δύο προϋπάρχουσες θεότητες των Μαντεσίουι. Οι μύθοι αποτελούν τη συγχώνευση των δημιουργικών, Η αφήγηση ιστοριών και η συντήρηση ενός μύθου ανήκε στη δικαιοδοσία των ηλικιωμένων και σοφών. Η προϊστορική τέχνη υποδεικνύει ότι οι καλλιτέχνες απαθανάτιζαν θρυλικές ιστορίες και γεγονότα. πνευματικών και κοινωνικών παρορμήσεων της ανθρωπότητας. Οι ιστορίες έχουν πολλαπλές διαστάσεις: μερικές είναι θρησκευτικές, άλλες αισθητικές και κάποιες άλλες πρακτικές. Οι μύθοι κάθε κοινωνίας λειτουργούν ως πρότυπο για κάθε έκφανση του ντόπιου πολιτισμού. ΜΥΘΟΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΦΟΡΑ Οι μύθοι, όπως και τα ποιήματα, χρησιμοποιούν μεταφορές. Διπλώνουν τον κόσμο στα δύο, έτσι ώστε τα σημεία που μέχρι πριν ήταν απομακρυσμένα και διακριτά το να συναντιούνται και να ενώνονται. Αυτές οι συμπτώσεις μάς φανερώνουν ποιοι πραγματικά είμαστε. Η ανάγνωση της καθόδου της θεάς των Σουμερίων, Ινάννα, στον Κάτω Κόσμο, για παράδειγμα, μπορεί να ερμηνευτεί από το σύγχρονο άνθρωπο ως η ψυχολογική αντιστοιχία και η ποιητική ζωηρή απεικόνιση της μύησης μιας γυναίκας στη δύναμη του φύλου της. Η φυλή Πίμα στη νοτιοδυτική πλευρά της Βόρειας Αμερικής διαθέτει ένα μύθο σύμφωνα με τον οποίο ο θεός Μπουζάρ δημιουργεί τον κόσμο που ξέρουμε σε μικρογραφία. Όπως είχε πει η ανθρωπολόγος Maya Deren: «Μύθοι είναι τα λογικά δεδομένα που φανερώνουν τη μυθική πλευρά ενός ζητήματος»

6 98 ΕΥΡΩΠΗ ΕΥΡΩΠΗ 99 Ο Ι ΠΑΛΑΙΟΤΕΡΕΣ ΜΥΘΟΛΟΓΙΕΣ της Ευρώπης έχουν σχεδόν όλες χαθεί. Παρ όλα αυτά, υπάρχουν αρχαιολογικά ευρήματα που μας επιτρέπουν να τις εξερευνήσουμε: σύμβολα σκαλισμένα στους βράχους, θησαυροί θαμμένοι σε τάφους ή αφιερωμένοι στους θεούς σε ιερούς τόπους και τοιχογραφίες σε υπόγεια σπήλαια. ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΠΑΓΕΤΩΝΩΝ Οι σπηλαιογραφίες των παλαιολιθικών ανθρώπων της Εποχής των Παγετώνων, από το ως το 8000 π.χ., απεικονίζουν συνήθως σκηνές κυνηγιού με ζώα όπως ο βίσονας, το ελάφι και το άλογο. Ανθρώπινες μορφές, όπως ο περίφημος «μάγος» που είναι σκαλισμένος στον τοίχο του Τρουά- Φρερ στη νότια Γαλλία, απεικονίζονται συχνά με χαρακτηριστικά ζώων, όπως κέρατα και ουρές. Αυτές οι μισές ανθρώπινες μισές ζωικές μορφές αναπαριστούν, σχεδόν βέβαια, σαμάνους της Εποχής των Παγετώνων, ΤΟ ΑΡΜΑ ΤΟΥ ΗΛΙΟΥ Το Άρμα του Ήλιου χρονολογείται στο 14ο αιώνα π.χ. Βρέθηκε σε αποξηραμένο έλος στο Τρούντχολμ της Δανίας και πιστεύεται ότι αναπαριστά το θεό ήλιο να διασχίζει τον ουρανό με άρμα που σέρνεται από μπρούντζινο άλογο. Λατρευτικά αντικείμενα όπως αυτό φαίνεται να δείχνουν νέο σεβασμό για τον ήλιο, ίσως γιατί ο ήλιος συμβολίζει τη φωτιά, που είναι απαραίτητη στη μεταλλουργία. Μια πλευρά του ηλιακού δίσκου καλύπτεται με φύλλο χρυσού, που συμβολίζει τον ήλιο την ημέρα. Η άλλη πλευρά είναι μπρούντζινη και αναπαριστά τον ήλιο τη νύχτα. Ο ηλιακός δίσκος που μεταφέρεται από το άρμα του Τρούντχολμ έχει διάμετρο 25 εκ. των οποίων οι μαγικές τελετές θεωρούνταν ότι εξασφάλιζαν επιτυχία στο κυνήγι. Μεταμφιεσμένος σε ζώο, όπως σε βίσονα ή αγριοκάτσικο, ο σαμάνος χρησιμοποιούσε χορό και τραγούδι για να δημιουργήσει ένα μαγικό δεσμό με τα ζώα που θα μετατρέπονταν σε θηράματα. Τα ίδια τα ζώα απεικονίζονται συχνά λαβωμένα από μαγικά βέλη ή σκοτωμένα από μαγικά δόρατα. Εγχάρακτες γυναικείες μορφές με υπερτονισμένες καμπύλες πιστεύεται ότι σχετίζονται με τελετές γονιμότητας και μπορεί να αναπαριστούν είτε εγκύους είτε κάποια θεότητα της γονιμότητας και της αφθονίας. Μια τέτοια μορφή, που χρονολογείται στο π.χ. περίπου, βρέθηκε χαραγμένη στην πέτρα στο Λοσέλ στην Ντορντόνι της Γαλλίας (βλ. πάνω δεξιά). Αποκαλείται «Αφροδίτη με κέρας» καθώς απεικονίζεται κρατώντας ένα κέρατο βίσονα, το οποίο είναι πιθανώς το «κέρας της αφθονίας». Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΛΙΘΟΥ Από το 7000 π.χ. περίπου, μετά το τέλος της Εποχής των Παγετώνων, οι Ευρωπαίοι της Νεολιθικής περιόδου προσέθεσαν νέα στοιχεία στους μύθους και στις τελετές τους ώστε να εκφράζουν την αυξανόμενη σπουδαιότητα της γεωργίας που αναπτυσσόταν παράλληλα με το κυνήγι και τη συλλογή τροφής. Χάραξαν εικόνες θεοτήτων, αλλά τις κατασκεύασαν και με πηλό. Οι μορφές συχνά είχαν χαρακτηριστικά ζώου ή πουλιού καθώς και ανθρώπινα, και μερικές φορές φορούσαν μάσκες. Πήλινο αγαλματίδιο που βρέθηκε στο Ζεγκβάρ της Ουγγαρίας, από το 5000 π.χ. περίπου, αναπαριστά έναν καθισμένο άντρα με επίπεδη μάσκα κι ένα δρεπάνι στο δεξί του χέρι. Ο θεός αυτός μπορεί να ήταν προκάτοχος του Κρόνου των αρχαίων Ελλήνων. Πολλά άλλα αγαλματίδια αναπαριστούν γυναικεία θεότητα, μερικές φορές με τα χαρακτηριστικά πουλιού ή φιδιού. Η θεότητα αυτή, διακοσμημένη συχνά με σπειροειδή μοτίβα που συμβολίζουν τη βροχή, μπορεί να είναι η θεά του νερού και του αέρα. Μπορεί επίσης να λατρευόταν ως η Μεγάλη Μητέρα, καθώς υπάρχουν ειδώλια από τερακότα που την αναπαριστούν με ένα μωρό στα χέρια. Άλλη μια μορφή της νεολιθικής θεότητας είναι αυτή μιας μέλισσας, που συχνά συνδέεται με έναν ταύρο. Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι οι μέλισσες γεννιούνταν από το σώμα σφαγμένου ταύρου, και οι Ευρωπαίοι της Εποχής του Λίθου μπορεί να είχαν την ίδια αντίληψη. Σίγουρα η εικόνα της θεάς-μέλισσας συνδέεται με τις ιδέες της αναγέννησης και της ανανέωσης. Η Αφροδίτη του Λοσέλ κρατά ένα κέρατο με 13 γραμμές που συμβολίζουν τους 13 μήνες. Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ Την αυτή ο ανθρώπινος πολιτισμός έκανε ένα μεγάλο άλμα, ξεκινώντας από το 2500 π.χ. περίπου. Μπρούντζινα όπλα και εργαλεία εφευρέθηκαν και ο πολιτισμός σημείωσε πρόοδο, με την επινόηση της γραφής και την εφεύρεση του τροχού. Είναι η περίοδος των σπουδαίων ελληνικών πολιτισμών που είναι γνωστοί ως Κυκλαδικός και Μινωικός. Η θεότητα με τη μορφή πουλιού της Εποχής του Λίθου και οι τελετές του κυνηγιού της Εποχής των Παγετώνων διατηρούσαν τη θέση τους, αλλά η λατρεία ενός ισχυρού ουράνιου θεού αποκτούσε σπουδαιότητα στις μυθολογίες των Ελλήνων, των Ρωμαίων, των Σκανδιναβών και των Κελτών. Η προϊστορική σπηλαιογραφία με ταύρο και άλογο, που βρέθηκε από τέσσερις εφήβους στο Λασκό της Γαλλίας το 1940, είναι μία από τις 600 τοιχογραφίες και ανάγλυφες παραστάσεις που στα σπήλαια.