ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΦΛΩΡΙΝΑΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΤΙΤΛΟΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΦΛΩΡΙΝΑΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΤΙΤΛΟΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Η μορφολογία του ποιήματος στην μεταπολεμική ποίηση της Φλώρινας ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Του Πέτρου Σκυθιώτη Φλώρινα Ιούνιος 2014

2 Φύλλο Εξέτασης 1. Επόπτης: Βαθμός: Υπογραφή: Ημερομηνία: 2. Δεύτερος Βαθμολογητής: Βαθμός: Υπογραφή: Ημερομηνία: Γενικός Βαθμός: - Ο συγγραφέας. βεβαιώνει ότι το περιεχόμενο του παρόντος έργου είναι αποτέλεσμα προσωπικής εργασίας και ότι έχει γίνει η κατάλληλη αναφορά στις εργασίες τρίτων, όπου κάτι τέτοιο ήταν απαραίτητο, σύμφωνα με τους κανόνες της ακαδημαϊκής δεοντολογίας. Υπογραφή: Ημερομηνία: ~ 2 ~

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ...5 ΣΤΟΧΟΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ..6 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α - Ο ΕΜΜΕΤΡΟΣ ΣΤΙΧΟΣ ΣΤΙΧΟΣ ΚΑΙ ΜΕΤΡΟ / ΡΥΘΜΟΣ ΣΤΙΧΟΙ ΙΑΜΒΙΚΟΥ ΜΕΤΡΟΥ ΙΑΜΒΙΚΟΣ ΕΦΤΑΣΥΛΛΑΒΟΣ ΙΑΜΒΙΚΟΣ ΕΝΝΕΑΣΥΛΛΑΒΟΣ ΙΑΜΒΙΚΟΣ ΕΝΤΕΚΑΣΥΛΛΑΒΟΣ ΙΑΜΒΙΚΟΣ ΔΕΚΑΤΡΙΣΥΛΛΑΒΟΣ ΙΑΜΒΙΚΟΣ ΔΕΚΑΠΕΝΤΑΣΥΛΛΑΒΟΣ ΣΤΙΧΟΙ ΤΡΟΧΑΪΚΟΥ ΜΕΤΡΟΥ ΤΡΟΧΑΪΚΟΣ ΕΞΑΣΥΛΛΑΒΟΣ ΤΡΟΧΑΪΚΟΣ ΟΧΤΑΣΥΛΛΑΒΟΣ ΤΡΟΧΑΪΚΟΣ ΔΕΚΑΣΥΛΛΑΒΟΣ ΤΡΟΧΑΪΚΟΣ ΔΩΔΕΚΑΣΥΛΛΑΒΟΣ ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΟΙ ΤΡΟΧΑΪΚΟΙ ΣΤΙΧΟΙ ΑΝΑΠΑΙΣΤΙΚΟΥ ΜΕΤΡΟΥ ΑΝΑΠΑΙΣΤΙΚΟΣ ΜΟΝΟΜΕΤΡΟΣ ΑΝΑΠΑΙΣΤΙΚΟΣ ΔΙΜΕΤΡΟΣ ΑΝΑΠΑΙΣΤΙΚΟΣ ΤΡΙΜΕΤΡΟΣ ΣΤΙΧΟΙ ΜΕΣΟΤΟΝΙΚΟΥ ΜΕΤΡΟΥ ΜΕΣΟΤΟΝΙΚΟΣ ΔΙΜΕΤΡΟΣ ΜΕΣΟΤΟΝΙΚΟΣ ΤΡΙΜΕΤΡΟΣ ΜΕΣΟΤΟΝΙΚΟΣ ΤΕΤΡΑΜΕΤΡΟΣ ΣΤΙΧΟΙ ΔΑΧΤΥΛΙΚΟΥ ΡΥΘΜΟΥ ΔΙΜΕΤΡΟΙ ΔΑΧΤΥΛΙΚΟΙ ΤΡΙΜΕΤΡΟΙ ΔΑΧΤΥΛΙΚΟΙ ΤΕΤΡΑΜΕΤΡΟΙ ΔΑΧΤΥΛΙΚΟΙ Ο ΡΥΘΜΟΣ ΤΗΣ ΕΜΜΕΤΡΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ Η ΟΜΟΙΟΚΑΤΑΛΗΞΙΑ ΟΜΟΙΟΚΑΤΑΛΗΞΙΑ ΚΑΙ ΝΟΗΜΑ Η ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΙΗΜΑΤΩΝ ΟΛΙΓΟΣΤΙΧΑ ΠΟΛΥΣΤΙΧΑ ΜΙΚΡΟΣΤΙΧΑ ΜΑΚΡΟΣΤΙΧΑ ΜΟΝΟΣΤΙΧΑ ΔΙΣΤΙΧΑ ΤΡΙΣΤΙΧΑ ΤΕΤΡΑΣΤΙΧΑ ΠΕΝΤΑΣΤΙΧΑ ΕΞΑΣΤΙΧΑ 54 ~ 3 ~

4 4.11 ΕΦΤΑΣΤΙΧΑ ΟΧΤΑΣΤΙΧΑ ΔΕΚΑΤΕΤΡΑΣΤΙΧΑ / ΣΟΝΕΤΑ...56 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β - Ο ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΣΤΙΧΟΣ ΣΤΙΧΟΣ ΚΑΙ ΜΕΤΡΟ / ΡΥΘΜΟΣ ΤΟ ΕΛΛΟΓΟ ΚΑΙ ΑΛΟΓΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ Η ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΙΗΜΑΤΩΝ ΟΛΙΓΟΣΤΙΧΑ ΠΟΛΥΣΤΙΧΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΧΩΡΙΣ ΣΤΡΟΦΕΣ ΟΛΙΓΟΣΤΡΟΦΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΠΟΛΥΣΤΡΟΦΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ 69 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ -ΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΤΩΝ ΠΟΙΗΜΑΤΩΝ ΤΩΝ ΠΟΙΗΤΩΝ ΤΗΣ ΦΛΩΡΙΝΑΣ ΕΡΩΤΑΣ ΕΘΝΙΚΟ-ΗΡΩΙΚΟ ΣΑΤΙΡΙΚΟ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟ ΥΠΑΡΞΙΑΚΟ ΣΤΟΧΑΣΜΟΣ ΦΥΣΗ ΘΥΜΗΣΗ ΥΠΟΛΟΙΠΕΣ ΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ..74 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ..76 ΥΛΙΚΟ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ...78 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 85 ~ 4 ~

5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ποίηση είναι κάτι το ρευστό που διαρκώς μεταβάλλεται ως προς όλους τους παράγοντες, οι οποίοι είτε δημιουργούν την ανάγκη να υπάρξει η ποίηση, είτε συμμετέχουν στο να αποκτήσει σώμα, είτε στο να αναδειχθεί. Αυτή η ροή της, άλλωστε, είναι που την κάνει τέχνη. Και ως τέχνη, έχει το «γιατί» της και το «πως» της. Το γιατί εκφράζεται η ποίηση και γενικότερα η τέχνη είναι μια ερώτηση φιλοσοφικής φύσης που η απάντησή της έχει τις ρίζες της βαθιά μέσα στην ανάγκη του ανθρώπου για έκφραση και δεν μπορεί να οριστεί με ακρίβεια, ούτε να αποτελέσει αντικείμενο έρευνας. Η έκφραση της συγκίνησης και των συναισθημάτων μέσα από τον λόγο και ιδιαίτερα μέσα από τον ποιητικό λόγο αποτελεί, ωστόσο, την μήτρα και την αφετηρία της ποίησης, την ανάγκη της γραφής. Αντίθετα, το πώς εκφράζεται η ποίηση αποτελεί αντικείμενο έρευνας. Έχουν μελετηθεί οι υπάρχοντες τρόποι της ποίησης και μάλιστα, η ανακάλυψη ενός καινούριου τρόπου έκφρασης οδήγησε τις περισσότερες φορές και σ ένα καινούριο ρεύμα ποίησης με τα δικά του ιδιαίτερα και διακριτά χαρακτηριστικά τόσο στα ποιήματα, όσο και στους ποιητές εκπροσώπους του ρεύματος. Είναι διακριτά και αποτελούν αντικείμενο έρευνας τα ποιητικά σχήματα μέσα στα οποία παίρνει σώμα η σκέψη και γίνεται ποιητικός λόγος. Είναι διακριτές οι ποιητικές μορφές μέσα από τις οποίες ο ποιητικός λόγος γράφεται και οι τρόποι με τους οποίους η ποίηση αποτυπώνεται, οι οποίοι αποτελούν την δίοδο για να καταλήξει η συγκίνηση του ποιητή στον αναγνώστη. Δηλαδή, το πώς παρουσιάζεται η ποίηση είναι το αποτύπωμα της ποιητικής σκέψης, η απαθανάτιση των συναισθημάτων και της συγκίνησης μέσα στο ποιητικό σχήμα που φτάνει στον αναγνώστη. Η μελέτη της ποίησης και των ποιημάτων, λοιπόν, είναι η μελέτη αυτών που έφτασαν σ εμάς, τους αναγνώστες, από την συγκίνηση του ποιητή που μεταφέρθηκε ακέραια ή όχι, επιτυχημένα ή ανεπιτυχώς. Στην παρούσα εργασία, αυτή η μελέτη συγκεκριμενοποιείται πάνω στο σώμα των ποιημάτων της μεταπολεμικής Φλώρινας και διεξάγεται έρευνα πάνω σε αυτό το «πως». Το πώς γράφονται αυτά τα ποιήματα, πως η συγκίνηση γίνεται λέξεις, στίχοι και ποιήματα από τους ποιητές της Φλώρινας, πως σχηματοποιείται η ποίηση στην πόλη της Φλώρινας και τελικά, πως παράγεται ο ποιητικός λόγος μισό αιώνα πριν ως κάτι το χαρακτηριστικό της εποχής και του τόπου. Κι είναι αυτή η ποίηση που ενώ παράλληλα είναι οικουμενική μέσα από το συλλογικό ασυνείδητο, εντούτοις είναι και βαθύτατα προσωπική υπόθεση, η οποία διοχετεύεται και παίρνει αφορμή από την εγγύτερη συλλογικότητα. Υπάρχει, ουσιαστικά μια σχέση ανακύκλωσης μεταξύ ποίησης και κοινωνίας. Γιατί η τέχνη έχει την δύναμη και εκφράζει αν όχι τα πάντα τότε πολύ περισσότερα από όσα θα θέλαμε μέσα της να κρύψουμε ~ 5 ~

6 ΣΤΟΧΟΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Με την παρούσα εργασία διεξάγεται μια έρευνα πάνω στα ποιήματα που δημοσιεύτηκαν στα έντυπα της Φλώρινας κατά την μεταπολεμική περίοδο. Συγκεκριμένα, αναφερόμαστε στις εφημερίδες της Φλώρινας «Η Φωνή της Φλωρίνης», «Έθνος» και «Ελληνική Φωνή» και στα περιοδικά «Αριστοτέλης» και «Εταιρία». Απ αυτά τα έντυπα αντλήθηκαν ως υλικό της έρευνας 267 ποιήματα, τα 205 εκ των οποίων είναι έμμετρα και τα υπόλοιπα 62 σε ελεύθερο στίχο. Αυτά αποτελούν το συνολικό υλικό της έρευνας. Η έρευνα και η στιχουργική μελέτη πάνω στα ποιήματα κινείται γύρω από δύο βασικούς πυλώνες, οι οποίοι αποτελούν και τα δύο βασικά κεφάλαια της εργασίας. Ο πρώτος είναι η έμμετρη ποίηση και συνεπώς εξετάζονται τα έμμετρα ποιήματα που εντοπίστηκαν στο υλικό, ενώ ο δεύτερος είναι η ποίηση σε ελεύθερο στίχο, συνεπώς εξετάζονται τα ποιήματα σε ελεύθερο στίχο που εντοπίστηκαν στο υλικό. Στο τρίτο κεφάλαιο επιχειρείται, δίχως τον διαχωρισμό σε έμμετρη και ελεύθερη ποίηση, μια στατιστική μελέτη πάνω στα θέματα των ποιημάτων των ποιητών της μεταπολεμικής Φλώρινας. Όσον αφορά τα έμμετρα ποιήματα που εξετάζονται στο πρώτο κεφάλαιο, μελετάται η μορφολογία τους και κατατάσσονται στις εξής κατηγορίες, ανάλογα με τη μορφή τους: πολύστιχα, ολιγόστιχα, μικρόστιχα, μακρόστιχα, μονόστιχα, δίστιχα, τρίστιχα, τετράστιχα, πεντάστιχα, εξάστιχα, εφτάστιχα, οχτάστιχα και δεκατετράστιχα σονέτα. Επίσης, εξετάζονται οι στίχοι τους ως προς το μέτρο και τον ρυθμό μαζί με τις συλλαβές και τον τόνο, ως προς την ομοιοκαταληξία και το νόημα της ομοιοκαταληξίας. Όσον αφορά τα ποιήματα σε ελεύθερο στίχο μελετάται η μορφολογία τους και κατατάσσονται στις εξής κατηγορίες, ανάλογα με τη μορφή τους: ολιγόστιχα, πολύστιχα, ποιήματα χωρίς στροφές, ολιγόστροφα και πολύστροφα. Επίσης, εξετάζονται οι στίχοι τους ως προς το μέτρο και τον ρυθμό και ως προς το έλλογο και το άλογο στοιχείο. Ο στόχος της έρευνας είναι να εξαχθούν συμπεράσματα γύρω από τον τρόπο με τον οποίον γράφονται τα ποιήματα κατά την μεταπολεμική περίοδο στη Φλώρινα. Σε μια περίοδο που έδρασαν οι μεγάλοι Έλληνες ποιητές (νομπελίστες και μη) δημιουργώντας παρακαταθήκη για τις επόμενες γενιές ποιητών, σε μια περίοδο που μεσουρανεί η λεγόμενη ποιητική γενιά του 30, έχει ενδιαφέρον η μελέτη της μορφής μέσα από την οποία εκφράστηκε η ποιητική δημιουργία στην πόλη της Φλώρινας. Να ερευνήσουμε, δηλαδή, υπό το πρίσμα του συγκεκριμένου τοπικού και χρονικού παράγοντα ποια βήματα κάνει η ποίηση και που βρίσκεται μορφολογικά. Επίσης, η εργασία στοχεύει στην παρατήρηση και καταγραφή των διάφορων αλλαγών που γίνονται στον τρόπο γραφής των ποιημάτων την συγκεκριμένη ιστορική περίοδο στην Φλώρινα. Σκοπός, λοιπόν, είναι να βγούνε συμπεράσματα γύρω απ αυτές τις μεταβολές που παρατηρούνται. ~ 6 ~

7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α Ο ΕΜΜΕΤΡΟΣ ΣΤΙΧΟΣ 1. ΣΤΙΧΟΣ ΚΑΙ ΜΕΤΡΟ / ΡΥΘΜΟΣ Σ αυτό το υποκεφάλαιο θα κατηγοριοποιηθεί το υλικό των μελετηθέντων ποιημάτων, τα οποία εκδόθηκαν σε έντυπα της Φλώρινας κατά την μεταπολεμική περίοδο, σύμφωνα με τη μετρική ανάλυση του στίχου στο κεφάλαιο Β της Νεοελληνικής Μετρικής (Σταύρου:41-102), δηλαδή συνδυάζοντας το μέτρο του στίχου με τον αριθμό των συλλαβών του. Επίσης, θα αναφερθούμε σε παραδείγματα στίχων από αυτά τα ποιήματα που εντάσσονται σε διάφορες κατηγορίες. 1.1 ΣΤΙΧΟΙ ΙΑΜΒΙΚΟΥ ΜΕΤΡΟΥ ΙΑΜΒΙΚΟΣ ΕΦΤΑΣΥΛΛΑΒΟΣ Ο εφτασύλλαβος ιαμβικός στίχος δεν είναι τόσο μεγάλος, ώστε να του είναι απαραίτητοι οι τόνοι δυο ζυγών συλλαβών (Σταύρου:47). οι ψευδοφαμφαρόνοι υ υ υ υ υ υ Τρίπης, «Η Ιταλική επίθεση» νεραϊδοχτυπημένος υ υ υ υ υ - υ Περδίκας, «Καρτερώντας απάντηση» Συνήθως, η συλλαβή που τονίζεται είναι η έκτη. Πολύ πιο συχνοί είναι οι εφτασύλλαβοι που εκτός από την έκτη, τονίζεται κι άλλη μια ζυγή συλλαβή τους, η δεύτερη ή η τέταρτη (Σταύρου:48). Δυο ζυγών συλλαβών τόνους έχουν π.χ. οι εφτασύλλαβοι της Ζόλδερ : της δίψας που δε σβήνει υ- υυ υ- υ τ ανίκητου του πόθου υ- υυ υ- υ που κάποτε θα νοιώσω υ- υυ υ- υ «Ξεδίψασμα» όπου τονίζεται η δεύτερη και η έκτη συλλαβή. ~ 7 ~

8 Επίσης υπάρχει περίπτωση να τονίζονται τρεις ζυγές συλλαβές (δηλαδή η δεύτερη, η τέταρτη κι η έκτη) όπως στους στίχους του Παπαδήμα: μητέρα η λέξ η πρώτη ουράνια σ έχει στείλει μορφή γλυκιά κι αγία υ- υ- υ- υ υ- υ- υ- υ υ- υ- υ- υ «Μητέρα» Ή του Κοτζιούλα: την πήρ εκεί το κλάμα υ- υ- υ- υ «Της είπαν κάτι» Μερικοί ιαμβικοί εφτασύλλαβοι έχουν τόνο και στην πρώτη συλλαβή, αυτός ο τόνος δε στηρίζει βέβαια τον ιαμβικό ρυθμό, εδώ γίνεται απλώς η συνηθισμένη αντικατάσταση του πρώτου ίαμβου με τροχαίο (Σταύρου:48), όπως στους στίχους της Ζόλδερ: σ όποια κι αν πίνω κρήνη -υ υ- υ- υ όσο μακρυά σε νοιώθω -υ υ- υ- υ «Ξεδίψασμα» Ή του Ρέμπελου: κάτι και σε σου δίνη -υ υυ υ- υ ούτε την ομορφιά σου -υ υυ υ- υ μόνο δοξάζω τον Θεό -υ υ- υυ υ- «Η ώμορφη γαλανομάτα» τους κανόνες του ιαμβικού εφτασύλλαβου ακολουθεί ο οξύτονος εξασύλλαβος όπως στους στίχους της Ζόλδερ: στου νου την ορασιά υυ υυ υ- μ αθάνατη ομορφιά υ- υυ υ- μονάχη κιβωτός υ- υυ υ- «Σμύρνη» Ή του Παπαδήμα: μια χάρι θεϊκή υ- υυ υ- μητέρα, εδώ, στη γη υ- υ- υυ «Μητέρα» ~ 8 ~

9 και ο προπαροξύτονος οχτασύλλαβος(σταύρου:49) όπως στους στίχους της Ζόλδερ: νωπά πέφτουν επάνω σου υ- υυ υ- υυ νύφη γαλάζια κι όνειρο υυ υ- υ- υυ μετέωρο στη νύχτα μας υ- υυ υ- υυ «Σμύρνη» ΙΑΜΒΙΚΟΣ ΕΝΝΕΑΣΥΛΛΑΒΟΣ Στίχος ιαμβικός εννεασύλλαβος με τόνο σε μια μόνο ζυγή συλλαβή, την όγδοη, δεν είναι αδύνατο να υπάρξει, αλλά το κανονικό είναι να τονίζεται, εκτός από την όγδοη, και άλλη μία τουλάχιστον από τις ζυγές (Σταύρου:50) π.χ. στους παρακάτω στίχους τονίζονται δυο ζυγές συλλαβές, όπως στου Καπουλίτσα: μεσ στην απέραντη Ελλάδα στο πράσινο είναι πνιγμένη ολόγυρα την προσκυνούνε υυ υ- υυ υ- υ υ- υυ υυ υ- υ υ- υυ υυ υ- υ «Φλώρινα» Ή του Βελουδάκη: κι είχες κατόπι σου τις δούλες πριγκηπικά, σα, στολισμένος υυ υ- υυ υ- υ υυ υ- υυ υ- υ «Αθώα παιχνίδια» Ή του Τσώτσου: και στο τρελό τους το μεθύσι οι πόθοι μου έχουν φουντώσει υυ υ- υυ υ- υ υ- υυ υυ υ- υ «Οι πόθοι μου» επίσης, σε μερικούς ιαμβικούς εννεασύλλαβους τονίζονται τρεις ζυγές συλλαβές όπως στου στίχους του Βελουδάκη: τ αθώα παιχνίδια σα θυμάμαι υ- υ- υυ υ- υ κι εγώ μουν λέει ο καλεσμένος υ- υ- υυ υ- υ τις δούλες άφινες ξοπίσω υ- υ- υυ υ- υ κι εγώ γεμάτος ευτυχία υ- υ- υυ υ- υ «Αθώα παιχνίδια» Ή του Τσώτσου: ~ 9 ~

10 μια ομορφάδα έχουν τόση υυ υ- υ- υ- υ «Οι πόθοι μου» Ή του Σκίπη: δουλεύουν μύριοι μαστοράδες υ- υ- υυ υ- υ τ αγέρι, ο ήλιος, το φεγγάρι υ- υ- υυ υ- υ κι εκεί βασίλισσα θρονιάζουν υ- υ- υυ υ- υ «Η άνοιξις» ενώ, γίνεται να τονίζονται και οι τέσσερις ζυγές συλλαβές, όπως στους στίχους του Καπουλίτσα: που λάμπει όλη από φρεσκάδα υ- υ- υ- υ- υ «Φλώρινα» Τους κανόνες του ιαμβικού εννεασύλλαβου ακολουθεί ο οξύτονος οχτασύλλαβος, όπως στους στίχους του Καπουλίτσα: γελάει βράδυ και πρωί υ- υ- υυ υ- και σφύζει όλη από ζωή υ- υ- υ- υ- Ή του Σκίπη «Φλώρινα» δίχως βουή και κουρνιαχτό υυ υ- υυ υ- χτίζει παλάτι πυργωτό υυ υ- υυ υ- «Η άνοιξις» και ο προπαροξύτονος δεκασύλλαβος (Σταύρου:51) σε ποίημα του Σικελιανού: τα φτερουγάκια σου ανασήκωσες ένας χλωμός ήλιος εφάνηκες υυ υ- υυ υ- υυ υυ υ- υυ υ- υυ «Σ έναν χαμένον έρωτα» ΙΑΜΒΙΚΟΣ ΕΝΤΕΚΑΣΥΛΛΑΒΟΣ Ο ιαμβικός εντεκασύλλαβος είναι ένας από τους πλουσιότερους νεοελληνικούς στίχους, από κείνους που παίρνουν τις πιο ποικίλες μορφές. Εκτός από την προτελευταία του συλλαβή, τη δέκατη, απαραίτητο είναι να τονίζεται και άλλη μία τουλάχιστον απ τις ζυγές του, συνήθως η έκτη. Ο εντεκασύλλαβος που στηρίζεται στις ~ 10 ~

11 δυο αυτές συλλαβές, την έκτη και τη δέκατη, δηλαδή στη μέση και στο τέλος του, είναι γερά θεμελιωμένος και κάθε άλλο στήριγμα μπορεί να του λείψει (Σταύρου:52). Τέτοιοι στίχοι στη φλωρινιώτικη μεταπολεμική ποίηση, οι οποίοι τονίζονται στην έκτη και την δέκατη συλλαβή, είναι οι ακόλουθοι, όπως οι στίχοι του Δροσίνη: Θέλω τα καστανά σου τα ματάκια Θέλω τα γελαστά σου τα χειλάκια Θέλω -μα τι; κακιώνεις; Στάσου υυ υυ υ- υυ υ- υ υυ υυ υ- υυ υ- υ υυ υυ υ- υυ υ- υ «Το δώρο της πρωτοχρονιάς» Βρίσκονται όμως και εντεκασύλλαβοι με δύο μόνο ρυθμικούς τόνους, που ο ένας τους πέφτει στην τέταρτη συλλαβή (Σταύρου:52), όπως στους στίχους του Τσώτσου: να με μαγέψεις με τις ομορφιές σου υυ υ- υυ υυ υ- υ με τα λουλούδια και τις ευωδιές σου υυ υ- υυ υυ υ- υ με τα χρυσάφια και τις ζωγραφιές σου υυ υ- υυ υυ υ- υ «Του κάκου» Όταν μένει ατόνιστη η έκτη, ο εντεκασύλλαβος πάλι στηρίζεται γερά, αν πάρει τρεις τόνους, στην τέταρτη, στην όγδοη και στην δέκατη συλλαβή (Σταύρου:53), όπως στους στίχους του Γρυπάρη: ό,τι σιμώνει, το δικό του χάνει υυ υ- υυ υ- υ- υ «Δικό μου φως» Καμιά φορά όμως μοιράζονται αλλιώς οι τρεις τόνοι στις ζυγές συλλαβές (Στάυρου:53), όπως στους στίχους του Δροσίνη: που είναι φόβος μη χρεωκοπήσεις υ- υ- υυ υυ υ- υ «Το δώρο της πρωτοχρονιάς» Ή του Μαλακάση: ένα πουλί στην ερημιά μονάχα υυ υ- υυ υ- υ- υ μια θλιβερότατ ερημιά και πέρα υυ υ- υυ υ- υ- υ «Χειμωνιάτικη συντροφιά» Ή του Καλαματιανού: κι όταν χιλιάδες θα κυλήσουν χρόνοι «Στους ήρωές μας» υυ υ- υυ υ- υ- υ ~ 11 ~

12 στους παρακάτω ιαμβικούς εντεκασύλλαβους τονίζονται τέσσερις ζυγές συλλαβές, μένει δηλαδή ατόνιστη μόνο η μία από τις πέντε, όπως στους στίχους του Καλαματιανού: γιατί μια φλόγα ανάψαν οι θυμοί σας την κάθε στάλα το αίμα σας ρουμπίνι υ- υ- υ- υυ υ- υ υ- υ- υ- υυ υ- υ «Στους ήρωές μας» Ή του Μπιλαδέρη: καινούργιος χρόνος πάλι ξημερώνει υ- υ- υ- υυ υ- υ μαζύ του να σβυστούνε κι όλ οι πόνοι υ- υυ υ- υ- υ- υ «Καινούργιος χρόνος» Ή του Βουβουλίκα: και κύλισε τη βάρκα μες στο κύμα μακρυά ένα αστέρι βλέπω να τρεμίζει υ- υυ υ- υ- υ- υ υ- υ- υ- υυ υ- υ «Το τραγούδι του ανέμου» Σε μερικούς από τους ιαμβικούς εντεκασύλλαβους, που μπήκαν για παραδείγματα, τονίζεται η πρώτη συλλαβή, σύμφωνα με τον κανόνα ότι σε κάθε ιαμβικό στίχο τον πρώτο ίαμβο μπορεί να τον αντικαταστήσει τροχαίος. Όταν κοπεί η τελευταία συλλαβή του ιαμβικού εντεκασύλλαβου, γεννιέται ο οξύτονος ιαμβικός δεκασύλλαβος, κυβερνημένος, φυσικά, από τους ίδιους κανόνες με τον εντεκασύλλαβο, όπως στους στίχους του Καλαματιανού: μ αγγελικά στολίζεται φτερά υυ υ- υ- υυ υ- και θρόνους ράγισε τυρρανικούς υ- υ- υυ υυ υ- τραγούδι από το στόμα του να βγη υ- υ- υ- υυ υ- «Στους ήρωές μας» Ή του Βουβουλίκα: νανούρισε αεράκι τα παιδιά υ- υυ υ- υυ υ- ψηλά ανέβασε χαρταετούς υ- υ- υυ υυ υ- γλυκόπνοη της άνοιξης η γη υ- υυ υ- υυ υ- «Το τραγούδι του ανέμου» Ή του Γρηγορίου: ~ 12 ~

13 ξάφνου το φως της λάμπας θα σβυσθεί υυ υυ υ- υυ υ- όμοια μια νέα ρόγα θε ναρθή υυ υ- υ- υυ υ- «Το κομπολόγι της ζωής» όπως και ο προπαροξύτονος ιαμβικός δωδεκασύλλαβος, που γίνεται με το να πάρει ο εντεκασύλλαβος μιαν άτονη συλλαβή στο τέλος του (Σταύρου:58) όπως στους ανυπόγραφους στίχους που αποδίδονται στην Αντιγόνη Τσάμη: στη θύμηση, το δάκρυ μου αργοκύλησε πόσους καημούς και πόνους αργοξύπνησε υ- υυ υ- υυ υ- υυ υυ υ- υ- υυ υ- υυ «Δειλινό» Ή στον στίχο του Μηλώση: και ένοιωσα πώς έπεσα σε άβυσσο υ- υυ υ- υυ υ- υυ «Το δεύτερο φιλί» ΙΑΜΒΙΚΟΣ ΔΕΚΑΤΡΙΣΥΛΛΑΒΟΣ Ο στίχος αυτός έχει ένα μέτρο παραπάνω από τον εντεκασύλλαβο και αυτού του στίχου τους νόμους ακολουθεί γενικά. Ο δεκατρισύλλαβος, όπως και ο εντεκασύλλαβος, έχει δύο κύριες μορφές. Στηρίζεται εκτός φυσικά από τον απαραίτητο τόνο της προτελευταίας συλλαβής, της δωδέκατης ή στον τόνο της έκτης ή στους τόνους της τέταρτης και της όγδοης (Σταύρου:61). Στην πρώτη κατηγορία, που στηρίζονται στον τόνο στης έκτης συλλαβής μπορούμε να συμπεριλάβουμε τον παρακάτω ανυπόγραφο στίχο που αποδίδεται στην Τσάμη: πόσο ήταν σιωπηλή και θλιβερή η ώρα υ- υυ υ- υυ υ- υ- υ «Χωρισμός» Ή τον στίχο του Παλαμά: κι από τ Ακροκεραύνια στη Χαλκηδόνα υ- υυ υ- υυ υυ υ- υ «Το πνεύμα της Ελλάδος» Ή του Καβάφη: κι εν τούτοις ο καιρός που ήταν νέος μοιάζει και πως την εμπιστεύονταν πάντα τι τρέλλα! υ- υυ υ- υ- υ- υ- υ υυ υυ υ- υυ υυ υ- υ ~ 13 ~

14 «Ένας γέρος» ενώ στην δεύτερη κατηγορία, που στηρίζεται στον τόνο της τέταρτης και της όγδοης συλλαβής, μπορούμε να συμπεριλάβουμε τον παρακάτω ανυπόγραφου στίχο που αποδίδεται στην Τσάμη: καθώς χωρίσαμε σου έσφιξα το χέρι υ- υ- υυ υ- υυ υ- υ «Χωρισμός» Ή του Μηλώση: κι όταν για δεύτερη το κάνω ανασταίνω υυ υ- υυ υυ υ- υ- υ «Το δεύτερο φιλί» Ή τους στίχους του Παλαμά: από το Δούναβη ως την άκρη του Ταινάρου υ- υ- υυ υ- υυ υ- υ και πέρ αστράφτουν τα ζαφείρια των Βοσπόρων υ- υ- υυ υ- υυ υ- υ «Το πνεύμα της Ελλάδος» Αν στον ιαμβικό δεκατρισύλλαβο προστεθεί μια άτονη συλλαβή στο τέλος, γεννιέται ο προπαροξύτονος ιαμβικός δεκατετρασύλλαβος (Σταύρου:64). Δεν υπάρχουν όμως διαθέσιμα παραδείγματα τέτοιου στίχου στο υλικό που μελετήθηκε για ν αναφερθούν ΙΑΜΒΙΚΟΣ ΔΕΚΑΠΕΝΤΑΣΥΛΛΑΒΟΣ Ο ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος είναι ο «πολιτικός» στίχος των Βυζαντινών, ο «εθνικός» νεοελληνικός, ο πιο συνηθισμένος στα τραγούδια του λαού, αλλά και στην προσωπική ποίηση συχνότατος (Σταύρου:64). Έχουμε πολλά παραδείγματα ιαμβικού δεκαπεντασύλλαβου στη μεταπολεμική ποίηση της Φλώρινας, πράγμα που δείχνει το πόσο δημοφιλής είναι στους ποιητές αυτού του τόπου και χρόνου. Στην κανονική, την «κλασική» του μορφή, γίνεται από δύο ημιστίχια, ένα οχτασύλλαβο οξύτονο ή προπαροξύτονο, που το κυβερνούν οι νόμοι του οξύτονου ή του προπαροξύτονου ιαμβικού οχτασύλλαβου στίχου, κι ένα εφτασύλλαβο (παροξύτονο φυσικά), που ακολουθεί τους νόμους του εφτασύλλαβου ιαμβικού. Ώστε, ο δεκαπεντασύλλαβος μπορεί να έχει, το περισσότερο 7 τόνους (4 στο πρώτο και 3 στο δεύτερο ημιστίχιο) και, το λιγότερο, 2 τόνους (1+1) σε ζυγές συλλαβές (Σταύρου:65). Δεκαπεντασύλλαβος με 7 τόνους, όπως οι στίχοι του Παπασταμάτη: χωρίς ορμή, χωρίς ροή, χωρίς χαμό και γέννα υ- υ- υ- υ- υ- υ- υ- υ «Ο ηλιοφώτιστος» ~ 14 ~

15 Δεκαπεντασύλλαβοι με 6 τόνους, όπως οι στίχοι του Παπασταμάτη: χρυσά ποτάμια χίμηξαν από γαλάζια στέρνα υ- υ- υ- υυ υ- υ- υ- υ «Ο ηλιοφώτιστος» Ή του ίδιου σε άλλο ποίημα: στα ξένα φεύγεις γιόκα μου, σε άλλους τόπους φεύγεις υ- υ- υ- υυ υ- υ- υ- υ «Το φυλαχτό της μάννας» Ή του Τσίνα: Και κλαίει που ακέρια ελεύθερη δεν είναι απ άκρη σ άκρη (3+3) υ- υ- υ- υυ / υ- υ- υ- υ «Ο Βαγγέλης» Δεκαπεντασύλλαβοι με 5 τόνους, όπως ο στίχος του Ραρρή: Που έχεις τέτοιο Διάδοχο στον κραταιόν Σου θρόνον υ- υ- υ- υυ υυ υ- υ- υ «Στον Ολυμπιονίκη Διάδοχο» Ή του Μπουζάκη: Πλημμύρα ο ήλιος ο λαμπρός, σε φθινοπώρου ώρα (3+2) υ- υ- υυ υ- / υυ υ- υ- υ «Φθινοπωρινό!» Ή του Τσίνα: ο χώρος ο ελληνικός και κάθε χούφτα χώμα (2+3) υ- υυ υυ υ- / υ- υ- υ- υ «Ο Βαγγέλης» ~ 15 ~

16 Ή του Μπουζάκη: κι ο μυστικός ο οργασμός του σπόρου μέσ στο χώμα (2+3) υυ υ- υυ υ- / υ- υ- υ- υ κι η πλάση ευώδα από χαρά, σ όργιο, δημιουργία (4+1) υ- υ- υ- υ- / υυ υυ υ- υ «Βαθειά την γη την όργωσε» Δεκαπεντασύλλαβοι με 4 τόνους, όπως στους στίχους του Μπουζάκη: και η βροχή οσμαίνεται βαρειά μελαγχολία υυ υ- υ- υυ υ- υυ υ- υ στην ομορφιά της φύσεως, στα θραψερά λουλούδια υυ υ- υ- υυ υυ υ- υ- υ «Φθινοπωρινό!» Ή του Ραρρή: βροντοφωνούν, οι κάτοικοι της χώρας της Παλλάδος υυ υ- υ- υυ υ- υυ υ- υ τους πόθους και τα όνειρα, του Γένους να εκπληρώση (2+2) υ- υυ υ- υυ / υ- υυ υ- υ «Στον Ολυμπιονίκη Διάδοχο» Ή του/της ΝΤΙ-ΝΤΙ-ΤΙ: εφέτος ήλθανε πολλοί για να παραθερίσουν (3+1) υ- υ- υυ υ- / υυ υυ υ- υ «Παραθερισμός» ~ 16 ~

17 Δεκαπεντασύλλαβοι με 3 τόνους, όπως στους στίχους του/της ΚΑΛΚΩ: άνοιξις σε κατάλαβα από το χελιδόνι (1+2) υυ υυ υ- υυ / υ- υυ υ- υ σε βρήκα στο ξαλάφρωμα που νοιωσα στην καρδιά μου (2+1) υ- υυ υ- υυ / υυ υυ υ- υ «Άνοιξις σε κατάλαβα» Πολλοί από τους παραπάνω στίχους τονίζονται στην πρώτη συλλαβή, όπως αυτό μπορεί να γίνει σε οποιονδήποτε ιαμβικό, οι τόνοι που υπολογίστηκαν, είναι φυσικά, οι τόνοι των ζυγών συλλαβών (Σταύρου:66). Όταν του δεκαπεντασύλλαβου του λείψει η τελευταία συλλαβή, γίνεται ο οξύτονος ιαμβικός δεκατετρασύλλαβος, όπως στους στίχους του Πολέμη: στου χρόνου τον ωκεανό ακόμα μια σταλιά υ- υυ υυ υ- υ- υυ υ- και πόθοι αν μείναν άφθαστοι και σχέδια μισά υ- υ- υ- υυ υ- υυ υ- «Ο παληός κι ο νέος» Ή της Τ.Α. που αποδίδεται στην Αντιγόνη Τσάμη: σ ευχαριστώ που μ έκανες φαιδρά να τραγουδώ υυ υ- υ- υυ υ- υυ υ- που στου καημού μ ανέβασες τις πιο ψηλές κορφές υυ υ- υ- υυ υυ υ- υ- «Το στερνό γράμμα» Κι όταν αντίθετα, πάρει στο τέλος του μιαν άτονη συλλαβή, γίνεται ο προπαροξύτονος ιαμβικός δεκαεξασύλλαβος (Σταύρου:69), όπως στους στίχους του/της ΝΤΙ-ΤΙ-ΤΙ: και δυο τρεις μήνες ώμορφα εδώ αφού εζήσανε υυ υ- υ- υυ υ- υ- υ- υυ οι Φλωρινιώτες απ αυτούς πολύ παρά-θερίσανε! υυ υ- υυ υ- υ- υυ υ- υυ «Παραθερισμός» Υπάρχει και οξύτονος δεκαεξασύλλαβος. Γίνεται από δύο ιαμβικούς οχτασύλλαβους στίχους, που ο δεύτερος είναι οξύτονος (Σταύρου:70), όπως στους στίχους του Μαλακάση: α! πως χτυπά καμμιά φορά τούτ η καρδιά κι αναφτερά υυ υ- υ- υ- υυ υ- υυ υ- σα νιος να ξαναχαίρομαι φεγγάρι-μέρα, αστροφεγγιά υυ υυ υ- υυ υ- υ- υυ υ- «Γεροντάματα» ~ 17 ~

18 1.2 ΣΤΙΧΟΙ ΤΡΟΧΑΪΚΟΥ ΜΕΤΡΟΥ ΤΡΟΧΑΪΚΟΣ ΕΞΑΣΥΛΛΑΒΟΣ Σύντομος στίχος ο τροχαϊκός εξασύλλαβος, μπορεί να στηριχτεί και μόνο στης πέμπτης συλλαβής του τον τόνο, αλλά φυσικά, συχνά, τονίζεται και σε άλλη μια μονή, όπως στους στίχους του Μπούτση: έφεξε η μέρα -υ υυ -υ σκόρπισαν τα σκότη -υ υυ -υ ροζιασμένο χέρι υυ -υ -υ «Οι γεωργοί» ή και σε όλες τις μονές συλλαβές (Σταύρου:76), όπως στους στίχους του ίδιου ποιήματος του Μπούτση: νέοι, τσούπρες, γέροι -υ -υ -υ Ή της Τσάμη: «Οι γεωργοί» πάνω σ έναν βράχο -υ -υ -υ είχαν όλα ανθίσει -υ -υ -υ «Στον βράχο» Όσο σύντομος κι αν είναι αυτός ο εξασύλλαβος, έχει αρκετή έκταση για να φανεί ο τροχαϊκός χαρακτήρας του, και σε τέτοιους στίχους μπορεί να συντεθεί ολόκληρο ποίημα (Σταύρου:76), όπως το ποίημα (Οι γεωργοί) του Μπούτση, το οποίο αποτελούν τρία τροχαϊκά τετράστιχα, που το καθένα του έχει έξι εξασύλλαβους και δύο πεντασύλλαβους στίχους. Άξιο να σημειωθεί είναι το γεγονός πως είναι το μοναδικό ποίημα με τροχαϊκό εξασύλλαβο που βρέθηκε στο μελετηθέν υλικό ΤΡΟΧΑΪΚΟΣ ΟΧΤΑΣΥΛΛΑΒΟΣ Και του οχτασύλλαβου τροχαϊκού στην ανάγκη του φτάνει ο τόνος της παραλήγουσας, της έβδομης δηλαδή συλλαβής του, όπως στον στίχο του Τρίπη: κει που πριν αντιλαλούσε υυ υυ υυ -υ «Η σφαγή» ~ 18 ~

19 αλλά το κανονικό είναι να τονίζεται από τις μονές συλλαβές του και άλλη μία τουλάχιστο, και συχνότερα τονίζεται η τρίτη (Σταύρου:77), όπως στους στίχους του Αδάλογλου: και του ήλιου οι αχτίδες υυ -υ υυ -υ νοσταλγούσαν περασμένες υυ -υ υυ -υ «Στο άλσος της Φλωρίνης» Ή στους στίχους από ΤΟ ΚΕΝΤΡΙ: με τρανώτερη μανία υυ -υ υυ -υ στην καινούργια φασαρία υυ -υ υυ -υ «Η κατάρα μας» Οι ακόλουθοι στίχοι έχουν τονισμένες τρεις μονές ΤΟ ΚΕΝΤΡΙ και σονέτα νέα γράφουν υυ -υ -υ -υ κι έγινε μεγάλος ντόρος -υ υυ -υ -υ «Μήπως» Ή οι στίχοι της Πολυδούρη: άνθη μάζευα για σένα -υ -υ υυ -υ χίλια αγκάθια το καθένα -υ -υ υυ -υ «Όνειρο» Οι νόμοι του τροχαϊκού οχτασύλλαβου κυβερνούν τον προπαροξύτονο τροχαϊκό εννεασύλλαβο (δεν υπάρχει δείγμα από το υλικό) και τον οξύτονο τροχαϊκό εφτασύλλαβο (Σταύρου:78), όπως στους στίχους του Αδάλογλου: της Φλωρίνης μιαν αυγή υυ -υ υυ - με τα νιάτα τα τρελλά υυ -υ υυ - «Στο άλσος της Φλωρίνης» Ή στους στίχους από ΤΟ ΚΕΝΤΡΙ: πολύ σικ τουριστική υυ υυ υυ - συντριβάνι να στηθή υυ -υ υυ - «Η μόνη μας έλλειψη» ~ 19 ~

20 1.2.3 ΤΡΟΧΑΪΚΟΣ ΔΕΚΑΣΥΛΛΑΒΟΣ Ο δεκασύλλαβος τροχαϊκός, στίχος αρκετά μεγάλος, χρειάζεται, εκτός από τον τόνο της παραλήγουσας, τουλάχιστον άλλον ένα τόνο σε μονή συλλαβή του, συνήθως τονίζεται στην πέμπτη. Ο δεκασύλλαβος που στηρίζεται στις δυο του αυτές συλλαβές, την πέμπτη και την ένατη, είναι γερά θεμελιωμένος και κάθε άλλο στήριγμα μπορεί να του λείψει (Σταύρου:79), όπως στους στίχους του Κωνσταντινίδη: θα το περπατήσουμε με γέλια υυ υυ -υ υυ -υ και μοσχοβολιές τριανταφυλλένιες υυ υυ -υ υυ -υ «Το στρατί» Ή του Μαλακάση: σαν αναθυμούμαι τα παλιά μας υυ υυ -υ υυ -υ «Ξάφνιασμα» Εννοείται ότι κοντά σ αυτές τις δύο μπορεί να τονιστεί και οποιαδήποτε άλλη μονή, όπως φαίνεται στα παρακάτω παραδείγματα. Κατσογιάννης σα μετάνοιας ώρες πεπλοφόρες υυ -υ -υ υυ -υ του καλοκαιριού, θλιμμένες μπόρες υυ υυ -υ -υ -υ «Φθινόπωρο» Και μόνο στην τρίτη και στην ένατη μπορεί ο δεκασύλλαβος να στηριχτεί, όχι όμως τόσο στερεά. Όταν μένει ατόνιστη η πέμπτη, ο δεκασύλλαβος στηρίζεται γερά, αν πάρει τόνο στην τρίτη, την έβδομη και την ένατη συλλαβή (Σταύρου:80). Δεν εντοπίστηκαν τέτοια παραδείγματα στίχων στο υλικό των μεταπολεμικών ποιημάτων της Φλώρινας. Οι νόμοι του τροχαϊκού δεκασύλλαβου κυβερνούν τον οξύτονο εννεασύλλαβο, όπως στους στίχους του Κατσογιάννη: τροχαϊκό όλες οι χαρές, της εποχής -υ υυ -υ υυ - στάζουν με λυγμό ψιλής βροχής -υ υυ -υ -υ - ίσκιοι που κυλούν στα δειλινά -υ υυ -υ υυ - «Φθινόπωρο» και τον προπαροξύτονο τροχαϊκό εντεκασύλλαβο (Σταύρου:80), όπως στους στίχους του Κωνσταντινίδη: ~ 20 ~

21 σφήκες θα πετούνε στ αγρολούλουδα -υ υυ -υ υυ -υ υ το στρατί που πάει ανηφορίζοντας υυ -υ υυ υυ -υ υ ένα γω θα πάρω γλυκοτράγουδο -υ υυ -υ υυ -υ υ «Το στρατί» ΤΡΟΧΑΪΚΟΣ ΔΩΔΕΚΑΣΥΛΛΑΒΟΣ Ο τροχαϊκός δωδεκασύλλαβος στερεώνεται αρκετά καλά αν στηριχτεί στον τόνο της πέμπτης συλλαβής (εκτός βέβαια από τον τόνο της προτελευταίας, της ενδέκατης), χωρίς πάλι κι εδώ ν αποκλείεται τονισμός και σε οποιαδήποτε άλλη μονή, όπως στους στίχους του Χατζόπουλου: μιαν αυγή με ρόδα μου είπαν πως γελάει υυ -υ -υ -υ υυ -υ και σε κράζω πάλε μες στην έρμην χώρα υυ -υ -υ -υ υυ -υ κι άσωστη είναι η νύχτα κι άσωστο είν το δάσος -υ -υ -υ -υ -υ -υ «Άσωστη νύχτα» ο ρυθμός του στερεώνεται καλά, όταν κυρίως τονίζεται, εκτός από την προτελευταία του συλλαβή, και στην τρίτη και στην έβδομη (Σταύρου:82), όπως στους στίχους του Μαλακάση με κεραύνωσε σα φύγανε τ αηδόνια υυ -υ υυ -υ υυ -υ τη φωνή σου που συχνά μες στα φιλιά μας υυ -υ υυ -υ υυ -υ «Ξάφνιασμα» Οι νόμοι του τροχαϊκού δωδεκασύλλαβου κυβερνούν και τον οξύτονο τροχαϊκό εντεκασύλλαβο Τσάμη κι ήταν κι η φλογέρα του βοσκού γλυκειά -υ υυ -υ υυ -υ - ό,τι έχει σβύσει τόσο θλιβερά -υ -υ -υ -υ υυ - «Στον βράχο» Ή στους στίχους του Χατζόπουλου μιαν αυγή με ρόδα κάτου στο γιαλό υυ -υ -υ -υ υυ - και σε κράζω πάλε, ω χλωμή αδερφή υυ -υ -υ υυ -υ - «Άσωστη νύχτα» ~ 21 ~

22 και τον προπαροξύτονο τροχαϊκό δεκατρισύλλαβο(σταύρου:84). Παραδείγματα τέτοιου στίχου δεν βρέθηκαν στο μελετηθέν υλικό ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΟΙ ΤΡΟΧΑΪΚΟΙ Ενιαίοι, οργανικά συνθεμένοι τροχαϊκοί μεγαλύτεροι από τους δωδεκασύλλαβους (ή, έστω, τους προπαροξύτονους δεκατρισύλλαβους, που είναι το ίδιο) δεν υπάρχουν(στάυρου:88). Σε περιπτώσεις που συναντούμε δεκατετρασύλλαβους, δεκαπεντασύλλαβους η δεκαεξασύλλαβους τροχαϊκούς στίχους, η τομή είναι τέτοια που πρόκειται για δύο στίχους με οχτώ ή εφτά συλλαβές, τροχαϊκούς και τους δυο, γραμμένους σε μια σειρά (Σταύρου:86). Για παράδειγμα, ο στίχος του Ηλιόπουλου: μες στης Φλώρινας την πόλι που εχύθη τόσο αίμα (16σύλλαβος) υυ -υ υυ -υ υυ -υ -υ -υ «Ύμνος στην Φλώρινα» θα μπορούσε να γίνει έτσι χωρίς να υπάρχει καμία διαφορά στο μέτρο: μες στης Φλώρινας την πόλι (8σύλλαβος) υυ -υ υυ -υ που εχύθη τόσο αίμα (8σύλλαβος) υυ -υ -υ -υ Ή ο στίχος του Λεχοβίτη: για το χθες που έχει φύγει για το σήμερα που ζω (15σύλλαβος) υυ υυ -υ -υ υυ -υ υυ - «Το γράμμα» θα μπορούσε να γίνει έτσι χωρίς να υπάρχει καμία διαφορά στο μέτρο: για το χθες που έχει φύγει (8σύλλαβος) υυ υυ -υ -υ για το σήμερα που ζω (7σύλλαβος) υυ -υ υυ - ~ 22 ~

23 1.3 ΣΤΙΧΟΙ ΑΝΑΠΑΙΣΤΙΚΟΥ ΜΕΤΡΟΥ Τους στίχους του δισύλλαβου ρυθμού τους ονομάζουμε από τον αριθμό των συλλαβών τους (όπως και έγινε προηγουμένως), τους στίχους του τρισύλλαβου ρυθμού, δηλαδή τους αναπαιστικούς, τους μεσοτονικούς και τους δαχτυλικούς, πρακτικότερο είναι να τους ξεχωρίζουμε από τον αριθμό των μέτρων τους (δίμετρους, τρίμετρους κλπ), χωρίς βέβαια αυτό να σημαίνει πως δε μετρούμε και τις συλλαβές τους. Οι με ακέραιο αριθμό μέτρων αναπαιστικοί είναι φυσικά οξύτονοι. Κοντά στον καθένα απ αυτούς τοποθετούμε κι εκείνους που έχουν μια άτονη συλλαβή παραπάνω (παροξύτονοι) ή δύο (προπαροξύτονοι) (Σταύρου:89) ΑΝΑΠΑΙΣΤΙΚΟΣ ΜΟΝΟΜΕΤΡΟΣ Όπως για τον ιαμβικό και για τον τροχαϊκό, έτσι και για τον αναπαιστικό στίχο, για να πάρει το ξεχωριστό του βάδισμα και να δείξει τη φυσιογνωμία του, χρειάζεται κάποιος χώρος, κάποια έκταση. Μια τρισύλλαβη λέξη ή φράση με τόνο στη λήγουσα (π.χ. δυνατός, από δω, για να δω) μπορεί ν αποτελέσει έναν αναπαιστικό μονόμετρο, (Σταύρου:89). Τέτοιο παράδειγμα αποτελούν οι παρακάτω στίχοι του Γκόλφη: τα κλαδιά στην καρδιά στη ζωή ω Θεοί υυυυυυυυ- «Στης γιορτής το τραπέζι» ΑΝΑΠΑΙΣΤΙΚΟΣ ΔΙΜΕΤΡΟΣ Ο δίμετρος αναπαιστικός είναι, φυσικά, οξύτονος εξασύλλαβος (Σταύρου:89). Παράδειγμα οξύτονου εξασύλλαβου δεν εντοπίστηκε στο μελετηθέν υλικό. Με μια συλλαβή περισσότερη στο τέλος του γίνεται παροξύτονος εφτασύλλαβος (Σταύρου:90), όπως στους στίχους του Γκόλφη: στης γιορτής το τραπέζι φως ξανθό στο λιβάδι ας μη μ εύρη χειμώνας μέσα στου ήλιου το χάδι υυ- υυ- υ υυ- υυ- υ υυ- υυ- υ υυ- υυ- υ «Στης γιορτής το τραπέζι» Να σημειωθεί πως «η πρώτη συλλαβή κάθε αναπαιστικού στίχου μπορεί να τονιστεί χωρίς απ αυτό να χαλάσει ο ρυθμός» (Στάυρου:88), όπως γίνεται στον στίχο «φως ξανθό στο λιβάδι» και στον «μέσα στου ήλιου το χάδι». ~ 23 ~

24 Ο οξύτονος εξασύλλαβος με δύο συλλαβές άτονες στο τέλος του γίνεται προπαροξύτονος οχτασύλλαβος (Σταύρου:90). Τέτοιο παράδειγμα στίχου δεν εντοπίστηκε στο μελετηθέν υλικό ΑΝΑΠΑΙΣΤΙΚΟΣ ΤΡΙΜΕΤΡΟΣ Ο τρίμετρος αναπαιστικός είναι οξύτονος εννεασύλλαβος (Σταύρου:90), όπως στους στίχους από το ΚΕΝΤΡΙ: σαν τα σύννεφα θα διαλυθούν δεν τη σκιάζει φοβέρα καμμιά τα ξεχνά και αρχίζει χορό κι αν και νέες φουρτούνες ερθούν υυ- υυ- υυυυ- υυ- υυυυ- υυ- υυυυ- υυ- υυ- «Η Ελλάδα» Με μια συλλαβή περισσότερη στο τέλος του, άτονη φυσικά, γίνεται παροξύτονος δεκασύλλαβος, όπως στους παρακάτω στίχους πάλι από ΤΟ ΚΕΝΤΡΙ: ξέρει ο Έλληνας και δεν τον νοιάζει πείνες βάσανα όλα αμέσως και αρχίζει τρελλό πανηγύρι υυ- υυ- υυ- υ υυ- υυ- υυ- υ υυ- υυ- υυ- υ «Η Ελλάδα» Ή του Καπουλίτσα: Περιστέρια στο πάλλευκο χιόνι ξαπλωμένα γλυστρούν σε σεντόνι τέτοιος θάνατος να με αγγίξη υυ- υυ- υυ- υ υυ- υυ- υυ- υ υυ- υυ- υυ- υ «Αγνός θάνατος» και με άλλη μια, άτονη κι αυτή, προπαροξύτονος ενδεκασύλλαβος (Σταύρου:91). Παραδείγματα τέτοιου στίχου στο μελετηθέν υλικό δεν εντοπίστηκαν, όπως δεν εντοπίστηκαν και παραδείγματα στίχων με αναπαιστικό τετράμετρο και αναπαιστικό πεντάμετρο. ~ 24 ~

25 1.4 ΣΤΙΧΟΙ ΜΕΣΟΤΟΝΙΚΟΥ ΜΕΤΡΟΥ ΜΕΣΟΤΟΝΙΚΟΣ ΔΙΜΕΤΡΟΣ Οι με ακέραιο αριθμό μέτρων μεσοτονικοί είναι φυσικά παροξύτονοι. Κοντά στον καθέναν απ αυτούς τοποθετούμε κι εκείνους που τους λείπει η τελευταία συλλαβή (οξύτονοι) κι εκείνους που παίρνουν μια άτονη συλλαβή στο τέλος (προπαροξύτονοι) (Σταύρου:92). Παραδείγματα εξασύλλαβων παροξύτονων αποτελούν οι παρακάτω στίχοι της Τσάμη: τα χρόνια διαφαίνουν φρικτές αναμνήσεις η δόξα κι η Νίκη υ-υ υ-υ υ-υ υ-υ υ-υ υ-υ «Δωδεκάτη Φεβρουαρίου» Ή του Παυλίδη: σαν πέφτει το χιόνι πουλί φτερουγίζει το χώμα πασχίζει υ-υ υ-υ υ-υ υ-υ υ-υ υ-υ «Χιονίζει» Αν λείψει η τελευταία συλλαβή, ο στίχος γίνεται οξύτονος πεντασύλλαβος Τσάμη με αίμα ξανά υ-υ υ- φωνάζουν κι αυτές υ-υ υ- Φλεβάρη νυχτιά υ-υ υ- Παυλίδης «Δωδεκάτη Φεβρουαρίου» ν ανθίσει ζεστό υ-υ υ- κορίτσι χρυσό υ-υ υ- με ράμφος κλειστό υ-υ υ- «Χιονίζει» και αν ο εξασύλλαβος πάρει στο τέλος άλλη μια άτονη, γίνεται, φυσικά, προπαροξύτονος εφτασύλλαβος (Σταύρου:93). Τέτοια παραδείγματα στίχων δεν εντοπίστηκαν στο μελετηθέν υλικό. ~ 25 ~

26 1.4.2 ΜΕΣΟΤΟΝΙΚΟΣ ΤΡΙΜΕΤΡΟΣ Δεν εντοπίστηκαν στο μελετηθέν υλικό παραδείγματα στίχων με τρία μεσοτονικά μέτρα, δηλαδή παροξύτονοι εννεασύλλαβοι, οξύτονοι οχτασύλλαβοι και προπαροξύτονοι δεκασύλλαβοι ΜΕΣΟΤΟΝΙΚΟΣ ΤΕΤΡΑΜΕΤΡΟΣ Δεν εντοπίστηκαν στο μελετηθέν υλικό παροξύτονοι δωδεκασύλλαβοι, οξύτονοι ενδεκασύλλαβοι και προπαροξύτονοι δεκατρισύλλαβοι στίχοι. Μερικοί προπαροξύτονοι δεκατρισύλλαβοι στίχοι του Παλαμά (από το ποίημα «Μια πίκρα») το βάδισμά τους είναι κανονικό μεσοτονικό, αλλά κάνουν την εντύπωση πως μέσα τους γίνεται κάποια τομή. Αυτή η αίσθηση έσπρωξε, φαίνεται, τον ποιητή να προχωρήσει ακόμα περισσότερο και να σπάσει άλλους στίχους σε δυο κομμάτια, που το πρώτο το έπλασε προπαροξύτονο και το δεύτερο παροξύτονο (Σταύρου:94), δηλαδή δημιουργήθηκαν μεσοτονικοί παροξύτονοι δεκατρισύλλαβοι στίχοι. Ένα παράδειγμα τέτοιο από την μεταπολεμική ποίηση της Φλώρινας είναι το εξής από τους στίχους του Γιαννακόπουλου: τα σύννεφα κρύφτηκαν / στου νότου μιαν άκρη υ-υ υ-υ υ / υ-υ υ-υ αρχίζει ανοιξιάτικο / στη Γη καρναβάλι υ-υ υ-υ υ / υ-υ υ-υ και κάθε ασταμάτητο / τρελλό καρδιοχτύπι υ-υ υ-υ υ / υ-υ υ-υ φουστάνι ολογάλαζο / η Γη έχει βάλει υ-υ υ-υ υ / υ-υ υ-υ «Τα σύννεφα» Εκείνο που πρέπει να παρατηρηθεί εδώ είναι ότι το μεσοτονικό βάδισμα δεν προχωρεί πια με την ίδια ομαλότητα. Γι αυτό τα δυο κομμάτια στα οποία ο ποιητής έσπασε τον κάθε στίχο δύσκολα μπορούμε να τα πούμε ημιστίχια, είναι μάλλον δυο ξεχωριστοί στίχοι γραμμένοι σε μια σειρά (Σταύρου:95). Επίσης, αν μέσα στο μεσοτονικό ρυθμό τύχει να τονίζεται καμιά συλλαβή άλλη από κείνες που ζητά ο ρυθμός, ο τόνος δε θ ακούγεται, γιατί θα γειτονεύει πάντα με συλλαβή ρυθμικά τονισμένη και, έτσι, θα παθαίνει μετρικό χασοτόνισμα (Σταύρου:92), όπως στον στίχο «φουστάνι ολογάλαζο / η Γη έχει βάλει» που ο τόνος στο «έχει» δεν ακούγεται, επειδή η συλλαβή «ε» γειτονεύει με την συλλαβή «Γη» που ο τόνος της είναι ρυθμικός. ~ 26 ~

27 1.5.ΣΤΙΧΟΙ ΔΑΧΤΥΛΙΚΟΥ ΡΥΘΜΟΥ ΔΙΜΕΤΡΟΙ ΔΑΧΤΥΛΙΚΟΙ Δίμετροι δαχτυλικοί στίχοι με ακέραιο αριθμό μέτρων είναι οι προπαροξύτονοι εξασύλλαβοι, όπως στο παράδειγμα των στίχων του Σουρή: κλέπτων εμόχθησε -υυ -υυ πένης ην άλλοτε -υυ -υυ τρώγων επάχυνε -υυ -υυ νυν ούτος κρέατα -υυ -υυ «Ο οψίπλουτος» Όπως και στους στίχους των άλλων τρισύλλαβων ρυθμών, έτσι και μέσα στο δαχτυλικό, αν τύχει να τονίζεται καμιά συλλαβή άλλη από κείνες που ζητά ο ρυθμός, ο τόνος δεν θ ακούγεται, γιατί θα γειτονεύει πάντα με συλλαβή ρυθμικά τονισμένη και, έτσι, θα παθαίνει μετρικό χασοτόνισμα (Σταύρου:95). Αυτό παρατηρούμε στον στίχο του παραδείγματος «νυν ούτος κρέατα», ο τόνος της συλλαβής «ου» από τη λέξη «ούτος» παθαίνει μετρικό χασοτόνισμα και δεν ακούγεται, επειδή γειτονεύει με την συλλαβή «νυν» που είναι ρυθμικά τονισμένη. Όταν ο προπαροξύτονος εξασύλλαβος χάσει μια συλλαβή, γίνεται ο δαχτυλικός παροξύτονος πεντασύλλαβος, όπως στους στίχους από το ίδιο ποίημα του Σουρή: ξύδι κι αλάτι -υυ -υ ένα παλάτι -υυ -υ ος μάλα πόλλα -υυ -υ κι έχει απ όλα -υυ -υ «Ο οψίπλουτος» ΤΡΙΜΕΤΡΟΙ ΔΑΧΤΥΛΙΚΟΙ Οι τρίμεροι δαχτυλικοί στίχοι είναι, όπως είναι φυσικό, ή οξύτονοι εφτασύλλαβοι ή παροξύτονοι οχτασύλλαβοι ή προπαροξύτονοι εννεασύλλαβοι (Σταύρου:99). Δεν υπάρχει παράδειγμα τέτοιων στίχων στο μελετηθέν υλικό ΤΕΤΡΑΜΕΤΡΟΙ ΔΑΧΤΥΛΙΚΟΙ Οι τετράμετροι δαχτυλικοί είναι είτε προπαροξύτονοι δωδεκασύλλαβοι (δεν υπάρχει παράδειγμα τέτοιων στίχων στο μελετηθέν υλικό), είτε παροξύτονοι ενδεκασύλλαβοι, όπως οι στίχοι της Τσάμη: ~ 27 ~

28 μες στην ερμηά της ζωής, μη μ αφήσεις -υυ -υυ -υυ -υ μη την καρδιά μου, μη θες να ραγίσης -υυ -υυ -υυ -υ μη στο ζητώ την χαρά μη μου πνίγης -υυ -υυ -υυ -υ μη, μη θελήσεις μακρυά μου να μείνης -υυ -υυ -υυ -υ «Μη» είτε οξύτονοι δεκασύλλαβοι, όπως οι στίχοι από το ίδιο ποίημα της Τσάμη: μη, στο θεό, μοναχή να γυρνώ -υυ -υυ -υυ - πιότερο απ όλους εσένα αγαπώ -υυ -υυ -υυ - γύρνα η πίκρα με δέρνει γι αυτό -υυ -υυ -υυ - πιότερο απ όλους εσέ καρτερώ!... -υυ -υυ -υυ - «Μη» Τέλος, στο μελετηθέν υλικό από την μεταπολεμική ποίηση της Φλώρινας δεν εντοπίστηκαν παραδείγματα δαχτυλικών στίχων με παραπάνω από τέσσερα μέτρα (δαχτυλικοί πεντάμετροι και δαχτυλικοί εξάμετροι). ~ 28 ~

29 1.6 Ο ΡΥΘΜΟΣ ΤΗΣ ΕΜΜΕΤΡΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ Ο Βαγενάς αναφέρει για τον ρυθμό της παλαιάς-έμμετρης ποίησης «Η συγκινησιακή αλληλουχία της ποίησης λειτουργεί, κατά τη γνώμη μου, με την αλληλενέργεια δύο στοιχείων. Το πρώτο είναι η ενέργεια εκείνης της ενότητας του λόγου (της φράσης) που αποτελεί το ελάχιστο οργανικό στοιχείο της σύνθεσης ενός ποιήματος, τη λειτουργική του μονάδα. Η μονάδα αυτή είναι πρώτα από όλα συντακτική μια συντακτική ενότητα. Στο σύνολό της είναι ένα προσωδιακό κράμα που αποτελείται από τρία πράγματα: από το συντακτικό ρυθμό της φράσης, από τον λεκτικό της πλούτο και από τον μετρικό ρυθμό της, όταν πρόκειται για την παλαιά ποίηση. Ο συντονισμός των τριών αυτών συστατικών παράγει την ποίηση της φράσης» (Βαγενάς:41). Και συνεχίζει λέγοντας πως «Το δεύτερο στοιχείο της συγκινησιακής αλληλουχίας είναι ο τρόπος με τον οποίο συνδέονται οι φράσεις μεταξύ τους για ν αποτελέσουν τις ευρύτερες ενότητες του ποιήματος τα μέρη του ποιήματος καθώς και ο τρόπος με τον οποίο συνδέονται τα μέρη μεταξύ τους. Είναι η αλληλενέργεια του συντακτικού ρυθμού, του μετρικού ρυθμού και του λεκτικού πλούτου μέσα στα πλαίσια της φράσης, σε συνδυασμό με την αλληλενέργεια της μιας φράσης με την άλλη και του ενός μέρους με το άλλο μέσα στα πλαίσια του ποιήματος, που κάνουν τη γλώσσα της έμμετρης ποίησης γλώσσα ποιητική» (Βαγενάς: 42) Ο Ακριτόπουλος συμπληρώνει για τον ρυθμό των έμμετρων νεοελληνικών ποιημάτων πως «Στον νεοελληνικό στίχο, το μέτρο, όπως και ο ρυθμός που απορρέει απ αυτό, δημιουργείται από τον αριθμό των τόνων και τη θέση τους στο στίχο. Ο κανονικός έμμετρος στίχος απαιτεί όχι μόνον τον ίδιο αριθμό τόνων σε κάθε στίχο, αλλά και την τοποθέτησή τους σχεδόν πάντα στην ίδια συλλαβή, όταν πρόκειται για ομοιόμετρους στίχους» (Ακριτόπουλος: 53). Αυτό συμβαίνει π.χ. στους στίχους του Αδάλογλου: Το ραδιόφωνο σκορπούσε υυ -υ υυ -υ μελωδίες μαγικές υυ -υ υυ - κι ακουγότανε τριγύρω υυ -υ υυ -υ και φωνούλες παιδικές υυ -υ υυ - «Στο άλσος της Φλωρίνης» Εδώ διακρίνουμε τον τροχαϊκό οχτασύλλαβο και τον τροχαϊκό εφτασύλλαβο που διαδέχεται ο ένας τον άλλο από στίχο σε στίχο. Το μέτρο παραμένει το ίδιο (τροχαϊκό) και οι τόνοι βρίσκονται στις ίδιες συλλαβές κάθε στίχου δημιουργώντας ρυθμό, ο οποίος μάλιστα πλουταίνει από την εναλλαγή παροξύτονων και οξύτονων στίχων ίδιου μέτρου. Επίσης, ο γρήγορος ρυθμός που παράγεται από το επαναλαμβανόμενο μέτρο των στίχων δίνουν στο ποίημα την ηχητική αίσθηση του άλσους και η μουσικότητα του ρυθμού μας κάνει να νιώθουμε τις παιδικές φωνούλες και το ραδιόφωνο, τα μουσικά στοιχεία που περιγράφονται στο ποίημα. Ο ρυθμός ως αόρατο στοιχείο του μέτρου, εκφράζει κάτω από το μέτρο ηχητικά αυτό που νοητικά εκφράζουν οι στίχοι. Άλλο παράδειγμα αποτελούν οι στίχοι του Περδίκα: στον κόσμο των ονείρων μου υ- υυ υ- υυ ~ 29 ~

30 τα πλάτια των ελπίδων μου υ- υυ υ- υυ «Καρτερώντας απάντηση» Εδώ δεν υπάρχει εναλλαγή του μέτρου από τον έναν στίχο στον άλλο, ούτε συλλαβών. Ο ιαμβικός οχτασύλλαβος με τονισμένες την δεύτερη και την έκτη συλλαβή συνεχίζεται από τον πρώτο στον δεύτερο στίχο και δημιουργούν ρυθμό μέσα από την επανάληψη του ίδιου μέτρου. Αυτό έχει να κάνει εν μέρει και με την νοητική σύγκλιση που έχουν οι δύο στίχοι, οι οποίοι εκφράζουν κάτι το ονειρικό και φαντασιακό. Ο μουσικός ρυθμός που παράγεται από την επανάληψη του μέτρου στους δύο στίχους μας δίνει και προσωδιακά αυτήν την νοηματική σύγκλιση και εκφράζει κάτω από τις λέξεις ηχητικά το νόημα. Για τέτοια παραδείγματα όπως το παραπάνω, ο Ακριτόπουλος αναφέρει σχετικά με τον ρυθμό των έμμετρων ποιημάτων που παράγει η ισοσυλλαβία «Εκτός από την ηχητική ομοιομορφία της επανάληψης των ποδών στους παραπάνω στίχους, έχουμε και μιαν άλλη: του μετρικού τόνου. Και εκτός αυτών και μια τρίτη, την ομοιομορφία της ισοσυλλαβίας. Οι στίχοι έχουν τον ίδιο αριθμό συλλαβών. Η επανάληψη του μετρικού τόνου, όσο και η επανάληψη του ίδιου αριθμού συλλαβών τείνει να μειώσει ή να αμβλύνει τη σημασιολογική ανομοιότητα των σημαινόντων (σ. σ. στο παράδειγμα των στίχων του Περδίκα υπάρχει σημασιολογική σύγκλιση και λόγω της ισοσυλλαβίας). Στον κανονικό έμμετρο στίχο, η ομοιομορφία λειτουργεί σε βάρος της ξεχωριστής σημασίας των λέξεων. Μ άλλα λόγια διαβάζουμε τους στίχους αυτούς χωρίς να πέφτει το βάρος ξεχωριστά ή ιδιαίτερα σε καμιά από τις λέξεις που τους αποτελούν.» (Ακριτόπουλος: 53). Ένα τελευταίο παράδειγμα που θ αναφέρουμε, μια και τα παραδείγματα που μπορεί να βρει κάποιος στην μεταπολεμική ποίηση της Φλώρινας είναι πάρα πολλά, είναι οι στίχοι της Τσάμη σε δαχτυλικό μέτρο: Μη, στην ερμηά της ζωής, μη μ αφήσεις -υυ -υυ -υυ -υ μη, στο Θεό, μοναχή να γυρνώ -υυ -υυ -υυ - μη την καρδιά μου, μη θες να ραγίσεις -υυ -υυ -υυ -υ πιότερο απ όλους εσένα αγαπώ -υυ -υυ -υυ - «Μη» Εδώ πρόκειται για δαχτυλικό οχτασύλλαβο (παροξύτονο) στον πρώτο και τρίτο στίχο και για δαχτυλικό εφτασύλλαβο (οξύτονο) στον δεύτερο και τέταρτο στίχο. Το μέτρο παραμένει το ίδιο σ όλους τους στίχους και τονίζονται οι ίδιες συλλαβές δημιουργώντας τον αργόσυρτο δαχτυλικό ρυθμό στο ποίημα, ο οποίος όμως πλουταίνει από την εναλλαγή παροξύτονων και οξύτονων στίχων. Επίσης, η ακουστική φύση του ρυθμού που δημιουργείται ταιριάζει με την παράκληση που εξάγεται από το νόημα του ποιήματος και είναι σα ν ακούμε την ερωτική παράκληση της ποιήτριας μέσα από την μουσικότητα των στίχων. Τέλος, βλέπουμε πως η ποιήτρια χρησιμοποιεί τη λέξη «ερμηά» κι όχι τη λέξη «ερημιά» ακριβώς για να τηρηθεί το δαχτυλικό μέτρο και να μη «χαλάσει» ο επιθυμητός ρυθμός από μια παραπάνω συλλαβή. ~ 30 ~

31 Άλλο ένα στοιχείο που πλουταίνει τον ρυθμό σ ένα έμμετρο ποίημα είναι ο διασκελισμός των στίχων, δηλαδή, η μη ολοκλήρωση του νοήματος σ έναν στίχο και η συνέχισή του στον επόμενο. Αναφέρουμε μερικά παραδείγματα διασκελισμού από την μεταπολεμική ποίηση της Φλώρινας. Για παράδειγμα, οι στίχοι του Μπουζάκη: Ορμή και νειότη πως κυλάει μέσα στο αίμα κι είναι οι λογισμοί μου πάναγνοι, και ο παλμός μου μύρα «Βαθειά την γη την όργωσε» Ή του Μαλακάση: Σπαθωτές αστραπές στην ασβόλη της νύχτας κι άλλες μπρος στη φωτιά «Χειμωνιάτικο τραγούδι» ή του Παυλίδη: συννέφιασε, το βλέπω στην καρδιά της, που κρύα πια γαντζώνει τη μορφή «Το αίτιο» Επίσης, άλλο ένα στοιχείο που καθορίζει τον ρυθμό είναι η χασμωδία. Η χασμωδία είναι η εσωτερική συνάντηση φωνηέντων μέσα στην ίδια λέξη ή εξωτερική, συνάντηση φωνηέντων ανάμεσα σε λέξεις. Όταν σ ένα στίχο υπάρχει εξωτερική χασμωδία που δεν μπορεί να εξαφανιστεί με συνεκφώνηση φωνηέντων χωρίς διάλυση του ρυθμού, τότε λέμε πως υπάρχει και μετρική χασμωδία. Στην εσωτερική χασμωδία το θέμα παρουσιάζεται διαφορετικά (Σταύρου: 26) και θα παρουσιαστεί παρακάτω, όπου θα γίνει λόγος για τη συνίζηση. Χασμωδία υπάρχει στους στίχους της Τσάμη: Χαρούμενο το σούρουπο μες στη ψυχή γαλήνη. Στα ουράνια ομορφιά θλιμμένη «Δελινό» Εδώ βλέπουμε πως υπάρχει εσωτερική χασμωδία, η οποία εξαφανίζεται με την συνεκφώνηση των φωνηέντων «ι» και «α» στην λέξη «ουράνια». Υπάρχει, όμως και εξωτερική χασμωδία ανάμεσα στις λέξεις «ουράνια» και «ομορφιά» και συγκεκριμένα ανάμεσα δημιουργείται από τα φωνήεντα «α» και «ο» και μάλιστα επειδή δεν μπορεί να γίνει συνεκφορά, εδώ παρατηρούμε πως υπάρχει και μετρική χασμωδία. Άλλο παράδειγμα χασμωδίας βρίσκουμε στους στίχους του Βουβουλίκα: Αγριοπερίστερα και δεκαοχτούρες Κάτω απ του ήλιου τη θωριά κρυμμένη ~ 31 ~

32 «Φλώρινα» Στον πρώτο στίχο υπάρχει εσωτερική χασμωδία στις λέξεις «αγριοπερίστερα» και «δεκαοχτούρες» ανάμεσα στα φωνήεντα που σημειώνονται με έντονη γραφή, η οποία εξαφανίζεται με την συνεκφορά τους. Στον δεύτερο στίχο υπάρχει εξωτερική χασμωδία ανάμεσα τις λέξεις «κάτω» και «απ» και στις λέξεις «του» και «ήλιου» και συγκεκριμένα ανάμεσα στα φωνήεντα που σημειώνονται με έντονη γραφή, η οποία όμως σχεδόν εξαφανίζεται γιατί μπορεί να γίνει συνεκφορά των φωνηέντων και να τηρηθεί το μέτρο. Άρα, εδώ δεν υπάρχει μετρική χασμωδία. Η χασμωδία είναι, γενικά, στιχουργικό ελάττωμα, επειδή κάνει το στίχο χαλαρό, πλαδαρό, ανούσιο. Τη δέχονται όμως τεχνίτες του στίχου κι από τους πιο καλούς (Σταύρου: 26). Στη μετρική, η συνεκφώνηση σε μια συλλαβή γειτονικών φωνηέντων λέγεται συνίζηση. Με τη συνεκφώνηση κρατιέται ο ρυθμός του στίχου, που, αλλιώς, θα εξαφανιζόταν. Μπορούμε λοιπόν να πούμε ότι η μετρική συνίζηση είναι η συνεκφώνηση γειτονικών φωνηέντων είτε στη συμπροφορά είτε μέσα σε λέξη, ενώ ταυτόχρονα κρατιέται ο ρυθμός του στίχου (Σταύρου: 27-28). Υπάρχουν πάρα πολλά τέτοια παραδείγματα συνίζησης από την μεταπολεμική ποίηση της Φλώρινας και αποτελεί πολύ συχνό φαινόμενο. Αναφέρουμε μερικά. Συνίζηση υπάρχει, για παράδειγμα, στους στίχους του Τσώτσου: Λαχτάρες και στα χείλη χαμογέλοια Πικρά μου παιχνιδίζουν μια συντέλεια «Του κάκου» Εδώ, γίνεται συνίζηση των φωνηέντων στη λέξη «συντέλεια» για να κρατηθεί το μέτρο και υπάρξει ομοιοκαταληξία με την λέξη «χαμογέλοια». Στη λέξη «χαμογέλοια» είναι φυσική η συνίζηση μια και η προφορά της λέξης έτσι και αλλιώς είναι τέτοια, δηλαδή με τα φωνήεντα σε συνίζηση. Αντίθετα, στη λέξη «συντέλεια» η συνίζηση των φωνηέντων είναι «τεχνητή», ή μάλλον καλύτερα στιχουργικό τέχνασμα, προκειμένου να μην προστεθεί συλλαβή και χαλάσει ο ρυθμός και το μέτρο, ενώ η φυσική προφορά της λέξης δεν είναι με τα φωνήεντα σε συνίζηση. Συνίζηση υπάρχει στον στίχο του Παλαμά για να τηρηθεί ο ιαμβικός ρυθμός: Εδώ Ιερός ο Βράχος φέγγει σαν τοπάζι «Το Πνεύμα της Ελλάδος» Ή στον στίχο του Βελουδάκη για να τηρηθεί πάλι ο ιαμβικός ρυθμός: Τ αθώα παιχνίδια σα θυμάμαι Κι εγώ μουν λέει ο καλεσμένος «Αθώα παιχνίδια» ~ 32 ~

33 2. Η ΟΜΟΙΟΚΑΤΑΛΗΞΙΑ Με την ομοιοκαταληξία των έμμετρων ποιημάτων της μεταπολεμικής ποίησης της Φλώρινας θ ασχοληθούμε σε δύο υποκεφάλαια, σε αυτό θα εργαστούμε με πρότυπο το κεφάλαιο «Ομοιοκαταληξία» της μελέτης «Νεοελληνική Μετρική» του Θρασύβουλου Σταύρου, ενώ στο επόμενο με τίτλο «Ομοιοκαταληξία και νόημα» θα εργαστούμε με αναφορές στο ομώνυμο κεφάλαιο της μελέτης «Η ομοιοκαταληξία / τύποι και λειτουργικές διαστάσεις» του Ξ. Α. Κοκόλη. Ομοιοκαταληξία (ή ρίμα) είναι το ομόηχο του τέλους δύο ή περισσότερων στίχων. Δύο ή περισσότεροι στίχοι ομοιοκαταληχτούν (ή ριμάρουν), όταν τα τελευταία τονισμένα φωνήεντά τους κι όλοι οι έπειτα απ αυτά φθόγγοι, αν υπάρχουν, ηχούν απαράλλαχτα. Η ορθογραφία, όπως και σε όλα τα μετρικά φαινόμενα, έτσι κι εδώ δεν έχει καμία σημασία (Σταύρου:104). Οι στίχοι π.χ. του Βελουδάκη: για το γλυκό σου το φιλί ερωτικά να σου λαλεί «Αθώα παιχνίδια» ομοιοκαταληκτούν, γιατί το τελευταίο τονισμένο φωνήεν του δεύτερου είναι το ίδιο με το τελευταίο τονισμένο φωνήεν του πρώτου (άλλοι φθόγγοι έπειτα από αυτά δεν υπάρχουν). Ομοιοκαταληχτούν οι στίχοι του Ηλιόπουλου: στολισμένο με τις δάφνες και κλωνάρια από μυρτιές που σκορπίσανε τις νιότης οι αθάνατες ψυχές «Ύμνος στην Φλώρινα» γιατί ηχούν απαράλλαχτα από το τελευταίο φωνήεν (ε) κι έπειτα (ς). Το ίδιο και οι στίχοι του Αλέπη: την ώρα αυτή που βρέχει κι από τον πόνο τρέχει «Στην μητέρα μου» Ή του Χριστόπουλου: ο έρωτ ανθηρότατε γλυκέ και ιλαρώτατε «Ύμνος» Οι στίχοι όμως του Περδίκα: ~ 33 ~

34 στον κόσμο των ονείρων μου τα πλάτια των ελπίδων μου «Καρτερώντας απάντηση» Ή του Ματσούκα οι Τούρκοι απειλούνε με απόβαση κι οι Κύπριοι απαντούνε με απόφαση «Για την Κύπρο» δεν ομοιοκαταληχτούν σωστά, γιατί οι έπειτα από τα τελευταία τονισμένα φωνήεντα φθόγγοι δεν είναι όλοι όμοιοι. Αυτό το όχι τέλειο ομόηχο του τέλους των στίχων λέγεται συνήχηση (Σταύρου:104) Οι ομοιοκαταληξίες είναι οξύτονες, όπως στους στίχους του Καμπά: ήταν προχθές κορίτσια στο χορό αχ! τ αγαπούσα όλα και θαρρώ «Η λίμνη» Ή του Γρηγορίου: και ξύπνησε στα μέσα του η οργή προδότη τόνε κράζουνε στη γη «Το φιλί του Ιούδα» Ή του Μπιλαδέρη: και σβύνεται και χάνεται ο παληός το δάκρυ μας, η λύπη, ο στεναγμός «Καινούργιος χρόνος» Παροξύτονες όπως στους παρακάτω στίχους του/της ΚΑΛΚΩ: Όταν μισεύουν στο νοτιά τα μαύρα χελιδόνια και χάνονται μεσ στη βροχή λαλήματ απ αηδόνια «Όταν» Ή του Μαλακάση: Κύριε, Κύριε, πότε θα στερέψει πληγωμένη δέρνεται κι η σκέψη ~ 34 ~

35 Ή του Ρισπέν: «Προσευχή προς το βρέφος» ένα παιδί, μονάκριβο αγόρι αγάπησε μιας μέγαιρας την κόρη «Η καρδιά της μάννας» Προπαροξύτονες όπως στους παρακάτω στίχους: Ο ιδιότροπος κουράρει το πάθος του, είναι απαίσιος για κείνην στο λάθος της είναι εξαίσιος «Ραντεβού» Ή στους στίχους του Χριστόπουλου: το βλέμμα σου το ήμερον από τον κόσμον σήμερον «Ύμνος» Ή στους στίχους του/της ΝΤΙ-ΝΤΙ-ΤΙ: και δυο τρεις μήνες ώμορφα εδώ αφού εζήσανε οι Φλωρινιώτες απ αυτούς πολύ παρα-θερίσανε «Παρα-θερισμός» Οι όμοιοι φθόγγοι των στίχων που ομοιοκαταληχτούν μπορούν να βρίσκονται σε μία λέξη, όπως στους στίχους του Γρηγορίου: σαλέψανε τα χείλη του προδότη των Φαρισαίων χάχανα και κρότοι «Το φιλί του Ιούδα» Ή της Διδασκάλου: στο σπίτι, στο σχολειό στο κάστρο το παλιό «Καστοριά» ~ 35 ~

36 ή σε περισσότερες λέξεις (Σταύρου:105). Τσώτσος να με πλανέψης με τις ομορφιές σου με τα χρυσάφια και τις ζωγραφιές σου Σουρής «Του κάκου» και σ είπα: έλα σώσε με κι ένα φιλάκι δώσε με «Το φίλημα» Καμιά φορά ομοιοκαταληχτεί στίχος οξύτονος με προπαροξύτονο, δηλαδή η τελευταία συλλαβή του οξύτονου με την τελευταία, μολονότι άτονη, του προπαροξύτονου. Αυτό γίνεται γιατί η άτονη λήγουσα της προπαροξύτονης λέξης παίρνει, από τη θέση που έχει μέσα στο στίχο, έναν, αδύνατο έστω, τόνο (Σταύρου:105), όπως στους στίχους της Ζόλδερ: πως έμεινες τρανή για μας μετέωρο στη νύχτα μας «Σμύρνη» Ή του Κόλλια: σαν άγγελος κάποιαν αυγή η λευθεριά γοργόφτερη «Στην Κύπρο μας» Μέσα σ ένα ποίημα η θέση των στίχων που ομοιοκαταληχτούν αναμεταξύ τους ρυθμίζεται με όλους τους δυνατούς τρόπους. Κάτω απ τον κάθε κατηγορία θα αναφέρουμε κι ένα παράδειγμα στροφής με τέτοιου είδους ομοιοκαταληξία, ενώ θα αναφέρονται και μερικά ποιήματα σε τίτλους από το υλικό που μελετήθηκε και τα οποία παρουσιάζουν το ίδιο είδος ομοιοκαταληξίας. α) Ο πρώτος στίχος ομοιοκαταληχτεί με τον δεύτερο, ο τρίτος με τον τέταρτο, ο πέμπτος με τον έκτο κλπ. Η ομοιοκαταληξία αυτού του είδους λέγεται ζευγαρωτή (Σταύρου: ). ~ 36 ~

37 Μακρής της φτώχειας Συ συνήγορος και της αγάπης θύμα που η αδικία Σε σταύρωσε, Σε πρόδωσε το χρήμα μας λύγισαν οι πειρασμοί, αρρώστιες, δυσπραγία και τις καρδιές μας σκλήρυνε του κόσμου η κακία α α α α «Στον Ναζωραίο» Μερικά ακόμα ποιήματα που έχουν ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία είναι τα εξής: «Άνοιξις σε κατάλαβα» ΚΑΛΚΩ, «Οι σύμμαχοί μας» Καραγιάννης, «Τόπλες μπικίνι και τσιτσιδισμός» Νίκβας, «Οι τρεις τρύπες» Ο επίκαιρος, «Ραντεβο» Ο ιδιότροπος, «Δέησις προς τον Θεόν» Πασχαλίδου, «Δια τους αρραβώνες της Σοφίας» Ραρρής, «Οι ήρωες της μικρολίμνης» Ρέμπελος, «Στους ομογενείς μας» Τριανταφυλλίδης, «Το πλάσμα της φαντασίας» Τυπάλδος, «Προς τον Νικηφόρον» Χατζηδημητρίου κλπ. β) Μέσα σ ένα τετράστιχο, ο πρώτος με τον τρίτο και ο δεύτερος με τον τέταρτο. Η ομοιοκαταληξία αυτού του τρόπου λέγεται πλεκτή (Σταύρου: ). Τσάμη στη θύμηση, το δάκρυ μου αργοκύλησε α και στάλαξε στα θλιβερά μου χείλη β πόσους καϋμούς και πόνους αργοξύπνησε α αυτό το θλιβερό και πονεμένο δείλι β «Δειλινό» εδώ υπάρχει επίσης το φαινόμενο της συνήχησης (στην ομοιοκαταληξία του πρώτου και τρίτου στίχου, αργοκύλησε-αργοξύπνησε). Μερικά ακόμα ποιήματα που έχουν πλεκτή ομοιοκαταληξία είναι τα εξής: «Το ταξίδι» Αδάλογλου, «Όνειρα» Αναστασίου, «Ας θυμηθούμε» Γιαννουκάκης, «Αισιοδοξία» Ζητσαία, «Νοσταλγία» Ζώτος, «Ο γυρισμός» Κυριαζής, «Το γράμμα» Λεχοβίτης, «Ο φταίχτης» Κυρίζης, «Φθινόπωρο» Μηλώσης, «Φθινοπωρινό!» Μπουζάκης, «Ανάσταση» Μπούτσης, «Μησεμός» Παπαδάκης, «Στον παππού» Πετροβάτου, «Η Ελλάδα» ΤΟ ΚΕΝΤΡΙ, «Η σφαγή» Τρίπης, «Χωρισμός» Τσάμη, «Οι πόθοι μου» Τσώτσος, «Φθινόπωρο» Χατζόπουλος κλπ. ~ 37 ~