Περιεχόμενα ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ

Transcript

1 Περιεχόμενα ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ Γ. Οι οικονομικές εξελίξεις κατά τον 20ό αιώνα 1.Το αγροτικό ζήτημα...σελ.2 2.Τα πρώτα βήματα του εργατικού κινήματος...σελ.11 3.Οι οικονομικές συνθήκες κατά την περίοδο σελ.18 4.Ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος...σελ.23 5.Η οικονομική ζωή κατά την περίοδο σελ.25 6.Η ελληνική οικονομία κατά την περίοδο του μεσοπολέμου...σελ Οι μεγάλες επενδύσεις...σελ.28 8.Η Τράπεζα της Ελλάδος...σελ.29 9.Η κρίση του σελ ορισμοί του α κεφαλαίου...σελ.35 Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΚΑΙ Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Β. Χειραφέτηση και Αναμόρφωση ( ) 1.Το σύνταγμα του σελ.38 2.Η παρακμή των ξενικών κομμάτων...σελ.42 3.Η «νέα γενιά»...σελ.44 4.Η Εθνοσυνέλευση του σελ.52 Γ. Δικομματισμός και εκσυγχρονισμός ( ) 1.Η εδραίωση του δικομματισμού...σελ.61 2.Η οργάνωση των κομμάτων...σελ.70 3.Από τη χρεοκοπία στο στρατιωτικό κίνημα στο Γουδί...σελ.74 Δ. Ανανέωση - Διχασμός ( ) 1. Το κόμμα των Φιλελευθέρων...σελ.79 2.Τα αντιβενιζελικά κόμματα...σελ.90 3.Τα αριστερά κόμματα...σελ.95 4.Ο εθνικός διχασμός...σελ.98 5.Το Σοσιαλιστικό κόμμα...σελ.105 οι κυριότερες χρονολογίες των δύο κεφαλαίων...σελ.106 Επιμέλεια: Γιώργος Δαμιανός 1

2 1. το αγροτικό ζήτημα Σύνοψη της ενότητας Από την αγροτική οικονομία στην αστικοποίηση Γ. οι οικονομικές εξελίξεις κατά τον 20 αιώνα Ο αγροτικός χώρος υπέστη σημαντικότατες αλλαγές λόγω των ραγδαίων οικονομικών εξελίξεων Με τη βιομηχανική επανάσταση υποσκελίσει την αγροτική παραγωγή σε ορισμένες περιοχές του πλανήτη Η Ελλάδα βάδιζε με αργούς ρυθμούς προς την ίδια κατεύθυνση, ακολουθώντας τα υπόλοιπα ευρωπαϊκά κράτη, τα οποία είχαν σημειώσει, ήδη, αξιόλογη πρόοδο. Η κατοχή γης έπαυε να είναι πηγή εξουσίας και κοινωνικού κύρους αγροτική μεταρρύθμιση α) κατάργηση των μεγάλων ιδιοκτησιών, β) κατάτμηση των αξιοποιήσιμων εδαφών σε μικρές παραγωγικές μονάδες, οικογενειακού χαρακτήρα. Η έγγεια ιδιοκτησία στην Ελλάδα 1. Στην Ελλάδα το πρόβλημα της έγγειας ιδιοκτησίας δεν ήταν οξύ όπως σε άλλα ευρωπαϊκά ή βαλκανικά κράτη. 2. Σε αυτό βοήθησε η προοδευτική διανομή των εθνικών γαιών που δημιούργησε πλήθος αγροτών με μεσαίες ή μικρές ιδιοκτησίες. 3. Τα λίγα εναπομείναντα "τσιφλίκια" στην Αττική και την Εύβοια δε δημιουργούσαν προβλήματα. 4. Με την προσάρτηση όμως των Επτανήσων,της Θεσσαλίας και της Άρτας εμφανίστηκε το πρόβλημα της μεγάλης ιδιοκτησίας. 5. Οι πλούσιοι Έλληνες του εξωτερικού αγόρασαν τα "τσιφλίκια" της Θεσσαλίας και άσκησαν πολιτικές και κοινωνικές πιέσεις για να αποκομίσουν κέρδη από την παραγωγή του σιταριού. 6. Συγκεκριμένα επιδίωξαν την επιβολή υψηλών δασμών στο εισαγόμενο από τη Ρωσία σιτάρι, ώστε να ανεβάζουν τις τιμές στο εγχώριο, προκαλώντας μάλιστα και τεχνικές ελλείψεις. Τριβές και συγκρούσεις 7. Για την αποφυγή των εντάσεων που δημιουργήθηκαν, ψηφίστηκαν νόμοι το 1907~f η εκάστοτε ελληνική κυβέρνηση μπορούσε να απαλλοτριώνει μεγάλες ιδιοκτησίες και να τις διανέμει στους ακτήμονες. Επιμέλεια: Γιώργος Δαμιανός 2

3 8. Δύσκολη εφαρμογή των νόμων >>τριβές και συγκρούσεις >> Κιλελέρ (1910). 9. Μετά το τέλος των Βαλκανικών πολέμων (1913) το ζήτημα έγινε πιο περίπλοκο, γιατί μέσα στα νέα όρια της χώρας υπήρχαν και μουσουλμάνοι ιδιοκτήτες μεγάλων εκτάσεων. Η ολοκλήρωση της αγροτικής μεταρρύθμισης Η αγροτική μεταρρύθμιση ολοκληρώθηκε στα ταραγμένα χρόνια του Α'Παγκοσμίου πολέμου και του "εθνικού διχασμού". Το 1917 η κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη αποφάσισε την ολοκλήρωση της μεταρρύθμισης. Στόχος: α) η στήριξη και ο πολλαπλασιασμός των ελληνικών ιδιοκτησιών γης στις νεοαποκτηθείσες περιοχές, β) η αποκατάσταση των προσφύγων και η πρόληψη κοινωνικών εντάσεων στον αγροτικό χώρο. Με τους νόμους αυτούς η απαλλοτρίωση των μεγάλων αγροτικών ιδιοκτησιών έγινε δυνατή στα χρόνια αμέσως μετά τον πόλεμο, όταν έπρεπε να αποκατασταθούν οι πρόσφυγες. Το καθεστώς μικροϊδιοκτησιας Η διανομή εδαφών έφτασε στη Μακεδονία το 85% των καλλιεργήσιμων εκτάσεων στη Θεσσαλία το 68 %, ενώ σε όλη τη χώρα συνολικά το 40%. Λόγω του προσφυγικού προβλήματος η αγροτική μεταρρύθμιση ολοκληρώθηκε και οδήγησε την αγροτική κοινωνία σε καθεστώς μικροϊδιοκτησίας. Το νέο καθεστώς δημιούργησε νέα προβλήματα. Οι μικροκαλλιεργητές δεν μπορούσαν να εμπορευματοποιήσουν την παραγωγή τους και έπεφταν θύματα των εμπόρων. Ερωτήσεις 1.Τι προέβλεπε η αγροτική μεταρρύθμιση ; 2.Γιατί το πρόβλημα έγγειας ιδιοκτησίας δεν ήταν οξύ στην Ελλάδα ; 3.Πότε εμφανίστηκε το πρόβλημα της μεγάλης ιδιοκτησίας ; 4.Ποιος ο ρόλος των πλουσίων Ελλήνων του εξωτερικού στο πρόβλημα της μεγάλης ιδιοκτησίας ; 5.Με ποιον τρόπο παρενέβη το κράτος για την επίλυση του προβλήματος ; 6.Σε ποιο βαθμό εφαρμόστηκαν οι σχετικοί νόμοι που θεσπίστηκαν και ποια τα αποτελέσματα ; 7.Ποια χρονική περίοδο ολοκληρώθηκε η αγροτική μεταρρύθμιση ; 8.Ποιούς στόχους είχε θέσει η κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου στη Θεσ/κη ; 9.Σε ποιο καθεστώς οδήγησε την αγροτική κοινωνία η αγροτική μεταρρύθμιση ; 10. Ποια προβλήματα προέκυψαν από το νέο καθεστώς της αγροτικής κοινωνίας και πώς αντιμετωπίστηκαν ; 11. Ποιες ήταν οι συνέπειες της βιομηχανικής επανάστασης στον τομέα της αγροτικής οικονομίας στο δυτικό κόσμο και στην Ελλάδα; 12. Πώς εξελίσσεται το αγροτικό ζήτημα στην Ελλάδα: α)μέχρι την προσάρτηση της Επτανήσου και Θεσσαλίας; β) μετά την προσάρτηση της Θεσσαλίας; γ)μετά το 1913; 13. Πώς κερδοσκόπησαν οι ιδιοκτήτες τσιφλικιών της Θεσσαλίας; Ποιο πολιτικό κόμμα τούς υποστήριξε;(+σ. 81) 14. Ποιοι οι στόχοι και οι συνέπειες της αγροτικής μεταρρύθμισης του 1917; Επιμέλεια: Γιώργος Δαμιανός 3

4 15. Ποια προβλήματα δημιουργήθηκαν και πώς αντιμετωπίστηκαν; 16. Να σχολιάσετε τον πίνακα 7 της σ. 44 του βιβλίου. Β. σωστό - λάθος Υπογραμμίστε το σωστό ή το λάθος 1.Η Ελλάδα στις αρχές του 20ού αιώνα βάδιζε με γοργούς ρυθμούς προς τη βιομηχανική επανάσταση. ΣΩΣΤΟ ΛΑΘΟΣ 2.Η κατοχή γης εξακολουθεί να είναι πηγή εξουσίας και κοινωνικού κύρους. ΣΩΣΤΟ ΛΑΘΟΣ 3.Το πρόβλημα της έγγειας ιδιοκτησίας δεν ήταν οξύ την Ελλάδα όπως σε άλλες χώρες. ΣΩΣΤΟ ΛΑΘΟΣ 4.Η προσάρτηση των Επτανήσων, της Θεσσαλίας και της Άρτας έλυνε το πρόβλημα της μεγάλης ιδιοκτησίας. ΣΩΣΤΟ ΛΑΘΟΣ 5.Οι αγροτικοί νόμοι του 1907 προκάλεσαν τριβές και συγκρούσεις. ΣΩΣΤΟ ΛΑΘΟΣ 6.Όταν ολοκληρώθηκε η αγροτική μεταρρύθμιση δημιουργήθηκε στην αγροτική κοινωνία καθεστώς μικροϊδιοκτησίας. ΣΩΣΤΟ ΛΑΘΟΣ Γ. Επεξεργασία πηγών 1. Ο αιφνίδιος σχηματισμός της μεγάλης γαιοκτησίας από τους Έλληνες χρηματιστές του εξωτερικού υποχρέωσε τον Τρικούπη να διαμορφώσει ένα ολόκληρο σύστημα οικονομικής προστασίας της τσιφλικικής οικονομίας. Καταρχήν ο Τρικούπης, σε αντίθεση με την πολιτική του Αλ. Κουμουνδούρου, πενταπλασίασε το δασμό πάνω στα εισαγόμενα σιτηρά το 1884, ενώ κατά το 1892 τον ήδη υψηλό δασμό τον αύξησε ακόμα κατά 1,60%. Ο σκοπός του ήταν προφανής: να περιορίσει την εισαγωγή του αλλοδαπού σίτου, ώστε ο εγχώριος να υπερτιμηθεί και να διογκωθεί η έγγειος πρόσοδος των τσιφλικούχων. (ι.ε.ε., τ.ιδ, σ.70-71). Τα τσιφλίκια της Θεσσαλίας Στις παραμονές της προσάρτησης (1881) οι Τούρκοι ιδιοκτήτες της γης στη Θεσσαλία, έσπευσαν να μεταβιβάσουν τις ιδιοκτησίες τους σε μεγάλους Έλληνες χρηματιστές και εμπόρους της διασποράς, οι οποίοι με τον τρόπο αυτό απέκτησαν τεράστιες εκτάσεις καλλιεργήσιμης γης. Οι συνέπειες για τους καλλιεργητές υπήρξαν δραματικές, αφού έπαψαν πλέον να απολαμβάνουν τα προνόμια που τους παρείχε το Οθωμανικό δίκαιο. Το καθαρά εμπράγματο δικαίωμα που διατηρούσαν πάνω στην καλλιεργούμενη γη, με όλες τις συνέπειες που απέρρεαν από αυτό, καταργήθηκε και σταδιακά μετατράπηκαν σε απλούς αγρομισθωτές. Οι ιδιοκτήτες, αντίστοιχα, γίνονταν απόλυτα κύριοι της γης που κατείχαν και μπορούσαν πλέον με την εκπνοή των μισθωτηρίων συμβολαίων να εκδιώκουν τους καλλιεργητές από το τσιφλίκι.ιστορία Κατεύθυνσης Γ' Λυκείου 2. Διαβάστε προσεκτικά την παρακάτω πηγή και σε, συνδυασμό με τις ιστορικές σας γνώσεις, να Επιμέλεια: Γιώργος Δαμιανός 4

5 απαντήσετε στις ερωτήσεις : α) Να εξηγήσετε τους στόχους και τα αποτελέσματα της αγροτικής μεταρρύθμισης της κυβέρνησης του Ελ. Βενιζέλου το β) Να αποτιμήσετε ειδικότερα τη σημασία ίδρυσης συνεταιρισμών για την επιτυχία της αγροτικής μεταρρύθμισης του 1917 Πανελλήνιες Εξετάσεις 2004 Πηγή 1 Η αγροτική μεταρρύθμιση του Βενιζέλου ήταν το πιο ριζοσπαστικό μέτρο που είχε εφαρμοστεί ως τότε στην Ελλάδα. Άλλαξε ριζικά τις σχέσεις της μικρής οικογενειακής ιδιοκτησίας. Η αγρροτική μεταρρυθμιση και ο συνακόλουθος τεμαχισμός της γης συνοδεύτηκαν από αύξηση των επενδύσεων στην αγροτική παραγωγή, με τη μορφή πιστώσεων, και από την ταχεία εξέλιξη του συνεταιριστικού κινήματος, που αποσκοπούσε αφενός στην προστασία των μικρών παραγωγών και αφετέρου στη μεγαλύτερη ασφάλεια των επενδύσεων στην αγροτική οικονομία. Το βασικό θεσμικό πλαίσιο για την οργάνωση των συνεταιρισμών δημιουργήθηκε το Οι συνθήκες που δημιούργησε ο πόλεμος έδωσαν στον συνεταιριστικό κίνημα μεγάλη ώθηση. Τα προβλήματα που είχαν σχέση με τη διακίνηση προϊόντων, την παραδοσιακή εκμετάλλευση του μικρού παραγωγού από τους μεσάζοντες, την έλλειψη κεφαλαίων και τους τοκογλυφικούς όρους δανειοδότησης που επικρατούσαν στην ελεύθερη αγορά, έκαναν ακόμη πιο αισθητή την ανάγκη συλλογικής ασφάλειας που πρόσφεραν οι συνεταιρισμοί...ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΕ, σελ Διαβάστε προσεκτικά τις παρακάτω πηγές και σε, συνδυασμό με τις ιστορικές σας γνώσεις, να προσδιορίσετε και να αναλύσετε τους λόγους για τους οποίους εντάθηκαν την περίοδο αυτή (ιδιαίτερα μετά το 1909) τα αιτήματα για απαλλοτρίωση των τσιφλικιών της Θεσσαλίας και ανακατανομή της γης. Πηγή 1 Η κατάσταση των αγροτών στη Θεσσαλία Ενώ και κατά το Βυζαντινόν Δίκαιον και κατά τα επί της Τουρκο- κρατίας αναπτυχθέντα έθιμα υ ιδιοκτήτης τότε μόνον δικαιούται να εκδιώξη του κτήματος τον κολλήγαν όταν επί ωρισμένον χρόνον δεν εκπληρώσεις ούτως τας υποχρεώσεις του, οι τσιφλικιούχοι της Θεσσαλίας εκβιάζοντες τους κολλήγους και τη συμπράξει δυστυχώς και των ελληνικών δικαστηρίων κατώρθωσαν να υποβιβάσωσι την σχέσιν του κολλήγα, ήτις είχε χαρακτήρα εμπραγμάτου δικαιώματος, εις μίσθωσιν, συμφώνως προς την οποίαν κατά το τέλος εκάστου γεωργικού έτους, δικαιούται ο ιδιοκτήτης να εξώση του κτήματος του τους κολλήγας αυτού. Τοιουτοτρόπως η παραμονή των κολλήγων εις τα υπ αυτών καλλιεργούμενα κτήματα κατέστη αβέβαια, όπερ συνετέλεσε μόνον εις το να απογοητεύση τους κολλήγας, να αμβλύνη έτι περισσότερον το υπέρ βελτιώσεως της καλλιέργειας ενδιαφέρον των, να καταστήση αυτούς περισσότερον υποχείριους εις την απληστιαν και την εκμετάλλευσιν των τσιφλικιούχων και των επιστατών των. Εάν δε εις πάντα ταύτα προσθέσετε την αδιαφοριών, την οποίαν κατά κανόνα δεικνύουν αναφορικώς εις την γεωργίαν και τους κολλήγας οι μακράν των κτημάτων ζώντες και εις απλήστους και αμαθείς επιστάτας εμπιστευόμενοι αυτά τσιφλικιούχοι της Θεσσαλίας θα έχητε πλήρη εικόνα των αιτίων της κακοδαιμονίας της Θεσσαλίας. Ιστορία Νεότερη και Σύγχρονη, Γ' Λυκείου, τεύχος Γ',σελ. 33 Πηγή 2 Η κατάσταση της γεωργίας στις παραμονές του Α Παγκοσμίου Πολέμου Παρόλο ότι ως το 1917 πολύ λίγα είχαν γίνει προς την κατεύθυνση μιας αγροτικής μεταρρυθμίσεως είναι γεγονός ότι ο Βενιζέλος και το κόμμα του υπήρξαν υποστηρικτές μιας μικρής οικογενειακής ιδιοκτησίας, πράγμα που ανταποκρινόταν στις επιθυμίες και την πολιτική Επιμέλεια: Γιώργος Δαμιανός 5

6 μιας ανερχόμενης τάξεως επιχειρηματιών που ευνοούσε ένα καπιταλιστικό τρόπο οργάνωσης της παραγωγής. Ως την έκρηξη όμως του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, η κυβέρνηση, δεν είχε ακόμα διαμορφώσει ένα ολοκληρωμένο πρόγραμμα αγροτικών μεταρρυθμίσεων και συνέχισε να μένει πιστή στην αρχή της σταδιακής απαλλοτριώσεως με αποζημιώσεις. Μετά την προσάρτηση όμως της Μακεδονίας το πρόβλημα έγινε πιο πιεστικό. Η κατάσταση των αγροτών στη Μακεδονία ήταν πολύ χειρότερη από εκείνη των χωρικών της Παλαιάς Ελλάδος. Στην πραγματικότητα η κατάσταση τους δεν ήταν καλύτερη από την κατάσταση των δουλοπάροικων του Μεσαίωνα. Μετά μάλιστα την εισροή χιλιάδων προσφύγων σαν συνέπεια των Βαλκανικών πολέμων η κατάσταση αυτή χειροτέρεψε. Αργότερα, οι συνθήκες που δημιουργήθηκαν από τον Α' Παγκόσμιο πόλεμο είχαν σοβαρότατες επιπτώσεις στο αγροτικό πρόβλημα. Μετά το φθινόπωρο του 1915, οι βόρειες επαρχίες της Ελλάδος έγιναν πεδίο πολέμου. Η επικρατούσα ανασφάλεια και τελικά, οι στρατιωτικές επιχειρήσεις, που επεκτάθηκαν και σε ελληνικές περιοχές, προκάλεσαν μαζική έξοδο των χωρικών προς τις πόλεις, όπου υπήρχε μεγαλύτερη ασφάλεια. Όπως ήταν φυσικό, η παραγωγή έπεσε απότομα στις περιοχές αυτές, ιδιαίτερα μετά την κατάληψη της ανατολικής Μακεδονίας από τους Βουλγάρους, τον Αύγουστο του Η κρίση στη Μακεδονία επιδεινώθηκε από την παρουσία περίπου προσφύγων από τη Θράκη και τη Μ. Ασία. Κάτω από αυτές τις συνθήκες αυτές, η ανάγκη για μεταρρύθμιση έγινε εντονότερη και προωθήθηκε αποφασιστικά από τη μεταρρυθμιστική αριστερά της επαναστατικής προσωρινής κυβερνήσεως του Βενιζέλου. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΕ', σελ Η εξέλιξη αυτή σηματοδότησε επίσης και την ανατροπή της πολιτικής του ελληνικού κράτους απέναντι στη μεγάλη ιδιοκτησία, η οποία μέχρι τότε ήταν εχθρική. Επιδεικνύοντας μια «αξιοθρήνητη αδράνεια» το ελληνικό κράτος απεμπόλησε τα δικαιώματα που θα μπορούσε να ασκήσει ως διάδοχο του οθωμανικού κράτους. Υπό την πίεση των νέων γαιοκτημόνων και μεγάλων κεφαλαιούχων του εξωτερικού, η κυβέρνηση Τρικούπη μετέβαλε ολοσχερώς την πάγια γεωργική πολιτική του ελληνικού κράτους, προκειμένου να προστατεύσει την μεγάλη έγγειο ιδιοκτησία των τσιφλικιών. Ο ίδιος ο Χ. Τρικούπης εξήγησε πως «αν επιβάλωμεν την διανομήν των κτημάτων εις τους καλλιεργητάς, όπως μου το ζητείτε, θα εκδιώξωμεν εξ Ελλάδος το χρήμα των Ελλήνων του εξωτερικού» και ζήτησε «η κατάστασις να παραμείνη ως έχει διότι τούτο απαιτούν τα γενικότερα συμφέροντα της χώρας». Η σύγκρουση τσιφλικούχων - κολίγων συγκλόνισε την κοινωνική ζωή της Θεσσαλίας στην περίοδο και αποτυπώθηκε τόσο στα συχνά δημοσιεύματα του Τύπου όσο και στις οξείες αντιπαραθέσεις που προκλήθηκαν κατά τη συζήτηση του θέματος στη Βουλή. Σημαντική ήταν η συμπαράσταση που εύρισκαν οι ακτήμονες τόσο από συλλόγους, σωματεία και ενώσεις (όπως για παράδειγμα ο Εμπορικός Σύλλογος Βόλου), όσο και από προσωπικότητες του αστικού χώρου (διανοούμενους, επαγγελματίες, δικηγόρους, δημοσιογράφους των θεσσαλικών πόλεων). Έτσι, προοδευτικά, η αντίσταση των κολίγων κατά των εξώσεων και των λοιπών αυθαιρεσιών των τσιφλικούχων διευρύνθηκε και από απλή αγροτική διαμαρτυρία μετατράπηκε σε κίνημα πανθεσσαλικού χαρακτήρα με πλατιά κοινωνική βάση και ισχυρή υποστήριξη από τα αστικά κέντρα και με κεντρικό αίτημα τη διανομή της γης στους καλλιεργητές της. Στην πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα η αντιπαράθεση εντείνεται ακόμη περισσότερο, ιδιαίτερα μετά τη δολοφονία του Μαρίνου Αντύπα, το 1907 και το Κίνημα στο Γουδί το 1909, που θα ανατρέψει το σκηνικό και θα απελευθερώσει την αγροτική διαμαρτυρία. Απέναντι στην εξέγερση του θεσσαλικού κάμπου η κυβέρνηση Δραγούμη περιορίζεται σε αόριστες υποσχέσεις. Η σύγκρουση του Κιλελέρ τον Μάρτιο του 1910 έχει γίνει πλέον αναπόφευκτη...(β. πατρωνη, καθημερινη, ). Επιμέλεια: Γιώργος Δαμιανός 6

7 4. Το «Αγροτικό Θαύμα» του Μεσοπολέμου: Κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου ο ελληνικός αγροτικός χώρος γνώρισε ραγδαίες εξελίξεις και αλλαγές. Η ριζοσπαστική αγροτική μεταρρύθμιση και η αγροτική εγκατάσταση των προσφύγων, η ίδρυση του υπουργείου Γεωργίας το 1917 και των αυτόνομων οργανισμών συγκέντρωσης και διαχείρισης εγχώριων προϊόντων στη συνέχεια, η ψήφιση του ν. 602/1914 για τους γεωργικούς συνεταιρισμούς και η επέκταση των χορηγήσεων της Εθνικής Τράπεζας στον αγροτικό πληθυσμό μετά το 1915, η ίδρυση της Αγροτικής Τράπεζας το 1929, τα μεγάλα εγγειοβελτιωτικά έργα στην ελληνική ύπαιθρο, η προώθηση της πολιτικής της «αυτάρκειας» και η επέκταση των εξαγωγικών φυτειών σε βάρος των «παραδοσιακών» καλλιεργειών, συνθέτουν τα βασικά χαρακτηριστικά αυτής της περιόδου, της πρώτης στην ιστορία του νεοελληνικού κράτους κατά την οποία ο κρατικός μηχανισμός, μέσω θεσμικών παρεμβάσεων, επιδοτήσεων και ελαφρύνσεων μεταφέρει πόρους προς το τομέα της γεωργίας. Η έγγειος ιδιοκτησία πήρε πλέον σε όλη τη χώρα τη μορφή της ελεύθερης απεριόριστης ατομικής ιδιοκτησίας, ενώ σημαντικές αλλαγές μεταμόρφωσαν τη φυσιογνωμία της ελληνικής υπαίθρου: Κατ' αρχήν επιτεύχθηκε η αγροτική εγκατάσταση ενός σημαντικού μέρους του προσφυγικού πληθυσμού. Δεύτερον, καταγράφηκε διπλασιασμός των καλλιεργούμενων εκτάσεων και μια εξίσου εντυπωσιακή αύξηση της αξίας της γεωργικής παραγωγής, ενώ δημιουργήθηκαν και οι προϋποθέσεις για την περαιτέρω εμπορευματοποίηση της αγροτικής παραγωγής, μέσω της ανανέωσης και του αναπροσανατολισμού των καλλιεργειών. Η μείωση της παραγωγής της σταφίδας αντισταθμίστηκε από την ενίσχυση της βαμβακοκαλλιέργειας και κυρίως από την ταχύτατη επέκταση της καπνοκαλλιέργειας, που αν και καταλάμβανε μόνο το 3%-4% της καλλιεργούμενης επιφάνειας, συμμετείχε στο συνολικό εισόδημα της γεωργίας κατά 20%, ενώ ταυτόχρονα εξασφάλιζε περισσότερο από το 50% της συνολικής αξίας των εξαγωγών της χώρας. Τέλος, προκειμένου να ελαχιστοποιηθούν οι συνέπειες της διεθνούς κρίσης του 1929 που έπληξε ιδιαίτερα τα εξαγώγιμα ελληνικά αγροτικά προϊόντα, το κράτος προώθησε τη δημιουργία μιας σειράς αυτόνομων οργανισμών, αποστολή των οποίων ήταν η συγκέντρωση των προϊόντων, η απορρόφηση των πλεονασμάτων και η εξασφάλιση τιμών ασφαλείας στους παραγωγούς, ενώ για τα προϊόντα εσωτερικής κατανάλωσης η κρατική παρέμβαση αποσκοπούσε στην επίτευξη αυτάρκειας και στην εξοικονόμηση συναλλάγματος, όπως έγινε με τα σιτηρά, αφού η σιτάρκεια ήταν πρωταρχικός στόχος των μεσοπολεμικών κυβερνήσεων.(β. πατρωνη, καθημερινη, ). Θέματα από τις Πανελλαδικές εξετάσεις 1. Αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις και επισημαίνοντας ταυτόχρονα τα σχετικά χωρία του παρακάτω κειμένου: α. Να εξηγήσετε τους στόχους και τα αποτελέσματα της αγροτικής μεταρρύθμισης της κυβέρνησης Ελευθερίου Βενιζέλου το (μον. 13) β. Να αποτιμήσετε ειδικότερα τη σημασία της ίδρυσης συνεταιρισμών για την επιτυχία της αγροτικής μεταρρύθμισης του (μον.12) «Η αγροτική μεταρρύθμιση του Βενιζέλου ήταν το πιο ριζοσπαστικό μέτρο που είχε εφαρμοστεί ως τότε στην Ελλάδα... Άλλαξε ριζικά τις σχέσεις της ιδιοκτησίας της γης, γενικεύοντας το σύστημα της μικρής οικογενειακής ιδιοκτησίας.... Η αγροτική μεταρρύθμιση και ο συνακόλουθος τεμαχισμός της γης συνοδεύτηκαν από αύξηση επενδύσεων στην αγροτική παραγωγή, με τη μορφή πιστώσεων, και από την ταχεία εξέλιξη του συνεταιριστικού κινήματος, που αποσκοπούσε Επιμέλεια: Γιώργος Δαμιανός 7

8 αφενός στην προστασία των μικρών παραγωγών και αφετέρου στη μεγαλύτερη ασφάλεια των επενδύσεων στην αγροτική οικονομία. Το βασικό θεσμικό πλαίσιο για την οργάνωση των συνεταιρισμών δημιουργήθηκε το Οι συνθήκες που δημιούργησε ο πόλεμος έδωσαν στο συνεταιριστικό κίνημα μεγάλη ώθηση. Τα προβλήματα που είχαν σχέση με τη διακίνηση προϊόντων, την παραδοσιακή εκμετάλλευση του μικρού παραγωγού από τους μεσάζοντες, την έλλειψη κεφαλαίων και τους τοκογλυφικούς όρους δανειοδοτήσεως που επικρατούσαν στην ελεύθερη αγορά, έκαναν ακόμη πιο αισθητή την ανάγκη συλλογικής ασφάλειας που πρόσφεραν οι συνεταιρισμοί...» Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΕ', σ. 76. ημερ 2002 S Το 1917 η κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη αποφάσισε την ολοκλήρωση της αγροτικής μεταρρύθμισης. (Σωστό ή λάθος) (μον. 2) Εσπερ-επαν Αντλώντας στοιχεία από το κείμενο που ακολουθεί και αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις, να αναφέρετε: α. Πότε και πώς δημιουργήθηκε στην Ελλάδα το ζήτημα της μεγάλης ιδιοκτησίας; (μον. 5). β. Με ποιους τρόπους επιχείρησαν οι κεφαλαιούχοι (τσιφλικάδες) να εκμεταλλευτούν οικονομικά τις επενδύσεις τους στη γη; μον. 13). γ. Ποια μέτρα πήραν οι ελληνικές κυβερνήσεις πριν από τους Βαλκανικούς Πολέμους ( ), για να επιλύσουν το ζήτημα της μεγάλης ιδιοκτησίας, και ποιες αντιδράσεις προκάλεσε η εφαρμογή τους;(μον. 7) Κείμενο: «Μα ο Πήτερ Χατζηθωμάς, ήταν νευριασμένος πιότερο απ' όλους. Η περσινή σοδειά δεν πήγε διόλου καλά. Ζήτημα αν πήρε τρία στα εκατό από τα χρήματα που 'δωσε ν' αγοράσει το Κιριλάρ1. Αν και φέτος παν έτσι τα πράματα, για ποιο λόγο να βολοδέρνη σε τούτον τον καταραμένο κάμπο; Θα το πούλαγε το βρωμοτσιφλίκι. Θα τοποθετούσε κάπου καλύτερα τα κεφάλαιά του. Γιατί είχε ανάγκη από λεφτά, σαν άνθρωπος αρχοντομαθημένος που ήταν. Ένιωθε τα νιάτα να περνάν. Κι ήθελε να γλεντήση τα στερνά του χρόνια, σ' όλα εκείνα τα χρόνια, σ' όλα εκείνα τα μέρη όπου η ηδονή πλημμυρά μέρη όπου η ηδονή πλημμυρά- μα που είναι πανάκριβη. Στο Παρίσι, στη Νις, στο Μπιαρίτς, στη Βιέννη, στη Βενετία... Όταν η Θεσσαλία έγινε ελληνική, άκουσε θαυμαστές ιστορίες για τα τσιφλίκια και τα κέρδη τους. Στο Παρίσι συνάντησε έναν τσιφλικά - τον Κανάβα- που 'τρωγε παρά με ουρά. Αυτός τον κατάφερε ν' αγοράση το τσιφλίκι, με τα παραμύθια και τα χοντρά του λόγια: «Δεν έχεις ούτε έγνοιες, ούτε έξοδα. Αγοράζεις τη γη. Οι κολίγοι την οργώνουν, τη σπέρνουν, τη θερίζουν. Κι όταν μαζευτή το γενημα στα κιουτσεκια, τους παίρνεις το μισό. Μια καλή σοδειά μπορεί να σου δώση τριάντα τοις εκατό στα χρήματά σου».(μ. Καραγάτσης, «Το Μπουρίνι», από «Το ΜεγάλοΣυναξάρι», Αθήνα, εκδ. «Εστία», 1980, σελίδα 22). Εσπερινά 2004 [1. Κιριλάρ : τοποθεσία της Θεσσαλίας/ 2. κιουτσέκια: χώροι αποθήκευσης] 3. Στον ελληνικό χώρο το πρόβλημα της έγγειας ιδιοκτησίας δεν γνώρισε τις εντάσεις που παρατηρήθηκαν σε άλλα ευρωπαϊκά ή βαλκανικά κράτη. ( Σωστό ή λάθος) (μον. 2) Εσπερ αγροτική μεταρρύθμιση: ορισμός (μον. 5) Εσπερ. Επαν Αντλώντας στοιχεία από το κείμενο που ακολουθεί και αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις, να αναφέρετε το στόχο και τα αποτελέσματα της αγροτικής μεταρρύθμισης της κυβέρνησης του Ελευθερίου Βενιζέλου το Η αγροτική μεταρρύθμιση του Βενιζέλου ήταν το πιο ριζοσπαστικό μέτρο που είχε εφαρμοστεί ως τότε στην Ελλάδα... Μολονότι όμως άλλαξε ριζικά τις σχέσεις της ιδιοκτησίας της γης, γενικεύοντας το σύστημα της μικρής οικογενειακής ιδιοκτησίας που επικρατούσε στην Πελοπόννησο, δε μετέβαλε ποιοτικά τον τρόπο παραγωγής, παρόλο που άλλαξε σε κάποιο βαθμό τις σχέσεις παραγωγής -τουλάχιστον στις περιοχές που εφαρμόστηκε-σύμφωνα με τις ανάγκες Επιμέλεια: Γιώργος Δαμιανός 8

9 της αναπτυσσόμενης καπιταλιστικής δομής... Η αγροτική μεταρρύθμιση και ο συνακόλουθος τεμαχισμός της γης συνοδεύτηκαν από αύξηση επενδύσεων στην αγροτική παραγωγή, με τη μορφή πιστώσεων, και από την ταχεία εξέλιξη του συνεταιριστικού κινήματος, που αποσκοπούσε αφενός στην προστασία των μικρών παραγωγών και αφετέρου στη μεγαλύτερη ασφάλεια των επενδύσεων στην αγροτική οικονομία. Το βασικό θεσμικό πλαίσιο για την οργάνωση των συνεταιρισμών δημιουργήθηκε το Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμ. ΙΕ', σ. 76. Μον. 25 Εσπερ-επαν Πώς εξελίχθηκε το αγροτικό ζήτημα στην περιοχή της Θεσσαλίας κατά το διάστημα ; Μον. 13 Ημερ. Επαν Η ολοκλήρωση της αγροτικής μεταρρύθμισης υπό την πίεση του προσφυγικού προβλήματος οδήγησε την αγροτική οικονομία της Ελλάδας σε καθεστώς μικροϊδιοκτησίας. Σωστό ή Λάθος (μον. 2) Ημερ επαν Αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας στοιχεία από το κείμενο που σας δίνεται: α. Να προσδιορίσετε τους στόχους της αγροτικής μεταρρύθμισης που ξεκίνησε η κυβέρνηση του Ελ. Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη το (μονάδες 8) β. Να αναφερθείτε στην ολοκλήρωση της συγκεκριμένης μεταρρύθμισης και στα νέα προβλήματα που αναδείχθηκαν στην πορεία της. (μονάδες 17) Μον. 25 Ημερήσια 2011 ΚΕΙΜΕΝΟ: Τα μέτρα απαλλοτριώσεως θεσπίσθηκαν στις 20 Μαΐου 1917, και το φθινόπωρο τοϋ ίδιου έτους έπεκτάθηκαν με μερικές αλλαγές για να περιλάβουν όλη την Ελλάδα. Ή μεταρρύθμιση άποσκοποΰσε στην άναγκαστικη άπαλλοτρίωση των κτημάτων πού ξεπερνούσαν τα στρέμματα. Οι κολληγοι και οι αγροτικοί εργάτες, τόσο οι ντόπιοι όσο και οι πρόσφυγες, θα έπαιρναν άγροτικούς κλήρους, είτε άπο τις άπαλλοτριωμένες γαίες των τσιφλικιών, είτε άπο γαίες τού δημοσίου. Κανένα άπο τα μέτρα αύτά, όμως, δέν έφαρμόσθηκε άμέσως. Επίσης, κανένα άπο τα μεγάλα τσιφλίκια δέν άπαλλοτριώθηκε το 1917, και μόνο ένα το Και πάλι έξωτερικές έπείγουσες άνάγκες, ό πόλεμος καί, άργότερα, ή Μικρασιατική έκστρατεία άπορρόφησαν όλη την προσοχή και τη δραστηριότητα της κυβερνήσεως' μετα το 1922, μέ τη μεγάλη εισροή προσφύγων, άναγκάστηκαν πια οι κυβερνήσεις της χώρας να δώσουν όριστικη λύση στο άγροτικο πρόβλημα. [...] Τα προβλήματα πού είχαν σχέση μέ τη διακίνηση προϊόντων, την παραδοσιακη έκμετάλλευση τού μικρού παραγωγού άπο τούς μεσάζοντες, την έλλειψη κεφαλαίων και τούς τοκογλυφικούς όρους δανειοδοτήσεως πού έπικρατούσαν στην έλεύθερη άγορά, έκαναν άκόμη πιο αίσθητη την άνάγκη συλλογικής άσφάλειας πού πρόσφεραν οι συνεταιρισμοί [...]. Ή ίδρυση του Υπουργείου Γεωργίας, τον Ιούνιο του 1917, αμέσως μετά την έπάνοδο του Βενιζέλου στην Αθήνα, στάθηκε ή άπαρχή της άμεσης κρατικής παρεμβάσεως στήν οργάνωση και καθοδήγηση τής γεωργικής παραγωγής, έστω και άν ή παρέμβαση ήταν στήν άρχή υποτυπώδης. 'Ιστορία τον 'Ελληνικού 'Έθνους, τ. ΙΕ': Νεώτερος 'Ελληνισμός άπό 1913 ώς 1941, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 2008, σσ Το 1907 ψηφίστηκαν νόμοι οι οποίοι απαγόρευαν στην εκάστοτε ελληνική κυβέρνηση να απαλλοτριώνει μεγάλες ιδιοκτησίες. Σωστό ή Λάθος (μον. 2) Ημερ επαν Στον ελληνικό χώρο το πρόβλημα της έγγειας ιδιοκτησίας γνώρισε τις εντάσεις που παρατηρήθηκαν και σε άλλα ευρωπαϊκά κράτη. Σωστό ή Λάθος (μον. 2) Ημερήσια 2012 Επιμέλεια: Γιώργος Δαμιανός 9

10 11 Αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας στοιχεία από τα κείμενα που σας δίνονται, να παρουσιάσετε τις ακόλουθες πτυχές του αγροτικού ζητήματος στη Θεσσαλία: α) Τις πρακτικές των ιδιοκτητών των τσιφλικιών (μονάδες 6), β) Τις θέσεις του Τρικούπη και του Δηλιγιάννη στο ζήτημα αυτό (μονάδες 6), γ) Τα προβλήματα και τις διεκδικήσεις των κολίγων (μονάδες 7), καθώς και την εξέλιξη του ζητήματος αυτού από το 1907 μέχρι και το 1910 (μονάδες 6). Μονάδες 25 Ημερήσια 2013 ΚΕΙΜΕΝΟ Α: [Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ «ΑΙΩΝ» ΣΧΟΛΙΑΖΕΙ ΤΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΤΩΝ ΤΣΙΦΛΙΚΑΔΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ] Και όμως τίς θά πίστευε ότι οί νέοι κύριοι των χωρίων, οί άπο τής [Υψηλής] Πύλης άγοράσαντες ταυτα, είσίν άπαιτητικώτεροι των Τούρκων προς τους [...] Έλληνας γεωργούς; Παρά τοτς Τούρκοις άνεγνωρίζετο τοτς χωρικοτς ή κυριότης τής οίκίας και τής περιοχής αυτής [...] Αλλά οί νέοι κύριοι [...] έκβιάζουσιν τους δυστυχετς νά τους πληρώνουσι ένοίκιον διά τάς οίκίας, είς ας κατοικουσιν και ας οί χωρικοί θεωρουσι προ άμνημονεύτων χρόνων ώς ίδίας. Αλλά αί ένστάσεις των χωρικών είς μάτην. Έπιδείκνυται αυτοτς το τής άγοραπωλησίας έγγραφον, έν φ1 και αί οίκίαι έπωλήθησαν τφ νέψ κυρίψ. (Ζ. Δ. Παπαδημητρίου, «Το αγροτικό ζήτημα και η δράση του Μαρίνου Αντύπα στη Θεσσαλία», στο: Π. Πετράτος (επιμ.), Μαρίνος Αντύπας ( ), Επιστημονικό Συνέδριο, Αγία Ευφημία, Μαρτίου 2006, Πρακτικά, τόμ. Α, Αγία Ευφημία: Δήμος Πυλαρέων, 2009, σσ ). ΚΕΙΜΕΝΟ Β: [ΟΙ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΤΡΙΚΟΥΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥ ΔΗΛΙΓΙΑΝΝΗ ΓΙΑ ΤΟ ΑΓΡΟΤΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ] Ό ίδιος ό Τρικούπης διευκρίνιζε με σαφήνεια τή στάση του στή βουλή: «... έάν έπιβάλωμεν τήν διανομήν τών κτημάτων είς τους καλλιεργητάς, όπως μου το ζητεττε, θά έκδιώξωμεν έξ Ελλάδος το χρήμα τών Ελλήνων του έξωτερικου. Αντιθέτως, οφείλομεν νά προσελκύσωμεν τά κεφάλαια αυτών τών Ελλήνων και όχι νά τους έκφοβίσωμεν... Ή κατάστασις είς τήν Θεσσαλίαν πρέπει νά παραμείνη ώς έχει, διότι τουτο άπαιτουν τά γενικώτερα συμφέροντα τής χώρας μας...»[...] Μόνο ό Δηλιγιάννης, λόγω τής μόνιμης έχθρότητάς του έναντι τών «πλουτοκρατών τής διασποράς», έπιχείρησε το 1896 νά περάσει άπο τή βουλή ενα νόμο γιά τήν άπαλλοτρίωση ένος μέρους τών τσιφλικιών υπερ τών καλλιεργητών τους. [...] Ή κατάθεση και μόνο του νομοσχεδίου αυτου του Δηλιγιάννη το 1896 στή βουλή ήταν στήν πραγματικότητα ή πρώτη έπίσημη άναγνώριση, άπο τήν πλευρά του έλληνικου κράτους, ότι υπήρχε πρόβλημα μεγάλης γαιοκτησίας στή βόρεια Ελλάδα, το «θεσσαλικό πρόβλημα». (Ιστορία τον 'Ελληνικού Εθνους, τομ. ΙΔ': Νεώτερος 'Ελληνισμός άπο το 1881 ώς το 1913, Αθήνα: 'Εκδοτική Αθηνών, 2000, σσ. 70, 72). ΚΕΙΜΕΝΟ Γ: ΤΟ ΥΠΟΜΝΗΜΑ ΤΗΣ ΠΑΝΘΕΣΣΑΛΙΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΑΓΩΝΑ Το Φεβρουάριο του 1910 τα μέλη της Πανθεσσαλικής Επιτροπής Αγώνα υπέβαλαν υπόμνημα στο βασιλιά Γεώργιο Α', επιδιώκοντας την παρέμβασή του: «... Δεν είμεθα κύριοι της γης, ην καλλιεργούμεν, ούτε της καλύβης, ένθα διαμένομεν [...] και ούτε μας επιτρέπουσιν ελευθέραν ιδιοκτησίαν. [...] Μας εξωθούσιν2, όταν θέλωσι και με τα κινητά πράγματα ημών και με τα μέλη της οικογενείας, περιφερόμεθα από χωρίου εις χωρίον, ώσπερ Αθίγγανοι. Ο γεωργικός πληθυσμός ελαττούται, η δε γεωργία ολοταχώς οπισθοδρομεί. Η τοκογλυφία ακμάζει και η ελονοσία μας θερίζει. Και όμως ευρισκόμεθα πλησίον των συνόρων. Είμεθα οι Ακρίται. Όταν όμως η αγροτική τάξις είναι ευχαριστημένη εκ της θέσεώς της, τότε το καθεστώς είναι περισσότερον εξησφαλισμένον. Καλλίτερος δε βασιλεύς είναι εκείνος, όστις καθιστά την ύπαιθρον γόνιμον χώραν. Εν Δανία η δουλοπαροικία κατηργήθη από του 1788 έτους και στήλη ελευθερίας υπενθυμίζει το γεγονός τούτο. Διατί να μη στηθή [στήλη ελευθερίας] και εν Ελλάδι;» (Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, , 6ο ς τόμος: Η εθνική ολοκλήρωση ( ). Από το κίνημα στο Γουδί ως την Μικρασιατική Καταστροφή, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2004, σ. 273) Αγροτική μεταρρύθμιση: ορισμός (μον. 5) Ημερήσια 2014 Επιμέλεια: Γιώργος Δαμιανός 10

11 Σύνοψη της ενότητας 2. Τα πρώτα βήματα του εργατικού κινήματος Το εργατικό κίνημα στην Ελλάδα στα τέλη του 19ου αιώνα 1. Στο τέλος του 19ου αιώνα δημιουργούνται στη Ελλάδα σοσιαλιστικές ομάδες και εργατικές ομαδοποιήσεις. 2. Είχαν όμως μικρότερη πολιτική και κοινωνική επιρροή σε σχέση με τα αντίστοιχα κινήματα των βιομηχανικών χωρών της δύσης και των βαλκανικών (Βουλγαρία). 3. Αυτό συνέβη λόγω της απουσίας σύγχρονων βιομηχανικών μονάδων. 4. Στα μεγάλα δημόσια έργα εργάζονταν κυρίως ξένοι ή ήταν βραχύχρονης απασχόλησης. 5. Σταθερό εργατικό δυναμικό δούλευε στις μεταλλευτικές επιχειρήσεις, όπου εκδηλώθηκαν και οι πρώτες εξεγέρσεις (Λαύριο, 1896). 6. Η επικράτηση της Μεγάλης Ιδέας εμπόδιζε την ανάπτυξη και διάδοση ιδεολογιών με κοινωνικό και ταξικό περιεχόμενο. Το εργατικό κίνημα στη Θεσσαλονίκη - Η ενσωμάτωση της Θεσσαλονίκης στο Ελληνικό κράτος βοήθησε το εργατικό κίνημα, γιατί η Θεσσαλονίκη είχε βιομηχανικό, υπόβαθρο και κοσμοπολίτικο προσανατολισμό στις ιδέες. Στη διάδοση της σοσιαλιστικής και εργατικής ιδεολογίας στη χώρα συνέβαλε η πολυεθνική εργατική οργάνωση της Θεσ/κης Φεντερασιόν. Ίδρυση της ΓΣΕΕ και του ΚΚΕ Στην ταχύτατη ωρίμανση του εργατικού και σοσιαλιστικού κινήματος συνέβαλαν: α) Ο παγκοσμιος πόλεμος β) η εμπλοκή της χώρας σε διεθνείς υποθέσεις γ) ο αντίκτυπος της ρωσικής επανάστασης Στο τέλος του πολέμου ιδρύθηκε : α) η Γενική Συνομοσπονδία Εργατών Ελλάδος (ΓΣΕΕ) β) το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα της Ελλάδας (ΣΕΚΕ) αργότερα προσχώρησε στην Γ Κομμουνιστική Διεθνή και μετονομάστηκε σε Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας (ΚΚΕ). ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ Α. Ερωτήσεις σύντομης απάντησης 1.Ποιοι λόγοι εμπόδισαν την ανάπτυξη του εργατικού κινήματος στην Ελλάδα μέχρι τους Βαλκανικούς πολέμους ( ); 2.Γιατί το εργατικό κίνημα οδηγήθηκε σε ταχύτατη ωρίμανση μετά το τέλος των Βαλκανικών πολέμων ( ) και κατά τη διάρκεια του Α' Παγκοσμίου πολέμου( ); 3.Ποια ήταν η συμβολή της Φεντερασιόν στην ανάπτυξη του εργατικού κινήματος; Επιμέλεια: Γιώργος Δαμιανός 11

12 4.Τι σημαίνουν τα αρχικά: ΓΣΕΕ, ΣΕΚΕ;Να διαβάσετε περισσότερα για το ΣΕΚΕ στις σελ Αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις κι αντλώντας στοιχεία από τα παρακάτω παραθέματα να παρουσιάσετε τους παράγοντες που συνέβαλαν στην ιδιόμορφη ανάπτυξη του εργατικού κινήματος στην Ελλάδα καθώς και τους λόγους που οδήγησαν στην ωρίμανσή του μέχρι το τέλος του Α' Παγκοσμίου Πολέμου. 6.Τι επιρροή ασκούσαν οι σοσιαλιστικές ομάδες και οι εργατικές ομαδοποιήσεις στην Ελλάδα και που οφείλονταν ; 7.Γιατί η ενσωμάτωση της Θεσ/κης στην Ελλάδα αποτέλεσε ορόσημο στο εργατικό κίνημα ; 8.Ποια γεγονότα συνετέλεσαν στην ωρίμανση του εργατικού και σοσιαλιστικού κινήματος ; 9.Ποιες οργανώσεις ιδρύθηκαν μετά το τέλος του πολέμου ; Β» Ασκήσεις αντικειμενικού τύπου ΣΩΣΤΟ ΛΑΘΟΣ 1.Οι σοσιαλιστικές ομάδες άσκησαν μεγάλη πολιτική και κοινωνική επιρροή. ΣΩΣΤΟ ΛΑΘΟΣ 2.Η Θεσσαλονίκη, με το βιομηχανικό της υπόβαθρο και τον κοσμοπολίτικο προσανατολισμό στις ιδέες, αποτέλεσε ορόσημο για το εργατικό κίνημα.σωστο ΛΑΘΟΣ Επιμέλεια: Γιώργος Δαμιανός 12

13 Γ. Επεξεργασία πηγών 1. Φεντερασιόν Φεντερασιόν ετιτλοφορήθη η σοσιαλιστική οργάνωσις Θεσσαλονίκης. Ωνομάσθη υπό των υδρυτών αυτής ούτω, διότι εφρόνουν ότι εν Τουρκία όπου υπήρχον πολλαί εθνότητες, δεν ηδύνατο άλλως πως να οργανωθώσιν οι σοσιαλισταί Σχεδόν εις κάθε πόλιν της Τουρκίας υπήρχον αρκετά στοιχεία από κάθε εθνικότητα και οι σοσιαλισταί έδει να σχηματίσουν τμήματα εξ' εκάστης, συνδεόμενα μεταξύ των αφ' ένος μεν δια της συνδέσεώς των εις μιαν τοπικήν Ομοσπονδίαν, αφ' ετέρου δε δια της συνενώσεως των κατά τόπους ομοσπονδιών εις μίαν οθωμανικήν. Τούτο άλλως τε επέβάλλον λόγοι τεχνικοί- πως ηδύνατο να γίνη η σύνδεσις Αρμενίων σοσιαλιστών (Αρμενίας, Πόντου και Κων/λεως), Τούρκων σοσιαλιστών (που ενεφανίσθησαν αργότερον), Βουλγάρων, Σέρβων, Ελλήνων, Ισραηλιτών και άλλων, αφού δεν υπήρχε καν μία κοινή γλώσσα ως μέσον επικοινωνίας και αλληλεπιδράσεως;... Το σπουδαιότερον έργον της Φεντερασιόν ήτο η μεταξύ των Ισραηλιτών διδασκαλία, η παρακολούθησις των σωματείων, η οργάνωσις διαλέξεων, συζητήσεων κλπ. Υπήρχε όμως έλλειψις φιλολογίας, βιβλίων και εφημερίδων. Οι εργάται δεν ήξευραν άλλην γλώσσαν πλην της ισπανοεβραϊκής. Έπρεπε να εκδοθή εν φύλλον... Η εφημερίς αυτή εβαπτίσθη Εφημερίς των Εργατών και εξεδόθη κατ' αρχάς μεν εις 4 γλώσσας, τουρκικήν, ελληνικήν, βουλγαρικήν και ισπανοεβραϊκήν (τέσσαρα φύλλα μόνον), ακολούθως δε εις δύο μόνον, βουλγαρικήν και ισπανοεβραϊκήν (πέντε άλλα φύλλα). Αι 100 λίρες είχον εξατμισθή εις έξοδα μεταφράσεως κυρίως, και η Εφημερίς των Εργατών εξέπνευσε μαζί των. Αλλ' η ιδέα της εκδόσεως εφημερίδος δεν εναυάγησεν. Απεναντίας αργότερον εκαρποφόρησε. Παραλλήλως προς την διδασκαλίας του σοσιαλισμού, η Φεντερασιόν εφρόντιζε και δια τα εργατικά σωματεία... Η Νεοτουρκική κυβέρνησις παρηκολούθει υπόπτως την αναπτυσσομένην ζύμωσιν. Απεργίαι των σιδηροδρομικών όλων των ευρωπαϊκών δικτύων ετάραξε τα νεύρα του κομπάτου. Ο τότε υπουργός των Εσωτερικών Φερίτ πασάς συνέταξε και υπέβαλε εις την οθωμανικήν Βουλήν νομοσχέδιον δια του οποίου απηγορεύετο το δικαίωμα της απεργίας εις τους οπωσδήποτε εργαζομένους εις υπηρεσίας «δημοσίας ανάγκης» ως οι σιδηροδρομικοί, τροχιοδρομικοί κλπ. Εξ'αφορμής του νομοσχεδίου τούτου εξαπελύθη εκ Θεσσαλονίκης κύμα αγανακτησεως και διαμαρτυρίας, το οποίον, διατρέξαν την Μακεδονίαν και Θράκην, μετεδόθη εις όλην την Μικράν Ασίαν. Το πρώτον συλλαλητήριον ωργανώθη εν Θεσσαλονίκη, ουχί άνευ εμποδίων και προστριβών με τας αρχάς, αι οποίαι δεν ηννόουν να το επιτρέψουν... Την ημέραν εκείνην όλος ο στρατός Θεσσαλονίκης ήτο εν επιφυλακή, το δε ιππικόν είχε περιζώσει την πλατείαν. Μ' όλα ταύτα το συλλαλητήριον εσημείωσεν εξαρετικην εππυχίαν. Μϊα ανθρωποπλημμυρα κατέκλυσε τας οδούς και εγέμισε γρήγορα όχι μόνον την πλατείαν, αλλά και όλας τας παρόδους. Το ιππικόν ηναγκάσθη να ευρύνη διαρκώς περισσότερον την περιζωσθείσαν περιοχήν δια να περιλάβη όλον εκείνον τον ανθρώπινον όγκον. Εις έναν εξώστην tow δύο μεγάλων κτιρίων έναντι του Τελωνείου εστήθησαν αι σημαίαι των σωματείων. Γ. Κορδάτου, ό.π., σσ Επιμέλεια: Γιώργος Δαμιανός 13

14 2. Ο εργασιακός Μεσαίωνας των μεταλλωρύχων του Λαυρίου Για την πρώτη απεργία των μεταλλωρύχων του Λαυρίου, έχουμε πολύ λίγες πληροφορίες. Γνωστό μονάχα είναι πως η απεργία του 1883 είναι η πρώτη, όχι όμως και η τελευταία που έγινε στα μεταλλεία του Λαυρίου. Η δεύτερη απεργία έγινε το μήνα Ιούλη του Πρέπει να το τονίσουμε πως οι μεταλλωρύχοι του Λαυρίου δεν ήταν καθόλου οργανωμένοι στα χρόνια εκείνα. Το ταξικό τους ένστιχτο όμως τους έσπρωχνε στην απεργία, γιατί περνούσαν μια ζωή σκυλίσια. Δούλευαν ώρες και παίρνανε μεροκάματο από 2 ίσαμε 3 δραχμές. Αν ρωτάτε το που κοιμόντουσαν, θα φρίξετε διαβάζοντας τις εφημερίδες της τοτινής εποχής. Οι σκλάβοι της αρχαιότητας δε ζούσαν χειρότερα από τους νεότερους σκλάβους του Σερπιέρη. Εξάλλου δεν περνούσε βδομάδα που να μη σκοτωθούν κι ένας δύο εργάτες από τα βουλιμέντα και τα φουρνέλα. Στην θέση Δασκαλειό, εκεί που ήταν στα χρόνια εκείνα ανοιγμένο μεταλλείο, παραχώθηκαν πολλοί εργάτες, χωρίς η Εταιρεία να δώσει πεντάρα τσακιστή γι' αποζημίωση στις οικογένειές τους. Ακόμα οι παλιοί Λαυριώτες διηγούνται πως ο Σερπιέρης είχε φκιάσει στο δεύτερο πάτωμα του πηγαδιού της Καμάριζας, πλάι στη μηχανή, μια μαρμαρένια κάμαρα, κι' εκεί κρύβονταν τα πτώματα των σκοτωμένων από τα φουρνέλα και τα βουλιμέντα. Τη νύχτα ο καροτσέρης Κάλιος Μάνθος, από τους σπιτικούς του Σερπιέρη, μαζί με άλλους πιστούς της Εταιρείας βγάζανε στα κρυφά τα πτώματα και τα πήγαιναν και τα παράχωναν στα πεύκα του Άη Κωνσταντίνου. Έτσι, κάτω από τις συνθήκες αυτές, που θύμιζαν μεσαίωνα, οι μεταλλωρύχοι για δεύτερη φορά σηκώνουν κεφάλι κι' απεργούν. Γ. Κορδάτου, ό.ττ., σ Με βάση το παράθεμα και τις πληροφορίες που αποκομίσατε από το βιβλίο σας: α) Να διερευνήσετε τα αίτια δημιουργίας μισθωτών εργατών (προλεταριάτου) και συνακόλουθα εργατικού σωματείου κατ' αρχάς στην Σύρο. β) Να παρουσιάσετε τις ττροοτες προσπάθειες αντίστασης τους στην εκμετάλλευση τους και να αξιολογήσετε την αποτελεσματικότητά τους. γ) Να τεκμηριώσετε την άποψη του βιβλίου σας ότι «η Φεντερασιόν αποτέλεσε σημαντικό δίαυλο για το πέρασμα της σοσιαλιστικής και εργατικής ιδεολογίας στη χώρα». α) Να εξηγήσετε τους λόγους της σπανιότητας επιχειρηματικής επανεπένδυσης μέσα ατην Ελλάδα των κερδών της ομογένειας, εκτός αττό εκείνα που δαπανήθηκαν σε επιδεικτική κατανάλωση, β) Να ερμηνεύσετε τον «αμφίρροπο και ιδιόρρυθμο ρόλο της ομογένειας στην Ελλάδα». γ) Να σχολιάσετε τον χαρακτηρισμό των πλουσίων ομογενών ως «χρυσο- κανθάρων». 4. Διαβάστε προσεκτικά την παρακάτω πηγή και σε, συνδυασμό με τις ιστορικές σας γνώσεις, να απαντήσετε στις ερωτήσεις: α) Ποια ήταν τα χαρακτηριστικά του εργατικού κινήματος και πώς ερμηνεύονται αυτά ; β) Ποιοι παράγοντες συνετέλεσαν ώστε να διαφοροποιηθεί η κατάσταση που περιγράφεται στο παραπάνω απόσπασμα. Πηγή 1 «Η εργάσιμη μέρα στην Ελλάδα είναι μεγάλη, μακρύτερη από οπουδήποτε αλλού. Κανείς εργάτης δε φαντάζεται τα καλά και ευεργετικά που θα έφερνε η μέρα των οκτώ εργάσιμων ωρών. Δε γνωρίζουν παρά την εργάσιμη των δέκα, το λιγότερο, ενώ συνήθως η εργασία τους διαρκεί 12 ή 14 ώρες, χωρίς κανενός είδους επίδομα ή επιπλέον αμοιβή. Οι απεργίες ήταν πρακτικά άγνωστες μέχρι το Οι μόνες αξιομνημόνευτες απεργιακές κινητοποιήσεις που έλαβαν χώρα από τότε Επιμέλεια: Γιώργος Δαμιανός 14

15 ήταν τρεις και αφορούσαν την πρωτεύουσα. Αλλά τι κοινό έδωσε ελάχιστη προσοχή σε αυτές τις φασαρίες και οι απεργοί έκριναν ότι οι προσπά- θειές τους τούς κόστιζαν ακριβά. Δεν ξαναδοκίμασαν από τότε. Τα σωματεία έκαναν αρκετές προόδους εδώ και μερικά χρόνια και σχεδόν όλες οι βιομηχανίες έχουν τις ενώσεις και τις αδελφότητες τους». Percy Martin, Lm Grece nouvelle, Πηγή σχολικού βιβλίου, σελ Οι απεργίες ήταν πρακτικά άγνωστες μέχρι το Οι μόνες αξιομνημόνευτες απεργιακές κινητοποιήσεις που έλαβαν χώρα από τότε ήταν τρεις και αφορούσαν την πρωτεύουσα. Αλλά το κοινό έδωσε ελάχιστη προσοχή σ' αυτές τις φασαρίες και οι απεργοί έκριναν ότι οι προσπάθειες τους τούς κόστιζαν ακριβά. Δεν ξαναδοκίμασαν από τότε. Τα σωματεία έκαναν αρκετές προόδους εδώ και μερικά χρόνια και σχεδόν όλες οι βιομηχανίες έχουν τις ενώσεις και τις αδελφότητες τους... Οι γυναίκες δεν γίνονται δεκτές ως μέλη των σωματείων. (Percy martin, la grece nouvelle,1913) 6. Για την πρώτη απεργία των μεταλλωρύχων του Λαυρίου, έχουμε πολύ λίγες πληροφορίες. Γνωστό μονάχα είναι πως η απεργία του 1883 είναι η πρώτη, όχι όμως και η τελευταία που έγινε στα μεταλλεία του Λαυρίου. Η δεύτερη απεργία έγινε το μήνα Ιούλη του Πρέπει να το τονίσουμε πως οι μεταλλωρύχοι του Λαυρίου δεν ήταν καθόλου οργανωμένοι στα χρόνια εκείνα. Το ταξικό τους ένστιχτο όμως τους έσπρωχνε στην απεργία, γιατί περνούσαν μια ζωή σκυλίσια. Δούλευαν ώρες και παίρνανε μεροκάματο από 2 ίσαμε 3 δραχμές. Αν ρωτάτε το πού κοιμόντουσαν, θα φρίξετε διαβάζοντας τις εφημερίδες της τοτινής εποχής. Οι σκλάβοι της αρχαιότητας δε ζούσαν χειρότερα από τους νεότερους σκλάβους του Σερπιέρη. Εξάλλου δεν περνούσε βδομάδα που να μη σκοτωθούν κι ένας δύο εργάτες από τα βουλιμέντα και τα φουρνέλα. Στην θέση Δασκαλειό, εκεί που ήταν στα χρόνια εκείνα ανοιγμένο μεταλλείο, παραχώθηκαν πολλοί εργάτες, χωρίς η Εταιρεία να δώσει πεντάρα τσακιστή γι' αποζημίωση στις οικογένειες τους. Ακόμα οι παλιοί Λαυριώτες διηγούνται πως ο Σερπιέρης είχε φκιάσει στο δεύτερο πάτωμα του πηγαδιού της Καμάριζας, πλάι στη μηχανή, μια μαρμαρένια κάμαρα, κι εκεί κρύβονταν τα πτώματα των σκοτωμένων από τα φουρνέλα και τα βουλιμέντα. Τη νύχτα ο καροτσέρης Κάλιος Μάνθος, από τους σπιτικούς του Σερπιέρη, μαζί με άλλους πιστούς της Εταιρείας βγάζανε στα κρυφά τα πτώματα και τα πήγαιναν και τα παράχωναν στα πεύκα του Αϊ Κωνσταντίνου. Έτσι, κάτω από τις συνθήκες αυτές, που θύμιζαν μεσαίωνα, οι μεταλλωρύχοι για δεύτερη φορά σηκώνουν κεφάλι κι απεργούν. 7. Η Σοσιαλιστική Εργατική Ομοσπονδία Θεσσαλονίκης ξεκίνησε από τη μικρή πολιτική Λέσχη που ίδρυσε ο Αβραάμ Μπεναρόγιας μαζί με λίγους συνεργάτες του κατά τη διάρκεια της επανάστασης των Νεότουρκων, τον Ιούνιο του Σχεδόν ένα χρόνο αργότερα, το Μάιο και Ιούνιο του 1909, η μικρή σοσιαλιστική αυτή ομάδα αναδιοργανώθηκε και ονομάστηκε Σοσιαλιστική Εργατική Ομοσπονδία Θεσσαλονίκης, οργάνωση αποκλειστικά εβραϊκή. Ο Μπεναρόγιας και οι συνεργάτες του έλπιζαν να διευρύνουν την Φεντερασιόν επί ομοσπονδιακής βάσεως, έτσι ώστε να περιλάβει στους κόλπους της σοσιαλιστές όλων των εθνικοτήτων. Ωστόσο οι διαφορές ανάμεσα στις διάφορες εθνικής ομάδες και η έντονη εχθρότητα που επικρατούσε ανάμεσα στις σοσιαλιστικές οργανώσεις εμπόδισε μια τέτοια συνεργασία Παρ' όλα αυτά, τα πρώτα χρόνια η Φεντερασιόν ανέπτυξε αξιόλογη δραστηριότητα οργανώνοντας τους εργάτες της Μακεδονίας και συμβάλλοντας έτσι σημαντικά στην ανάπτυξη του ελληνικού σοσιαλιστικού και εργατικού κινήματος μετά τους Επιμέλεια: Γιώργος Δαμιανός 15

16 βαλκανικούς πολέμους και την προσάρτηση της Μακεδονίας στην Ελλάδα.. (Γ. β. Λεονταρίτη,. Το ελληνικό σοσιαλιστικό κίνημα κατά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, μτφρ. Σ. Αντίοχος, εκδ. Εξάντας, 1978, σσ ). 8. Το ιδρυτικό συνέδριο του ΣΕ.Κ.Ε: Το πρόγραμμα που ψηφίζεται στο ιδρυτικό συνέδριο (του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος - Σ.Ε.Κ.Ε.) τον Νοέμβριο του ζητά σε ό,τι αφορά το πεδίο της οικονομίας «την δια νόμου καθιέρωσιν οκταώρου και Κυριακής αργίας» την «ίδρυσιν υπό του κράτους ταμείων και συντάξεως... και... δωρεάν παροχήν της ιατρικής περιθάλψεως και φαρμάκων...». Ζητά επίσης την «κατάργησιν των εμμέσων φόρων,..», προοδευτική φορολογία στο εισόδημα και στα κεφάλαια, «συμμετοχή του κράτους εις τα κέρδη των μεγάλων μονοπωλίων», εθνικοποίηση των συγκοινωνιών, των Τραπεζών, των μεταλλείων και «συμμετοχή των εργατών εις την διοίκησιν...» καθώς και την εθνικοποίησιν των τσιφλικιών και των μοναστηριακών κτημάτων και την «παραχώρησίν των εις τας κοινότητας...» (Κ. Μοσκώφ, Εισαγωγικά στην Ιστορία του Κινήματος της Εργατικής Τάξης). Θέματα από τις πανελλαδικές εξετάσεις 1. Να αναφερθείτε στην κατάσταση του εργατικού κινήματος στην Ελλάδα κατά τον 19οαιώνα. Μονάδες 15 Πανελλαδικές Φεντερασιόν: ορισμός ( μον. 5) Εσπερινά Τα πρώτα βήματα του εργατικού κινήματος στην Ελλάδα έως την έναρξη του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου.(μον. 12) Εσπερ Φεντερασιόν: Ορισμός ( μον. 4) Ημερήσια Φεντερασιόν:.Ορισμός (μον. 5) Εσπερ.επαν Ποιοι λόγοι οδήγησαν στην καθυστέρηση της εμφάνισης και ανάπτυξης του εργατικού κινήματος στην Ελλάδα κατά τον 19ο αιώνα σε σχέση με άλλες χώρες; (μον. 14) Ημερήσια επαν Το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Ελλάδος (ΣΕΚΕ)μετονομάστηκε σε Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδος (Κ.Κ.Ε.) Σωστό ή Λάθος ( μον. 2) Εσπερ Φεντερασιόν : ορισμός (μον. 4) Ημερήσια Φεντερασιόν : ορισμός (μον. 5) Ημερήσια Αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας στοιχεία από το παράθεμα που σας δίνεται, να παρουσιάσετε και να εξηγήσετε τις ιδιομορφίες του εργατικού κινήματος στην Ελλάδα, σε σχέση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες, από το τέλος του 19ου αιώνα ως την έναρξη του Α' Παγκοσμίου Πολέμου.(μ. 25) 11. Υπάρχουν για τους εργοδότες και άλλες πηγές εργατικού δυναμικού εκτός από την εσωτερική αγορά. Εκατοντάδες ισπανοί και ιταλοί μεταλλωρύχοι δουλεύουν στο Λαύριο και γενικότερα, στην Ελλάδα του 19ου αιώνα, οι αλλοδαποί εργάτες είναι ενδημικό φαινόμενο: σε όλα σχεδόν τα δημόσια έργα και σε πολλές βιομηχανίες εργάζονται Αλβανοί, Αρμένιοι, Ιταλοί. Έτσι, καθώς η ελληνική αγορά εργασίας πάσχει από χρόνια στενότητα, καθώς δεν υπάρχουν στην χώρα δεξαμενές εργατικού δυναμικού, οι επιχειρηματικές τάξεις αντλούν από την παγκόσμια δεξαμενή με ικανοποιητικούς όρους. [...] Το δικαίωμα των εργατών να αλλάξουν εργοδότη ισοσταθμίζεται με το δικαίωμα των εργοδοτών να τηλεγραφήσουν στην Καλαβρία ή την Καταλωνία ζητώντας εργάτες προς Επιμέλεια: Γιώργος Δαμιανός 16

17 αντικατάσταση των οποιωνδήποτε απεργών. Οι συνθήκες αυτές έχουν δύο συνέπειες. Αφενός, τα ημερομίσθια των Ελλήνων δεν εκτοξεύονται προς τα πάνω, αλλά κυμαίνονται σταθερά σε επίπεδο αντίστοιχο προς αυτά που ζητούν οι ξένοι. αφετέρου, όμως, παραμένουν αρκετά ικανοποιητικά επειδή, άλλωστε, πολλοί από τους ξένους είναι ειδικευμένοι. Έτσι, η εξαθλίωση των ελλήνων εργατών δεν προχωρεί πέρα από κάποιο σημείο. ούτε, βεβαίως, και η εργατική ταξική τους συνείδηση που, για να αναπτυχθεί, θα έπρεπε να συντρέχουν συνθήκες εξαθλίωσης και μάλιστα χωρίς την διέξοδο της επιστροφής στα χωριά και τα χωράφια-διέξοδο που οι έλληνες εργάτες, στην πλειονότητά τους, διατηρούν ανοιχτή. Παράλληλη συνέπεια: οι απεργίες σπανίζουν. Στην Ελλάδα δεν είναι μόνο το ότι πολλές ιδέες εισάγονται, άρα είναι φυσικό και να καθυστερούν. υπάρχουν επιπλέον και οι συνθήκες μιας οικονομίας που δεν έχει ακόμη εκβιομηχανιστεί. Δεν αρκεί η συντεχνιακή κατοχύρωση των δικαιωμάτων της ψήφου και του συνεταιρίζεσθαι για να εδραιωθεί, στο Δίκαιο, το δικαίωμα της απεργίας. χρειάζεται και η ουσιαστική εμπειρία της απεργίας στην καθημερινή πραγματικότητα των ανθρώπωνδηλαδή, χρειάζεται εργασία στο εργοστάσιο, άρα βιομηχανία. (Γ.Β. Δερτιλής, Ιστορία του Ελληνικού Κράτους , τ. Α', εκδ. Εστία, Αθήνα 2005, σσ. 347, 350 Ημερ. Επαν Στον ιδεολογικό τομέα η επικράτηση της Μεγάλης Ιδέας ευνόησε την ανάπτυξη και τη διάδοση ιδεολογιών με κοινωνικό και ταξικό περιεχόμενο. Σωστό ή Λάθος (μον. 2) Ημερ επαν Φεντερασιόν : ορισμός (μον. 5) Ημερήσια Αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας στοιχεία από τα παρακάτω κείμενα, να παρουσιάσετε: 15. α) τους παράγοντες, οι οποίοι έδωσαν ώθηση στο ελληνικό εργατικό κίνημα, από την ενσωμάτωση της Θεσσαλονίκης στην Ελλάδα έως και την ίδρυση του ΣΕΚΕ (μονάδες 15) και β) τις αρχές και το πρόγραμμα του ΣΕΚΕ (μονάδες 10). Μονάδες 25 Ημερήσια επαν ΚΕΙΜΕΝΟ Α Οι βαλκανικοί πόλεμοι μέ την έπιστράτευσιν είχον νεκρώσει πάσαν σοσιαλιστικην ζύμωσιν είς την Παλαιαν Ελλάδα. Ή έπιστράτευσις, ό στρατιωτικός νόμος και αί έθνικαι νίκαι μετέβαλον την κατάστασιν. Άλλα συγχρόνως οι πόλεμοι ήνοιξαν νέους και άνελπίστους όρίζοντας καπιταλιστικής άναπτύξεως δια την μικραν άλλοτε Ελλάδα. Και μαζι μέ την άνάπτυξιν της βιομηχανίας, της ναυτιλίας και τού έμπορίου, της μεταφοράς και της συγκοινωνίας, άναπτύσσεται και ή έργατικη τάξις. Ή σοσιαλιστικη ίδέα έπανευρίσκει την έκδήλωσίν της. Ή άπήχησις της Φεντερασιον έχει και αύτη εύνοϊκην έπίδρασιν. [...] Το 1918 είς 700 και πλέον μεγάλας έπιχειρήσεις ήσχολούντο περι τούς έργάτας βιομηχανίας. Άλλοι τούλάχιστον έργάται βιοτεχνίας και έμπορίου δέον να προστεθούν είς τον άριθμον τών βιομηχανικών έργατών. Ή συντεχνιακή μορφη της οικονομίας παρεχώρησε την θέσιν της είς την καθαρώς κεφαλαιοκρατικήν. (Α. Μπεναρόγιας, Ή πρώτη σταδιοδρομία του ελληνικού προλεταριάτου, επιμ. Α. Έλεφάντη, Αθήνα: «Κομμούνα», 1986, σσ. 86, 110). 17. ΚΕΙΜΕΝΟ Β: [ΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΤΟΥ ΣΕΚΕ]: «Το συνέδριο τού Κόμματος δέχεται: την κατάργησιν τού βασιλικού θεσμού και την έκδημοκράτησιν της νομοθετικης, έκτελεστικης και δικαστικης έξουσίας, δηλαδη την έγκαθίδρυσιν της Λαϊκης Δημοκρατίας ώς μεταβατικης περιόδου δια την πραγματοποίησιν της σοσιαλιστικης πολιτείας». (Γ. Κορδάτος, 'Ιστορία του 'Ελληνικού Έργατικου Κινήματος, Αθήνα: Εκδόσεις Μπουκουμάνης, 1972, σ. 315). 18. Το σχέδιο πάνω στην εξωτερική πολιτική πού υιοθετήθηκε άπο το Σοσιαλιστικο Έργατικο Επιμέλεια: Γιώργος Δαμιανός 17

18 Κόμμα Ελλάδος (ΣΕΚΕ), ήταν το άκόλουθο: [...] 19. Καταγγελία όλων τών μυστικών συνθηκών και κατάργησις της μυστικης διπλωματίας. 20. Άμεσος άποστράτευσις και γενικος άφοπλισμος και κατεδάφισις όλων τών φρουρίων και οχυρώσεων. 21. Άποκατάστασις όλων τών Έθνών μικρών και μεγάλων μέ πληρες δικαίωμα ν' άποφασίζουν περι τού συστήματος της διοικήσεώς των. 22. Κατάρτισις τών τωρινών συμμαχιών και άμεσος σχηματισμος της Κοινωνίας τών Έθνών προς έξασφάλισιν της άνεξαρτησίας άπάντων. 23. Προς πραγματοποίησιν τών άνωτέρω όρων το Σοσιαλιστικον Έργατικον Κόμμα της Ελλάδος κρίνει άναγκαίαν και έπείγουσαν την σύγκλησιν διεθνούς σοσιαλιστικού συνεδρίου ου αι άποφάσεις να είναι ύποχρεωτικαι δι' όλα τα έργατικα κόμματα. (Γ. Β. Λεονταρίτης, Το 'Ελληνικό Σοσιαλιστικό Κίνημα κατά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, μετ. Σ. Άντίοχος, Αθήνα: 'Εξάντας, 1978, σ. 270). 24. S Η πολιτική και κοινωνική επιρροή των σοσιαλιστικών ομάδων και των εργατικών ομαδοποιήσεων, στο τέλος του 19ο υ αιώνα, ήταν σαφώς μεγαλύτερη στην Ελλάδα από εκείνη που άσκησαν αντίστοιχα κινήματα σε βιομηχανικές χώρες της Δύσης αλλά και σε βαλκανικές. Σωστό ή Λάθος (μον. 2) Ημερήσια 2014 Επιμέλεια: Γιώργος Δαμιανός 18

19 3. Οι οικονομικές συνθήκες κατά την περίοδο σύνοψη της ενότητας Ο βενιζελισμός και οι επιδιώξεις του βενιζελισμός : μια νέα πολιτική αντίληψη, με εκπρόσωπο της τον Ελευθέριο Βενιζέλο ( ) Στον οικονομικό τομέα ο βενιζελισμός θεωρούσε το ελληνικό κράτος ως μοχλό έκφρασης και ανάπτυξης του ελληνισμού. Βασική προϋπόθεση : α) ο θεσμικός εκσυγχρονισμός β) η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων του έθνους. Ο Βενιζέλος, στην διαμόρφωση και υλοποίηση των νέων στόχων, συσπείρωσε γύρω του μια δραστήρια αστική τάξη, που εξακολουθούσε να έχει οικονομικές δραστηριότητες στην Ανατολική Μεσογειο και φιλοδοξούσε να κυριαρχήσει πολιτικά. Ισχυρή ελληνική οικονομική παρουσία α) στα λιμάνια της νότιας Ρωσίας, στη λεκάνη του Δουναβη και το εσωτερικό της Ρουμανίας, γ) στον Πόντο και τα μικρασιατικά παράλια δ) στη Θεσσαλονίκη, την Αλεξάνδρεια, το Σουδάν. Η δημιουργία ενός ισχυρού εθνικού κέντρου, που θα μπορούσε να παρεμβαίνει και να προστατεύει τα συμφέροντα των πολιτών της, θα διασφάλιζε τον πλούτο από τις περιοχές αυτές. Διεκδίκηση της Μεγάλης Ιδέας Οι προϋπολογισμοί του κράτους σ' αυτά τα δύσκολα χρόνια ήταν πλεονασματικοί > τα έσοδα ήταν και τα έξοδα δρχ, παρά τις αυξημένες στρατιωτικές δαπάνες. Τα αποτελέσματα των μεταναστεύσεων στις Η.Π.Α. Η μετανάστευση στις Η.Π.Α: α) εκτόνωσε τις κοινωνικές εντάσεις που προήλθαν από τη σταφιδική κρίση. β) ενίσχυσε την οικονομία της υπαίθρου μέσω των εμβασμάτων των μεταναστών. Τα αποτελέσματα των βαλκανικών πολέμων Οι βαλκανικοί πόλεμοι δεν κόστισαν πολλά στην εθνική οικονομία, όπως οι στρατιωτικές επιχειρήσεις του 19ου αιώνα. 1. Η Ελλάδα βγήκε κερδισμένη από τον πόλεμο, αφού απέκτησε πλούσιες περιοχές ( Ήπειρο, Δυτική και Κεντρική Μακεδονία, Κρήτη Αιγαίο και νεο εργατικό δυμαμικό. 2. Νέες οικονομικές προοπτικές αύξηση γεωργικής παραγωγής, αφού τα νεοαποκτηθέντα Επιμέλεια: Γιώργος Δαμιανός 19

20 εδάφη ήταν πεδινά και αρδευόμενα. 3. Κύριο πρόβλημα : οι ισχυρές μειονότητες στις περιοχές αυτές, π.χ. στην Ήπειρο δίπλα στους Έλληνες υπήρχαν, το 1914, μουσουλμάνοι ( αλβανικής κυρίως καταγωγής ) και Εβραίοι και Βλάχοι. 4. Η Ελλάδα έγινε υπολογίσιμη δύναμη και αύξησε σημαντικά την εμπιστοσύνη στις αγορές χρήματος και πιστώσεων. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ Α. Ερωτήσεις σύντομης απάντησης 1.Ποια θα έπρεπε να είναι η βασική επιδίωξη του ελληνικού κράτους σύμφωνα με τις απόψεις του βενιζελισμού ; 2.Ποιες προϋποθέσεις χρειάζονταν για την ένταξη της χώρας στον σύγχρονο κόσμο ; 3.Ποια η οικονομική πορεία της Ελλάδας σύμφωνα με τους προϋπολογισμούς ( π.χ. 1911) ; 4.Ποιες οι συνέπειες των μεταναστεύσεων στις Η.Π.Α. ; 5.Ποια τα αποτελέσματα των βαλκανικών πολέμων ; 6.Τι ονομάζεται Βενιζελισμός; Ποια τα χρονικά του πλαίσια; Ποια η επιδίωξη του κράτους σύμφωνα με το Βενιζελισμό; Με ποιες προϋποθέσεις θα μπορούσε να επιτευχθεί αυτή η επιδίωξη; 7.Ποιοι παράγοντες συντέλεσαν στη διαμόρφωση και υλοποίηση των επιλογών του Βενιζέλου; 8.Σε ποιες κοινωνικές ομάδες στηρίχτηκε ο Βενιζέλος για τη διεκδίκηση της Μεγάλης Ελλάδας; 9.Ποια η οικονομική κατάσταση της χώρας από το 1910 και μέχρι την έναρξη του Α' Παγκοσμίου Πολέμου; 10.Ποιες οι συνέπειες της υπερπόντιας μετανάστευσης για την οικονομική ζωή της Ελλάδας; 11.Ποιες οι θετικές συνέπειες των Βαλκανικών πολέμων για την ελληνική οικονομία; Ποιο πρόβλημα προέκυψε με το τέλος των Βαλκανικών πολέμων; 3.Γιατί η Ελλάδα έγινε υπολογίσιμη δύναμη με το τέλος των Βαλκανικών πολέμων; σωστό - λάθος 1.Λόγω των αυξημένων στρατιωτικών δαπανών κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών πολέμων οι προϋπολογισμοί του κράτους δεν μπορούσαν να είναι πλεονασματικοί. 2Η μετανάστευση στις ΗΠΑ δεν κατάφερε να εκτονώσει τις κοινωνικές εντάσεις, αλλά ενίσχυσε την οικονομία της υπαίθρου. 3.Ο βενιζελισμός θεωρούσε το ελληνικό κράτος ως μοχλό έκφρασης και ανάπτυξης του Ελληνισμού. 4.Παρόλη την οικονομική ανάπτυξη που σημειώθηκε, οι προϋπολογισμοί της χώρας παρέμεναν ελλειμματικοί. 5.Κύριο πρόβλημα στην Ελλάδα μετά τους Βαλκανικούς πολέμους ήταν οι ισχυρές μειονότητες. 6.Μια από τις συνέπειες των Βαλκανικών πολέμων ήταν να αποκτηθούν, επί το πλείστον, πεδινά και αρδευόμενα εδάφη. Επιμέλεια: Γιώργος Δαμιανός 20