ΑΠΟ ΤΗ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ ΜΕΧΡΙ ΤΗ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΟΥ ΚΑΡΛΟΒΙΤΣ. ΟΙ ΟΘΩΜΑΝΟΙ ΧΑΝΟΥΝ ΤΗΝ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟ ( )

Transcript

1 ΑΠΟ ΤΗ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ ΜΕΧΡΙ ΤΗ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΟΥ ΚΑΡΛΟΒΙΤΣ. ΟΙ ΟΘΩΜΑΝΟΙ ΧΑΝΟΥΝ ΤΗΝ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟ ( ) Τα επαναστατικά κινήµατα του Θόδωρου Μπούα, του Διονυσίου Τυρνόβου και του Διονυσίου Τρίκκης ή Σκυλοσόφου. Ίδρυση Πατριαρχικών Σχολείων ( ) Μετά την κατάληψη της Κύπρου από τους Τούρκους, την καταστολή των ελληνικών εξεγέρσεων και την ταπεινωτική για την ενετική κυριαρχία συνθήκη του 1573, η Βενετία έπαψε να αποτελεί πλέον την ελπίδα του ελληνισµού στην προσπάθεια αποτίναξης της οθωµανικής κυριαρχίας. Εξάλλου η ενετική παντοκρατορία στη Μεσόγειο είχε δεχθεί ισχυρότατο πλήγµα µε την απώλεια σηµαντικών κτήσεών της από τους Οθωµανούς. Έτσι στον χριστιανικό κόσµο ανέτειλε η δύναµη της Ισπανίας και της Ρωσίας, δυνάµεις προς τις οποίες θα στρεφόταν στο εξής ο ελληνισµός για την παροχή βοήθειας στις κατά καιρούς εξεγέρσεις του. Ο Γερµανός ιστορικός Zinkeisen αναφέρει χαρακτηριστική έκθεση του 1576, γραµµένη από τον Ενετό πρέσβη στην Κωνσταντινούπολη, η οποία καταδεικνύει την αλλαγή προσανατολισµού των βαλκανικών εθνών και κυρίως του ελληνικού: «Από τη Μόσχα φοβάται ο Μέγας Αυθέντης, επειδή ο Μέγας Δούκας της Ρωσίας ανήκει στην Ελληνική Εκκλησία, όπως και οι λαοί της Βουλγαρίας, Σερβίας, Βοσνίας, Πελοποννήσου και Ελλάδος, οι οποίοι για τον λόγο αυτό είναι αφοσιωµένοι στο όνοµά του, έτοιµοι πάντοτε να πάρουν στα χέρια τα όπλα και επαναστατώντας να απελευθερωθούν από την τουρκική δουλεία και να υπαχθούν στο κράτος του». Οι Ενετοί προσπάθησαν λίγο µετά τη συνθήκη του 1573 να αντιδράσουν στην Κύπρο, οργανώνοντας εξέγερση. Το 1578 οι χριστιανοί κάτοικοι της Κύπρου, αλλά και αρκετοί Οθωµανοί, επαναστάτησαν εναντίον των τουρκικών στρατευµάτων και σκότωσαν τον Η κατάληψη της Κύπρου από τους Οθωµανούς και η συνθήκη

2 Άραβα Μπέη Αχµέτ πασά, καλώντας ταυτόχρονα σε βοήθεια τον πάπα, τους Ενετούς και τον βασιλιά της Ισπανίας. Τελικώς όµως ισχυρές οθωµανικές δυνάµεις κατέστειλαν την εξέγερση και αποκατέστησαν την τάξη. Σοβαρές εξεγέρσεις σηµειώθηκαν λίγα χρόνια µετά στην Ήπειρο. Αρχικά, το 1581, οι κάτοικοι της Χιµάρας έστειλαν στον πάπα Γρηγόριο ΙΓ επιστολή, µε την οποία του ζητούσαν να τους προµηθεύσει όπλα αλλά και ρουχισµό και να µεσολαβήσει στον βασιλιά της Ισπανίας, ώστε να επιστρέψουν οι Έλληνες της Αλβανίας που βρίσκονταν τότε στο Βασίλειο της Νεαπόλεως, και να οργανώσουν εξέγερση. Οι Χιµαριώτες διαβεβαίωναν τον πάπα ότι θα προσχωρούσαν στην Καθολική Εκκλησία, αρκεί να εξακολουθούσαν να έχουν την ελληνική λειτουργία στους ναούς τους. Έλεγαν οι Χιµαριώτες προς τον πάπα: «Αγιώτατε πάτερ, εάν αυτό ποιήσης και λυτρώσης ηµάς και τα παιδιά µας όλης της Γρέτζιας, όπου καθηµερινώς τα πνίγουν οι ασεβείς και τα κάνουν τουρκόπουλα». Τελικώς όµως, παρά το ενδιαφέρον που έδειξε ο Γρηγόριος, δεν είχε κανένα αποτέλεσµα αυτή η κίνηση των κατοίκων της Χιµάρας, διότι οι Ισπανοί δεν συµφώνησαν µε την πρόταση. Έτσι οι Χιµαριώτες έκαναν µόνοι τους τον αγώνα, µέχρι το 1590, οπότε και κατέθεσαν τα όπλα. Λίγα χρόνια µετά την επιστολή αυτή, το 1585, ο αρµατολός Θόδωρος Μπούας ή Γρίβας, υποκινούµενος και από τους Ενετούς, ύψωσε τη σηµαία της επανάστασης στην Ακαρνανία και την Ήπειρο και αφού έσφαξε τους Τούρκους στο Ξηρόµερο και τη Βόνιτσα παρέσυρε σε εξέγερση τους αρµατολούς της Ηπείρου Πούλιο Δράκο και Μαλάµο. Αυτοί, αφού κατέλαβαν την Άρτα, βάδισαν µε τις δυνάµεις τους προς τα Γιάννενα. Οι Οθωµανοί αντέδρασαν µε συγκέντρωση δυνάµεων από τη Θεσσαλία και τη Μακεδονία, ενώ ο πασάς της Ναυπάκτου βάδιζε προς την εξεγερµένη Ακαρνανία. Ο Θόδωρος Μπούας και οι δυνάµεις του πολέµησαν γενναία στην περιοχή του Αχελώου, προσδοκώντας βοήθεια από τον αδελφό του Μπούα Γκίνο, που δρούσε στην Ήπειρο. Εκεί όµως οι Οθωµανοί κατάφεραν να διαλύσουν τις οµάδες του Γκίνο Μπούα και να εξοντώσουν τον ίδιο στην περιοχή της Περατιάς. Ο Θόδωρος Μπούας υποχώρησε για να µην κυκλωθεί και κατάφερε τραυµατισµένος βαριά να περάσει στην Ιθάκη, όπου και πέθανε. Στα τέλη του 16ου αιώνα, ξέσπασε άλλη µία εξέγερση στην ίδια περιοχή της Βορείου Ηπείρου, µε πρωταγωνιστή τον επίσκοπο Αχρίδος Αθανάσιο. Ο Αθανάσιος, Μανιά- Το 1581 οι κάτοικοι της Χιµάρας απευθύνθηκαν στον πάπα Γρη-

3 της στην καταγωγή, συνεργάστηκε µε τον Ενετό προβλεπτή της Κέρκυρας Άγγελο Μπαζαντόνα και ζήτησε τη βοήθεια των Ενετών του Βουθρωτού, ώστε να απελευθερώσει τη βόρεια Ήπειρο. Μετά την άρνηση των Ενετών, ο Αθανάσιος στράφηκε στους Ισπανούς, ενώ ταυτόχρονα, το καλοκαίρι του 1596, ξεσήκωσε τους Χιµαριώτες και επικεφαλής οπλισµένων και µε λίγους Ισπανούς, επιτέθηκε στο τουρκικό φρούριο Τσέρνα, χωρίς όµως επιτυχία. Στη συνέχεια ο Αθανάσιος έκανε περιοδεία στην Ευρώπη, ζητώντας βοήθεια να οργανώσει εξέγερση στην περιοχή του. Τα ίχνη του, µετά από αλλεπάλληλες περιοδείες, χάνονται περί τα 1615, ενώ βρισκόταν στη Μάνη- πιθανόν δε να πέθανε εκεί. Την ίδια περίπου εποχή, το 1600, επαναλήφθηκαν οι απόπειρες απελευθέρωσης της Κύπρου, αυτή τη φορά από τον Δούκα της Σαβοΐας Κάρολο Β. Ο Κάρολος προσπάθησε να αποσπάσει την Κύπρο από τους Οθωµανούς, µε την οργάνωση επαναστατικών κινήσεων στο νησί, στις οποίες πρωτοστάτησαν ο οπλαρχηγός Βίκτωρ Ζεµπετός και οι αρχιεπίσκοποι Κύπρου και Πάφου Χριστόδουλος και Λεόντιος. Οι Έλληνες µετά από µακροχρόνιο αγώνα προετοιµασίας και αφού είχαν αρχίσει τις εχθροπραξίες, έµειναν τελικά χωρίς τη βοήθεια του Καρόλου και αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν κάθε ιδέα εξέγερσης. Το 1595 έχουµε και την επαναστατική κίνηση από τον επίσκοπο Τυρνόβου Διονύσιο, ο οποίος µάλλον καταγόταν από αρχοντική βυζαντινή οικογένεια που προερχόταν από τους Παλαιολόγους και τους Κατακουζηνούς. Ο Διονύσιος είχε σπουδάσει στη Ρώµη, ήταν απεσταλµένος του πάπα στην Πολωνία, είχε διατελέσει ηγούµενος σε µονή της Γαλικίας και εν τέλει διορίστηκε από τον πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Ιερεµία µητροπολίτης Τυρνόβου Βουλγαρίας. Εκεί άρχισε να συνωµοτεί εναντίον των Τούρκων, σε συνεργασία µε τον ηγεµόνα της Τρανσυλβανίας Σιγισµούνδο και αργότερα µε τον ηγεµόνα της Βλαχίας Μιχαήλ Γενναίο. Τον Οκτώβριο του 1598 ο Μιχαήλ εισέβαλε µε δυνάµεις του στη Βουλγαρία και νίκησε τους Τούρκους στη Νικόπολη και το Βιδίνι, αλλά αποχώρησε από τη Βουλγαρία, ακολουθούµενος από χιλιάδες χριστιανών, οι οποίοι µε επικεφαλής τον Διονύσιο έφυγαν από τη χώρα για τον φόβο των αντιποίνων. Ο Διονύσιος έγινε σύµβουλος του Μιχαήλ, σχεδιάζοντας γενική εξέγερση στα Βαλκάνια, αλλά µετά τον θάνατο του Βλάχου ηγεµόνα το 1601 αναγκάστηκε να φύγει στη Βιέννη, συνεχίζοντας όµως µέχρι το τέλος της ζωής του τις προσπάθειες για µια Ο Θεόδωρος Μπούας ή Γρίβας ξεκίνησε την επανάσταση

4 εξέγερση των βαλκανικών λαών, ερχόµενος σε επαφή µε δυτικούς ηγεµόνες, χωρίς όµως κανένα αποτέλεσµα. Ο Διονύσιος πέθανε µάλλον το Ένας άλλος επίσκοπος Διονύσιος, ο µητροπολίτης Τρίκκης, το 1600 στη Θεσσαλία και το 1611 στην Ήπειρο, οργάνωσε µία από τις πλέον σοβαρές ελληνικές εξεγέρσεις του 17ου αιώνα. Ο Διονύσιος καταγόταν από εύπορη οικογένεια της Ηπείρου και ήταν µοναχός στη µονή του Αγίου Δηµητρίου στη Θεσπρωτία. Στη συνέχεια σπούδασε στην Ιταλία φιλολογία, φιλοσοφία και ιατρική- εξού και το προσωνύµιο Φιλόσοφος ή Σκυλόσοφος για τους αντιπάλους του. Το 1591 τοποθετήθηκε µητροπολίτης Λαρίσης και Τρίκκης και αµέσως ήρθε σε επαφή µε τους αρµατολούς της περιοχής για την οργάνωση εξέγερσης. Το 1600 ξεσήκωσε τους Έλληνες της Θεσσαλίας, ενώ ταυτόχρονα έκανε έκκληση στον Φίλιππο της Ισπανίας και στον πάπα για παροχή βοήθειας. Εν τέλει οι Τούρκοι κατέστειλαν την εξέγερση στη Θεσσαλία και προχώρησαν σε αντίποινα, σκοτώνοντας και αρκετούς ιερωµένους, όπως τον νεοµάρτυρα Σεραφείµ, αρχιεπίσκοπο Νεοχωρίου και Φαναρίου. Ο Διονύσιος έφυγε στη Ρώµη, ενώ το Οικου- µενικό Πατριαρχείο τον καθαίρεσε. Ο Διονύσιος συνέχισε τις προσπάθειές του για εθνική απελευθέρωση από τη Ρώµη, µε εκκλήσεις προς τον Γερµανό αυτοκράτορα Ροδόλφο και τον Φίλιππο της Ισπανίας. Έκανε µάλιστα και σχετικές περιοδείες στη Γερµανία και την Ισπανία, όπου συναντήθηκε µε Έλληνες λόγιους της διασποράς. Όλες αυτές οι κινήσεις είχαν αντίκτυπο στο εσωτερικό, καθώς διάφοροι απεσταλµένοι της Ισπανίας και της Γερµανίας ταξίδευαν συχνά στην Ήπειρο και τη Θεσσαλία, οργανώνοντας εξεγέρσεις µε ένοπλα σώµατα Ελλήνων. Το 1609 ο Διονύσιος επέστρεψε στην Ήπειρο, στη µονή του Αγίου Δηµητρίου στη Θεσπρωτία, όπου ήταν στο παρελθόν µοναχός. Σε ηλικία περίπου 60 ετών, άρχισε µεγάλες περιοδείες στα χωριά, όπου θεράπευε αρρώστους, και µε τη ρητορική του δεινότητα ξεσήκωνε τους Έλληνες χωρικούς εναντίον των Οθωµανών. Πολύ γρήγορα, τα χωριά της Ηπείρου και της Θεσσαλίας επαναστάτησαν. Στις αρχές Σεπτεµβρίου του 1611, περίπου χωρικοί, έσφαξαν τους Τούρκους στα χωριά Ζαραβούσα και Τουρκογρανίτσα. Στη συνέχεια οι εξεγερµένοι χωρικοί, κινήθηκαν προς τα Γιάννενα, τα οποία µάλιστα προς στιγµήν τα κατέλαβαν, µε επικεφαλής τον Διονύσιο. Αλλά την εποµένη ο Οσµάν πασάς, διοικητής των Ιωαννίνων, κατάφερε να εκδιώξει εύκολα τους Ο επίσκοπος και µετέπειτα µητροπολίτης Τυρνόβου, Διο-

5 ανοργάνωτους χωρικούς που φώναζαν «Κύριε Ελέησον» και «χαράτζι χαρατζόπουλον, αναζούλι αναζουλόπουλον», ειρωνευόµενοι τους βαρείς φόρους των Οθωµανών. Μετά την καταστολή της εξέγερσης, οι Τούρκοι έπιασαν τον Διονύσιο, τον έγδαραν ζωντανό στην πλατεία των Ιωαννίνων, γέµισαν το δέρµα του µε άχυρα, του φόρεσαν τα αρχιερατικά άµφια και τον έσυραν στους δρόµους της πόλης για 3 ηµέρες. Το µαρτυρικό κουφάρι του Διονυσίου µαζί µε 85 κεφάλια επαναστατών στάλθηκαν στην Κωνσταντινούπολη και πετάχτηκαν στους σουλτανικούς σταύλους. Οι συνέπειες από την αποτυχηµένη εξέγερση του Διονυσίου ήταν τραγικές για τους ελληνικούς πληθυσµούς της Ηπείρου, οι οποίοι υπέστησαν µεγάλες διώξεις και καταστροφές από τους Οθωµανούς. Το κίνηµα του Διονυσίου στηλιτεύτηκε σκληρά από τον Μάξιµο Πελοποννήσιο, ο οποίος σε ένα ιδιαίτερα σκληρό κείµενο, το Στηλιτευτικόν, αποκαλεί, τον µαρτυρικό οπωσδήποτε δεσπότη, «σπορέα των κακών» και «νέον διάβολον». Κατ αναλογία η λαϊκή µούσα αντέδρασε στα δεινά που ακολούθησαν το κίνηµα του Διονυσίου, αλλά εδώ ο λαϊκός τόνος είναι περισσότερο ακριβής και πιο επιεικής µε τον ιεράρχη, καθώς σιωπηρά αναγνωρίζονται τα ευγενικά του κίνητρα. Το σχετικό δηµοτικό τραγούδι λέει χαρακτηριστικά: «Δεσπότη µου τι σήκωσες τον κόσµο στο σεφέρι και ρήµαξαν τα Γιάννενα και ρήµαξεν ο τόπος; Μείναν τα σπίτια αδειανά, γεµίσαν τα χανδάκια κι ο τούρκος δεν απόσωσε να κόβη και να καίη Δεν έχει η µάνα πια παιδιά και τα παιδιά γονέους Κι εσένα το τοµάρι σου το στείλανε στην Πόλη να τρων οι κότες πίτουρα, να νταβουλάν οι γύφτοι και να ξυπνάει η Τουρκιά να κάνει ραµαζάνι». Την ίδια περίπου εποχή, στην Κωνσταντινούπολη έχουµε µια σηµαντική εξέλιξη, που έµελλε να καθορίσει τη ζωή του ελληνικού έθνους, στους επόµενους αιώνες. Το 1593 συνήλθε στην Κωνσταντινούπολη Οικουµενική Σύνοδος. Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως ήταν τότε ο Ιερεµίας Β ο Τρανός. Η σύνοδος έδωσε εντολή στους κατά τόπους µητροπολίτες να φροντίσουν για την ίδρυση σχολείων. Αυτή είναι η πρώτη επίσηµη πράξη της Ορθόδοξης Εκκλησίας που αναφέρεται στο ζήτηµα της ανάπτυξης της παιδείας. Η απόφαση έλεγε συγκεκριµένα: «Ώρισεν ἡ ἁγία Σύνοδος ἕκαστον ἐπίσκοπον ἐν Ο Διονύσιος Φιλόσοφος ή Σκυλόσοφος, καταγόµενος από

6 τῆ ἑαυτού παροικία φροντίδα καί δαπάνην τήν δυναµένην ποιεῖν, ὥστε τά θεῖα καί ἱερά γράµµατα δύνασθαι διδάσκεσθαι βοηθεῖν δέ κατά δύναµιν τοῖς ἐθέλουσι διδάσκειν καί τοῖς µαθεῖν προαιρουµένοις, εάν τῶν ἐπιτηδείων χρείαν ἔχουσιν». Η απόφαση αυτή έπαιξε σηµαντικό ρόλο στη θεµελίωση της ελληνορθόδοξης εκπαίδευσης και οπωσδήποτε συνέβαλε στη δηµιουργία µιας συνείδησης θρησκευτικής και εθνικής ενότητας. Τα σχολεία είχαν γρήγορη ανάπτυξη, µε τη βοήθεια συχνά ευπόρων Ελλήνων, εµπόρων κυρίως, οι οποίοι χρηµατοδοτούσαν την ίδρυση σχολείων στις ελληνικές περιοχές, αλλά και στον χώρο της ελληνικής διασποράς. Το φαινόµενο του ευεργετισµού γνωρίζει έκτοτε σηµαντική ανάπτυξη, κυρίως στον χώρο των ελληνικών κοινοτήτων της δυτικής και κεντρικής Ευρώπης. Έτσι, στις αρχές του 17ου αιώνα, ο ελληνισµός µπαίνει σε µια νέα ιστορική περίοδο, η οποία θα είναι η απαρχή µια νέας εθνικής αυτοσυνειδησίας. Το πλέον χαρακτηριστικό σηµείο της νέας αυτής πραγµατικότητας για τον ελληνισµό, θα είναι η συνείδηση που αρχίζει πλέον να εδραιώνεται, ότι όλες οι δοξασίες και τα χρησµολόγια, οι προφητείες και οι εσχατολογικές προσεγγίσεις που εναπόθεταν τις ελπίδες του ελληνικού έθνους στην καλή του µοίρα και στη θεία πρόνοια, δεν είχαν κανένα νόηµα. Σιγά σιγά οι ελληνικοί πληθυσµοί συνειδητοποιούσαν τη νέα πραγµατικότητα της κατάκτησης και αποδέχονταν τις συνέπειές της, φροντίζοντας τόσο για την επιβίωσή τους, όσο και για τη δηµιουργία προϋποθέσεων µακροχρόνιας και σοβαρής αντίστασης. Στη συνειδητοποίηση αυτή συνέβαλε και η διάψευση των ελπίδων που είχαν εναποθέσει στις δυτικές χριστιανικές δυνάµεις. Η αποδυνάµωση της ενετικής κυριαρχίας, οι οθω- µανικές επιτυχίες, αλλά και η αδιαφορία των υπολοίπων δυτικών ηγεµόνων για την τύχη του ανατολικού χριστιανισµού, κατέστησαν σαφή τα νέα ιστορικά δεδοµένα. Την εποχή αυτή αρχίζουν να κυκλοφορούν ευρύτατα στον ελληνικό χώρο διάφορα έµµετρα χρονικά, τα οποία εξιστορούν µε ειρωνεία και διάθεση κριτικής, όλη αυτή την περίοδο µετά την Άλωση, καθώς και τις συλλογικές αυταπάτες του ελληνισµού, απέναντι τόσο στις προθέσεις των άλλων χριστιανικών κρατών, αλλά και απέναντι στη νέα ελπίδα που άρχισε να διαγράφεται, τη ρωσική ορθόδοξη χριστιανοσύνη. Ένα τέτοιο παράδειγµα είναι η έµµετρη κριτική του µητροπολίτη Μυρέων Ματθαίου, ο οποίος συνέταξε ένα µάλλον άτεχνο, αλλά χαρακτηριστικό κείµενο µε τίτλο Ιστορία κατά την Ουγγροβλαχίαν τελεσθέντων. Λέει ο Ματθαίος: Η αποτυχηµένη εξέγερση του Διονυσίου είχε καταστροφικές Ήδη από τις πρώτες δεκαετίες της οθωµανικής κυριαρχίας

7 «Ωσάν το πάθαµεν ηµείς οι ταπεινοί Ρωµαίοι εχάσαµεν την δόξα µας, σκήπτρα και βασιλείαν και µας ορίζουν οι εχθροί, το γένος των βαρβάρων τον στέφανόν µας έλαβον εκ λίθων και µαργάρων ότι ηµείς δεν είµεστεν άξιοι να το φορούµεν άλλοι επήραν και φορούν κι εµείς το θεωρούµεν. Ουαί σ εµάς αφέντη µου, µε την ολίγη γνώση οπ έχοµεν το θάρρος µας µέσα εις την Σπανίαν κι εις τα χοντρά τα κάτεργα πούναι στην Βενετίαν να έλθουσι µε το σπαθί τον Τούρκον να σκοτώσουν να πάρουν το βασίλειον κι εµάς να µας το δώσουν. Ελπίζοµε και εις ξανθά γένη να µας γλυτώσουν να λθουν από τον Μόσκοβον να µας ελευθερώσουν ελπίζοµεν εις τους χρησµούς, στες ψευδοπροφητείες και τον καιρόν µας χάνοµεν στες µαταιολογίες». Αυτές ήταν κάποιες λόγιες προσεγγίσεις, που όµως δεν ήταν και µακριά από τη λαϊκή συνείδηση, η οποία άρχιζε εκ νέου να στρέφεται στον παραδοσιακό για την ελληνορθόδοξη πραγµατικότητα αντιδυτικισµό, ο οποίος είχε τις ρίζες του στο Σχίσµα του 11ου αιώνα. Οι «δυσσεβείς Φράγκοι», γίνονται βαθµιαία στη λαϊκή παράδοση ένα µε τους «αλλόπιστους και ασεβείς Αγαρηνούς» και έτσι, σταδιακά ο ελληνισµός, απογοητευµένος και από τη Ρωσία, αρχίζει να συνειδητοποιεί την εντελώς ιδιόµορφη θέση του µέσα στην ιστορία, µέσα στις νέες συνθήκες που έχει διαµορφώσει η πτώση του Βυζαντίου και η νέα οθωµανική πραγµατικότητα της κατάκτησης. Αρχίζει να ψελλίζει τη δική του γλώσσα, τη γλώσσα που θα συναντάµε έκτοτε στα διάφορα λαϊκά χρονικά, στα συναξάρια και στους βίους των Αγίων, σε όλα αυτά τα αντιπροσωπευτικά κείµενα του νέου ελληνισµού που διαµορφώνεται µετά την Άλωση, αλλά που έχει τις ρίζες του στη µεσοβυζαντινή περίοδο, την περίοδο του Μεγάλου Σχίσµατος των δύο εκκλησιών. Συναξάριο του γραφέα Ματθέου Μυρέου από την Πωγωνιανή

8 Ο Ε Τουρκοβενετικός Πόλεµος ( ) και η κατάληψη της Κρήτης από τους Τούρκους Από την ειρήνη της Βενετίας το 1573, µέχρι την έναρξη του Τουρκοβενετικού πολέ- µου το 1645, δηλαδή για διάστηµα περίπου 70 ετών, η ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου γνώρισε µια περίοδο σχετικής ηρεµίας, καθώς έλειψαν τα σοβαρά πολεµικά γεγονότα. Η οθωµανική κυριαρχία ήταν εδραιωµένη στις περισσότερες περιοχές της Μεσογείου, ενώ και οι λιγοστές πλέον ενετικές κτήσεις δεν έδιναν καµία δυνατότητα οργανωµένης αντίδρασης στην οθωµανική κυριαρχία. Επιπλέον οι ελληνικοί ορθόδοξοι πληθυσµοί, παρότι συχνά βρίσκονταν σε κατάσταση εξέγερσης, άλλοτε παρακινούµενοι από ζηλωτές ιερωµένους, άλλοτε από οπλαρχηγούς ή απεσταλµένους των δυτικών ηγεµόνων, εν τούτοις σύντοµα επέστρεφαν στην προηγούµενη κατάσταση, καθώς οι εξεγέρσεις αυτές ήταν πάντα πρόχειρα οργανωµένες και χωρίς δυνατότητα κλιµάκωσης ή σοβαρής ενίσχυσης από τη Δύση. Έτσι, βοηθούσης και της πολεµικής περιπέτειας στην κεντρική Ευρώπη, εξαιτίας του Τριακονταετούς πολέµου ( ), η χριστιανική Δύση αδιαφόρησε πλήρως για τα συµβαίνοντα στην Ανατολή, µε εξαίρεση ίσως την Ισπανία, η οποία όµως δεν κατάφερε να οργανώσει σοβαρές επαναστατικές κινήσεις στο εσωτερικό της Οθωµανικής αυτοκρατορίας, ή να καταφέρει η ίδια κάποιο σηµαντικό στρατιωτικό πλήγµα. Από την άλλη πλευρά η Οθωµανική αυτοκρατορία, από τις αρχές του 17ου αιώνα, εισερχόταν σε µια µακροχρόνια µεν αλλά σταθερή διαδικασία παρακµής σε όλα τα επίπεδα, στρατιωτικό, οικονοµικό και θεσµικό. Η παρακµή αυτή είχε τη ρίζα της στο τέλος των οθωµανικών κατακτήσεων, αλλά και στις µεγάλες αλλαγές στο διεθνές εµπόριο που έφερνε η ανακάλυψη της Αµερικής. Έτσι, στο εσωτερικό της αχανούς αυτοκρατορίας άρχισαν να εµφανίζονται φυγόκεντρες τάσεις, είτε µε τη µορφή τοπικών εξεγέρσεων των κατακτηµένων χριστιανικών εθνών, είτε µε τη µορφή της αποδιοργάνωσης της κατακτητικής κοινωνίας, εξαιτίας της βαθιάς οικονοµικής κρίσης. Οι θεσµοί άρχισαν σταδιακά να βυθίζονται σε ένα µόνιµο καθεστώς διαφθοράς, ενώ οι συχνές εξεγέρσεις στο εσωτερικό του στρατού πλήγωναν ακόµη περισσότερο το ήδη τραυµατισµένο σώµα της πανίσχυρης άλλοτε αυτοκρατορίας. Το 1623 οι γενίτσαροι επαναστατούν και εκτελούν τον Σουλτάνο Οσµάν Β. Νέος Οι «Βίοι Αγίων», γραµµένοι στην ελληνική γλώσσα, συγκαταλέ- Η ανακάλυψη της Αµερικής και οι αλλαγές που αυτή επέφερε

9 Σουλτάνος γίνεται ο Μουράτ Δ, ο οποίος κατάφερε µε δυναµικό τρόπο να καταστείλει όλες τις ανταρσίες που είχαν ξεσπάσει στο εσωτερικό του οθωµανικού στρατού. Στον εξωτερικό τοµέα νίκησε τους Πέρσες το 1638, καταλαµβάνοντας τη Βαγδάτη, µε αποτέλεσµα να εδραιωθεί η πεποίθηση ότι η αυτοκρατορία βάδιζε σε µια νέα χρυσή εποχή. Ο νέος σουλτάνος Ιµπραήµ Α, ο οποίος διαδέχθηκε τον θανόντα Μουράτ το 1640, σχεδίασε µια επιθετική πολιτική απέναντι στη Βενετία, επιθυµώντας την επανάληψη των νικηφόρων κατακτητικών πολέµων. Η αφορµή για τη σύγκρουση Τουρκίας-Βενετίας δόθηκε όταν το 1644 Ιωαννίτες ιππότες επιτέθηκαν στη Ρόδο σε πλοίο που µετέφερε Οθωµανούς αξιωµατούχους. Σε απάντηση ο σουλτάνος, κατηγορώντας τους Βενετούς ότι έχουν µετατρέψει την Κρήτη σε ορµητήριο πειρατών, αποφάσισε να επιτεθεί στο νησί. Η Κρήτη ήταν τότε ο πιο σηµαντικός προµαχώνας της χριστιανικής Δύσης στην ανατολική Μεσόγειο, µια σπουδαία στρατιωτική βάση, η οποία διαδραµάτιζε κρίσιµο στρατιωτικό ρόλο σε κάθε περίπτωση πολεµικής εµπλοκής. Οι Οθωµανοί είχαν µάλιστα γίνει και δέκτες παραπόνων από τους κατοίκους του νησιού, οι οποίοι συχνά ζητούσαν τη µεσολάβηση του σουλτάνου, ώστε να σταµατήσουν οι καταχρήσεις στην άσκηση της εξουσίας του ενετού προβλεπτή στην Κρήτη Ανδρέα Κόρνερ. Η Κρήτη λοιπόν, ένα σπουδαίο εµπορικό κέντρο, µια σηµαντική στρατιωτική βάση και ένα πλούσιο από όλες τις απόψεις νησί, µε µεγάλη παραγωγή και ζωοτροφία, ήταν ανέκαθεν το µήλον της έριδος µεταξύ Βενετίας και Τουρκίας. Στις αρχές του 17ου αιώνα, και µε τη Βενετία να παρακµάζει οικονοµικά και στρατιωτικά και να µην έχει τη δυνατότητα ασφαλούς αµυντικής θωράκισης του νησιού, ήταν φυσικό να αναπτυχθούν στην Υψηλή Πύλη µεγάλες προσδοκίες για κατάκτηση της Κρήτης. Πολύ περισσότερο που ο ελληνικός πληθυσµός ήταν σφόδρα δυσαρεστηµένος µε τη φεουδαρχική µορφή οργάνωσης της παραγωγής που επέβαλαν οι Ενετοί στο νησί και µε τον αυταρχικό τρόπο διοίκησης, ο οποίος δεν έδινε καµία προοπτική στους ελληνορθόδοξους κοινοτικούς θεσµούς, που είχαν ωστόσο µακραίωνη βυζαντινή παράδοση. Και έτσι, µε την αδύναµη ενετική άµυνα και τον δυσαρεστηµένο ελληνικό πληθυσµό, τα σχέδια των Οθωµανών για κατάκτηση της Κρήτης, φαίνονταν ότι θα είχαν θετική κατάληξη. Το καλοκαίρι του 1645 άρχισε ο Τουρκοβενετικός πόλεµος στην Κρήτη. Οι Οθωµανοί Στο πλαίσιο των εσωτερικών συγκρούσεων στις τάξεις του

10 έφτασαν στα Χανιά στις 23 Ιουνίου και αποβιβάστηκαν στα δυτικά της πόλης. Οι τουρκικές δυνάµεις ήταν πράγµατι εντυπωσιακές σε ποσότητα: 450 πολεµικά πλοία, µαζί µε τα µεταγωγικά που µετέφεραν περίπου άνδρες. Απέναντί τους, στα Χανιά, η φρουρά της πόλης αποτελούνταν από µόλις άντρες, στους οποίους θα πρέπει να προστεθούν και οι άµαχοι Έλληνες κάτοικοι της πόλης. Οι Ενετοί, για να κερδίσουν χρόνο, προσπάθησαν να δηµιουργήσουν ανταρτοπόλεµο από ελληνικά ένοπλα σώµατα, έτσι ώστε να καθυστερήσει η τουρκική επίθεση, ελπίζοντας πάντα σε παροχή βοήθειας από την ενετική δηµοκρατία. Άτακτοι Σφακιανοί υπό τον Μιχαήλ Καλέργη και πολεµιστές από την περιοχή Σελίνου, υπό τον Λουκά Μπαρότση, προσπάθησαν να καταφέρουν πλήγµατα αντιπερισπασµού στους Οθωµανούς. Όµως η πολιορκία των Χανίων, άρχισε µε τις χειρότερες προοπτικές για τους Ενετούς και τους Έλληνες, καθώς οι τουρκικές δυνάµεις ήταν υπέρτερες. Στην πόλη έσπευσαν να βοηθήσουν ακόµη και ιερωµένοι και καλόγεροι από τις γύρω µονές, έτσι ώστε να ενισχυθεί το φρόνηµα των αποκλεισµένων κατοίκων- ανάµεσά τους ο ηγούµενος Κύριλλος Συρίγος και ο ζωγράφος Φιλόθεος Σκούφος. Ωστόσο, µε την πάροδο του χρόνου, η αντίσταση γινόταν όλο και πιο δύσκολη, καθώς οι αποκλεισµένοι Χανιώτες είχαν να αντιµετωπίσουν την πείνα και την έλλειψη βοήθειας. Έτσι, βλέποντας ότι η αντίσταση ήταν πλέον µάταιη, µετά από δίµηνη πολιορκία, το κάστρο των Χανίων παραδόθηκε στους Τούρκους, στις 22 Αυγούστου Η φρουρά, όση απέµεινε, αποχώρησε µε πλοία, ενώ οι Τούρκοι, αφού διέλυσαν εύκολα τα ένοπλα σώµατα των ελλήνων ατάκτων που δρούσαν στην ύπαιθρο, κατάφεραν σύντοµα να ελέγξουν την περιοχή. Η παράδοση των Χανίων στους Οθωµανούς επιβεβαίωσε δύο πράγµατα: τη στρατιωτική υπεροχή των Τούρκων και την αδυναµία της Βενετίας να διατηρήσει τα κεκτη- µένα. Οι διαπιστώσεις αυτές ήταν επόµενο να προκαλέσουν µεγάλη ανησυχία στη Βενετία, η οποία άρχισε να αναζητά τρόπους αντίδρασης. Έτσι απευθύνθηκε σε όλα σχεδόν τα χριστιανική κράτη της Δύσης, τα οποία υποσχέθηκαν βέβαια κάποια βοήθεια, αλλά ταυτόχρονα ζήτησαν και ανταλλάγµατα. Πλην των Άγγλων, οι οποίοι δεν ήταν διατεθειµένοι να διακινδυνεύσουν τα µεγάλα εµπορικά οφέλη που είχαν από τις συναλλαγές τους µε την Οθωµανική αυτοκρατορία. Εξάλλου η Ευρώπη βρισκόταν στη δίνη του Τριακονταετούς πολέµου και δεν ήταν καθόλου εύκολο να συνεννοηθούν Ο σουλτάνος Ιµπραήµ Α ( ) οργάνωσε τη νέα

11 οι µεγάλες δυνάµεις στην προοπτική µιας αντιτουρκικής συµµαχίας. Τελικά το 1648 είχαµε την ειρήνη της Βεστφαλίας, για την επίτευξη της οποίας ενδιαφέρθηκε και η Βενετία. Στο µεταξύ στο πεδίο των συγκρούσεων, στην Κρήτη, οι Βενετοί παρότι είχαν αρχικά τη ναυτική υποστήριξη από δυνάµεις παπικές, µαλτέζικες και τοσκανικές, που συγκέντρωσαν -µαζί µε τα κρητικά- περίπου 90 πλοία, εν τούτοις δεν κατάφεραν να συµφωνήσουν για την ανάληψη δράσης και έτσι, τον Οκτώβριο του 1645 τα συµµαχικά πλοία απέπλευσαν από τη Σούδα και άφησαν τους Ενετούς χωρίς υποστήριξη. Οι Τούρκοι από την πλευρά τους, µε µετακινήσεις ισχυρών δυνάµεων, εδραίωναν τις θέσεις τους στη δυτική Κρήτη, δηµιουργώντας και τις προϋποθέσεις για ανάληψη πολεµικής δράσης. Αντίθετα οι Ενετοί πάσχιζαν να βρουν χρήµατα να καλύψουν τις πολεµικές δαπάνες, µε προσφορά τίτλων ευγενείας σε όποιον έδινε χρήµατα για τον πόλεµο. Στο νησί οι Τούρκοι, γνωρίζοντας το πρόβληµα µε τον παραγκωνισµό της Ορθόδοξης Εκκλησίας από τους Λατίνους, φρόντισε αµέσως να ικανοποιήσει το αίτηµα του λαού για αποκατάσταση του ρόλου της ορθόδοξης εκκλησίας. Ο Τούρκος καπουδάν πασάς Ντελή Χουσεΐν, έδωσε εντολή να εγκατασταθεί ο πρώτος µητροπολίτης στην Κρήτη, ο Νεόφυτος Πατελλάρος, ενώ ιδρύθηκαν και άλλες 7 επισκοπές. Στην ύπαιθρο χώρα, παρά τις προσπάθειες του στρατηγού Γιουσούφ πασά να µην υπάρξουν καταστροφές, τα τουρκικά στρατεύµατα προκάλεσαν µεγάλα δεινά στην παραγωγή, ενώ εξαπέλυσαν και διωγµούς εξόντωσης του πληθυσµού. Ο λαϊκός ποιητής Μαρίνος Τζανέ Μπουνιαλής από το Ρέθυµνο, λέει: «Και µέσα στούτα τα χωριά πολύ κακό εκάναν και τα κοπάδια παίρνουσι όλα και κατεβαίνουν να ιδήτε τι εκά- µασιν ετότες εις τ Αρκάδι κι ο ηγούµενος εµίσευσεν κι οι καλογέροι εφύγαν µε τα κοπάδια κι ήλθασι σταις Μεσαράς επήγαν και κόπτουν τα κεφάλια τους ζωήν δεν τους αφήνουν». Οι Τούρκοι προσπάθησαν να ελκύσουν τον ντόπιο ελληνορθόδοξο πληθυσµό, αρχικά σταµατώντας τις καταστροφές και στη συνέχεια ενισχύοντας τον ρόλο της εκκλησίας, η οποία είχε υποστεί ένα καθεστώς διακρίσεων από την ενετική κυριαρχία. Όµως, παρότι αυτά ήταν µέτρα που αντιµετωπίστηκαν θετικά από τους Κρητικούς, εν τούτοις η υποστήριξη των Ενετών απέναντι στους Οθωµανούς δεν τέθηκε ποτέ σε αµφισβήτηση από τον ντόπιο πληθυσµό. Διότι αφενός επρόκειτο για έναν πόλεµο ανάµεσα Χάρτης µε την απόβαση των Οθωµανών στον κόλπο των

12 σε ένα χριστιανικό και ένα µουσουλµανικό κράτος και αφετέρου διότι οι Κρητικοί δεν ένιωθαν καµία ασφάλεια και βεβαιότητα για το νέο κατακτητικό οθωµανικό καθεστώς, το οποίο θα διαδεχόταν το ενετικό. Έτσι οι Κρητικοί αγωνίστηκαν τελικά στο πλευρό των Ενετών, παρά τα όσα είχαν υποστεί από τη δεσποτική τους διοίκηση και µάλιστα έγραψαν και σελίδες ηρωϊκών αγώνων κατά τη διάρκεια του πολέµου. Στο πεδίο τώρα της πολεµικής προετοιµασίας για τη συνέχιση των επιχειρήσεων, οι Οθωµανοί στόχευαν στην επέκταση των κατακτήσεων και στον έλεγχο όλου του νησιού, ενώ οι Ενετοί στην ανάκτηση των χαµένων εδαφών. Ωστόσο και οι δύο πλευρές είχαν σοβαρές δυσκολίες στον ανεφοδιασµό και στην ενίσχυση των δυνάµεών τους. Οι Οθωµανοί αντιµετώπιζαν και αυτοί µεγάλα προβλήµατα στη στρατολόγηση και εποµένως στην ενίσχυση των δυνάµεων που βρίσκονταν στην Κρήτη, αφού οι πληροφορίες που έφταναν στην αυτοκρατορία ανέφεραν έναν αιµατηρό εξοντωτικό πόλεµο. Από την άλλη πλευρά οι Ενετοί είχαν να αντιµετωπίσουν ακόµη περισσότερα προβλήµατα, στο µέτρο που ελάχιστες από τις ενετικές κτήσεις ήθελαν να εµπλακούν στον κρητικό πόλεµο, καθώς εξίσου οι ειδήσεις που έφταναν από το νησί ανέφεραν εκατόµβες νεκρών. Έναν χρόνο µετά την πτώση των Χανίων, ο Τούρκος ναύαρχος που ήταν επικεφαλής των οθωµανικών δυνάµεων αποφάσισε να επιτεθεί στο Ρέθυµνο. Αποβίβασε στη Σούδα άνδρες και άρχισε την πολιορκία της πόλης. Απέναντι στην ισχυρή αυτή οθωµανική στρατιά βρίσκονταν λίγοι Ενετοί υπερασπιστές του φρουρίου και βεβαίως οι κάτοικοι της πόλης. Προβλεπτής Ρεθύµνου ήταν ο Ανδρέας Κόρνερ, ο οποίος φρόντισε να αποµακρύνει από την πόλη µάζες γυναικόπαιδων και γέρων που έρχονταν να βρουν καταφύγιο. Όλοι αυτοί τρέπονταν σε φυγή στην ύπαιθρο και συχνά κατέφευγαν στην οθωµανική πλευρά. Εν τέλει στις 20 Οκτωβρίου οι Τούρκοι κατάφεραν να µπουν στα εξωτερικά τείχη. Ο Κόρνερ σκοτώθηκε, ενώ όσοι µπορούσαν κατέφυγαν στο φρούριο. Οι Τούρκοι πολιόρκησαν το φρούριο περίπου για έναν µήνα, καθώς οι υπερασπιστές του µάχονταν γενναία. Όµως στις 13 Νοεµβρίου 1646, µετά από την κατάρρευση του πύργου του φρουρίου, οι αποκλεισµένοι παραδόθηκαν. Μετά την πτώση του Ρεθύµνου, οι Οθωµανοί κατάφεραν σχετικά εύκολα να ελέγξουν πλήρως την κρητική ενδοχώρα, ενώ ταυτόχρονα νέες ενισχύσεις κατέφθαναν από την Κωνσταντινούπολη. Τα τουρκικά στρατεύµατα προχώρησαν σταθερά προς την ανατο- Οι Οθωµανοί στην Κρήτη µερίµνησαν άµεσα για την

13 λική πλευρά του νησιού, χωρίς να βρίσκουν µεγάλες αντιστάσεις. Παρά την οργάνωση πρόχειρης άµυνας από Έλληνες και Ενετούς, οι Τούρκοι κατέλαβαν την περιοχή της Σητείας εύκολα, και βάδιζαν σταθερά προς την ανατολική πλευρά του νησιού, ενώ οι Ενετοί το µόνο που µπορούσαν να κάνουν ήταν να προσπαθούν να ελέγξουν τα φρούρια. Όσες φορές εκδηλώθηκαν επαναστατικές κινήσεις εναντίον των Τούρκων στην ύπαιθρο, αυτές κατέληξαν σε σφαγές προκρίτων και κληρικών, µε αποτέλεσµα τη γρήγορη καταστολή τους. Έµειναν εποµένως µερικά φρούρια ακόµη στα χέρια των Ενετών, µε κυριότερο αυτό του Χάνδακα. Έτσι από το 1647 µέχρι το 1650 οι Τούρκοι κατέλαβαν την ανατολική Κρήτη, µε εξαίρεση κάποιες οχυρωµένες θέσεις. Και για τα επόµενα χρόνια φρόντισαν να εδραιώσουν τη θέση τους και να αντιµετωπίσουν γρήγορα όσες εστίες αντίστασης οργάνωναν Έλληνες και Ενετοί. Από αυτό το χρονικό σηµείο και µετά οι τουρκοβενετικές συγκρούσεις µεταφέρθηκαν στα Βαλκάνια, ενώ στο µεταξύ άρχισε η πολιορκία του Χάνδακα στην Κρήτη, η οποία θα κρατήσει 21 χρόνια, γεγονός µοναδικό στα παγκόσµια στρατιωτικά χρονικά. Οι Οθωµανοί επεκτείνοντας τις βλέψεις τους προς την Κεντρική Ευρώπη, µε άνδρες και επικεφαλής τον Μέγα Βεζύρη Αχµέτ Κιοπρουλή κατέλαβαν το 1663 το οχυρό Νιουχάουζελ στην Αυστροουγγαρία. Συγκροτήθηκε τότε ένας Ιερός Συνασπισµός εναντίον των Τούρκων, στον οποίο πήραν µέρος όλες οι δυτικές χριστιανικές δυνάµεις. Η αποφασιστική µάχη δόθηκε την 1η Αυγούστου 1664 στον Άγιο Γοτθάρδο, όπου οι ενωµένοι Ευρωπαίοι µε επικεφαλής τον αυστριακό Ραϋµόνδο Μοντεκουτσόλι νίκησαν τους Τούρκους υποχρεώνοντάς τους να υπογράψουν συνθήκη ειρήνης και να αποχωρήσουν από τα εδάφη της Αυστροουγγαρίας. Το µόνο πολεµικό θέατρο βρισκόταν πλέον στην Κρήτη, στον Χάνδακα, ο οποίος απέκρουε από το 1647 τις τουρκικές επιθέσεις, µε ηρωϊκή πραγµατικά αντίσταση. Τώρα όµως, µετά την ειρήνη του 1664, οι χριστιανικές δυνάµεις βρέθηκαν ενωµένες και αντιµετώπισαν διαφορετικά την πολιορκία του Χάνδακα, καθώς η ηρωϊκή αντίσταση Ενετών και Ελλήνων, µοναδική στην ευρωπαϊκή ιστορία για την αυτοθυσία των πολιορκουµένων αλλά και τη διάρκειά της, µετέτρεψε έναν τοπικό πόλεµο σε µια γενικευµένη σύγκρουση µεταξύ του χριστιανικού και του µουσουλµανικού κόσµου. Ένα κύµα οικονοµικής αλλά και υλικής βοήθειας κατευθύνθηκε από τη Δύση προς την Κρήτη, ενώ και πλήθος εθελοντών προσπάθησαν να φτάσουν στον Χάνδακα και να Η πολιορκία της πόλης του Ρεθύµνου ξεκίνησε το 1646, Μετά την πτώση των Χανίων και του Ρεθύµνου οι Οθωµανοί

14 ενισχύσουν την αντίσταση εναντίον των Τούρκων. Μετά τη βοήθεια σε χρήµα από την Ισπανία προς τη Βενετία, οι Γάλλοι συγκέντρωσαν άνδρες, µε επικεφαλής τον νεαρό πρίγκιπα Αλµερίγκο. Όµως οι δυνάµεις του πρίγκιπα, αφού πρώτα προσπάθησαν να λεηλατήσουν τη Νάξο και την Πάρο, στη συνέχεια απέτυχαν να καταλάβουν τα Χανιά και µετά από επιδηµία που έπληξε τους στρατιώτες, διαλύθηκαν. Παρόµοια τύχη είχαν και άλλες προσπάθειες να ανακαταλάβουν τουρκικές θέσεις στο νησί και έτσι η πολιορκία του Χάνδακα γινόταν ολοένα και πιο πιεστική, καθώς οι πολιορκούµενοι έχαναν εφόδια και άνδρες. Άλλες δυνάµεις στάλθηκαν εκ µέρους του Δούκα της Σαβοΐας το 1661 µε επικεφαλής τον Μαρκήσιο ντε Βιλ, ο οποίος στρατολόγησε αρκετούς Έλληνες και ανέλαβε την άµυνα του Χάνδακα. Ωστόσο η κατάσταση δεν άλλαζε, παρά τις προσπάθειες των Δυτικών, ενώ στο µεταξύ τον ντε Βιλ διαδέχθηκε το 1668 ο Σεν Αντρέ Μοµπρούν και τον Τούρκο Χουσεΐν Πασά που αποκεφαλίστηκε ως υπεύθυνος της τουρκικής αδυναµίας να καταληφθεί ο Χάνδακας διαδέχτηκε ο Αχµέτ Κιοπρουλή, που φτάνει στην Κρήτη µε άνδρες στις 22 Μαΐου Απέναντι στον Κιοπρουλή οι Ενετοί στέλνουν τον έµπειρο και γνωστό πολέµαρχο Φραγκίσκο Μοροζίνι. Η µάχη είναι πλέον υψηλού επιπέδου και η σύγκρουση καθολική. Μέσα στα επόµενα τρία χρόνια θα συγκρουστούν µπροστά στο φρούριο του Χάνδακα όλη η αφρόκρεµα της χριστιανικής Δύσης και οι πιο πεπειραµένοι οθωµανοί πολέµαρχοι. Θα χρησιµοποιηθούν όλες οι στρατηγικές και οι τακτικές του πολέµου, όλα τα ψυχικά αποθέµατα των µαχητών, τα νέα όπλα και οι νέες ιδέες, κυρίως αυτές που µπορούσαν να συγκινήσουν τα πιο ευαίσθητα ευρωπαϊκά πνεύµατα. Από το 1667 µέχρι το 1669 συγκρούστηκε χωρίς έλεος η χριστιανική Δύση µε τη µουσουλµανική Ανατολή, µε έπαθλο τον Χάνδακα και την Κρήτη. Γερµανοί, Άγγλοι, Ιταλοί, Ισπανοί και Γάλλοι ιδεολόγοι, χιλιάδες ιππότες και πρίγκιπες, θα θεωρήσουν χρέος τους να πολεµήσουν και να πέσουν µαχόµενοι για τη σωτηρία του Χάνδακα, που ήταν γι αυτούς η σωτηρία της τιµής και της αξιοπρέπειάς τους. Ανάµεσα στους δύο εµπόλεµους κόσµους, ο ελληνισµός προσπαθούσε να επιβιώσει, συρόµενος άλλοτε από τους Οθωµανούς και άλλοτε από τους Ενετούς. Έλληνες εξαγοράζονταν από τους Τούρκους, που ξόδευαν αρκετά, ώστε να έχουν βοήθεια από τους ντόπιους, ενώ και οι Ενετοί προσπαθούσαν να χρησιµοποιήσουν τον άµαχο πλη- Ο έµπειρος Ενετός πολέµαρχος Φραγκίσκος Μοροζίνι ηγήθηκε

15 θυσµό στα πολεµικά τους σχέδια. Είναι γεγονός πάντως, πως παρά τις προσπάθειες των Οθωµανών να εξουδετερώσουν την αντίσταση των Κρητικών µε διάφορα µέσα, µε θρησκευτικό δέλεαρ ή µε οικονοµικές προσφορές ή µε τη βία, εν τούτοις η µεγάλη πλειοψηφία των Κρητικών αγωνίστηκε στο πλευρό των Δυτικών. Η Βενετία στο µεταξύ κατάφερε να συγκεντρώσει µεγάλα ποσά για την ενίσχυση της άµυνας µε τη συγκέντρωση υλικού. Όµως οι κινήσεις των Ευρωπαίων στην Κρήτη, δεν ήταν εύκολο να έχουν αποτέλεσµα, καθώς οι ιδιοµορφίες του κρητικού πολέµου, οι ασυνήθιστες για τους Δυτικούς τοπικές συνθήκες, ακόµα και οι επιδηµίες που αποδεκάτιζαν τους Ευρωπαίους, δηµιουργούσαν µια πολύ δύσκολη κατάσταση. Οι αποστολές από την Ευρώπη άρχισαν να καταφθάνουν στο νησί από τις αρχές Νοεµβρίου του Μέχρι το καλοκαίρι, σε διάστηµα περίπου 7 µηνών έφτασαν στην Κρήτη περίπου άνδρες, Αυστριακοί υπό τον αυτοκράτορα Λεοπόλδο, Γερµανοί υπό τον Πρίγκιπα του Ανόβερου, ενετικά τάγµατα και Γάλλοι µε επικεφαλής τον Δούκα του Ναβάϊγ και τους στρατάρχες Κολµπέρ και Μπρές, τον ναύαρχο Φραγκίσκο ντε Βαντόµ, τον Δούκα του Μπόφορτ και τον Υποκόµη του Ωµπουσόν Φραγκίσκο. Ήταν πραγµατικά µια εντυπωσιακή συγκέντρωση ευγενών της Δύσης, µια ξεχωριστή στιγµή για την ιστορία της δυτικής χριστιανοσύνης. Από την άλλη πλευρά οι Οθωµανοί υπό τον Αχµέτ Κιοπρουλή είχαν εξασφαλίσει και τη βοήθεια του Έλληνα Ανδρέα Μπαρότση, ο οποίος εξαγοράστηκε από τους Οθωµανούς και αυτοµόλησε τον Ιανουάριο του 1668 και ηγούνταν των οθωµανικών επιθέσεων στους προµαχώνες του Αγίου Ανδρέα στα δυτικά και της Σαµπιονέρας στα ανατολικά. Οι δυτικές δυνάµεις άρχισαν να κάνουν εξόδους και επιδροµές στην οθωµανική πλευρά, οι οποίες όµως κατέληγαν συνήθως άδοξα. Σε µία από αυτές, στις 25 Ιουνίου 1669 σκοτώθηκε και ο Δούκας του Μπόφορτ, ένας θρυλικός Γάλλος πολεµιστής. Οι απελπισµένες αυτές επιθέσεις είχαν σαν αποτέλεσµα να αποδεκατιστούν στην κυριολεξία οι δυνάµεις των Δυτικών και να σκοτωθεί εκεί η πιο επιφανής γενιά των ευρωπαίων πολεµιστών. Οι µισοί Γάλλοι του Ναβάϊγ είχαν σκοτωθεί, καθώς και σχεδόν όλοι οι γερµανοί του πρίγκιπα του Ανόβερου. Ήταν φανερό ότι η συνέχιση του πολέ- µου θα ήταν µια άσκοπη αιµατοχυσία από την πλευρά της Δύσης, αφού οι Οθωµανοί είχαν καταφέρει να διατηρήσουν τις θέσεις τους και να ενισχύουν τις δυνάµεις τους,

16 καθιστώντας την πολιορκία του Χάνδακα πραγµατική κόλαση, µε την ολοκληρωτική έλλειψη πολεµικών εφοδίων και τροφών. Έτσι, στις 21 Αυγούστου 1669 οι Γάλλοι αποφάσισαν να αποχωρήσουν. Οι τουρκικές επιθέσεις και η δράση του πυροβολικού είχαν µεταβάλει τα τείχη σε ερείπια. Ο Φραγκίσκος Μοροζίνι, δεν είχε άλλη επιλογή. Και αποφάσισε να αρχίσει διαπραγµατεύσεις για την παράδοση του φρουρίου. Οι συζητήσεις κράτησαν πολλές µέρες και από την πλευρά των Δυτικών παρέστησαν ο Βρετανός Ανάν και ο Κρητικός άρχοντας Σκορδίλης, ενώ από την οθωµανική πλευρά ο µεγάλος διερµηνέας Παναγιώτης Νικούσιος. Τέλος στις 16 Σεπτεµβρίου 1669 υπογράφτηκε η συνθήκη παράδοσης του Χάνδακα στους Οθωµανούς, οι οποίοι µπήκαν στην κατεστραµµένη ολοσχερώς πόλη λίγες µέρες µετά. Σύµφωνα µε τους όρους της συνθήκης παράδοσης η Κρήτη περνούσε στους Οθωµανούς, εκτός από τα νησάκια Σπιναλόγγα και Γραµβούσα και της Σούδας που έµειναν στους Ενετούς. Οι τελευταίοι διέθεταν επίσης την Τήνο και κτήσεις στη Δαλµατία και την Αλβανία. Οι Ενετοί δεν πλήρωσαν αποζηµιώσεις και µπορούσαν να φύγουν, όπως και όσοι Κρητικοί ήθελαν, µε την κινητή τους περιουσία, τα όπλα, τα αρχεία και τα κειµήλια. Ήδη, λίγο πριν την άλωση του Χάνδακα, περίπου Έλληνες είχαν φύγει για την Ιταλία. Οι περισσότεροι από αυτούς πνίγηκαν στη θαλασσοταραχή και ελάχιστοι έφτασαν ζωντανοί στην Κέρκυρα. Διασώθηκαν επίσης µεγάλα τµήµατα των επισήµων κρητικών αρχείων, από τον καγκελάριο της Κρήτης Θωµά Σακελλάρη, ο οποίος φρόντισε για τη µεταφορά τους στη Βενετία. Τµήµα των αρχείων αυτών βρίσκεται στην Κέρκυρα και το µεγαλύτερο µέρος τους στη Βενετία. Οι επιπτώσεις από την οθωµανική κατάκτηση της Κρήτης ήταν σηµαντικές για τον ελληνισµό. Ο µακροχρόνιος πόλεµος αποδεκάτισε τον πληθυσµό, µε αποτέλεσµα να έχουµε σοβαρές δηµογραφικές επιπτώσεις. Οι Κρητικοί συντρίφτηκαν στην κυριολεξία µεταξύ Οθωµανών και Ενετών και πλήρωσαν βαρύτατο τίµηµα. Χρησιµοποιήθηκαν και από τους δύο στρατούς για την κατασκευή οχυρώσεων, αλλά και στις πολεµικές επιχειρήσεις, εθελοντικά ή δια της βίας. Οι κάτοικοι της Κρήτης µειώθηκαν από που ήταν πριν τον πόλεµο σε περίπου µετά την πτώση του Χάνδακα. Ταυτόχρονα οι εύποροι Κρητικοί, αλλά και οι λόγιοι και οι καλλιτέχνες εγκατέλειψαν το νησί µε προορισµό τη Δύση, ερηµώνοντας έτσι και πνευµατικά την Κρήτη. Το µόνο που Ο Δούκας του Μπόφορτ ( ), ο Γάλλος στρατιωτικός Σύµφωνα µε τους όρους της Βενετοτουρκικής συνθήκης

17 απέµεινε όρθιο ήταν η εκκλησία, καθώς σ αυτήν πλέον στράφηκε ο πληθυσµός που απέµεινε, ώστε να βρει προστασία και πνευµατική καθοδήγηση. Τη γενική αυτή αρνητική εικόνα συµπλήρωνε φυσικά η οικονοµική καταστροφή που επήλθε εξαιτίας του µακροχρόνιου πολέµου. Το εµπόριο κατέρρευσε και η αγροτική παραγωγή µειώθηκε στο ελάχιστο, µε αποτέλεσµα να µην είναι σε θέση οι αγρότες να ικανοποιήσουν τις βαρύτατες οθωµανικές φορολογικές απαιτήσεις, που οδηγούσαν συνήθως σε υποχρεωτικούς εξισλαµισµούς. Έτσι έληξε µε τραγικό τρόπο µια µακροχρόνια σύνδεση του ελληνισµού µε τον λατινικό κόσµο, σύνδεση η οποία από την εποχή του Βυζαντίου ακόµη είχε δώσει σηµαντικά δείγµατα στον χώρο των γραµ- µάτων και των τεχνών, µε τη ζωγραφική και την ποίηση να έχουν τον πρώτο λόγο. Η Κρήτη θα περάσει το 1669 στην περίοδο της Τουρκοκρατίας και ο κρητικός πολιτισµός του ελληνικού µεσαίωνα, θα αφήσει έκτοτε τα σηµάδια του στους νέους τόπους εγκατάστασης των Κρητικών, στα Επτάνησα και στη Βενετία. Το µεταναστευτικό αυτό ρεύµα που παρατηρήθηκε µετά την κατάληψη της Κρήτης από τους Τούρκους, ήταν καθοριστικό για τις τύχες του ελληνισµού στους επόµενους αιώνες, καθώς οι πληθυσµιακές µετακινήσεις προκάλεσαν µεγάλες πνευµατικές και κοινωνικές µεταλλάξεις. Κοντινά νησιά όπως η Κύθνος και η Κάρπαθος δέχθηκαν κρήτες πρόσφυγες εξόριστους, κατά τη διάρκεια του κρητικού πολέµου. Το ίδιο έγινε και µε τα νησιά των Κυκλάδων, τη Νάξο, αλλά και την Ικαρία, τη Σάµο και τη Χίο. Οι Κρήτες διασκορπίστηκαν κυριολεκτικά σε όλο το Αιγαίο, µεταφέροντας τις συνήθειες και τα έθιµά τους. Οι µετακινήσεις αυτές αφορούσαν κυρίως αγροτικούς πληθυσµούς. Οι πιο εύπορες τάξεις, οι αρχοντικές οικογένειες του νησιού, αλλά και οι περισσότεροι λόγιοι κινήθηκαν προς τα Επτάνησα. Οι πρόσφυγες αυτοί µετέφεραν µαζί τους αρχεία, εικόνες αγίων και εκκλησιαστικά σκεύη, ενώ η Βενετία φρόντιζε για την παροχή στοιχειώδους οικονοµικής βοήθειας. Ανάµεσά τους ήταν ο ζωγράφος Φιλόθεος Σκούφος και ο Εµµανουήλ Τζάνε Μπουνιαλή. Και οι δύο έφυγαν αργότερα για τη Βενετία, όπου έγιναν εφηµέριοι στον ελληνορθόδοξο ναό του Αγίου Γεωργίου. Κρητικοί επίσης βρέθηκαν στην Ιταλία, στο Μπρίντεζι και στη Βενετία. Αυτή ήταν εν ολίγοις η τραγική τύχη των Κρητικών, µετά την κατάληψη του νησιού από τους Τούρκους το Μια τύχη ωστόσο που θα αλλάξει πολλά πράγµατα στον πνευµατικό τοµέα, µε τις γόνιµες

18 επιδράσεις που δέχτηκε η επτανησιακή κυρίως τέχνη, από τους Κρήτες πρόσφυγες λογίους του 17ου αιώνα. Η εκστρατεία του Μοροζίνι και η κατάληψη της Πελοποννήσου από τους Ενετούς ( ) Ο 17ος αιώνας θα κλείσει µε µια στρατηγική ήττα των Οθωµανών έξω από τη Βιέννη. Ο Σουλτάνος Μωάµεθ Δ συγκέντρωσε µεγάλες δυνάµεις εναντίον των Αυστριακών, εκµεταλλευόµενος τη διαµάχη Αυστρίας και Ουγγαρίας, καθώς η φεουδαρχική τάξη στην Ουγγαρία δεν έβλεπε θετικά τη δεσποτική πολιτική του αυτοκράτορα Λεοπόλδου και ζήτησε βοήθεια από τους Οθωµανούς. Μια τεράστια οθωµανική στρατιά ανδρών έφτασε έξω από τη Βιέννη, την άνοιξη του 1683, έχοντας επικεφαλής τον Μέγα Βεζύρη Καρά Μουσταφά. Οι Αυστριακοί πανικοβλήθηκαν µπροστά στον τουρκικό όγκο, ο Λεοπόλδος έφυγε από τη Βιέννη και η πρωτεύουσα έµεινε µόνη µε υπερασπιστή τον κόµη Στάρενµπεργκ και άνδρες. Η πολιορκία κράτησε µήνες και µέσα στον Σεπτέµβριο οι Βιενέζοι, νηστικοί και εξαντληµένοι, ήταν έτοιµοι να παραδοθούν. Μια σηµαντική όµως βοήθεια που έφτασε από τον Δούκα της Λορένης και τους Πολωνούς του στρατηγού Σολµπιέσκι, περίπου άνδρες συνολικά, άλλαξε τα δεδοµένα. Η µεγάλη µάχη δόθηκε στις 12 Σεπτεµβρίου 1683 και έληξε µε τη συντριβή του οθωµανικού στρατού, ο οποίος διαλύθηκε στην κυριολεξία από τους εµπειροπόλεµους και ικανότατους Ευρωπαίους. Ο Καρά Μουσταφά συνελήφθη στο Βελιγράδι και εκτελέστηκε και η Οθω- µανική αυτοκρατορία εισήλθε έκτοτε σε µια περίοδο µόνιµης παρακµής. Οι επιπτώσεις της ήττας στη Βιέννη άρχισαν αµέσως να γίνονται εµφανείς και στην Ανατολή. Μεγάλες και σηµαντικές επαναστατικές εστίες άρχισαν να ανάβουν στον κατακτηµένο ελληνικό χώρο, ενώ και οι Ενετοί θεώρησαν ότι η Οθωµανική αυτοκρατορία δεν ήταν σε θέση πλέον να διατηρήσει τα κεκτηµένα της στο Αιγαίο. Από την πτώση του Χάνδακα και µετά οι Βενετοί προσπάθησαν να συνδεθούν µε τα επαναστατικά κινήµατα που αναπτύσσονταν στον ελλαδικό χώρο, άλλοτε υπόγεια και άλλοτε πιο δυναµικά. Στη Μάνη, µε πρωτοβουλία του Επισκόπου Ιωακείµ, πραγµατοποιήθηκε συνέλευση λαϊκών και κληρικών, το φθινόπωρο του 1684, η οποία αποφάσισε να ζητηθεί από τη Βενετία, η παροχή σοβαρής βοήθειας µε όπλα και άλλο υλικό, Με την έναρξη του Ε Τουρκοβενετικού πολέµου και µέχρι

19 ώστε να οργανωθεί αντίσταση εναντίον των Τούρκων, µε στόχο την εκδίωξή τους από την περιοχή. Οι Μανιάτες είχαν χάσει µάλιστα αρκετά από τα αυτοδιοικητικά προνό- µια, που τους είχαν παραχωρηθεί από τους Οθωµανούς, µετά τη συµµετοχή τους στις επιχειρήσεις του Μοροζίνι στην περιοχή της Καλαµάτας το Έτσι οι Μανιάτες είχαν κάθε λόγο να επιζητούν τη σύγκρουση µε τους Τούρκους πιστεύοντας ότι µε τη βοήθεια των Ενετών θα κατάφερναν να τους διώξουν από την περιοχή. Τον Οκτώβριο του 1684, επιτροπή Μανιατών άρχισε τις διαβουλεύσεις µε τον Μοροζίνι, ώστε να πειστεί να αρχίσεις τις επιχειρήσεις του στην Πελοπόννησο. Ο Μοροζίνι πείστηκε µερικούς µήνες µετά, τον Φεβρουάριο του 1685, την ώρα ακριβώς που ο Τούρκος σερασκέρης του Μοριά, ο Ισµαήλ πασάς, έµπαινε µε Τούρκους στο Βραχίονα στη Μάνη- όπου υπήρχε και τούρκικο κάστρο που απειλούσε τους ανυπότακτους Μανιάτες- και κατέσφαξε τα γυναικόπαιδα, καίγοντας τα χωριά. Στόχος του Ισµαήλ ήταν να συνετίσει τους Μανιάτες, καθώς είχε µαθευτεί η κίνησή τους να συναντήσουν τον Μοροζίνι µε σκοπό την εξέγερση. Οι Μανιάτες αντιστάθηκαν στον Ισµαήλ, αλλά δεν ήταν φυσικά εύκολο να αντιµετωπίσουν τόσο πολυάριθµο στρατό. Ζήτησαν εκ νέου βοήθεια από τον Μοροζίνι και πράγµατι στάλθηκε τέτοια βοήθεια, µε τρόφιµα και πολεµοφόδια, πλην όµως δεν ήταν αρκετή να αντιστρέψει την κατάσταση. Έτσι οι Μανιάτες αποφάσισαν να ζητήσουν από τον Ισµαήλ να σταµατήσουν οι εχθροπραξίες, καθώς διαπίστωσαν ότι ήταν µάταιη προς το παρόν οποιαδήποτε συνέχιση του αγώνα και ότι θα ήταν προτιµότερο να περιµένουν τις εξελίξεις. Πράγµατι, την άνοιξη του 1685 συγκεντρώθηκαν στην Κέρκυρα σηµαντικές δυνάµεις των Ενετών, ενώ µπήκαν στο Ιόνιο και αρκετά πλοία που είχαν κινηθεί προς βοήθεια, προερχόµενα από την Τοσκάνη, τη Μάλτα, αλλά και το παπικό κράτος. Συνολικά συγκεντρώθηκαν περίπου µισθοφόροι, από διάφορα µέρη της Ευρώπης και περίπου 70 πλοία, ενώ την οµάδα αυτή συµπλήρωναν ως συνήθως και ελληνικές δυνάµεις ατάκτων ενόπλων από διάφορα µέρη. Όλοι αυτοί κινήθηκαν τον Ιούνιο του 1685 προς την Πελοπόννησο, όπου συναντήθηκαν στην Κορώνη µε άλλους Γερµανούς που είχαν προστρέξει για να ενισχύσουν την προσπάθεια. Κάπως έτσι άρχιζε στην Πελοπόννησο ένας νέος τουρκοβενετικός πόλεµος το Στόχος των Βενετών ήταν η εκδίωξη των Τούρκων από την Πελοπόννησο. Φορητή εικόνα του Αγίου Νικολάου, έργο του Κρητικού Πορτραίτο (1686) του βασιλιά της Πολωνίας και Μεγάλου

20 Η εµφάνιση των χριστιανών στρατιωτών σκόρπισε ενθουσιασµό και µεγάλες ελπίδες στην Πελοπόννησο. Στα τέλη Ιουνίου άρχιζε η πολιορκία της Κορώνης. Η πολιορκία κράτησε περίπου δύο µήνες και παρά την προσπάθεια αντιπερισπασµών που κατέβαλαν οι Τούρκοι, τελικώς οι χριστιανικές δυνάµεις κατέλαβαν το κάστρο στις 11 Αυγούστου. Ήταν οπωσδήποτε µια σηµαντική στρατιωτική επιτυχία, καθώς το κάστρο της Κορώνης είχε µεγάλη στρατηγική σηµασία και καθώς η Βενετία ανακτούσε ένα δικό της δοξασµένο οχυρό. Στις επιχειρήσεις των Ενετών συµµετείχε και οµάδα Μανιατών υπό τον Παύλο Μακρή, η οποία µετά την πτώση του κάστρου της Κορώνης, κινήθηκε προς τη Μάνη και άρχισε να εκδιώκει τις τουρκικές φρουρές από διάφορες οχυρές θέσεις της περιοχής. Τον Σεπτέµβριο οι Ενετοί και οι σύµµαχοί τους κατάφεραν µετά από συντονισµένες επιθέσεις να καταλάβουν την Καλαµάτα, ενώ µέχρι τα τέλη του µήνα, οι Μανιάτες και οι µισθοφόροι της Δύσης είχαν καταφέρει να καταλάβουν όλα τα τουρκικά κάστρα και να απελευθερώσουν τη Μάνη και τη Μεσσηνία. Τον Μάρτιο του 1686 οι Τούρκοι αντέδρασαν, προσπαθώντας να καταλάβουν το κάστρο της Κελεφάς, που είχαν χάσει από τους Ενετούς λίγους µήνες πριν. Τότε έσπευσε σε βοήθεια ο ίδιος ο Μοροζίνι και στις αρχές Απριλίου αποβίβασε στρατό του στη Μεσσηνία, ενώ είχε και τη βοήθεια και άλλων µισθοφορικών δυνάµεων που κατέφθασαν µε τοσκανικές και παπικές γαλέρες. Όλη αυτή τη στρατιωτική πανσπερµία ανέλαβε να καθοδηγήσει ο Σουηδός κόµης Γουλιέλµος, παλαίµαχος του Τριακονταετούς πολέµου. Στις 2 Ιουνίου του 1686, στρατιώτες του Μοροζίνι και ιππείς κατέλαβαν χωρίς σχεδόν αντίσταση το Ναυαρίνο και µετά από σύντοµη πολιορκία το φρούριο της Πύλου. Στη συνέχεια οι δυνάµεις του Γουλιέλµου κινήθηκαν προς τη Μεθώνη, την οποία απέκλεισαν απωθώντας τις τουρκικές δυνάµεις που προσπάθησαν να τους εµποδίσουν, ενώ στο µεταξύ οι Τούρκοι εξαπέλυαν µεγάλους διωγµούς στους ελληνικούς αγροτικούς πληθυσµούς. Στις 7 Ιουλίου έπεσε µετά από σφοδρό κανονιοβολισµό το κάστρο της Μεθώνης, ενώ εύκολα καταλήφθηκε και η Κυπαρισσία. Ήταν φανερό ότι η υπεροχή σε όπλα, αλλά και σε τακτική των δυνάµεων του Γουλιέλµου, έναντι των Τούρκων του Ισµαήλ, ήταν συντριπτική. Έµενε ακόµη ένας στρατιωτικός στόχος, πολύ σηµαντικός: το Ναύπλιο, Η Καλαµάτα καταλήφθηκε από τους Ενετούς και τους συµµά-

21 που ήταν ασφαλώς το κέντρο της Πελοποννήσου, µε ισχυρότατο φρούριο. Οι Βενετοί και οι σύµµαχοί τους κινήθηκαν αποφασιστικά και γρήγορα. Αρχές Αυγούστου αποβίβασαν όλες τις δυνάµεις τους στο Τολό και αµέσως ο Γουλιέλµος, επικεφαλής ανδρών επιτέθηκε και κατέλαβε το Παλαµήδι. Την ίδια ώρα ο Μοροζίνι έµπαινε στον κόλπο του Ναυπλίου. Ήταν µια αστραπιαία επιχείρηση, καλά σχεδιασµένη και ακόµη καλύτερα εκτελεσµένη, από έµπειρους και ικανούς πολέµαρχους. Οι Τούρκοι κλείστηκαν στην Ακροναυπλία και περίµεναν ενισχύσεις από τον Ισµαήλ. Πράγµατι έφτασαν περίπου Τούρκοι, οι οποίοι έδωσαν ενισχύσεις στην πολιορκηµένη πόλη. Με τον τρόπο αυτό οι Τούρκοι κατάφεραν να έχουν ισχυρές δυνάµεις αντιπερισπασµού έξω από το κάστρο, ενώ δεν ήταν φυσικά καθόλου εύκολη για τους Ενετούς η επίθεση στο κάστρο, όταν υπήρχε ο κίνδυνος τουρκικής αντεπίθεσης έξω από αυτό. Εποµένως ήταν αναγκαίο να χτυπηθούν οι τουρκικές ενισχύσεις. Πράγ- µατι όλη η χριστιανική δύναµη προσπάθησε µε συνεχείς επιθέσεις να διαλύσει τις τουρκικές ενισχύσεις, αλλά οι συνεχείς επίσης έξοδοι των πολιορκηµένων από το φρούριο δηµιουργούσαν µια επικίνδυνη κατάσταση περικύκλωσης για τις δυνάµεις του Γουλιέλµου και του Μοροζίνι. Ωστόσο, µετά από σκληρές και αιµατηρές µάχες που κράτησαν περίπου έναν µήνα, οι Τούρκοι νικήθηκαν κατά κράτος, αναγκάστηκαν µε τα αποµεινάρια του στρατού τους να αποχωρήσουν προς την Κόρινθο και έτσι να ανοίξουν τον δρόµο στους Ενετούς για την κατάληψη του Ναυπλίου. Στις 30 Αυγούστου ο Μοροζίνι έµπαινε θριαµβευτής στο Ναύπλιο, µετέτρεψε το τζαµί της πόλης σε καθεδρικό ναό και έδωσε στους ορθόδοξους κατοίκους θρησκευτικά προνόµια αυτονοµίας. Ήταν πραγµατικά ένας θρίαµβος για τους Βενετούς, µετά από µακροχρόνιες οδυνηρές ήττες σε όλη τη Μεσόγειο. Η Βενετία γιόρτασε δεόντως την επιτυχία της, µε δοξολογίες και άλλες εκδηλώσεις ενώ τίµησε και τον Μοροζίνι και τον Γουλιέλµο µε τίτλους ευγενείας. Ο Ισµαήλ πασάς από την άλλη πλευρά υποχώρησε στη Βοστίτσα, ενώ ο Μοροζίνι άρχισε να σχεδιάζει την προέλασή του προς την Αθήνα. Πράγµατι στις αρχές Οκτωβρίου έπλευσε προς τον Πειραιά, όπου τον υποδέχθηκαν ο Μητροπολίτης Ιάκωβος και διάφοροι πρόκριτοι των Αθηνών, προσφέροντάς του φόρους υποτέλειας, αναγνωρίζοντας έτσι την ενετική κυριαρχία, καθώς οι Τούρκοι είχαν σχεδόν εξαφανιστεί από την Πελοπόννησο και την Αττική. Αλλά τα πράγµατα Η κατάληψη της Πελοποννήσου από τις δυνάµεις των Ενετών Το κάστρο της Μεθώνης καταλήφθηκε από τους Ενετούς

22 άρχισαν να περιπλέκονται στην Πελοπόννησο, καθώς οι µισθοφορικές δυνάµεις είχαν να αντιµετωπίσουν σοβαρούς λοιµούς, αλλά και δύσκολες συνθήκες σε µια άγνωστη γι αυτούς περιοχή. Επίσης οι ντόπιοι ελληνικοί πληθυσµοί δεν ήταν καθόλου εύκολο να συγχρωτιστούν µε τις µισθοφορικές αυτές δυνάµεις. Έτσι το φθινόπωρο του 1686 οι Γερµανοί µισθοφόροι, αποδεκατισµένοι από την πανούκλα που είχε σκορπίσει τον θάνατο, αναγκάστηκαν να αποχωρήσουν για την πατρίδα τους. Το ίδιο άρχισαν να κάνουν και οι υπόλοιποι µισθοφόροι. Ουσιαστικά άρχισε να δηµιουργείται πρόβληµα στελέχωσης του βενετικού αποσπάσµατος στην Πελοπόννησο, το οποίο έπρεπε να βρίσκεται εκεί διαφυλάσσοντας τα κεκτηµένα. Οι Ενετοί αναγκάστηκαν να προχωρήσουν σε στρατολόγηση νέων δυνάµεων από την Κεντρική Ευρώπη. Πράγµατι, µέσα σε σύντοµο χρόνο ο Μοροζίνι συγκέντρωσε και πάλι ικανό αριθµό µισθοφόρων. Στόχος του τώρα ήταν η Πάτρα και µετά η Αθήνα. Αρχικά απέκλεισε από τη θάλασσα την πόλη, ώστε να µην είναι δυνατή η παροχή βοήθειας από τη Στερεά. Στις δυνάµεις του Μοροζίνι συµπεριλαµβάνονταν και πολλοί Έλληνες, κυρίως από τα Επτάνησα. Στις 22 Ιουλίου 1687 οι δυνάµεις του Μοροζίνι άρχισαν να αποβιβάζονται δυτικά του φρουρίου της Πάτρας. Οι δύο στρατοί, του Μοροζίνι και του Ισµαήλ είχαν περίπου από άνδρες. Η σύγκρουση ήταν σφοδρή, καθώς οι Οθωµανοί αντιστάθηκαν γενναία. Αλλά τόσο η ανώτερη τακτική των Ενετών, η πειθαρχία τους και το αποτελεσµατικό πυροβολικό τους, οδήγησαν τις δυνάµεις του Μοροζίνι σε άλλη µια σηµαντική στρατιωτική επιτυχία. Σκοτώθηκαν περίπου Τούρκοι, ενώ οι δυνάµεις του σερασκέρη άφησαν στο πεδίο της µάχης 160 πυροβόλα και 14 πολεµικά πλοία. Ήταν µια ολοκληρωτική νίκη του Μοροζίνι και µια καταστροφική ήττα των Τούρκων. Η Πάτρα και η περιοχή του Ρίου εγκαταλείφθηκαν από τους Τούρκους µέχρι τα τέλη Ιουλίου. Μετά την Πάτρα σειρά είχε η περιοχή της Κορίνθου. Στις 7 Αυγούστου οι µισθοφόροι του Μοροζίνι έφταναν στην Κόρινθο, την οποία οι Τούρκοι εγκατέλειψαν βιαστικά καίγοντας και σφάζοντας. Την ίδια ώρα στη Μάνη κατέλαβαν την Καρύταινα, ενώ σε λίγο έπεσε και το κάστρο του Μιστρά και αρχές Σεπτεµβρίου άρχιζε η πολιορκία της Μονεµβασιάς. Η Πελοπόννησος ήταν πια σχεδόν ολόκληρη στα χέρια του Μοροζίνι, γεγονός που σκόρπισε ενθουσιασµό στη Βενετία. Μεγάλες γιορτές διοργανώθηκαν για άλλη µια φορά και η Σύγκλητος ονόµασε τον Μοροζίνι «Πελοποννησι-