ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΤΑΛΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΤΑΛΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΙΩΑΝΝΗ ΗΜ. ΤΣΟΛΚΑ Πτυχιούχου Ιταλικής γλώσσας και φιλολογίας Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΛΙΓΓΕΝΕΣΙΑ ΚΑΙ Ο ΑΝΤΙΚΤΥΠΟΣ ΤΗΣ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΗΣ ΙΤΑΛΙΑΣ ΚΑΤΑ ΤΟ 19 Ο ΑΙΩΝΑ Ι ΑΚΤΟΡΙΚΗ ΙΑΤΡΙΒΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2004

2 ΙΩΑΝΝΗ ΗΜ. ΤΣΟΛΚΑ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΛΙΓΓΕΝΕΣΙΑ ΚΑΙ Ο ΑΝΤΙΚΤΥΠΟΣ ΤΗΣ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΗΣ ΙΤΑΛΙΑΣ ΚΑΤΑ ΤΟ 19 Ο ΑΙΩΝΑ Ι ΑΚΤΟΡΙΚΗ ΙΑΤΡΙΒΗ Υποβλήθηκε στο Τµήµα Ιταλικής Γλώσσας και Λογοτεχνίας Ηµεροµηνία Προφορικής Εξέτασης: 24/9/2004 Εξεταστική Επιτροπή Καθηγητής Φ. Β. Γκικόπουλος Επιβλέπων Καθηγήτρια Σ. Πριόβολου Μέλος Τριµελούς Συµβουλευτικής Επιτροπής Αν. Καθ. Γ. Ζώρας Μέλος Τριµελούς Συµβουλευτικής Επιτροπής Καθηγήτρια Μ. ήτσα Εξετάστρια Επίκ. Καθ. Φ. Καζαντζή Εξετάστρια Επικ. Καθ. Ζ. Ζωγραφίδου Εξετάστρια Λεκτ. Κ. Ευαγγέλου Εξετάστρια

3 Ιωάννης ηµ. Τσόλκας Α.Π.Θ. Τίτλος ιδακτορικής ιατριβής ISBN «Η έγκριση της παρούσης ιδακτορικής ιατριβής από το Τµήµα Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης δεν υποδηλώνει αποδοχή των γνωµών του συγγραφέως» (Ν. 5343/1932, άρθρο 202, παρ. 2)

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

5 ΣΕΛ. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟ ΠΕΡΙΓΡΑΜΜΑ 1 ΡΙΖΕΣ ΚΙΝΗΤΡΑ ΣΤΟΧΟΙ ΤΩΝ ΦΙΛΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΕΡΓΩΝ ΤΗΣ ΙΤΑΛΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ 40 Α. ΠΡΩΤΗ ΓΕΝΙΑ ΙΤΑΛΩΝ ΦΙΛΕΛΛΗΝΩΝ ΛΟΓΟΤΕΧΝΩΝ 1. ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΧΟΙ ΘΕΜΑΤΑ ΠΟΙΗΤΕΣ ΚΑΙ ΛΟΓΙΟΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟΙ 54 Ι. GIOVANNI BERCHET ( ) 56 a. Profughi di Parga και η επίδραση των γεγονότων της Πάργας II. PIETRO GIANNONE ( ) 71 a. L esule III. ANTONIO MEZZANOTTE ( ) 74 a. Fasti della Grecia Β. ΕΥΤΕΡΗ ΓΕΝΙΑ ΙΤΑΛΩΝ ΦΙΛΕΛΛΗΝΩΝ ΛΟΓΟΤΕΧΝΩΝ 1. ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΧΟΙ ΘΕΜΑΤΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΟΙ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΟΙ 90 I. GIUSEPPE MAZZINI ( ) 91 II. CESARE BALBO ( ) 94 a. Considerations sur le soulèvement des Grecs b. Delle speranze d Italia III. FRANCESCO DOMENICO GUERRAZZI ( ) 104 a. L Asino 3. Ο ΕΥΤΕΡΟΣ ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ 130 I. ALEARDO GAETANO MARIA ALEARDI ( ) 131 a. Le prime storie b. Lettere a Maria. L immortalità dell anima 4. ΑΛΥΤΡΩΤΙΣΜΟΣ ΚΟΙΝΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΕΛΛΗΝΟΪΤΑΛΙΚΗ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ 145 Ι. GIUSEPPE REGALDI ( ) 149 a. L oriente και I Canti b. L Armeria reale di Torino και La Guerra

6 II. IPPOLITO NIEVO ( ) 174 a. Le Confessioni di un Italiano 5. GIOSUE CARDUCCI ( ) ΙΑΦΟΡΟΙ ΗΣΣΟΝΕΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ 214 Ι. EDUARDO FUSCO ( ) ΙΙ. PIERVIVIANO ZECCHINI ( ) ΙΙΙ. FERDINANDO ROSSI ( ) IV. LUIGI FORTI ( ) V. TOMMASO ZAULI SAIANNI ( ) VI. MARCO ANTONIO CANINI ( ) 7. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 233

7 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Στην Ευρώπη το 19 ο αιώνα κυρίαρχες ήταν οι αξίες τής ανεξαρτησίας, της ελευθερίας, της αυτοδιάθεσης των εθνοτήτων και της αλληλεγγύης. Μεταξύ των εθνοτήτων που κυριαρχούν µε τη δράση τους είναι αυτές των Ιταλών και των Ελλήνων, που αγωνίζονται και οι δυο για να δηµιουργήσουν ανεξάρτητα κράτη και να αναλάβουν οι ίδιοι τις τύχες τους απελευθερωµένοι από τους δυνάστες τους. Η συγκρότηση τού εθνικού κράτους στις δυο χερσονήσους, η σηµαντική αλληλεπίδραση των ρευµάτων, πολιτιστικών και πολιτικών, το πρόβληµα της εθνικής απελευθέρωσης και χειραφέτησης των δυο λαών αποδεικνύονται συνεχώς µέσα από τις πηγές και το υλικό που βρίσκει ο ερευνητής. Η µελέτη αυτή εξετάζοντας τις ρίζες, τα κίνητρα καθώς και τους στόχους των φιλελληνικών έργων τής ιταλικής λογοτεχνίας σε ένα χρονικό διάστηµα περίπου ενός αιώνα, δεν προσπαθεί να εστιάσει µόνο στο σύνολο των παραµέτρων αλλά κυρίως στο πόσο σηµαντική ήταν αυτή η λογοτεχνική παραγωγή των ιταλών λογίων. Όλοι σχεδόν οι µεγάλοι διανοητές και λογοτέχνες, όπως και άλλοι λιγότερο καταξιωµένοι, εµπνεύσθηκαν, συνέθεσαν και έγραψαν για την Ελλάδα. Πολιτικοί διαφορετικών αποχρώσεων και ιδεολογικών θέσεων, όπως οι G. Mazzini, C. Balbo, V. Gioberti, λογοτέχνες που ξεκίνησαν να γράφουν για την Ελλάδα πριν ακόµα από την επανάσταση του 1821, όπως ο G. Berchet αλλά και στο τέλος του 19 ου αιώνα, όπως ο G. Carducci, εµπνεύσθηκαν σε πολύ µεγάλο βαθµό από το ρωµαλέο αγώνα της Ελλάδας. Είναι σηµαντικό το υλικό που βρίσκει ο ερευνητής, επειδή η ευρύτητα των στοιχείων του Ιταλικού φιλελληνισµού είναι εντυπωσιακή και το φάσµα της παραγωγής εκτείνεται σε πολλούς τοµείς από τη λογοτεχνία ως το χορό και από την πολιτική ως τη γλυπτική και τη µουσική. Ο Ιταλικός φιλελληνισµός είναι διαφορετικός από τους άλλους των υπόλοιπων ευρωπαϊκών χωρών. Αναπτύσσεται και αυτός δειλά δειλά στις αρχές του 19 ου αιώνα αλλά όταν στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες υποχωρεί, αυτός γιγαντώνεται. Στην Ιταλία ο εθνικο-απελευθερωτικός αγώνας των Ελλήνων είχε σηµαντικό αντίκτυπο εξαιτίας της πολιτικής κατάστασης στην οποία βρισκόταν η χώρα. Γιατί αν στην Ελλάδα ο τύραννος ήταν Τούρκος στην Ιταλία ήταν Αυστριακός. Η συγγραφή µε θέµα την απελευθέρωση της Ελλάδας δεν ήταν για τους Ιταλούς απλά µόδα και οίστρος αλλά πατριωτική ανάγκη. Η γαλούχηση του λαού

8 επιτεύχθηκε µε σύγχρονα παραδείγµατα ηρωισµού και αυτοθυσίας, ενδεικτικά ας αναφέρουµε την ηρωική µορφή του Μάρκου Μπότσαρη, που επικράτησαν, χωρίς αυτό να είναι τυχαίο, σχεδόν µέχρι και τον G. D Annunzio, δηλαδή στα τέλη του 19 ου και στις αρχές του 20ου αιώνα. Οι πνευµατικοί άνθρωποι µε την ευαισθησία και την ανησυχία τους ήταν οι πρωτοπόροι, οι καθοδηγητές, οι εµπνευστές, οι αφυπνιστές, αυτοί που βοήθησαν να δηµιουργηθεί το Ιταλικό κράτος και που βρήκαν στην Ελλάδα τη σπίθα και τη βοήθεια για να ανάψει η φλόγα της εθνικής ιταλικής εξέγερσης. Στην εισαγωγή αυτής της µελέτης θα ήθελα να αναφερθώ σε ανθρώπους που στάθηκαν πολύτιµοι αρωγοί. Θα ξεκινήσω από τη µεγάλη ευγνωµοσύνη που χρωστώ στον επιβλέποντα αυτής της διατριβής, Καθηγητή Φοίβο Γκικόπουλο, που µε τη σχεδόν καθηµερινή επαφή µε βοήθησε να αντεπεξέλθω σε δύσκολες στιγµές καθώς και για τη γόνιµη µαθητεία κοντά του. Οι λέξεις δεν µπορούν να εκφράσουν αυτό που πραγµατικά πρόσφερε. Στην Καθηγήτρια Στυλιανή Πριόβολου, µέλος της τριµελούς επιτροπής, νοµίζω ότι οφείλω την πανεπιστηµιακή ύπαρξή µου. Θα ήθελα να την ευχαριστήσω από τα βάθη της καρδιάς µου. Ευχαριστώ επίσης τον Αναπληρωτή Καθηγητή και µέλος της τριµελούς επιτροπής Γεράσιµο Γ. Ζώρα, όχι µόνο γιατί µε βοήθησε στην οριστικοποίηση του θέµατος της διατριβής αλλά και για την πολύτιµη και ανεκτίµητη βοήθειά του µε το χρόνο που αφιέρωσε, αφού µε τις διεξοδικές συζητήσεις µας λύθηκαν πολλές φορές προβλήµατα αυτής της µελέτης. Η βοήθειά του ήταν ενδελεχής και ακούραστη. Η συλλογή τού πρωτογενούς υλικού στην Ιταλία έγινε στη Ρώµη, το Μιλάνο, το Τορίνο, τη Φλωρεντία, τη Βιτσέντσα, τη Τζένοβα, τη Μπολόνια. Θα ήθελα να ευχαριστήσω το προσωπικό όλων των βιβλιοθηκών και των ινστιτούτων στις πόλεις αυτές. Αναλυτικότερα ευχαριστώ για την υποµονή τους και τη βοήθειά τους το προσωπικό των Ινστιτούτων Enciclopedia Italiana Treccani, Fondazione Gramsci και της Biblioteca di storia moderna e contemporanea στη Ρώµη όπως και της Biblioteca Braidense στο Μιλάνο. Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον καθ. Luigi Lotti πρόεδρο του Istituto per l età moderna e contemporanea στη Ρώµη, τον πρόεδρο του Istituto per la Storia del Risorgimento Italiano στη Ρώµη καθ. Giuseppe Talamo καθώς και όλο το προσωπικό του Ιστιτούτου αυτού όπως και εκείνο της πόλεως του Τορίνο.

9 Θέλω ακόµα να ευχαριστήσω την κ. Alessandra Carta στη βιβλιοθήκη της Φιλοσοφικής σχολής στο Μιλάνο, την κ. Giovanna Aloisi στη Biblioteca Τeatrale del Burcardo στη Ρώµη, τη κυρία Parodi στο Museo-Biblioteca dell Attore της Τζένοβα, τις κυρίες Silvia και Daniela στη Biblioteca Petroliana στη Βιτσέντσα, τη dott. Margherita Breccia Fratadocchi υπεύθυνη στην αίθουσα των σπάνιων χειρογράφων και εκδόσεων της Εθνικής Βιβλιοθήκης στη Ρώµη, που όλες ήταν πάντα χαµογελαστές και µου πρόσφεραν πολύ µεγάλη βοήθεια. Για την έρευνα στην πόλη του Torino οφείλω πολλά στην αξιαγάπητη Αφροδίτη Οικονοµίδου όπως και στη φοιτήτριά µου στο τµήµα της Ιταλικής γλώσσας και φιλολογίας της Αθήνας Αλεξάνδρα απουδάνη για τη βοήθεια που µου πρόσφερε όταν φοιτούσε µε το πρόγραµµα Erasmus στο πανεπιστήµιο της πόλης αυτής. Ευχαριστώ επίσης το µαθητή µου ηµήτρη Γιάννο για τη βοήθειά του στη πόλη της Bologna, όπως και τους Ant. Frassanito και Valentina Ferrari. Σηµαντική ήταν η βοήθεια που µου πρόσφερε η κ. Κατερίνα Σπετσιέρη Beschi µε την έκδοση του βιβλίου καταλόγου για την έκθεση Risorgimento Greco e Filellenismo Italiano που έγινε από την Ελληνική Πρεσβεία στη Ρώµη. Για τη βοήθειά της στην ηλεκτρονική επεξεργασία τής διατριβής ευχαριστώ την Επίκουρη Καθηγήτρια Εύη Μπαλάση. Στην Ελλάδα θα ήθελα να ευχαριστήσω το προσωπικό των Βιβλιοθηκών στα τµήµατα των νεοελληνικών σπουδών στις Φιλοσοφικές σχολές των Αθηνών και της Θεσσαλονίκης, την Ελευθερία και το ηµ. Ιωαννίδη στην Κεντρική Βιβλιοθήκη Θεσσαλονίκης, όλους τους υπαλλήλους στη ηµοτική Βιβλιοθήκη Θεσσαλονίκης καθώς και τους βοηθούς στο ίδρυµα ΕΛΙΑ. Φυσικά θα ήθελα να ευχαριστήσω και την οικογένειά µου. Τη σύζυγό µου, φιλόλογο, Αντιγόνη Τσελούδη, που διάβαζε υποµονετικά τα κείµενα κι έθετε στη διάθεσή µου τις ανεξάντλητες γνώσεις της και το οξύ γλωσσικό της αισθητήριο καθώς και τα δυο µου παιδιά ηµήτρη και Ελένη που έχοντάς τους συντροφιά έγραψα την παρούσα διδακτορική διατριβή. Τέλος, αν ζούσαν, δεν θα παρέλειπα να ευχαριστήσω όλους τους Ιταλούς λόγιους που εµπνεύσθηκαν και έγραψαν για την Ελλάδα, για τη χαρά που µου έδωσε η στενή επαφή µε τα έργα τους όσο καιρό τα επεξεργαζόµουν. Αν µέρος αυτής της χαράς διαφαίνεται στη µελέτη αυτή, τότε το αποτέλεσµα δεν θα είναι, ελπίζω, πολύ κακό.

10 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟ ΠΕΡΙΓΡΑΜΜΑ Οι λογοτεχνικές σχέσεις και οι αµφίδροµες επιδράσεις µεταξύ Ελλήνων και Ιταλών έχουν πολλούς αιώνες ιστορίας. Σε αρκετές µάλιστα περιπτώσεις δηµιούργησαν πνευµατικές και πολιτιστικές περιόδους µε κοινά χαρακτηριστικά, τα οποία από τη µια µεριά δεν ακύρωναν τις πολιτιστικές ιδιαιτερότητες κάθε µίας από τις δυο πλευρές που αντιπαραβάλλονταν, ενώ από την άλλη σηµατοδοτούσαν την ταυτόχρονη γέννηση και τη δηµιουργία ενός ευρύτερου Ευρωπαϊκού πολιτισµού. Το µείγµα του Ρωµαϊκού πολιτισµού, που σωστά χαρακτηρίσθηκε σαν Ελληνορωµαϊκός, ρωµαϊκά στοιχεία που ξαναβρίσκουµε στο Βυζαντινό πολιτισµό, η συµβολή του Βυζαντίου στην Αναγέννηση, είναι χαρακτηριστικά αποδεκτά και γνωστά. Χρειάζεται όµως να υπενθυµίσουµε ότι για την ευρωπαϊκή πολιτιστική πορεία και εξέλιξη, το ελληνικό και ιταλικό υπόβαθρο ήταν οι κυριότεροι παράγοντες ανάπτυξής της, αν και η συµβολή τους δεν ήταν πάντα ισοµερής. 1 Το ενδιαφέρον εστιάζεται σε δυο αιώνες. Τον αιώνα τον 18 ο που προετοίµασε την ελευθερία των δυο λαών και τον αιώνα τον 19 ο στον οποίο πραγµατοποιήθηκε. Η Ιταλία, όπως και άλλες Ευρωπαϊκές χώρες, γνώρισε στο πρώτο µισό του 19 ου αιώνα µια διαδικασία σταδιακής εκ νέου διερεύνησης και διεκδίκησης της εθνικής της ταυτότητας. Αυτή η διαδικασία, που διήρκεσε πολλές δεκαετίας µέχρι την κατάκτηση της ανεξαρτησίας την 17 η Μαρτίου του 1861, ορίστηκε από τους σύγχρονους και από τους ιστορικούς κατόπιν µε το όνοµα «Ριζορτζιµέντο» - Παλιγγενεσία. Ένας ορισµός που υπογράµµιζε το χαρακτήρα της πολιτιστικής και πολιτικής αναγέννησης, της λύτρωσης από µια κατάσταση υποδούλωσης και ηθικής κατάπτωσης µε την επιστροφή σε ένα ένδοξο και µεγαλειώδες παρελθόν, χωρίς να έχει σηµασία αν είναι µυθικό ή πραγµατικό. Ένα ζήτηµα που απασχόλησε τους ιστορικούς και λόγιους είναι η χρονολογία αφετηρία του κινήµατος της Παλιγγενεσίας. Υπήρξαν ισχυρές συγκρούσεις και πολεµικές ανάµεσα στους λόγιους. Κάποιοι εθνικιστικής κυρίως αντίληψης και 1 Nic. Svoronos, «Società e ideologia nell ambiente italiano e greco (XVII- inizi XIX secolo)», Risorgimento greco e filellenismo italiano, Edizioni del sole, Roma, 1986, σελ. 31 1

11 προέλευσης ήθελαν να παρουσιάσουν το ενωτικό κίνηµα σαν ένα εντόπιο δηµιούργηµα και ιδιαίτερα του οίκου της Σαβοΐας. Άλλοι αντιθέτως ανακάλυπταν τις πνευµατικές ρίζες στο κίνηµα του διαφωτισµού και εκείνες τις πολιτικό στρατιωτικές στη Γαλλική επανάσταση και στη Ναπολεόντεια εµπειρία. 2 Είναι προφανές ότι οι πνευµατικές ρίζες της Παλιγγενεσίας ανάγονται στο κίνηµα αναµόρφωσης του ιαφωτισµού. Το αποδεικνύουν γραπτά ανδρών προέλευσης και έµπνευσης µασονικής, όπως οι Pietro Giannone, Ferdinando Galiani, καθώς και τα έργα των µιλανέζων διαφωτιστών όπως των Verri, Beccaria κλπ. Η ύπαρξη των Γιανσενιστικών αντιλήψεων αλλά επίσης και ο ανοιχτός πόλεµος που αρχίζει στην Ιταλία εναντίον της εκκλησίας, ενισχύουν τον παραπάνω ισχυρισµό. 3 Στην πραγµατικότητα η Ιταλία δεν είχε γνωρίσει ποτέ κατά τη διάρκεια της ιστορίας της την εµπειρία ενός ενωµένου κράτους. Ήταν ενωµένη πολιτικά µόνο την εποχή της Ρωµαϊκής αυτοκρατορίας, αλλά στο εσωτερικό µιας κρατικής οντότητας υπερεθνικής και οικουµενικής. Μετέπειτα ήταν πάντα διαιρεµένη και τουλάχιστον µερικώς υπόδουλη σε ξένη κυριαρχία. Όµως αν ένα Ιταλικό κράτος δεν υπήρξε ποτέ, Ιταλικό έθνος, µε την έννοια της γλωσσικής, πολιτιστικής, θρησκευτικής και εν µέρει και οικονοµικής κοινότητας υπήρχε τουλάχιστον από την εποχή των κοινοτήτων comuni. Επίσης η ιδέα της Ιταλίας σαν ύπαρξη καλά καθορισµένη, ακόµα κι αν δε συνέπιπτε µε ένα κράτος, ήταν πάντα έντονη στη σκέψη των Ιταλών διανοουµένων. 4 Κατά το 17 ο αιώνα η Ιταλία κινείται στο περιθώριο της υτικής Ευρώπης και η εικόνα της σε σχέση µε τις άλλες δυτικοευρωπαϊκές χώρες είναι περιφερειακή και επαρχιακή. Οι αλλαγές που πραγµατοποιούνται στην Ιταλική χερσόνησο σε αυτόν τον αιώνα, στο πολιτικό πεδίο, είναι η παραχώρηση της ηγεµονίας από την Ισπανική µοναρχία στη Γαλλική καθώς και στην Αυστρία των Αψβούργων Η διαµάχη είχε αρχίσει από τους ίδιους τους πρωτεργάτες της Παλιγγενεσίας. Ξεκάθαρη ήταν η αντίθεση µεταξύ εκείνων που αρνούνταν τη Γαλλική επανάσταση (Mazzini και Gioberti θεωρητικοί του Ιταλικού πρωτείου εν πρώτοις και µετά Cantu, Pisacane και κυρίως ο Manzoni) και εκείνων που αντιθέτως συνέδεαν την Ιταλική επανάσταση µε εκείνη της Γαλλίας (κυρίως ο Montanelli και ο Ferrari). Βλ. L. Salvatorelli, Pensiero e azione nel Risorgimento, Einaudi, Torino 1943, σελ και M. Viglione, La Rivoluzione francese nella storiografia italiana dal 1790 al 1870, Roma, ed. Coletti, Mas. Viglione, «L Unificazione», La Rivoluzione Italiana, επιµέλεια M. Viglione, ed. Il Minotauro, Roma, 2001, σελ. 31 Leon. Saviano, «L idea Italiana», La Rivoluzione Italiana, Storia critica del Risorgimento, επιµέλεια Massimo Viglione, ed. Il Minotauro, Roma, 2001, σελ και Giulio Bollati, «Il carattere degli italiani come problema storico», L Italiano, ed. Einaudi, Torino, 1983, σελ

12 Η κυριαρχία της Βενετίας στην Ανατολική Μεσόγειο αρχίζει να φθίνει. Στη Βενετία, από το αποικιακό της κράτος, δε θα µείνουν παρά µόνο τα Ιόνια νησιά, µετά και την κατάληψη της Κρήτης από τους Οθωµανούς (τέλη 17 ου αιώνα). Επιπλέον χαρακτηριστικά αυτής της εποχής είναι η µείωση του γοήτρου του Πάπα και τα επαναστατικά κινήµατα της νότιας Ιταλίας εναντίον της Ισπανικής κυριαρχίας. Στο 18 ο αιώνα στην Ιταλία συνεχίζονται οι πόλεµοι και οι καταστροφές, και αυτό γιατί η χώρα εµπλέκεται στους µεγάλους πολέµους που στο πρώτο µισό του αιώνα ταλανίζουν την Ευρώπη. Ο πόλεµος της Ισπανικής διαδοχής ( ) και ο αντίκτυπός του στον επονοµαζόµενο πόλεµο του Alberoni, που ολοκληρώνεται µε τη συνθήκη της Χάγης το 1720, είναι ένας απ αυτούς. Ακολουθεί ο πόλεµος για την πολωνική διαδοχή ( ), που εξελίσσεται κυρίως στο Ιταλικό έδαφος και κλείνει µε τη Συνθήκη της Βιέννης (1738). Τέλος, λαµβάνει χώρα ο πόλεµος για την Αυστριακή διαδοχή ( ) που τελειώνει µε τη Συνθήκη του Αιξ Λα Σαπέλ (Aquisgranum) το Αυτό που είναι σηµαντικό είναι ότι η Ιταλική πολιτική κατάσταση αλλάζει αισθητά και παίρνει µια νέα µορφή που θα διατηρηθεί σε γενικές γραµµές µέχρι τους πολέµους της Παλιγγενεσίας και την έναρξη της διαδικασίας ενοποίησης της Ιταλίας, εκτός από την παρένθεση της Γαλλικής κυριαρχίας από το 1796 µέχρι το Η ιστορία της Ιταλίας εξαρτάται εποµένως για πολλές δεκαετίες από αυτές τις µεταβολές και τις εναλλαγές της Αυστριακής κυριαρχίας µε αυτές της Γαλλικής και της Ισπανικής. 6 Το Μιλάνο και η Μάντοβα γίνονται εδαφικές κτήσεις της Αυτοκρατορίας. Η Τοσκάνη µε το τέλος της δυναστείας των Μεδίκων καταγράφεται στη δυναστεία της Λορένης που ήταν στενά συγγενική µε το θρόνο της Αυστρίας. Η Νάπολη και η Σικελία περνούν από την Ισπανική στην Αυστριακή κυριαρχία, η οποία όµως κατόπιν νικιέται από έναν κλάδο των Βουρβόνων, την οικογένεια που εκείνη την περίοδο βασίλευε τόσο στη Γαλλία όσο και στην Ισπανία. Ένας δευτερότοκος γιος των Βουρβόνων κατακτάει το ουκάτο της Πάρµα Πιατσέντζα Γκουαστάλα. 5 6 Βλ. Alberto Asor Rosa, Ιστορία της Ιταλικής Λογοτεχνίας, Θεσσαλονίκη 1998, εκδόσεις Παρατηρητής, εισαγωγή-επιµέλεια Φοίβος Γκικόπουλος, σελ. 326 Βλ. Stuart J. Woolf, Il risorgimento Italiano, τόµος I, Piccola Biblioteca Einaudi, 1981, Torino, σελ , 27 29, 36 38, ,

13 µαχών. 8 Στο πολιτιστικό και πνευµατικό πεδίο υπάρχει µια αναζωπύρωση του Το Πιεµόντε ενισχύεται σηµαντικά µε εδαφικές κατακτήσεις στη Λοµβαρδία καθώς και µε την κατάκτηση της Σαρδηνίας, πράγµα που επιτρέπει στους εκπροσώπους του οίκου της Σαβοΐα να φέρουν τον τίτλο του βασιλιά. Τα γεγονότα που συνθέτουν τη νέα κατάσταση είναι καταρχήν η εµφάνιση της Αυστριακής εξουσίας. Αυτή παρουσιάζεται αρκετά πιο δυναµική και σύγχρονη, τουλάχιστον σε τεχνικό και διοικητικό επίπεδο σε σχέση µε την Ισπανική. υο ακόµα καινούργια στοιχεία, κάνοντας σύγκριση µε την Ισπανική προϋπάρχουσα κατάσταση, είναι η σχετικά µειούµενη ξένη παρουσία στην Ιταλία, µε τον περιορισµό της Αυστριακής κυριαρχίας µόνο στις περιοχές που προαναφέρθηκαν, σε συνδυασµό µε την εγκαθίδρυση ενός κλάδου των Βουρβόνων στη Νάπολη που θα συνδεθεί περισσότερο µε τα τοπικά συµφέροντα. Όµως το σηµαντικότερο ίσως στοιχείο είναι η αύξηση του κύρους και της δύναµης του Πιεµόντε. Το κράτος του Πιεµόντε εισάγεται για πρώτη φορά στις ιταλικές πνευµατικές συζητήσεις, αφού αυτή η επαρχία ήταν αρκετά αποµονωµένη. 7 Τα υπόλοιπα, παλιά κοσµικά κράτη της Ιταλίας (Τζένοβα και Βενετία), διατηρούσαν την ανεξαρτησία τους και τα σύνορά τους, αν και µε πολλές µεταπτώσεις, µε τίµηµα µια όλο και περισσότερο φανερή παρακµή του οικονοµικού και πολιτικού τους κύρους και της αυτονοµίας τής δράσης τους. Οι συνέπειες όλων αυτών των πολιτικών και εδαφικών µεταβολών, θα γίνουν ορατές κάποιες δεκαετίες αργότερα, και ειδικότερα στην περίοδο των µεταρρυθµιστών ηγεµόνων. Το κεντρικό ζήτηµα όµως ήταν ότι οι αλλαγές που έγιναν στον άξονα της Ιταλίας δεν ήταν έργο των τοπικών δυνάµεων. Ακόµα µια φορά οι τύχες της Ιταλίας αποφασίστηκαν από τις ξένες δυνάµεις, µετατρέποντάς την ακόµη και σε πεδίο κλασικιστικού και καθαρολογικού ποιητικού ρεύµατος καθώς κι ένας ιδιαίτερος τόνος αντιµεταρρυθµιστικής ηθικής, που στις πρώτες δεκαετίες είναι µάλιστα άµεσα ιησουίτικη. Η επιστηµονική και ορθολογιστική προσέγγιση κάτω από τη στενή επιτήρηση της εµπειρικής αναγκαιότητας, δεν αµφισβητούν ούτε το κυρίαρχο κλασικιστικό κλίµα ούτε την ηθικοθρησκευτική ατµόσφαιρα της εποχής. 7 8 Βλ παραπάνω, Alberto Asor Rosa, Ιστορία της Ιταλικής Λογοτεχνίας, σελ Luigi Salvatorelli, Somario della storia d Italia 11, Einaudi, Torino 1999, σελ

14 Σηµαντικό στοιχείο όµως είναι η εκδήλωση ενδιαφέροντος για ιστορικά ζητήµατα, για µια σωστότερη ανασύνθεση της εθνικής πολιτισµικής παράδοσης και την ανάδειξη σιγά σιγά των δοξασµένων στιγµών του παρελθόντος µε την ιδέα των Ιταλικών πρωτείων. Το κίνηµα της Αρκαδίας, σε αυτό τον αιώνα, είναι πολύ σηµαντικό και προσπαθεί να δώσει απαντήσεις, µε προσωπικότητες όπως ο Gian Vincenzo Gravina και ο Ludovico Muratori, στα πολιτικά, πνευµατικά, αισθητικά και ηθικοθρησκευτικά προβλήµατα. Οι Έλληνες λόγιοι εκτιµούν πάρα πολύ τον Muratori και τις απόψεις του αφού πλέον η πολιτική διάσταση εισβάλλει και στην πολιτιστική ζωή του υπόδουλου Ελληνικού έθνους. 9 Η Αρκαδία απορρόφησε σχεδόν όλες τις διανοητικές δυνάµεις που υπήρχαν, µε θαυµαστό αποτέλεσµα, πράγµα σπάνιο στην πνευµατική ιστορία της Ιταλίας. Η ίδρυση της Αρκαδίας έρχεται να απαντήσει στην άρνηση της λογοτεχνικής και συγχρόνως ηθικής παρακµής του 17 ου αιώνα, όπως και στην απορρόφηση στοιχείων του σύγχρονου ευρωπαϊκού πολιτισµού. Όµως η επανεµφάνιση της ιταλικής παράδοσης, η ιδέα των ιταλικών πνευµατικών πρωτείων, η σύνδεση του κοσµικού µε το θρησκευτικό, δείχνει τις προθέσεις καθώς και το πνεύµα για την επανίδρυση του εθνικού ιταλικού πολιτισµού. Την ίδια χρονική περίοδο εκτός από τον Pietro Metastasio ( ), που είναι ο κυριότερος εκφραστής και ερµηνευτής του ρεύµατος της Αρκαδίας, υπάρχουν δυο µεγάλες ακόµα προσωπικότητες ο Pietro Giannone ( ) και ο Giambattista Vico ( ) που κατάγονται και οι δυο από τη Νάπολη. Ειδικά ο Vico µε την τοποθέτηση και αξιολόγηση της ιστορίας, συγκεκριµένα µάλιστα µε εκείνη την ανάλυση της ιστορίας του ανθρώπου, στο κέντρο του φιλοσοφικού στοχασµού, αποτελεί µια από τις σπουδαιότερες προσωπικότητες του Ιταλικού πολιτισµού. Η επαναστατική σκέψη του ενώνεται στο έργο του µε την αρχαία ανθρωπιστική και µεταφυσική παράδοση. Το πάθος για την ιστορία και για το ένδοξο παρελθόν της χερσονήσου, που θα κληρονοµήσει ο Vico στις µετέπειτα γενιές θα συνοδεύσει το µεγάλο ιστορικό εγχείρηµα της ενοποίησης της Ιταλίας κατά τον 19 ο αιώνα. Η επίδραση του Vico 9 Κ. Dimaras, «Rapporti culturali tra Italia e Grecia come premessa al Filellenismo», Risorgimento greco e filellenismo italiano, Roma, edizioni del sole, 1986, σελ. 27 5

15 υπήρξε σηµαντική στην Ιταλία (Vincenzo Cuoco, Ugo Foscolo, Benedetto Croce) αλλά και στην Ελλάδα, αφού ο Ελληνισµός και οι λόγιοι, αναπτύσσοντας ενδιαφέροντα για την ιστορία, κινούνται ταυτόχρονα προς τη φιλοσοφία του, τη φιλοσοφία της ιστορίας των ανθρώπων. Σε αυτό το διάστηµα οργανώνεται η νέα ελληνική ιδεολογία µε προέκτασή της τη Μεγάλη ιδέα, στην οποία οι ιδέες τού Ναπολιτάνου φιλόσοφου θα προσφέρουν αξιοµνηµόνευτη συµβολή. Το 1841, ακριβώς σε αυτή την εκδήλωση της έκρηξης αυτών των απόψεων, παρουσιάζεται στην Αθήνα ο Μάρκος Ρενιέρης µ ένα βιβλίο Φιλοσοφία της Ιστορίας όπου υπάρχει η αφιέρωση Στον G. B. Vico, πατέρα της επιστήµης της Ιστορίας. Το παραπάνω αποτελεί µόνο ένα µικρό παράδειγµα που µας προϊδεάζει για τις διαλεκτικές σχέσεις του Ελληνισµού µε την Ιταλία. 10 Η µακρά περίοδος ειρήνης που εκτείνεται από το 1748 ως το 1792 ευνοεί τη µεταρρυθµιστική πρωτοβουλία µερικών µοναρχών. Στόχοι είναι: Η ορθολογιστική οργάνωση της νοµοθεσίας, µε σκοπό την απόδοση εξουσίας στο κράτος εναντίον των περιφερειακών και συντεχνιακών εξουσιών. Η προσπάθεια µείωσης των προνοµίων της εκκλησίας και η επικύρωση της εξουσίας του κράτους σε όλα τα θέµατα που δεν αφορούσαν άµεσα τη θρησκεία, όπως η απόσπαση της διδασκαλίας από τους Ιησουίτες. Η µείωση της οικονοµικής δύναµης που στηριζόταν σε φεουδαρχικές οικονοµικές σχέσεις και η παραχώρηση στο Κράτος και στις τοπικές διοικητικές οργανώσεις πολλών από εκείνα τα προνόµια που απολάµβανε η τάξη των ευγενών. 11 H προώθηση εγγειοβελτιωτικών έργων και τεχνολογικού εξοπλισµού στην ύπαιθρο. Μ αυτόν τον τρόπο σε κάποιες περιοχές διευκολύνθηκε η δηµιουργία των πρώτων βιοµηχανιών. Η Ιταλία συνδέεται έτσι πάντοτε περισσότερο µε την ευρωπαϊκή πολιτική ανάπτυξης, όπως επίσης και µε την οικονοµία της Ευρώπης, ακολουθώντας και η ίδια µια πρωτόγνωρη πρόοδο και εξέλιξη. Η αγροτική και βιοµηχανική επανάσταση του 18 ου αιώνα µεταβάλλει πραγµατικά ολόκληρες περιοχές της Ευρώπης και κάτω από αυτή την ευρωπαϊκή γενική ώθηση η Ιταλική οικονοµία, µπαίνοντας στην ευρωπαϊκή αγορά, αρχίζει να εκσυγχρονίζεται. Η σύσταση ελεύθερων λιµανιών (Τεργέστη 1717, Ancona 1732, Civitavecchia Κ. ηµαράς, «Η Ώρα του Vico για την Ελλάδα», Ελληνικός Ρωµαντισµός, Ερµής, Νεοελληνικά Μελετήµατα, αρ. 7, Αθήνα, 1982, σελ Βλ. παραπάνω, Alberto Asor Rosa, Ιστορία της Ιταλικής Λογοτεχνίας, σελ

16 κ.α.), η αύξηση των εµπορικών χερσαίων και θαλάσσιων µεταφορών µε την κατασκευή δρόµων που συνδέουν την Ιταλία µε την υπόλοιπη Ευρώπη, διαµέσου των Άλπεων χάρη και στο Αυστριακό ενδιαφέρον (1791),όπως και η ιδιαίτερη προσοχή που δίνεται στην ανάπτυξη της γεωργίας, αποτελούν τα κυριότερα χαρακτηριστικά της Ιταλικής οικονοµίας αυτής της περιόδου. Η ανάπτυξη της ευρωπαϊκής βιοµηχανίας και η δηµογραφική αύξηση απαιτούν από την Ιταλία γεωργικά προϊόντα και πρώτες ύλες, γεγονός που προσανατολίζει την Ιταλική οικονοµία προς τη γεωργική ανάπτυξη αλλά και που επιβεβαιώνει µια αναµφίβολη εξάρτηση από τις µεγάλες δυνάµεις. 12 Η ιταλική κατάσταση θύµιζε πολύ εκείνη του δεύτερου µισού του Μια ισορροπία µεταξύ κρατών σε περιφερειακό επίπεδο µε διάφορα κέντρα πολιτικής και πολιτιστικής έλξης. Η µεγάλη περίοδος ειρήνης στο δεύτερο µισό του 18 ου αιώνα ευνόησε τις µεταρρυθµίσεις, περισσότερο εκεί όπου εγκαταστάθηκαν νέοι ηγεµόνες. Στο Παπικό κράτος, στο Βασίλειο της Σαρδηνίας και στις αριστοκρατικές δηµοκρατίες της Βενετίας και της Τζένοβα υπήρξε σε µικρότερο βαθµό ενίσχυση των δοµών του κράτους. Με την ειρήνη της Aquisgrana (1748) ανέβηκε το κύρος του οίκου της Σαβοΐα. Το Βασίλειο της Σαρδηνίας ήταν το µοναδικό ιταλικό κράτος µε σηµαντική στρατιωτική παράδοση, αισθήµατα υπερηφάνειας και ανεξαρτησίας, έχοντας αρχικά τοπική πολιτική συνείδηση αλλά όµως ικανή για µελλοντική εξέλιξη. 13 Υπάρχει η τάση για µια περιορισµένη έστω φιλελευθεροποίηση του καθεστώτος µε χαρακτηριστικά που έχουν να κάνουν µε την επίδραση από τις αστικές τάξεις της υτικής Ευρώπης, όπου κυριαρχούσαν οι πολιτικές και κοινωνικές συγκρούσεις του φιλελευθερισµού. Στην Ιταλία πριν από τη Γαλλική επανάσταση τα πράγµατα δεν ήταν λοιπόν πολύ άσχηµα. Θα πρέπει να τονίσουµε ότι αναπτύχθηκε µια σειρά πολιτιστικών πρωτοβουλιών, όχι µόνο σχετικών µε βιβλία, αλλά και µε εκθέσεις, συνέδρια κλπ., οι οποίες, µε το ρεύµα του διαφωτισµού και µε την πολιτική έκφραση του Βλ. Nic. Svoronos, «Società e ideologia nell ambiente italiano e greco (XVII- inizi XIX secolo)», Risorgimento greco e filellenismo italiano, edizioni del sole, Roma 1986, σελ. 36 M. De Leonardis, «Gli stati dell Italia preunitaria», La Rivoluzione Italiana, επιµέλεια M. Viglione, ed. Il Minotauro, Roma 2001, σελ. 81 7

17 πεφωτισµένου δεσποτισµού που εφάρµοσαν συγκεκριµένα µέλη της δυναστείας των Αψβούργων της Αυστρίας, έπαιξαν σηµαντικό ρόλο και για την Ιταλία. Πραγµατικά το µεταρρυθµιστικό Ιταλικό κίνηµα προετοιµάσθηκε και συνοδεύτηκε από το ιαφωτισµό που επεκτάθηκε από τη Γαλλία ραγδαία και κυριάρχησε και στην Ιταλική σκέψη. 14 Οι εγκυκλοπαιδιστές µεταφράζονται στα Ιταλικά. Πολλοί από τους Ιταλούς διανοούµενους γράφουν στα Γαλλικά, βγαίνουν από τη σχετική τους αποµόνωση, διευρύνουν τα ενδιαφέροντά τους και την προβληµατική τους και στρέφουν την προσοχή τους στα προβλήµατα της εποχής. Λογοτεχνία και θέατρο αναζωογονούνται. Ο αριστοκρατικής καταγωγής Vittorio Alfieri δηµιουργεί την αντικοµφορµιστική τραγωδία και ο Carlo Goldoni αναπαριστά στις θεατρικές του δηµιουργίες τη ζωή µε τα προβλήµατά της. Οι ιστορικές σπουδές αναπτύσσονται µε νέο πνεύµα και νέες µεθόδους, όπως αποδεικνύουν τόσο οι πηγές όσο και το ενδιαφέρον για την κοινωνική και πολιτική ιστορία των ιταλικών πόλεων. Το Ρωµαϊκό παρελθόν παύει να είναι το κυρίαρχο αντικείµενο της ιταλικής ιστοριογραφίας. Τα έργα των Muratori, Giannone, Verri αποτελούν τα θεµέλια της σύγχρονης ιστοριογραφίας. Είναι επίσης έκδηλο το ενδιαφέρον για τις νέες επιστήµες, ιδιαίτερα την οικονοµία ή και άλλα εξειδικευµένα θέµατα που αφορούσαν την τότε σύγχρονη ζωή: το εµπόριο, τη γεωγραφία, την πολιτική. Πολλά από αυτά τα έργα, όπως εκείνο του Cesare Beccaria Dei delitti e delle pene, Περί εγκληµάτων και ποινών, δεν είναι απλές εκλαϊκεύσεις για δηµόσια χρήση, αλλά πραγµατικές συνεισφορές µεγάλης σπουδαιότητας για όλο το διαφωτιστικό ρεύµα. Σηµαντικότατο όµως χαρακτηριστικό που τίθεται πάλι στην Ιταλία, µε µια νέα µορφή, είναι το πρόβληµα της σχέσης µε τους αναγνώστες και µαζί εκείνο το γλωσσικό. Είναι προφανής η τάση των διαφωτιστών να αποφύγουν συνειδητά το ακαδηµαϊκό σχολαστικό και ρητορικό ύφος του 17 ου αιώνα, επιµελούµενοι αντιθέτως µια έκφραση περισσότερο άµεση και απλή. Στο σύνολο του ο 18 ος αιώνας σηµατοδοτεί µια περίοδο σηµαντικής ανύψωσης και ανάτασης του ιταλικού έθνους. Αυτό περισσότερο οφείλεται όχι τόσο 14 Mario Fubini, «Dall Arcadia all Illuminismo: Francesco Algarotti», La cultura illuministica in Italia, Edizioni Radio Italiana, Torino 1957, σελ. 69 8

18 στις εδαφικές και δυναστικές αλλαγές, όσο στην οικονοµική και πολιτιστική ανάνηψη. Η πολιτιστική µεταρρύθµιση λοιπόν του 18 ου αιώνα επιτεύχθηκε κυρίως στο χώρο των επιστηµών και της φιλοσοφίας µε αρωγό και εργαλείο τη λογοτεχνία. Η επιστηµονική σκέψη του 18 ου αιώνα εκµεταλλεύεται την κληρονοµιά του 17 ου αιώνα. Η Ιταλία στο δεύτερο µισό του 18 ου αιώνα συνεισέφερε σηµαντικά στο ρεύµα του ιαφωτισµού, κυρίως στο πολιτικό, κοινωνικό και οικονοµικό πεδίο. Με την οικονοµία ασχολήθηκε ο Pietro Verri ( ), εκδότης της εφηµερίδας Il Caffè µε φιλελεύθερη και φυσιοκρατική τάση, ο Cesare Beccaria ( ), µε την πρόταση µιας ριζοσπαστικής µεταρρύθµισης του δικαίου και της ποινικής δίωξης, βασιζόµενη στο ότι η ποινή δεν θα πρέπει να έχει εκδικητικό χαρακτήρα και προτείνοντας το τέλος των βασανισµών και της ποινής του θανάτου. 15 Στο ιστορικό πεδίο, όπως αναφέρθηκε, στην Ιταλία του 18 ου αιώνα γράφτηκαν µεγάλα έργα από τους Ludovico Muratori ( ), Gerolamo Tiraboschi ( ) για την ιστορία της λογοτεχνίας, Luigi Lanzi ( ) για την ιστορία των τεχνών, Pietro Giannone ( ) για την εξέλιξη των πολιτικών και θρησκευτικών θεσµών σύµφωνα µε µια αντιεκκλησιαστική θέση. Η εφηµερίδα Il Caffè ( ) εκφράζει τις νέες ορθολογιστικές και µεταρρυθµιστικές τάσεις, δίνει βήµα στη λογοτεχνική κριτική, µαχόµενη τον κλασικισµό και το σχολαστικισµό, µε στόχο την προβολή µιας νέας λογοτεχνίας ζωντανής και σύγχρονης. Η Ιταλική Λογοτεχνία στο 18 ο αιώνα άλλαξε και µετασχηµατίσθηκε για να δηµιουργήσει νέες φόρµες προσαρµοσµένες στην έκφραση συναισθηµάτων και συνδεδεµένες µε τις ανάγκες της εποχής και της σύγχρονης ζωής. Το ρεύµα της Αρκαδίας που σηµατοδότησε το πέρασµα από την ποίηση του 17 ου σε εκείνη του 18 ου αιώνα είχε ως πρόγραµµα την ανανέωση της ποίησης, µετά την µπαρόκ ποιητική του Marino και του «Μαρινισµού», µε απλές, φυσικές, ειδυλλιακές και βουκολικές σκηνές αλλά που τελικά οδηγήθηκε σε νέα προσποιητή τεχνητή ποίηση. Ο Metastasio εµπνεόµενος από θέµατα και γεγονότα της κλασικής αρχαιότητας, τα µετατρέπει σε απεικόνιση των συναισθηµάτων και των ηθών της εποχής του. Πιο έντονη είναι αυτή η απεικόνιση στο έργο του Carlo Goldoni ( ). Αντικατέστησε σιγά σιγά την Κοµέντια ντελ Άρτε µε τη λόγια, πνευµατική 15 Βλ. παραπάνω L. Salvatorelli, Somario della storia d Italia, σελ

19 κωµωδία, σκιαγραφώντας την καθηµερινότητα και δίνοντας νέα πνοή στην Ιταλική λογοτεχνία. Η έκφραση και ο προβληµατισµός όµως της εποχής ενυπάρχει κυρίως στα έργα των δυο προδρόµων της Ιταλικής Παλιγγενεσίας, του Parini και του Alfieri. Και οι δυο κατάφεραν να καταστήσουν αποτελεσµατικά τα ευγενή και πατριωτικά ιδανικά, προωθώντας την υπόθεση της Ιταλικής Παλιγγενεσίας. 16 Ο Giuseppe Parini ( ) ξεκίνησε από το ρεύµα της Αρκαδίας µε διαθέσεις και προοπτικές που απέβλεπαν στην ανανέωση της ηθικής και των ιδανικών. Στο έργο του όµως Η ηµέρα Il Giorno αντιπαραθέτει στον παλιό και διαβρωµένο τρόπο ζωής των αριστοκρατών φεουδαρχών τη ζωή, την τόσο διαφορετική, του φτωχού και εργαζόµενου. Ο Parini θέτει τις βάσεις της νέας και σύγχρονης λογοτεχνίας και του Ιταλικού εθνικού ζητήµατος. Ο Vittorio Alfieri ( ) είναι ο πρώτος σύγχρονος τραγωδός που τόσο έψαχνε ο πνευµατικός κόσµος της Ιταλίας. Οι τραγωδίες του, σηµαντικές για τα πολιτικά ιδανικά της ελευθερίας και της αποστροφής προς την τυραννία, αποτέλεσαν στοιχεία της εθνικής αναγέννησης και της Παλιγγενεσίας. 17 Η γαλλική επανάσταση και η Ναπολεόντεια εποχή άνοιξαν τους ασκούς του Αιόλου. Θα έλεγε κάποιος ότι τα πάντα αλλάζουν. Οι επαναστατικοί πόλεµοι πρώτα, οι Ναπολεόντειοι πόλεµοι µετά, δηµιουργούν ισχυρά και βίαια πάθη, διεγείρουν την εθνική συνείδηση, προκαλούν δράσεις κάθε είδους καθώς και συνωµοτικές ενέργειες. Τα Ιταλικά κράτη είχαν όλα σχεδόν σχέσεις ή µε τους Βουρβόνους της Γαλλίας, δηλαδή αυτούς που χτυπήθηκαν πιο άµεσα από το επαναστατικό κύµα, ή µε τους Αυστριακούς Αψβούργους που ένιωθαν κι αυτοί να απειλούνται. Άλλα ιταλικά κράτη, όπως το Πιεµόντε του οίκου της Σαβοΐα και η Βενετία των ολιγαρχικών αντιµετώπιζαν εχθρικά τα γεγονότα που συνέβαιναν στη γειτονική χώρα. Στην Ιταλία δηµιουργήθηκαν διάφορες λέσχες Ιακωβίνων που ήταν σκληρά καταπιεσµένες από τις κυβερνήσεις. Το διευθυντήριο συνέχισε την επεκτατική πολιτική του στην Ευρώπη και συνδύαζε το σχέδιο της απελευθέρωσης των λαών µε σκοπούς οικονοµικής εκµετάλλευσης. Το 1796 ο Βοναπάρτης αναλαµβάνει τη διοίκηση του Γαλλικού στρατού στην Ιταλία. Οι ταχύτατες και αποτελεσµατικότατες Βλ. παραπάνω, Luigi Salvatorelli, Somario della storia d Italia, σελ Βλ. M. Boni, Sull Alfieri politico: note e appunti, Stem, Modena Οι απόψεις του Alfieri και οι προτιµήσεις του για τη φιλελεύθερη και αριστοκρατική Αγγλία 10

20 κινήσεις του όπως και οι νίκες των στρατευµάτων του υποχρέωσαν την Αυστρία σε ειρήνη. Με τη συνθήκη του Campoformio (1797) οι Αυστριακοί ανταµείβονται για τις απώλειές τους µε την παραχώρηση της Βενετίας, της Ίστριας και της αλµατίας (η ηµοκρατία της Βενετίας έπαψε να υπάρχει). Οι Γάλλοι κράτησαν υπό τον άµεσο έλεγχό τους τη Λοµβαρδία, την Emilia και την Romagna. Η εκµετάλλευση των ιταλικών εδαφών συνδεόταν µε το σχέδιο της δηµιουργίας µιας σειράς Ιακωβίνικων δηµοκρατιών. Το δηµιουργείται η δηµοκρατία Τσισπαντάνα (Cispadana) στην περιοχή Emilia Romagna που συγχωνεύτηκε αργότερα µε την Τσιζαλπίνα (Cisalpina), που ήταν η περιοχή της Λοµβαρδίας, και η ηµοκρατία της Λιγουρίας. Το 1798 η ηµοκρατία της Ρώµης που αποτελούνταν από τις περιοχές Λατίου, Ούµπριας και Μάρκε. Το 1799 η Παρθενώπια ηµοκρατία της Νάπολης. 18 Αυτές οι ηµοκρατίες είχαν µετριοπαθή συντάγµατα και τα νοµοθετικά και εκτελεστικά τους σώµατα υπόκειντο στο Γαλλικό έλεγχο. Η εχθρική στάση των λαϊκών στρωµάτων προς τη Γαλλική κυριαρχία προκάλεσε συχνά επεισόδια εξεγέρσεων, όπως η αποφασιστική στάση των χωρικών για την Παλινόρθωση των Βουρβόνων στη νότια Ιταλία, την οποία ακολούθησε µια σκληρότατη καταστολή. Η πολιτική αστάθεια που χαρακτήριζε τη Γαλλία στο εσωτερικό της και η εκστρατεία του Ναπολέοντα στην Αίγυπτο (1798) έδωσαν τη δυνατότητα στους Ρώσους και στους Αυστριακούς να επιτεθούν στη Γερµανία και στην Ιταλία. Το πραξικόπηµα της 9 ης Νοεµβρίου 1799 στη Γαλλία έθεσε τέρµα στη δυναµική επαναστατική πολιτική. Στην Ιταλία η περιορισµένη έκταση και ανεπάρκεια των µεταρρυθµίσεων έπαιξαν σηµαντικό ρόλο στη ριζοσπαστικοποίηση της νεολαίας και στην αποδοχή των φιλελεύθερων και εθνικών διακηρύξεων που προέρχονταν από τη Γαλλία και που γρήγορα απέκτησαν χαρακτήρα επαναστατικό (Επαναστατικές εθνικές τάσεις και ρεύµατα στο Πιεµόντε, στο Παλέρµο, στη Σαρδηνία από το 1794/95). Η δράση των επαναστατικών γαλλικών κυβερνήσεων στην Ιταλία θέτει το πρόβληµα της ανεξαρτησίας της Ιταλίας και της δηµιουργίας ενός Ιταλικού κράτους ενωµένου και δηµοκρατικού ή µιας συνοµοσπονδίας ιταλικών κρατών. Οι απογοητεύσεις που προξένησε στους Ιταλούς πατριώτες η πολιτική του Ναπολέοντα στην Ιταλία και η συναίσθηση των κινδύνων που διέτρεχαν οι πολιτικές και κοινωνικές κατακτήσεις των αστών, µετά την πτώση του Ναπολέοντα και την πολιτική της Ιεράς Συµµαχίας, 18 Βλ. παραπάνω, Alberto Asor Rosa, Ιστορία της Ιταλικής Λογοτεχνίας, σελ

21 ενισχύουν τα εθνικά δηµοκρατικά κινήµατα που σχεδιάζουν λύσεις επαναστατικές για το εθνικό πρόβληµα. Η Ναπολεόντεια περίοδος στην Ιταλία µετατρέπει την Ιταλική δηµοκρατία σε Βασίλειο και επεκτείνει προοδευτικά την κυριαρχία της σε όλη την Ιταλία, εκτός της Σικελίας. Φέρνει όµως ένα νέο και σηµαντικότατο χαρακτηριστικό. ηµιουργεί σκέψεις και έντονο προβληµατισµό για την ανεξαρτησία και για την συγκρότηση Ιταλικού κράτους. Στα τέλη του 18 ου αιώνα µε τη διάδοση του ιαφωτισµού αυτός ο προβληµατισµός συνοδεύεται από µια πολιτιστική και ηθική αναγέννηση όλου του Ιταλικού λαού, ακόµα και αν δεν εκφράστηκε σε µια ξεκάθαρη πολιτική διεκδίκηση. Φωνές απελευθερωτικές και ενωτικές υπήρξαν στις τελευταίες δεκαετίες του 18 ου αιώνα στο εσωτερικό του Ιακωβίνικου κινήµατος, κυρίως στο ρεύµα το πιο ριζοσπαστικό, αλλά παρέµειναν ασφυκτιούσες λόγω της τυπικής ασυµφωνίας όλου του Ιταλικού Ιακωβινισµού που ήταν µεν φορέας επαναστατικών ιδεών αλλά που έπρεπε να συνδέσει ταυτόχρονα αυτές τις ιδέες µε τις τύχες µιας ξένης δύναµης. 19 Η πνευµατική ζωή στις αρχές του 19 ου αιώνα είχε µια περίοδο ακτινοβολίας. Το ρεύµα του Νεοκλασικισµού εκφράζεται από δυο µεγάλους ποιητές, τον Vincenzo Monti ( ) και τον Ugo Foscolo ( ). Ο κλασικισµός που αναζωογονήθηκε µε τον Parini, βρήκε συνεχιστές που αφοµοίωσαν όµως και στοιχεία από σύγχρονες ευρωπαϊκές λογοτεχνίες, ειδικά την Αγγλική και τη Γερµανική. Ο Monti, εκτός της εγκωµιαστικής ποίησης, εµπνεόµενος από σύγχρονα γεγονότα συνέθεσε δυο εξαιρετικά ποιήµατα την Μπασβιλλιάνα Bassvilliana (στην οποία πρωταγωνιστεί το πνεύµα του Μπασβίλλε) και την Μασκερονιάνα Masheroniana. Ο Foscolo στο αριστουργηµατικό του ποίηµα Οι Τάφοι Dei Sepolcri, µεταξύ των πιο όµορφων ποιηµάτων στην Ιταλική λογοτεχνία, εκθειάζει τα υψηλά ιδανικά, το πατριωτικό πάθος, τις ισχυρές ιστορικές αναµνήσεις του ένδοξου παρελθόντος. Με τον Foscolo αναδεικνύεται η συµµετοχή των λογίων και της λογοτεχνίας στην ηθικό πολιτική ζωή της εποχής. Αυτό το αποδεικνύει και το εναρκτήριο µάθηµα του Foscolo στο Πανεπιστήµιο της Παβίας. Η ιστορικό πολιτική λογοτεχνία άνθησε στο Μιλάνο την εποχή της Τσιζαλπίνα (Cisalpina). Ο Ναπολιτάνος πολιτικός πρόσφυγας Vincenzo Cuoco δηµοσίευσε το 19 Ces. Segre & C. Martignoni, «L Italia nell età napoleonica», Testi nella storia, επιµέλεια Em. Zanette, Ed. Scolastiche Bruno Mondadori, Milano 1992, σελ

22 1801 ένα Ιστορικό δοκίµιο πάνω στη Ναπολιτάνικη επανάσταση του 1799 Saggio storico sulla rivoluzione di Napoli το οποίο αναφέρεται στην Παρθενώπια ηµοκρατία. Με το σκοπό «να σχηµατίσει τη δηµόσια ηθική των Ιταλών» ο Cuoco έγραψε ένα ιστορικό διδακτικό µυθιστόρηµα µε µορφή επιστολική Platone in Italia Ο Πλάτωνας στην Ιταλία ( ). Στο µυθιστόρηµα, στο οποίο αναπτύσσεται η φιλοσοφία των Ιταλικών πρωτείων, υπάρχει το φανταστικό ταξίδι του Έλληνα φιλόσοφου και του µαθητή του Κλεόβουλου, που είναι ο ίδιος ο Cuoco, στη Μεγάλη Ελλάδα. Ο συγγραφέας θέλει µε αυτόν τον τρόπο να αποδείξει την ανωτερότητα της Ιταλικής πολιτιστικής παράδοσης. 20 Στο σηµείο αυτό επανέρχεται το θέµα του έθνους από λόγιους µε ένα παρελθόν στρατευµένο Ιακωβίνικο, όπως ο Foscolo και ο Cuoco, αλλά και από τον Monti παρ όλες τις πολιτικές του αµφιταλαντεύσεις. Έτσι µπορεί να εξηγηθεί γιατί η έννοια του έθνους ταυτίζεται µε την Ιταλία. Οι πολιτικές ριζοσπαστικές συζητήσεις της πατριωτικής τριετίας όχι µόνο δεν ξεχάστηκαν αλλά συνδέθηκαν µε την ιδέα ότι αυτό που ένωνε τους άνδρες και τις γυναίκες που ζούσαν στη χερσόνησο, ήταν η ύπαρξη µιας πολιτιστικής ιταλικής παράδοσης που χρονολογούνταν από τον άντη, τον Πετράρχη, τον Μακιαβέλι, µια παράδοση που ο Foscolo θα φρόντιζε να εκθειάσει µε την επικοινωνιακή τέχνη του στο Le ultime lettere di Jacopo Ortis Τελευταία γράµµατα του Ιάκοπο Όρτις, στους Τάφους Dei Sepolcri και στο Περί της καταγωγής και της αποστολής της λογοτεχνίας Dell origine e dell ufficio della letteratura. 21 Μετά την ήττα του Ναπολέοντα στο Βατερλό, κλείνει η περίοδος των πολέµων µεταξύ της επαναστατικής Γαλλίας και των ευρωπαϊκών µοναρχιών. Αρχίζει η περίοδος της παλινόρθωσης. Αλλά να «παλινορθώσεις» και την παλιά τάξη πραγµάτων δεν ήταν στην πραγµατικότητα δυνατόν, µετά τις κοινωνικές, θεσµικές και νοµικές αλλαγές που είχαν πραγµατοποιηθεί την προηγούµενη εικοσιπενταετία. Οι αλλαγές που επικυρώθηκαν από το Συνέδριο της Βιέννης (Νοέµβριο 1814 Ιούνιο 1815) στον Ευρωπαϊκό χάρτη ήταν σηµαντικές. Η λέξη που κυριάρχησε ήταν εκείνη της «νοµιµότητας» αφού σύµφωνα µε τις τέσσερις χώρες, Μ. Βρετανία, Ρωσία, R. Bertacchini, «Ottocento, Novecento», Letteratura Italiana, τρίτος τόµος, Ed. Calderini, Bologna 1987, 8a Ristampa, σελ. 24. Φ. Γκικόπουλος, Στοιχεία για την Ιστορία της Ιταλικής Λογοτεχνίας, εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1997, σελ. 83,

23 Πρωσία, Αυστρία, θα έπρεπε να παλινορθωθούν τα προηγούµενα καθεστώτα και οι ηγεµόνες τους. 22 Στην Ιταλία η Παλινόρθωση επέφερε επιβράδυνση στη διαδικασίας της αστικής εξέλιξης και της εδαφικής ενοποίησης που είχε προχωρήσει στην Ναπολεόντειο εποχή. Στο Βασίλειο της Σαρδηνίας (Σαρδηνία, Πιεµόντε, Σαβοΐα, Λιγουρία) η Παλινόρθωση ήταν ιδιαίτερα σκληρή και προχώρησε στην κατάργηση της Ναπολεόντειου νοµοθεσίας, ενώ στο Παπικό κράτος και στο Βασίλειο των υο Σικελιών οι αντιδραστικές πιέσεις συγκρατήθηκαν εν µέρει από την παρουσία των µετριοπαθών. Περισσότερο πεφωτισµένη ήταν η πολιτική που ακολούθησε το Μεγάλο ουκάτο της Τοσκάνης, όπου υπήρξε µια σχετική ανοχή στο πολιτιστικό επίπεδο και συναίνεση για το λογοτεχνικό κύκλο Ανθολογία, ιδρύθηκε το 1821, που έγινε σηµείο αναφοράς για τους φιλελεύθερους διανοούµενους όλης της Ιταλίας. Στη Λοµβαρδία Βένετο η Αυστρία από τη µια πλευρά άσκησε στενό έλεγχο στην πολιτική και πνευµατική ζωή, χαρακτηριστικό παράδειγµα αποτελεί το περιοδικό Ο Συµβιβαστής Il Conciliatore που ιδρύθηκε το 1818 και εξέφραζε φιλελεύθερες και πατριωτικές απόψεις το οποίο έκλεισε εξαιτίας της λογοκρισίας, αλλά από την άλλη πλευρά διακρίθηκε λόγω της αποτελεσµατικής διοίκησής της, που έκανε τη Λοµβαρδία την πιο προχωρηµένη περιοχή της Ιταλίας. Όσο αφορά στα κοινωνικά ζητήµατα, η Παλινόρθωση δε διέκοψε τη διαδικασία της ανόδου της αστικής τάξης και της απελευθέρωσης από τα φεουδαρχικά δεσµά. Στο χώρο της λογοτεχνίας την εποχή της Παλινόρθωσης απλώθηκε σε όλη την Ευρώπη το Ροµαντικό ρεύµα. Ο Ροµαντισµός, που ανύψωνε τον αυθορµητισµό του συναισθήµατος, τις αξίες της παράδοσης και του έθνους και που εξέταζε µε νέο ενδιαφέρον την ιστορία, αποτύπωνε µια βαθιά αλλαγή σε σχέση µε τον πολιτισµό και τη νοοτροπία του ιαφωτισµού. Στο βάθος τα στοιχεία της ροµαντικής σκέψης και νοοτροπίας µπορούσαν εύκολα να ανταποκριθούν στο νέο πολιτικό κλίµα της Παλινόρθωσης. Αλλά στην πραγµατικότητα ο Ροµαντισµός µπόρεσε να συνθέσει καλά τις φιλελεύθερες συγκρούσεις της εποχής και να προκαλέσει, µε τη λατρεία του παρελθόντος και των εθνικών αξιών, την ανάπτυξη του εθνικισµού M. Meriggi, Gli stati italiani prima dell Unità, Il Mulino, 2002, Bologna, σελ Mario Sansone, Storia della letteratura Italiana 3, Milano, 1973, ed. G. Principato, σελ. 389,

24 Η Ευρώπη της Ιερής Συµµαχίας είναι µόνο επιφανειακά ήρεµη. Κατά βάθος καταπιέζονται λαοί, οργανώνονται µυστικές εταιρείες, προγραµµατίζονται σχέδια που φαίνονται απίστευτα. Από κοινωνικής πλευράς σε όλη την Ευρώπη υπάρχουν άνθρωποι κουρασµένοι αλλά και µπολιασµένοι µε εµπειρίες πολέµου και συνηθισµένοι σε πολιτικές ανωµαλίες. Απ αυτή τη συνήθεια η Ευρώπη δε θα µπορέσει να ελευθερωθεί εύκολα. Σε όλες σχεδόν τις Ευρωπαϊκές χώρες η δράση των φιλελεύθερων και των δηµοκρατικών έπρεπε να αναπτυχθεί µε παράνοµες µορφές, διαµέσου µυστικών εταιρειών. Οι µυστικές εταιρείες (Lega nera, Raggi, Φιλαδέλφεια Filadelfia, Καρµπονερία µε την επικράτηση της Αντέλφια Adelfia ή των Ανώτατων τέλειων µαγίστρων στο Βορρά, της Καρµπονερία στο Νότο) µασονικής καταγωγής, αποδεικνύοντας ότι η Μασονία ξανάβρισκε έτσι τον επαναστατικό της χαρακτήρα, προετοιµάζουν τα Ιταλικά κινήµατα της Παλιγγενεσίας που θα ξεσπάσουν το 1820 στη Νάπολη και το Μάρτιο του 1821 στο Πιεµόντε. Η Καρµπονερία εµπνεόταν από ένα µετριοπαθή φιλελευθερισµό, ενώ οι άλλες σέχτες (Αντέλφι Adelfi, Φιλαντέλφι Filadelfi) είχαν θέσεις ευκρινώς δηµοκρατικότερες. Στην πλειοψηφία της η κοινωνική βάση των µυστικών εταιρειών αποτελούνταν από διανοούµενους, φοιτητές και κυρίως στρατιωτικούς που αυτοί ήταν και οι πρωταγωνιστές των επαναστάσεων στη δεκαετία του Στη Νάπολη µια εξέγερση, τον Ιούλιο του 1820, µε πρωτοβουλία µερικών αξιωµατικών, µεταξύ των οποίων ο G. Pepe, υποχρέωσε τον βασιλιά να παραχωρήσει σύνταγµα. Η επιτυχία της Ναπολιτάνικης επανάστασης αναπτέρωσε τις ελπίδες των φιλελεύθερων Ιταλών κυρίως στο Πιεµόντε και στη Λοµβαρδία. Σε αυτές τις περιοχές υπήρχε µια νέα οργάνωση, η Federazione Italiana, που δρούσε σε επαφή µε την Καρµπονερία και είχε ως στόχους την εκδίωξη των Αυστριακών από τη Λοµβαρδία Βένετο και το σχηµατισµό ενός ανεξάρτητου κράτους στη Βόρειο Ιταλία µε συνταγµατική µοναρχία. Στη Λοµβαρδία όµως κάθε υπόθεση επανάστασης σταµάτησε µετά τη σύλληψη των αρχηγών S. Pellico και P. Maroncelli που καταδικάστηκαν σε βαρύτατες ποινές φυλάκισης. 15

25 Τα κινήµατα στο Πιεµόντε, το Μάρτιο του 1821, υπολόγιζαν στη συναίνεση του Carlo Alberto αλλά οι επαναστάτες, καθοδηγούµενοι από τον Santorre Santarosa, ηττήθηκαν στη Novara από το βασιλιά Carlo Felice µε τη βοήθεια των Αυστριακών. 24 Το πρόωρο τέλος της φιλελεύθερης εµπειρίας στο Πιεµόντε εντάσσονταν στη γενική ήττα των συνταγµατικών και πατριωτικών ρευµάτων, που ολοκληρώθηκε µε την είσοδο των Αυστριακών στη Νάπολη την 23 η Μαρτίου του 1821 θέτοντας τέλος στη Ναπολιτάνικη επανάσταση. Οι επαναστάσεις του προξένησαν συναγερµό στους συντηρητικούς της Ευρώπης. Μεταξύ των αιτίων της ήττας των επαναστατικών κινηµάτων του ήταν οι έριδες και οι διαφωνίες εντός του επαναστατικού στρατοπέδου και κυρίως µεταξύ των φιλελεύθερων και των δηµοκρατικών, όπως επίσης και η έλλειψη ενδιαφέροντος και υποστήριξης από τις λαϊκές µάζες. Και οι δύο Ιταλικές επαναστάσεις κατέδειξαν ότι η ιδέα της εθνικής ενότητας ήταν ακόµα αδύναµη και αβέβαιη, αφού τα κινήµατα αυτά διεκδικούσαν πολιτικές αλλαγές στο εσωτερικό των ξεχωριστών κρατών. Η Ιταλία ξαφνικά δεν µπορούσε να µεταµορφωθεί και να επαναστατήσει. Αυτά τα κινήµατα όµως έδειξαν επίσης ότι οι ιδέες της ελευθερίας, της ανεξαρτησίας αλλά και αυτή ακόµα της ενότητας άρχισαν να διαδίδονται χωρίς να αντιµετωπίζονται µε εχθρότητα από την πλειοψηφία του έθνους και ότι χωρίς τη στήριξη της Αυστρίας οι ηγεµόνες από µόνοι τους δεν ήταν ικανοί να εµποδίσουν τις εξελίξεις. 25 Η µοναδική επανάσταση της δεκαετίας που ολοκληρώθηκε επιτυχώς ήταν η Ελληνική. Με τα χαρακτηριστικά µιας λαϊκής επανάστασης µπόρεσε να τελειώσει µετά οκτώ χρόνια, το Με την εξασθένηση της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας και την αναγνώριση της ανεξαρτησίας της Ελλάδας ξεκίναγε το «Ανατολικό ζήτηµα» που θα τροφοδοτούσε τη διεθνή πολιτική µέχρι τον πρώτο παγκόσµιο πόλεµο. Τα κινήµατα του 1831 στα ουκάτα της Μόντενα και της Πάρµα, και στις Παπικές «αντιπροσωπείες» - legazioni 26 στη Romagna (Pesaro, Urbino, Bologna, Ferrara) εκδηλώθηκαν, εκτός της επίδρασης που άσκησε η επανάσταση του Ιουλίου του Φρ. Βερτολίνι, Ιστορία της Ιταλικής Παλιγγενεσίας, µετ. Χ. Άννινος, εκδ. Π.. Σακελλαρίου, Αθήνα 1901, τόµος 1 ος, σελ. 148, 149 L. Salvatorelli, Sommario della storia d Italia, Einaudi, Torino 1999, Ristampa 11a, σελ. 415 Legazioni ήταν οι διοικητικές περιφέρεις πόλεων µέσα στο Παπικό κράτος που είχαν για διοικητή έναν καρδινάλιο (έξαρχο). 16

26 στη Γαλλία, από µια συνωµοτική σκευωρία που προσπάθησε να εµπλέξει και τον ίδιο το ούκα το Francesco τον 4ο. Αυτός αποκάλυψε τις πραγµατικές του διαθέσεις συλλαµβάνοντας τους αρχηγούς της συνοµωσίας. Η εξέγερση ξέσπασε όµως στις «αντιπροσωπείες» και γρήγορα επεκτάθηκε και στα ουκάτα. 27 Το καινοτόµο αυτών των κινηµάτων του 1831 ήταν ότι πρωταγωνιστές ήταν τα αστικά στρώµατα που υποστηρίχθηκαν από τη φιλελεύθερη αριστοκρατία και από µια λαϊκή κινητοποίηση. Όµως τελικά η Αυστριακή παρέµβαση κατέπνιξε την εξέγερση. Η ήττα των κινηµάτων του 1831 προκάλεσε την οριστική κρίση της Καρµπονερία και οδήγησε προς µια νέα κατεύθυνση και ένα νέο προσανατολισµό µε κύριο εκφραστή τον Giuseppe Mazzini ( ). Η σκέψη του, χωρίς να λείπει το ενδιαφέρον του για τα κοινωνικά ζητήµατα, ήταν επικεντρωµένη στους εθνικούς στόχους της ανεξαρτησίας, της ενότητας, της δηµοκρατίας και στην πεποίθηση ότι µοναδικό µέσο για να τα πετύχεις ήταν η λαϊκή επανάσταση. Ο Mazzini αφού ίδρυσε τη Νέα Ιταλία Giovine Italia (1831), αφοσιώθηκε στην οργάνωση των επαναστατικών κινηµάτων. Όµως η αποτυχία πολυάριθµων πρωτοβουλιών προξένησε κριτικές για το σχεδιασµό που είχε κάνει για το εθνικό ζήτηµα, µε αποτέλεσµα τη διάδοση νέων πολιτικών θέσεων και κατευθύνσεων. 28 Η δεκαετία σηµατοδοτήθηκε στην Ιταλία από µια ουσιαστική συνέχεια της εποχής της Παλινόρθωσης. Η αντίθεση σε οποιαδήποτε µεταρρύθµιση χαρακτήρισε το Παπικό κράτος και το Βασίλειο των υο Σικελιών, ενώ το Πιεµόντε, παρά τις κληρικές και αρχές «νοµιµότητας» τού Carlo Alberto, πραγµατοποίησε µερικές σηµαντικές µεταρρυθµίσεις. Η οικονοµική ανάπτυξη της περιόδου ήταν αρκετά αργή, πράγµα που µεγάλωσε το χάσµα µε την προηγµένη Ευρώπη. Στο πεδίο των πολιτικών προσανατολισµών, τα χρόνια του 1840 χαρακτηρίζονται από την ανάδυση µιας προοπτικής που έψαχνε να δώσει λύσεις µετριοπαθείς και οµοσπονδιακές στο εθνικό θέµα. Αυτή η κατεύθυνση, που είχε κυριότερο εκφραστή της τον Gioberti, τοποθετούσε στο κέντρο του εθνικού ζητήµατος την καθολική εκκλησία και τον Πάπα (Νεογουελφισµός Neoguelfismo) Stuart J. Woolf, Il risorgimento Italiano, τόµος II, Piccola Biblioteca Einaudi,1981,Torino σελ Fr. Della Peruta, «Mazzini e la rivoluzione francese», L Italia del Risorgimento, Problemi, momenti e figure, Franco Angeli, Milano, 1997, σελ. 48, 49, 51, και Fr. Della Peruta, Mazzini e i rivoluzionari italiani: il «Partito d azione», Feltrinelli, Milano

27 Η επιτυχία των µετριοπαθών οφείλεται στο γεγονός ότι αυτοί φαίνονταν να προσφέρουν λύσεις σταδιακές και τέτοιες που να µην εµπλέκουν επαναστατικές µεθόδους. Η διαδικασία βαθµιαίας και σταδιακής επίλυσης, όπως και η οµοσπονδιακή προοπτική, περιέχονταν ως πρόγραµµα και στο Λοµβαρδικό δηµοκρατικό και ρεπουµπλικανικό ρεύµα, του οποίου κυριότερος εκφραστής ήταν ο Cattaneo. 29 Η εκλογή του Πίου του 9 ου ως ποντίφικα το 1846 προξένησε µεγάλο ενθουσιασµό σε όλη την Ιταλία. Ο ενθουσιασµός µεγάλωσε µετά από µερικές, αν και περιορισµένες, µεταρρυθµίσεις που αυτός προώθησε. Ο νέος Πάπας εµφανίσθηκε ως ο ικανός άνδρας να πραγµατοποιήσει τα σχέδια του µετριοπαθούς Νεογουελφισµού. Το 1847 τα άλλα ιταλικά κράτη, εκτός του Βασιλείου των υο Σικελιών, βρίσκονται πιεσµένα µπροστά στη λαϊκή γνώµη και απαίτηση να προχωρήσουν και αυτά σε µερικές περιορισµένες αλλαγές. 30 Στις αρχές του 1848 υπήρξαν ισχυρές προσδοκίες για µια εσωτερική µετεξέλιξη των παλιών καθεστώτων. Η έκρηξη της επανάστασης στη Γαλλία έδωσε νέα ώθηση στην πρωτοβουλία των Ιταλών δηµοκρατών και ξανάφερνε στο προσκήνιο το εθνικό θέµα. Στην Ιταλία η επανάσταση του 1848 ο πρώτος πόλεµος της Ανεξαρτησίας είχε, στην αρχική της φάση, µια αυτόνοµη εξέλιξη σε σχέση µε τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Πρώτος και θεµελιώδης στόχος, κοινός σε όλες τις πολιτικές πτέρυγες, ήταν η χορήγηση συνταγµάτων βασισµένων στην αρχή της αντιπροσώπευσης. Στη Βενετία, µε επικεφαλής τον Daniele Manin, ανακηρύχθηκε η ηµοκρατία. Στο Μιλάνο που ήταν επικεφαλής ο Carlo Cattaneo, µετά από τις φηµισµένες «πέντε ηµέρες» επανάστασης µε 400 νεκρούς, δηµιουργήθηκε µια προσωρινή κυβέρνηση Βλ. G. Verucci, L Italia laica prima e dopo l Unità , Laterza, Roma Bari, 1996, σελ. 277, 343, 361. Το βιβλίο είναι σηµαντικό για τις απόψεις των διαφόρων πρωταγωνιστών και των ρευµάτων της Ιταλικής Παλιγγενεσίας σε σχέση µε το Νεογουελφισµό και τη καθολική εκκλησία. Αναλυτική περιγραφή καθώς και ερµηνεία των ιταλικών γεγονότων από το βρίσκονται στους τόµους ΙΙ «Dalla Restaurazione alla rivoluzione nazionale», Feltrinelli, Milano 1958 και ΙΙΙ «La Rivoluzione nazionale», Feltrinelli, Milano 1960, Storia dell Italia moderna του G. Candeloro. Επίσης στο βιβλίο του A. Scirocco, L Italia del Risorgimento, Il Mulino, Bologna