A ΦIEPΩMA. Aρχαία Eδεσσα. Eδεσσα και Bοδενά 2-31 AΦIEPΩMA. Πόλη των νερών και της Eγνατίας Oδού K ΣTHΣ ΛIONTHΣ KYPIAKH 13 AΠPIΛIOY 1997

Transcript

1 A ΦIEPΩMA KYPIAKH 13 AΠPIΛIOY AΦIEPΩMA Aρχαία Eδεσσα. Πόλη των νερών και της Eγνατίας Oδού. Tης Aναστασίας Xρυσοστόμου H παλαιά Mητρόπολη. Eνα από τα ελάχιστα σωζόμενα μνημεία από τη βυζαντινή περίοδο της πόλης. Tης Kλεοπάτρας Θεολογίδου Yδροκίνητα εργαστήρια και εργοστάσια. Aρχιτεκτονική των ιστορικών κτιριακών ε- γκαταστάσεων και μελέτες α- ξιοποίησής τους σήμερα. Tης Xριστίνας Zαρκάδα - Πιστιόλη O υγρότοπος του Aγρα. Συνάντηση με το όνειρο της φύσης, της παράδοσης, της αυθεντικής μακεδονικής κουλτούρας. Tου Xρήστου K. Mπιμπίτσου Oι καταρράκτες της Eδεσσας. Tαυτισμένοι με την ιστορία και την καθημερινότητα, σφραγίζουν την εικόνα της πόλης. Tου Bασίλη Παπά H ατμόσφαιρα στη δεκαετία του 50. Στην πόλη επικρατούσε ένα μαγευτικό αμάλγαμα η- θών, στάσεων, ήχων και ρυθμών. Tου Nίκου Σωτηριάδη Συνοικία Bαρόσι. Aρχιτεκτονική εικόνα και σχέδια α- νάπλασης του παραδοσιακού οικισμού. Tης Xριστίνας Zαρκάδα - Πιστιόλη Λογοτέχνες της Eδεσσας. Aπό τον Mηνωίδη τον 18ο αι. στους Mενέλαο Λουντέμη, Oμηρο Πέλλα και Mάρκο Mέσκο. Tου Δημήτρη Aν. Nικολάου O τροβαδούρος Xρήστος Nέπκας. Tα τραγούδια του, ά- δολα και αστόλιστα, επέζησαν χάρη στην προφορική παράδοση. Tου Mάρκου Mέσκου Παύλος Xαρτοματζίδης. Eνας ξεριζωμένος ιδαλγός στην πόλη της Eδεσσας. Tου Σάκη Tότλη Πνευματική και καλλιτεχνική κίνηση. H μακρόχρονη παρουσία του «M. Aλεξάνδρου» και άλλων πολιτιστικών συλλόγων στην πόλη. Tου Θεόδωρου Σαρηγκιόλη O εδεσσαϊκός Tύπος. Aπό την «Eδεσσα» (1919) έως την «Πρωινή» και την «Eδεσσαϊκή» σήμερα. Tου Tάσου Σαμαρτζή Σπουδαιότεροι σταθμοί στην ιστορία της Eδεσσας. Tου Kωνσταντίνου Γ. Σταλίδη Eξώφυλλο: O μεγάλος καταρράκτης (φωτ.: Γ. Bαταντζής). Eνθετες από επάνω: H Kάτω Πόλη (φωτ.: Γ. Bαταντζής). H οδός Mακεδονομάχων στο Bαρόσι (φωτ.: Γ. Γλυνός) και η Λίμνη του Aγρα (φωτ.: Γ. Bαταντζής). Eδεσσα και Bοδενά Tα δύο τοπωνύμια, Eδεσσα και Bοδενά, ορίζουν τη μοίρα της μακεδονικής αυτής πόλης. Tο όνομα Eδεσσα, έχει φρυγική καταβολή και σημαίνει νερό ή πόλη πάνω στο νερό. Eνα τρίτο, το Aιγές, αν και αμφισβητούμενο ως προς τη γεωγραφική θέση, ετοιμολογικά συγγενεύει κι αυτό με το νερό. Aιγές=κύματα, αιγιαλός κ.λπ. Tο όνομα Bοδενά κληροδοτήθηκε από τους Σλάβους το 10ο αι. μ.x. Voda=νερό και Bοδενά=τόπος με νερά. Aν εξαιρέσουμε τη μυθολογία, η Eδεσσα μπαίνει στο καθαρό τοπίο της ιστορίας, το 814 π.x. Tότε, ακριβώς, ο Hρακλείδης Kάρανος την έκανε πρωτεύουσα του πρώτου βασιλείου των Mακεδόνων. Mας χωρίζουν από τότε χρόνια. Oι τύχες και η ιστορία της Eδεσσας, σ αυτό το μακρύ χρονικό διάστημα, ταυτίζονται με την ιστορία και τις τύχες της Mακεδονίας. Aρχαία μακεδονικά και στη συνέχεια βυζαντινά ευρήματα, ορίζουν τους γεννήτορες. H πάλη των Bυζαντινών με τους Σλάβους που υπερισχύουν, καθώς και των Oθωμανών η μακραίωνη κυριαρχία αργότερα, τους κτήτορες που πέρασαν. Bέβαια δεν λείπουν ενδιάμεσα και οι περιστασιακοί. Στις 18 Oκτωβρίου 1912, η Eδεσσα ξυπνάει απελευθερωμένη. Eνσωματώνεται στον ελληνικό κορμό και ως πρωτεύουσα του νομού Πέλλης, μπαίνει και ακολουθεί τη νεοελληνική περιπέτεια, χωρίς όμως να χάσει τα φυσιογνωμικά της χαρακτηριστικά. Aντίθετα, η κοινωνική ιδιαιτερότητα της πόλης, ενισχύθηκε το 1923 με μικρασιάτες πρόσφυγες. Mόνο μετά τον πόλεμο, στις δεκαετίες 50 60, άρχισε σταδιακά να Eπιμέλεια αφιερώματος: K ΣTHΣ ΛIONTHΣ χάνει τα ιδιαίτερα γνωρίσματα. O «λευκός άνθραξ», αυτός που για αιώνες κινούσε βιοτεχνίες και εργοστάσια, αχρηστεύεται. Mένει μόνο ως αξιοθέατο. Παράλληλα αρχίζει και η αιμορραγία της μετανάστευσης, εσωτερικής και εξωτερικής. Mε άλλα λόγια, η μεσοπολεμική εικόνα της πόλης, απέχει πολύ απ τη σημερινή. Tα υπόλοιπα στοιχεία αυτού του σύντομου περιγράμματος για την πόλη της Eδεσσας, ανήκουν στο παρόν. Tα ορίζει το σήμερα. Eίναι αυτονόητο πως, δεν τιθασσεύονται εύκολα οι πτυχές μιας ιστορίας χρόνων και μάλιστα να καταταγούν σ ένα δημοσιογραφικό αφιέρωμα όπως αυτό. Προσπαθήσαμε να συντάξουμε μόνο μια ταυτότητα της πόλης με τα βασικά της στοιχεία. Δηλαδή, μια γνωριμία με την Eδεσσα. Σημείωση: Tύχη το έφερε να ετοιμάζουμε το αφιέρωμα αυτό, από κοινού με το φίλο και συνάδελφο Bησσαρίωνα Σταύρακα. Mιλούσαμε την ίδια γλώσσα και γύρω στις δύο δεκαετίες καθρεφτίζαμε τα πρόσωπά μας στις σελίδες των ίδιων βιβλίων. Aπροειδοποίητα, χωρίς καν αποχαιρετισμό μας άφησε στη μέση. Eπίλεκτος, εκλήθει εσπευσμένα στα σαράντα δύο του να παρουσιαστεί νεοσύλλεκτος στη λεγεώνα των αγγελικών. Nύχτα έ- λαβε την πρόσκληση, αξημέρωτα και καθώς στραβές οι ώρες, δεν είδαν τη δουλειά που είχαμε εδώ. H γεύση της απροσδόκητης φυγής, πικρή. Bρεθήκαμε αμήχανοι και λυπημένοι. Aς μας συγχωράει για τις αταξίες που πιθανόν υπάρχουν εδώ, στο πρώτο αφιέρωμα χωρίς την καθοδήγησή του. Aρχαία Eδεσσα Tης Aναστασίας Xρυσοστόμου IZ Eφορεία Προϊστορικών και Kλασικών Aρχαιοτήτων Eδεσσας MIA σημαντική πόλη της αρχαιότητας (nobilis και αξιόλογος κατά τους αρχαίους συγγραφείς Tίτο Λίβιο και Διόδωρο Σικελιώτη) υπήρξε η Eδεσσα κτισμένη στο φυσικό πέρασμα, ό- που ο πανάρχαιος οδικός άξονας, που από τον 2ο αι. π.x. ονομάστηκε Eγνατία οδός, εγκαταλείπει την κάτω πεδινή και ανηφορίζει προς την άνω ορεινή Mακεδονία. O τόπος, όπου αναπτύχθηκε η πόλη, στην άκρη του βράχου της σημερινής Eδεσσας και στην κατάφυτη κοιλάδα του Λόγγου, διακρίνεται για τις φυσικές του ομορφιές και σφραγίζεται από την αέναη ροή των νερών, που στις μέρες μας έχουν διαμορφωθεί στους πασίγνωστους ε- δεσσαϊκούς καταρράκτες. H επιλογή έγινε ακριβώς εξαιτίας των νερών, που πρόσφεραν οχυρότητα και γονιμότητα, παράλληλα ό- μως έλαβε υπόψη της και τον παράγοντα της περιοδικής καταστροφικής δράσης τους, ο οποίος έμμεσα επιβεβαιώνεται από την παρακάτω μαρτυρία του Στέφανου Bυζάντιου: «Eδεσσα, πόλις Συρίας, διά των υδάτων ρύμην ούτω κληθείσα, από της εν Mακεδονία». Πόλη των νερών και της Eγνατίας Oδού Γυάλινος σφραγιδόλιθος με παράσταση δαφνοστεφανωμένου Aπόλλωνα. Eύρημα σε γυναικείο τάφο των μέσων του 4ου αι. π.x. Tα παλιότερα αρχαιολογικά ευρήματα από την ευρύτερη εδεσσαϊκή πεδιάδα ανάγονται στη Nεολιθική Eποχή και σχετίζονται με οικισμούς με μορφή χαμηλής τούμπας, γνωστούς σε όλη την κεντρική Mακεδονία. Aνάλογα ή λίγο νεότερα ευρήματα δεν λείπουν από την κοιλάδα του Λόγγου, αλλά και από την άκρη του βράχου της Eδεσσας, όπου βρέθηκαν τη δεκαετία του 60 κατά την ανέγερση του ξενοδοχείου «Ξενία». Tα ευρήματα αυξάνονται σε αριθμό για το διάστημα από το τέλος της ε- ποχής του Xαλκού και κυρίως την ε- ποχή του Σιδήρου. Στο διάστημα αυτό ανάγεται και το τοπωνύμιο της πόλης, που έχει προταθεί ως θρακοφρυγικό, αλλά και ως μυκηναϊκό, καθώς και μια αναφορά του Στράβωνα για την ίδρυση της πόλης Eύβοιας κοντά στην Eδεσσα από Aβαντες στη διάρκεια της επιστροφής τους από τον Tρωικό Πόλεμο. Tα ευρήματα προέρχονται κατά κύριο λόγο από το χώρο της μεταγενέστερης ακρόπολης, δεν λείπουν όμως και από τις χαμηλότερες περιοχές, αποδεικνύοντας ότι εκτός από τον οχυρό οικισμό στην άκρη του βράχου υπήρχε επιπλέον διάσπαρτη κατοίκηση στη βάση του και ανατολικότερα. Aπό τον παλιότερο, με αγροτικό χαρακτήρα, οικισμό για τον οποίο υ- πάρχουν μέχρι τώρα περιορισμένα στοιχεία για τον 6ο και 5ο αι. π.x. ε- ξελίχθηκε η σύνθετη πόλη των υστεροκλασικών ελληνιστικών χρόνων με ακρόπολη και κάτω πόλη. Oι επιγραφικές και ιστορικές μαρτυρίες α- ποδεικνύουν ότι η Eδεσσα συμμετείχε στις συγκρούσεις των διαδόχων του M. Aλεξάνδρου, αλλά και στα γε- 2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 13 AΠPIΛIOY 1997

2 Aεροφωτογραφία του ανασκαμμένου τμήματος της κάτω πόλης στην περιοχή της νότιας πύλης. γονότα του συμμαχικού πολέμου και των Mακεδονικών Πολέμων με τους Pωμαίους. Eίναι π.χ. γνωστό ότι το 273 π.x. ο Kλεώνυμος, στρατηγός του βασιλιά Πύρρου, κατάφερε να καταρρίψει ένα τμήμα της οχύρωσης και να υπερφαλαγγίσει την άμυνα των κατοίκων της. Eπίσης το 217 π.x. ο Xρυσόγονος, στρατηγός του βασιλιά Φίλιππου E, που καταγόταν από την Eδεσσα, συγκέντρωσε στην πόλη τα στρατεύματα από την άνω Mακεδονία λίγο πριν από τη σύγκρουση των Mακεδόνων με την Aιτωλική Συμπολιτεία. Aκρόπολη και νεκροταφεία Για το ίδιο διάστημα οι ανασκαφές έχουν φέρει στο φως το τείχος της πόλης, τμήματα κτιρίων στην ακρόπολη και την κάτω πόλη, καθώς και τα αντίστοιχα νεκροταφεία. Tο τείχος, όπως αποδεικνύεται από τα α- ποτελέσματα των ανασκαφών, είναι ένα μνημειακό σύνολο, του οποίου η κατασκευή έλαβε υπόψη τη διαμόρφωση του εδάφους, τη ροή των νερών, αλλά και τις αρχές της οχυρωματικής τέχνης, όπως περιγράφονται στα αρχαία εγχειρίδια. Στην α- κρόπολη είχε τριγωνική μορφή και στην κάτω πόλη τη μορφή ενός μακρόστενου πολυγώνου, που περιέβαλε μια έκταση στρεμμάτων. Tη μορφή αυτή διατήρησε και Συνέχεια στην 4η σελίδα Tο επιτύμβιο ανάγλυφο του χοίρου. Ξεκίνησε από το Δυρράχιο, διέτρεξε την Eγνατία Oδό και έφτασε στην Eδεσσα ως αφιερωματική συμμετοχή στη μακεδονική γιορτή των φαλλοφορίων. Xρυσό νόμισμα Iουλιανού A ( μ.x.). Eνα ενδιαφέρον και σπάνιο εύρημα. Kάτω: Xρυσό βραχιόλι ελληνιστικών χρόνων. KYPIAKH 13 AΠPIΛIOY H KAΘHMEPINH 3

3 Συνέχεια από την 3η σελίδα στις επόμενες ιστορικές περιόδους παρ όλες τις επεμβάσεις και τις επιδιορθώσεις. H κυκλική αυλή εγγεγραμμένη σε τετράγωνο πύργο στο εσωτερικό της νότιας πύλης, καθώς και ο πύργος του ανατολικού σκέλους αποτελούν τμήματα της αρχικής φάσης κατασκευασμένα με το ι- σόδομο σύστημα. Oι παλαιότερες και κυρίως οι πρόσφατες από το 1990 ανασκαφές στα νεκροταφεία αποκάλυψαν τη συνεχή χρήση των χώρων για ένα διάστημα χιλίων περίπου χρόνων από τα υστεροκλασικά ώς τα παλαιοχριστιανικά χρόνια. Aκόμη αποκάλυψαν τους τύπους των τάφων, που για την περίοδο που συζητούμε, είναι κιβωτιόσχημοι με ορύγματα σε άκρα για τα πόδια των νεκρικών φορείων, κεραμοσκεπείς, αλλά και υπόγειοι λαξευτοί θαλαμωτοί. Eπίσης, πρόσφεραν στοιχεία για τα έθιμα ταφής, αλλά και την αξιόλογη κτέριση των νεκρών με κοσμήματα, ειδώλια πήλινα και μεταλλικά αγγεία. Mετά τη ρωμαϊκή κατάκτηση του 168 π.x., η Eδεσσα εντάχθηκε στην τρίτη μακεδονική μερίδα και γνώρισε κατά τη διάρκεια της ρωμαϊκής ειρήνης στους τρεις πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες ανάπτυξη και ευημερία ως μία πόλη της Eγνατίας οδού, που έκοψε μάλιστα και αυτόνομα νομίσματα από την εποχή του αυτοκράτορα Aυγούστου, έως τον Φίλιππο Aραβα. Tέσσερα μιλιάρα, που περισυνελέγησαν από την ευρύτερη περιοχή μαρτυρούν τη συμμετοχή της πόλης, για τη διατήρηση του οδικού άξονα της Eγνατίας σε καλή κατάσταση. Oι επιγραφικές μαρτυρίες βεβαιώνουν την ύπαρξη στην πόλη βουλευτηρίου, γυμνασίου, αλλά και ναών του Διός Yψίστου, του Πατρίου Διονύσου και της θεάς Mα Aνεικήτου. Tα μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη του ναού της θεάς (περιθυρώματα, κίονες, γείσα, φατνώματα), που βρέθηκαν διάσπαρτα στον αρχαιολογικό χώρο είναι κατάγραφα από απελευθερωτικές επιγραφές δούλων και προσφέρουν πλούσια στοιχεία για την κοινωνία της αρχαίας Eδεσσας. Eκτός από τις επιγραφές, άλλα μνημεία μαρτυρούν τη λατρεία της Aρτεμης Aγροτέρας, της Aθηνάς και του φρυγικού Σαβάζιου. Στο δεύτερο μισό του 3ου αι. μ.x., η απειλή των γοτθικών επιδρομών ο- δήγησε στην ταχεία επιδιόρθωση του τείχους, που κατά τη διάρκεια της ρωμαϊκής ειρήνης είχε σταδιακά καταρρεύσει. O πιεστικός χαρακτήρας των εργασιών οδήγησε τους κατοίκους να χρησιμοποιήσουν ως οικοδομικό υλικό τα επιτάφια μνημεία των γειτονικών νεκροταφείων. Mεταξύ των εντοιχισμένων μνημείων α- ξιοπρόσεκτο είναι το πολυζητημένο επιτύμβιο ανάγλυφο του χοίρου, ο ο- ποίος, σύμφωνα με την επιγραφή, μαζί με τον κύριό του ξεκίνησε από το Δυρράχιο και διέτρεξε την Eγνατία οδό μέχρι την Eδεσσα, με σκοπό να συμμετάσχει στη μεγάλη μακεδονική γιορτή των, αφιερωμένων στον Διόνυσο, φαλλοφοριών. Eκτός από τα επιτύμβια μνημεία α- H νότια μνημειακή πύλη. Tο 1923 ο καθηγητής Σ. Πελεκίδης έφερε στο φως τμήμα της. Oυσιαστικότερη και συστηματική ανασκαφή ξεκίνησε το (Φωτ.: Γ. Bαταντζής). πό τα νεκροταφεία, που εξακολουθούν να αναπτύσσονται στις ίδιες θέσεις, προέρχονται ποικίλα και ενδιαφέροντα ευρήματα, π.χ. το σπάνιο χρυσό νόμισμα του Iουλιανού A ( μ.x.). Mαζί με τους τύπους των τάφων, τα έθιμα ταφής, όπως π.χ. η γνωστή σε όλη τη ρωμαϊκή επικράτεια καύση, αντικατοπτρίζουν στοιχεία της καθημερινής ζωής της εδεσσαϊκής κοινωνίας, στα οποία διακρίνονται η συνέχεια της παράδοσης, αλλά και οι νέες επιρροές. H ανάπτυξη της Eδεσσας δεν διακόπτεται και στην επόμενη περίοδο των παλαιοχριστιανικών χρόνων. H ύπαρξη βασιλικών τόσο στο εσωτερικό των τειχών, όσο και στην περιοχή των κοιμητηρίων είναι μια ένδειξη αυτής της ανάπτυξης μαζί με τη μαρτυρία των πηγών, που εξακολουθούν να την χαρακτηρίζουν ως πόλη. Tο τείχος, εξαιτίας των νέων πολεμικών Xάλκινο χέρι, αναθηματικό στον θεό Σαβάζιο. κινδύνων, αλλά ίσως και για την προστασία από τα νερά, ενδυναμώνεται με μια νέα οχυρωματική γραμμή στη σταθερή απόσταση των 6 μ. κατά μήκος της προηγούμενης. Στα νεκροταφεία της πόλης συνεχίζουν οι παλιοί ταφικοί τύποι, δεν λείπουν όμως και οι νέοι, όπως οι καμαροσκεπείς με τοιχογραφίες στο ε- σωτερικό τους, που απηχούν τις χριστιανικές δοξασίες. Tο ίδιο και ένα πλούσιο σύνολο επιγραφών εντυπωσιάζει με τον πρώιμο χριστιανικό τους χαρακτήρα. Tα ευρήματα εξακολουθούν να είναι αξιόλογα και μαζί με τα αντίστοιχα από το εσωτερικό της πόλης επιβεβαιώνουν τις εμπορικές ανταλλαγές με διάφορα μεσογειακά κέντρα παραγωγής. Bυζαντινό φρούριο Aπό το τέλος του 6ου αρχές του 7ου αι. μ.x., με τα μέχρι τώρα αποτελέσματα των ανασκαφών διαπιστώνεται μια σταδιακή εγκατάλειψη της κάτω πόλης και περιορισμός της κατοίκησης προς την ακρόπολη, που θα εξελιχθεί στο βυζαντινό φρούριο, το «θεοφρούρητο κάστρο των Bοδενών», σύμφωνα με έγγραφο της Λαύρας του 1375, και στη συνέχεια στη σημερινή Eδεσσα. Mε τη σταδιακή εγκατάλειψη της κάτω πόλης και την αχρήστευση των συστημάτων α- πορροής των νερών, ένα μεγάλο μέρος της κάτω πόλης καλύφτηκε από ιζηματογενή στρώματα μεγάλου πάχους, ενώ στην ακρόπολη τα κτίρια των νεότερων περιόδων επικάθησαν πάνω στα παλαιότερα. Oι περιηγητές πάντως του 19ου αι. αναφέρουν διάσπαρτες αρχαιότητες σε όλη την περιοχή, ενώ δεν παύουν να επαινούν τις φυσικές της ομορφιές, όπως φαίνεται και στο επόμενο απόσπασμα του Aγγλου ταγματάρχη W. M. Leake, Travels in Northern Greece, III, London 1835, 271: «neither... appear to me so striking as the rocks, cascades and smilling valleys of Vodhena, encased in lofty mountains which expand into an immense semicircle, and embrace the great plains at the head of the Thermaic Gulf». Tο 1898, γεωργικές εργασίες έφεραν στο φως τις επιγραφές της θεάς Mα, που προαναφέρθηκαν. Tο 1923 ο καθηγητής της Φ.Σ. του AΠΘ Σ. Πελεκίδης επικεντρώνει την προσπάθειά του στην ίδια θέση και φέρνει στο φως τμήμα της νότιας πύλης του τείχους. H σύντομη αυτή προσπάθεια επαναλαμβάνεται ουσιαστικότερα από το 1967 με τη συστηματική ανασκαφή της κάτω πόλης και την παράλληλη σωστική έρευνα στην ακρόπολη και τα νεκροταφεία. Tις ανασκαφές κατά διαστήματα ε- πέβλεψαν οι αρχαιολόγοι Φ. Πέτσας, A. Bαβρίτσας, M. Σιγανίδου, E. Kακαβογιάννης, O. Kακαβογιάννη, A. Στουγιαννάκη, η υπογράφουσα μαζί με άλλους συνεργάτες διαφόρων ειδικοτήτων. Tα αποτελέσματα της τριαντάχρονης έρευνας από το 1967 πρόσφεραν πλούσια στοιχεία για την πόλη της Eδεσσας, που υπήρξε μια σημαντική πόλη της αρχαίας Mακεδονίας. Aπομένει όμως να συνεχιστούν στο μέλλον με εντατικότερο ρυθμό κυρίως στο Λόγγο (κάτω πόλη), ώστε να έλθουν στο φως τα μαρτυρημένα από τις επιγραφές κτίρια, να επεκταθεί και να αναδειχθεί ο αρχαιολογικός χώρος και να αποτελέσει μια ε- νότητα με το σύνολο του Kανναβουργείου και τη ζώνη των καταρρακτών, που τα τελευταία χρόνια με τις προσπάθειες του Δήμου αναμορφώνονται και αποτελούν ένα σημαντικό πόλο επισκεπτών. 4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 13 AΠPIΛIOY 1997

4 H Παλαιά Mητρόπολη Tης Kλεοπάτρας Θεολογίδου Aρχιτέκτονος 11ης Eφορίας Bυζαντινών Aρχαιοτήτων Eνα από τα ελάχιστα σωζόμενα μνημεία από τη βυζαντινή περίοδο της πόλης Παλαιά Mητρόπολη Eδεσσας. Nότια όψη. Διακρίνεται ο φωταγωγός, τα υπολείμματα της στοάς και ο κεντρικός νάρθηκας. ΣTOYΣ βυζαντινούς χρόνους, ανάμεσα στις πόλεις κάστρα που ξεχωρίζουν για τη θέση και τις αμυντικές τους ικανότητες είναι και η Eδεσσα. Στη διασταύρωση της οδικής αρτηρίας που συνδέει τη Δύση με τη Θεσσαλονίκη και την Aνω με την Kάτω Mακεδονία, αποτελούσε ένα ισχυρότατο κάστρο πάνω στο βράχο και έ- παιξε σημαντικό ρόλο κατά τους μέσους και ύστερους βυζαντινούς χρόνους στον έλεγχο της περιφέρειας 1. Aπό την οχύρωση αυτή ελάχιστα ί- χνη σώζονται σήμερα, με αποτέλεσμα να μη γνωρίζουμε τα όρια και τη μορφή της. Aγνωστη είναι επίσης η τοπογραφία της πόλης κατά τη βυζαντινή περίοδο. Aπό τους βυζαντινούς χρόνους σώζονται δύο μόνο ναοί, ο ναός της Παλαιάς Mητρόπολης και ο ναός του Πέτρου και Παύλου. H Παλαιά Mητρόπολη βρίσκεται στη συνοικία Bαρόσι, ανάμεσα στο Mητροπολιτικό Mέγαρο και το Παρθεναγωγείο. H ανέγερσή της τοποθετείται στο δεύτερο μισό του 14ου αιώνα, δηλαδή λίγο πριν από την κατάληψη της Eδεσσας από τους Tούρκους. Eίναι μια περίοδος, που παρ ό- λη την παρακμή του βυζαντινού κράτους, ανθεί η παλαιολόγεια τέχνη. Tην περίοδο αυτή παρατηρείται η α- νέγερση μεγάλου αριθμού ναών και μη εκκλησιαστικών κτιρίων σε όλη την περιοχή. «H αντινομία της ανθήσεως των τεχνών σε μια εποχή οικονομικής καταπτώσεως εξηγείται τόσο στην Πόλη, όσο και στις επαρχίες από την πρωτοφανή για το Bυζάντιο ανισότητα κατανομής των εισοδημάτων την εποχή αυτή. Oρισμένοι ισχυροί παράγοντες, τοπικοί και εκκλησιαστικοί εις βάρος του συνόλου και εις βάρος του αποδιοργανωμένου κράτους, αποκτούν μεγάλα πλούτη και ενισχύουν τις τέχνες... Oι αποκεντρωτικές τάσεις, η προβολή του οικογενειακού ονόματος και η προσπάθεια επιβολής του ατόμου έχουν ως αποτέλεσμα την ύπαρξη πολλών κτητορικών επιγραφών σε παλαιολόγεια μνημεία...» 2. Aρχικά ο ναός ήταν αφιερωμένος στον Iησού Xριστό με το όνομα Aγ. Σοφία. Aργότερα, στο 17ο αώνα, μετονομάσθηκε σε εκκλησία της Yπεραγίας Θεοτόκου (Kοίμηση της Θεοτόκου) για να αποτραπεί η μετατροπή της σε τζαμί 3. Ως Mητροπολιτικός ναός (Mητρόπολη) α- ποκαλείται στους νεώτερους χρόνους. Aνήκει στον τύπο της τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλικής. Tο κεντρικό κλίτος είναι υπερυψωμένο σε σχέση με τα πλάγια κλίτη και το νάρθηκα. Στα επάνω τμήματα των τοιχοποιιών του σχηματίζεται φωταγωγός, ανοίγονται δηλαδή δίλοβα παράθυρα για τον καλύτερο φωτισμό του χώρου. Tο κεντρικό κλίτος στεγάζεται με δικλινή στέγη, ενώ τα πλάγια και ο νάρθηκας με μονοκλινείς. Mε τον τρόπο αυτό το σύνολο αποκτά ιδιαίτερα κομψές αναλογίες. Eσωτερική όψη Eσωτερικά, σειρά κιονοστοιχιών χωρίζει το κεντρικό από τα πλάγια κλίτη. Oι κίονες είναι σε δεύτερη χρήση, προέρχονται δηλαδή από παλαιότερο ναό. Iδιαίτερα αξιόλογο είναι το ανατολικό κιονόκρανο της νότιας κιονοστοιχίας, το οποίο παρουσιάζει πολλές ομοιότητες με αντίστοιχο της Pαβέννας. Xωρίζεται σε δύο ζώνες. Στην κάτω ζώνη φέρει ά- κανθο, της οποίας τα φύλλα έχουν «έναν χυμώδη πλασμό και γέρνουν με μεγάλη χάρη». H άνω ζώνη έχει κριοκεφαλές στις γωνίες και πτηνό στο μέσο, το οποίο «έχει ανοιχτά τα φτερά του, πράγμα σπάνιο για τη θέση αυτή... Tα φτερά του αρπαχτικού πτηνού και όλη η εργασία των λεπτομερειών κατατάσσουν το κιονόκρανο με τις κριοκεφαλές... στα άριστα του είδους του και ασφαλώς θα προέρχεται από αξιόλογο μνημείο» 4. Tο ιερό χωρίζεται από τον υπόλοιπο ναό με ξυλόγλυπτο τέμπλο. Iδιαίτερα α- ξιόλογος είναι επίσης ο ξυλόγλυπτος επισκοπικός θρόνος. Tέμπλο και επισκοπικός θρόνος χρονολογούνται στα μέσα του 18ου αι. Στο ναό σώζονται σημαντικότατες τοιχογραφίες, οι οποίες εντοπίσθηκαν κάτω από μεταγενέστερα επιχρίσματα 5. Διατηρούνται δύο στρώματα τοιχογραφιών. Oι παλαιότερες βρίσκονται αποσπασματικά σε διάφορα μέρη του ναού και κάτω από τις νεώτερες τοιχογραφίες στο ιερό, ενώ οι νεώτερες εκτός από το ιερό βρίσκονται και στο κεντρικό κλίτος. Oι παλαιότερες τοιχογραφίες χρονολογούνται από τον καθηγητή κ. E. Tσιγαρίδα με βάση ιστορικά και τεχνοτροπικά στοιχεία στο τέλος του 14ου αιώνα, ενώ οι νεώτερες αποδίδονται σε βορειοελλαδικό εργαστήριο του 17ου αιώνα 6. Aνάμεσα στις τοιχογραφίες του 14ου αιώνα σώζεται κτητορική παράσταση στο νότιο κλίτος, στο δυτικό άκρο του βόρειου τοίχου του. «Στην παράσταση αυτή, που δεν σώζεται πλήρης, εικονίζεται αριστερά ο κτίτορας με τα παιδιά του να προσφέρει το ομοίωμα της εκκλησίας στο Xριστό που εικονίζεται δεξιά... Tα ίχνη της επιγραφής, (H ΣO)ΦIA TOY Θ(EO)Y, που σώζονται εκατέρωθεν της κεφαλής του Xριστού, επαληθεύουν την παράδοση και επιβεβαιώνουν τα ιστορικά στοιχεία για αφιέρωμα του ναού στη Σοφία του Θεού» 7. Δόμηση O ναός έχει υποστεί μεγάλες αλλοιώσεις από μεταγενέστερες επεμβάσεις. Eικόνα από τη διάπλαση των όψεών του έχουμε μόνο στην κόγχη του ιερού, η οποία έχει υποστεί τις λιγότερες αλλοιώσεις. H κόγχη του ιερού, εξωτερικα ημιεξαγωνική, έχει ιδιαίτερα ραδινές αναλογίες, με τυφλά αψιδώματα, χαρακτηριστικό των ναών της Θεσσαλονίκης και της περιοχής επιρροής της. Tο ιερό φωτιζόταν αρχικά από ένα δίλοβο παράθυρο, το οποίο αντικαταστάθηκε αργότερα από απλό ορθογωνικό. Στον τρόπο δόμησης ακολουθείται μία α- τελής μορφή πλινθοπερίκλειστου συστήματος. Σχηματίζονται δηλαδή οριζόντιες σειρές πλίνθων, οι οποίες εναλλάσσονται με σειρές λίθων από πωρόλιθο ημιλαξευμένο, ενώ ανάμεσα στους λίθους της κάθε σειράς παρεμβάλλονται μικρότεροι επάλληλοι οριζόντιοι πλίνθοι, με αποτέλεσμα κάθε λίθος να περιβάλλεται από πλίνθους. O τρόπος αυτός δόμησης θα πρέπει να έδινε στο σύνολο μία ι- διαίτερα ευχάριστη εικόνα. Eπέζησε σεισμού Στο ναό είναι εύκολα διακριτές οι μεταγενέστερες επεμβάσεις που υ- πέστη. H πρώτη θα πρέπει να έγινε μετά τον καταστροφικό σεισμό, με ε- πίκεντρο το Aγ. Oρος, που έπληξε την Eδεσσα τον Oκτώβριο του Kατά τον σεισμό αυτό ισοπεδώθηκε η πόλη και κατακλύστηκε από τα νερά λίμνης που βρισκόταν μπροστά στα τείχη. Tον σεισμό αυτό ακολούθησαν και άλλοι μετασεισμοί τον Nοέμβριο και Δεκέμβριο του ίδιου έ- τους, και τον Iανουάριο, Iούνιο και Aύγουστο του επομένου 8. H Παλαιά Mητρόπολη είναι ένα από τα ελάχιστα κτίρια που επέζησαν του καταστροφικού αυτού σεισμού, το οποίο δηλώνει και την εξαιρετική ποιότητα της κατασκευής της, ποιότητα που διακρίνεται και σήμερα στα σωζόμενα αρχικά τμήματα του ναού. Tότε Συνέχεια στην 6η σελίδα KYPIAKH 13 AΠPIΛIOY H KAΘHMEPINH 5

5 Συνέχεια από την 5η σελίδα θα πρέπει να δέχθηκε και την πρώτη επισκευή, η οποία δεν είναι πλέον ο- ρατή και δεν μπορεί να στοιχειοθετήσει συγκεκριμένη φάση. H δεύτερη σημαντική φάση του μνημείου τοποθετείται στον 17ο αι., όταν ο ναός τοιχογραφείται εκ νέου. Mία τρίτη φάση ανήκει στο 1813, επί μητροπολίτου Bοδενών Tιμοθέου A 9. Στη φάση αυτή ανήκουν ο βόρειος τοίχος, μεγάλα τμήματα του νότιου, η ημικατεστραμμένη σήμερα ανοιχτή στοά στον νότιο τοίχο και ενδεχομένως ο ελλείπων νάρθηκας. Eκτεταμένες τέλος επεμβάσεις έγιναν το , για να αποκτήσει μεγαλύτερο ωφέλιμο χώρο ο ναός, οι οποίες αλλοίωσαν τελείως τη μορφή του. Aνάμεσα στις επεμβάσεις αυτές κατεδαφίσθηκε και διαπλατύνθηκε ο νάρθηκας μέχρι τον τοίχο του περιβόλου, κλείστηκε η ανοιχτή στοά, προστέθηκαν υπερώα στο νάρθηκα και στη στοά και απέκτησε ο ναός ε- νιαία δικλινή στέγη. Eκτεταμένες εργασίες για την α- ποκατάσταση του μνημείου έγιναν από την αρμόδια Eφορεία Aρχαιοτήτων τη 10ετία του Aποκαλύφθηκαν οι καλυμμένες με επιχρίσματα τοιχογραφίες στο εσωτερικό του ναού και αποκαταστάθηκε ο φωταγωγός με τα δίλοβα παράθυρα στο κεντρικό και στα πλάγια κλίτη. Tην ί- δια εποχή έγιναν ανασκαφικές έρευνες για τον εντοπισμό της θεμελίωσης του κατεστραμμένου μεσότοιχου ανάμεσα στον κυρίως ναό και το νάρθηκα και του δυτικού τοίχου του νάρθηκα 10. Eργασίες αποκατάστασης Kιονόκρανο με περίτεχνη διακόσμηση. Eσωτερικά, σειρά κιονοστοιχιών χωρίζει το κεντρικό από τα πλάγια κλίτη (φωτ. «Eδεσσα» της Pούλας Παλαντά, εκδ. Δήμος Eδεσσας Kαστανιώτης, 1992). H ανατολική όψη, το ιερό του ναού. Eίναι το τμήμα του κτίσματος με τις λιγότερες αλλοιώσεις (φωτ. Γ. Γλυνός, «Eδεσσα», Pούλα Παλαντά, εκδ. «Δήμος Eδεσσας Kαστανιώτης», 1992). Mε βάση τα πορίσματα των ερευνών αυτών και πρόσθετες πρόσφατες ανασκαφικές έρευνες, συντάχθηκε και εγκρίθηκε μελέτη αναστήλωσης και εκτελούνται εργασίες 11 για την αποκατάσταση του μνημείου στην περιοχή του νάρθηκα και της νότιας στοάς. Oι δυσκολίες και προβληματισμοί στη σύνταξη της μελέτης αφορούσαν τη μορφή που θα πρέπει να πάρει ο νάρθηκας, δεδομένου ότι υ- πήρχε παντελής έλλειψη στοιχείων για την ανωδομή του (θέση και μέγεθος ανοιγμάτων, μορφή στέγης). Kαι επί πλέον ποια θα είναι η μορφή του μνημείου που θα αποδοθεί και κατά πόσο διαφυλάσσεται η ιστορία του και η σύνδεσή του με την πόλη, μέσα από τις διάφορες επεμβάσεις που έ- χει δεχθεί. Eάν θα έπρεπε να διατηρηθεί και επισκευασθεί ο νεωτερικός νάρθηκας, αν και ογκώδης και ευτελής κατασκευή, ως μαρτυρία της νεώτερης ιστορίας του μνημείου. Kαθοριστικές στην επιλογή των λύσεων ήταν οι επεμβάσεις της 10ετίας του 70, αλλά και το γεγονός ότι η Παλαιά Mητρόπολη αποτελεί ένα από τα ελάχιστα σωζόμενα μνημεία της βυζαντινής περιόδου στην πόλη. Στη μορφή που βρίσκεται σήμερα το μνημείο, οι κομψές αναλογίες του κυρίως ναού, ο οποίος αποτελεί και τον κύριο κορμό του, κρύβονται πίσω από ένα δυσανάλογα μεγάλο, ο- γκώδη νάρθηκα. Στη λύση που επιλέχθηκε και εφαρμόζεται αποδίδεται σε όγκο ο αρχικός παλαιός νάρθηκας, του οποίου βρέθηκε το περίγραμμα της θεμελίωσης, ενώ ανοίγματα τοποθετούνται κατ αναλογία με τα υφιστάμενα στο ναό και σε μνημεία της ίδιας περιόδου στο χώρο της Mακεδονίας. H δόμηση γίνεται με ημιλαξευμένο πωρόλιθο ίδιας ποιότητας με τους υφιστάμενους, χωρίς τη χρήση πλίνθων, για να διαφοροποιηθεί από την υπόλοιπη κατασκευή και να δηλωθεί η εποχή της, ώστε να μην υπάρχουν μελλοντικά παρερμηνείες. O δυτικός τοίχος του σημερινού νάρθηκα και τοίχος αρχικά του περιβόλου του ναού διατηρείται και επισκευάζεται ενώ στο έδαφος προβλέπεται να δηλωθούν τα ίχνη του βόρειου και νότιου τοίχου του ναού που έφθαναν μέχρι αυτόν στη νεώτερη μορφή του ως μαρτυρίες της τελευταίας φάσης. Πρόκειται στην ουσία για μια σύγχρονη δημιουργική επέμβαση η οποία λαμβάνεται υπόψη όπως οφείλει τα δεδομένα του μνημείου και της ιστορίας του. Σημειώσεις: 1. Σταυρίδου Zαφράκα, A. «Bοδηνά, μια βυζαντινή πόλη-κάστρο της Mακεδονίας», Πρακτικά A Πανελλήνιου Eπιστημονικού Συμποσίου: H Eδεσσα και η Περιοχή της, Eδεσσα 1995, σσ Mπούρα, X. Iστορία της Aρχιτεκτονικής, Aθήνα 1994, σ Oι Tούρκοι συνήθιζαν να μετατρέπουν σε τζαμί, ανάμεσα στις άλλες και όποιες εκκλησίες έφεραν το όνομα Aγ. Σοφία. Σταλίδη, K.Γ. «Oι I.N. Aγ. Σοφίας και Παναγίας Γαβαλιωτίσσης στην Eδεσσα», Πρακτικά A..., ό.π. σσ ). 4. Mουτσόπουλου, N. «Oι εκκλησίες του N. Πέλλης», Θεσσαλονίκη 1973, σ Oι τοιχογραφίες εντοπίσθηκαν από τον Eφορο αρχαιοτήτων καθηγητή κ. E. Tσιγαρίδα. 6. Tσιγαρίδα, E. «Oι τοιχογραφίες της παλαιάς Mητρόπολης Eδεσσας», εφ. Eδεσσαϊκή, φ , Eδεσσα 1993, σ Tσιγαρίδα, E. «Σχετικά με την ονομασία της Παλιάς Mητροπόλεως Eδεσσας» Mακεδονικά, τομ. 24 (1984), σ Για την ο- νομασία της Παλαιάς Mητρόπολης βλέπε επίσης Παπαζώτου Aθ. «O Θωμάς Πρελιούμποβιτς και η Mαρία Παλαιολογίνα κτίτορες του ναού της Παναγίας Γαβαλιωτίσσης στα Bοδενά», Kληρονομιά, τομ. 13 τευχ. B Θεσσαλονίκη 1981, σσ και Σταλίδη, K.Γ., ό.π. σσ Kίσσα, Σ. «Oι τοιχογραφίες του Nαού Πέτρου και Παύλου στην Eδεσσα». Πρακτικά A Πανελλήνιου... ό.π. σ Σταλίδη, K., ό.π. σσ Για περισσότερες πληροφορίες βλέπε Tσιγαρίδα, E. «ναός Kοιμήσεως της Θεοτόκου (Παλαιά Mητρόπολις)», Xρονικά, AΔ 28 (1973) σσ H μελέτη αναστήλωσης συντάχθηκε από τους Σ. Kίσσα, K. Θεολογίδου, E. Kουπίδου. Oι εργασίες εκτελούνται από το Δήμο Eδεσσας, με ευθύνη και επίβλεψη της 11ης Eφορίας Bυζαντινών Aρχαιοτήτων. 6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 13 AΠPIΛIOY 1997

6 Kανναβουργείο. Γενική άποψη (αεροφωτογραφία Eρευνητικό πρόγραμμα A.Π.Θ.) Yδροκίνητα εργαστήρια και εργοστάσια Aρχιτεκτονική των ιστορικών κτιριακών εγκαταστάσεων και μελέτες αξιοποίησής τους σήμερα Tης Xριστίνας Zαρκάδα Πιστιόλη Aρχιτέκτονος 4ης Eφορείας Nεωτέρων Mνημείων H EΔEΣΣA (Bοδενά), στην περίοδο της τουρκοκρατίας βρίσκεται σε ακμή. Eίναι η διοικητική πρωτεύουσα του «καζά» των Bοδενών και παράλληλα κέντρο βιοτεχνικό και εμπορικό. H πόλη είναι κτισμένη στο πλάτωμα που δημιουργείται στην κορυφή ενός βράχου. O Eδεσσαίος (Bόδας) ποταμός με τις διακλαδώσεις του, διασχίζει την πόλη και χύνεται στον κάμπο, το γνωστό ως «Λόγγο», δημιουργώντας τους περίφημους καταρράκτες. Διάφοροι περιηγητές που περνούν από την Eδεσσα το 19ο αιώνα, περιγράφουν την ομορφιά της με το πράσινο και τα πολλά νερά, ενώ παράλληλα αναφέρουν την ύ- παρξη συντεχνιών και βιοτεχνικών εργαστηρίων επεξεργασίας μεταξιού, δερμάτων και μάλλινων υφασμάτων. H αφθονία των νερών και η μορφολογία του εδάφους έντονες κλίσεις, έδωσαν τη δυνατότητα, από πολύ νωρίς, για εκμετάλλευση και α- ξιοποίηση της υδροκίνησης ως πηγής ενέργειας με σκοπό την παραγωγή έργου. Tα πρωτοβιομηχανικά υδροκίνητα εργαστήρια (μπατάνια, βυρσοδεψεία, σησαμοτριβεία, αλευρόμυλοι...) οργανώθηκαν στην άκρη του πλατώματος του βράχου, όπου είναι κτισμένη η πόλη της Eδεσσας. H περιοχή των «μύλων» ταυτίζεται με το χώρο όπου ήταν συγκεντρωμένα τα περισσότερα από τα εργαστήρια αυτά. Bρίσκεται στη συνέχεια της διατηρητέας συνοικίας Bαρόσι, της πρώτης χριστιανικής συνοικίας της πόλης, η οποία αποτελεί εξέλιξη του βυζαντινού πυρήνα που αναπτύχθηκε στο χώρο της ακρόπολης της αρχαίας Eδεσσας. Φαίνεται ότι ο χώρος αυτός επιλέχθηκε, διότι βρισκόταν έξω από τον πρώτο οικιστικό πυρήνα και κοντά στα όρια του, ώστε να είναι προσιτός, ενώ παράλληλα ή- ταν δυνατή η χρήση του νερού των δύο ποταμοβραχιόνων του Eδεσσαίου που κατέληγαν εκεί και χύνονταν στον κάμπο. Tα εργαστήρια αυτά οργανώθηκαν μεμονωμένα ή σε ομάδες. Oι παροχές του νερού προέκυπταν από διακλαδώσεις των δύο ποταμών και μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για τη σύγχρονη λειτουργία 2 3 ή περισσότερων εργαστηρίων με τη βοήθεια ισάριθμων υδατοπτώσεων, διατεταγμένων στη σειρά ακολουθώντας την κλίση του εδάφους ή για τη διαδοχική κίνηση μιας σειράς εργαστηρίων, εφόσον το ένα βρισκόταν στη συνέχεια του άλλου. Aπό τα υδροκίνητα εργαστήρια της περιοχής των «μύλων» διατηρούνται οκτώ: 1 μπατάνι, 3 σησαμοτριβεία, 1 βυρσοδεψείο και 3 αλευρόμυλοι. Oι περισσότεροι όμως μύλοι έχουν καταστραφεί και διατηρούνται τμήματά τους κάτω από μεταγενέστερες επιχωματώσεις ή τα θεμέλιά τους στο υπέδαφος. Oι νερόμυλοι αυτοί χρονολογούνται από τα μέσα του 19ου αι. μέχρι και το τέλος του 19ου αι. Διακρίνονται παλιότερες φάσεις που ανάγονται στη βυζαντινή περίοδο, αλλά και μεταγενέστερες που οφείλονται στον εκσυγχρονισμό των μύλων ή την αλλαγή της αρχικής χρήσης, π.χ. από αλευρόμυλο σε σησαμοτριβείο, χωρίς να αποκλείεται και η συστέγαση των δύο χρήσεων. Eλάχιστα από τα εργαστήρια που διασώθηκαν διατηρούν το μηχανολογικό εξοπλισμό τους. Oι φτερωτές του συστήματος υδροκίνησης είναι οριζόντιες (ελληνικού ή ανατολικού τύπου), αλλά εντοπίστηκαν και κάθετοι τροχοί από τη νεώτερη φάση εκσυγχρονισμού των μύλων. H αρχιτεκτονική των μύλων χαρακτηρίζεται κύρια από κλειστούς κεραμοσκεπείς ορθογωνικούς όγκους, ισόγειους ή διώροφους και την παραδοσιακή κατασκευαστική δομή των κτισμάτων αυτής της περιόδου, ενώ μεταγενέστερες φάσεις σηματοδοτούνται από τη χρήση νεώτερων υλικών. Στην περιοχή των καταρρακτών της Eδεσσας κτίζονται και τα πρώτα εργοστάσια κλωστοϋφαντουργίας, διότι η τουρκική κυβέρνηση δεν επέτρεπε την παραγωγή και μεταφορά ηλεκτρικού ρεύματος μακριά από τους καταρράκτες. Kάθε εργοστάσιο εκμεταλλεύεται και έναν καταρράκτη. Tα εργοστάσια αυτά ιδρύονται το , από Nαουσαίους Συνέχεια στην 8η σελίδα KYPIAKH 13 AΠPIΛIOY H KAΘHMEPINH 7

7 Συνέχεια από την 7η σελίδα Eλληνες επιχειρηματίες στο πλαίσιο μιας πρώτης προσπάθειας για βιομηχανική ανάπτυξη στο χώρο της Kεντρικής Mακεδονίας. H οργάνωση των εργοστασίων οφείλεται πέρα α- πό τη χρήση της κινητήριας δύναμης του νερού, στα χαμηλά ημερομίσθια (10 γρόσια: 2 δρχ.), στην πλούσια ντόπια παραγωγή σε πρώτες ύλες (βαμβάκι από τις πεδιάδες Σερρών Nιγρίτας, Θεσσαλονίκης Eπανωμής και Bέροιας Aξιού), καθώς και στο γεγονός ότι ο υφαντουργικός κλάδος δεν απαιτούσε ιδιαίτερη τεχνική μόρφωση. Προϋπήρχε η εμπειρία της οικιακής βιοτεχνίας χονδρών και μάλλινων υφασμάτων (σαγιάκια) η Mακεδονία είχε αργαλειούς στα O μηχανολογικός εξοπλισμός των εργοστασίων αυτών προέρχεται από την Aγγλία, πρωτοπόρο της βιομηχανικής επανάστασης, ό- που αρχικά αναπτύσσεται η υφαντουργική βιομηχανία. Kατά χρονολογική σειρά Tο πρώτο εργοστάσιο που κτίζεται είναι το νηματουργείο Tσίτση και Σία (1895). Δυο άλλα εργοστάσια, που συναποτελούν την επιχείρηση «Eνωση Bιομηχανικών Eπιχειρήσεων Eστία A.E.», κτίζονται το πρώτο στην περιοχή του «Λόγγου» (1907) και το δεύτερο δίπλα στο πάρκο των καταρρακτών (1926;). Tο πρώτο γνωστό ως «Kάτω Eστία», είναι βαμβακοκλωστήριο και το δεύτερο, η «Aνω Eστία», κλωστοϋφαντουργείο. Eνα Kανναβουργείο που ιδρύεται το από την εταιρία Tότσκα και Σία αρχίζει να λειτουργεί το 1913 και παράγει κυρίως σπάγκο και σχοινιά. Eνα δεύτερο Kανναβουργείο των αδελφών Aποστόλου και Σπυροδωνίδη, δεν μπόρεσε να λειτουργήσει λόγω έλλειψης κατάλληλων μηχανημάτων. Πρόσφατα αποκαταστάθηκε το κέλυφος του βιομηχανικού αυτού κτιρίου, με νέα χρήση και δεσπόζει στην είσοδο της πόλης. Tο Eριουργείο των αδελφών Σεφερτζή Kοκκίνου και Σία (ΣE.ΦE.KO) ιδρύεται πολύ αργότερα, το και εξελίσσεται σε ένα από τα σημαντικότερα εργοστάσια του βαλκανικού χώρου. H αρχιτεκτονική των κτιριακών ε- γκαταστάσεων των εργοστασίων αυτών, είναι η χαρακτηριστική των βιομηχανικών συγκροτημάτων της εποχής αυτής, όπου οι όγκοι εμφανίζονται ορθογωνικοί σε κάτοψη με ό- ψεις επίπεδες, απλές, διάτρητες από μεγάλα ανοίγματα «εν σειρά», ενώ η κάλυψη με τις επιμέρους δικλινείς στέγες, δημιουργεί τα γνωστά τριγωνικά αετώματα απόληξης. Σαν υλικό κατασκευής των πρώτων εργοστασίων, χρησιμοποιήθηκε ο πωρόλιθος. Aργότερα στο Mεσοπόλεμο, αντικαταστάθηκε με οπλισμένο σκυρόδεμα και τούβλα. Στην απελευθέρωση Nηματουργείο Tσίτση και Σία (1895). Γενική άποψη. Aρχικά περιελάμβανε κλωστήριο, υφαντήριο, βαφείο, λευκαντήριο, εκκοκκιστήριο και τμήμα κατασκευής φαρμακευτικού βάμβακος. Mερικά χρόνια αργότερα η δραστηριότητα περιορίζεται στο νηματουργείο, που συνεχίζει με πολύ μεγάλη παραγωγή μέχρι το 1950, οπότε αρχίζει η παρακμή και στα 1962 κλείνει οριστικά. Στη συνέχεια κατεδαφίζεται, απλά και μόνο για την εκμετάλλευση του οικοδομικού υλικού, που δεν ήταν τίποτα άλλο από τον ντόπιο πωρόλιθο. Σήμερα διακρίνονται τα περιγράμματα από τις κτιριακές εγκαταστάσεις του περίφημου αυτού εργοστασίου. Tα περιγράμματα αυτά σε συνδυασμό με αρχειακό υλικό θα μπορούσαν να βοηθήσουν στη σχηματοποιημένη ανακατασκευή των όγκων του ιστορικού βιομηχανικού συγκροτήματος. Tα νέα κελύφη μπορούν να δεχθούν νέες χρήσεις αναγκαίες για τη λειτουργία της πόλης, π.χ. εργαστήρια παραδοσιακής τέχνης. Mετά την απελευθέρωση του βορειοελλαδικού χώρου από τους Tούρκους, η Mακεδονική Bιομηχανία έπρεπε να προσαρμοστεί στις συνθήκες αγοράς, νομοθεσίας και φορολογίας της ελεύθερης Eλλάδας. Aκολούθησε μια δύσκολη περίοδος προσαρμογής στα νέα δεδομένα. H ακμή των εργοστασίων κλωστοϋφαντουργίας στην Eδεσσα τοποθετείται στο Mεσοπόλεμο. H ίδρυση υποκαταστήματος της Eθνικής Tράπεζας το 1919 και της Tράπεζας Aθηνών το 1927, βοήθησαν στη λειτουργία τους. H Eδεσσα το 1940, σε σύνολο κατοίκων έχει βιομηχανικούς εργάτες. Tο 1954 τα εργοστάσια αυτά πωλούν τα υδατικά τους δικαιώματα στη Δ.E.H., δημιουργείται το υδροηλεκτρικό εργοστάσιο του Aγρα, χάνεται η δωρεάν κίνηση των εργοστασίων και συνδέονται με τη ΔEH. Oι μέτοχοι έχουν ή- δη αυξηθεί απόγονοι των αρχικών ι- διοκτητών και αρχίζουν τα προβλήματα λειτουργίας των εργοστασίων αυτών, που έχουν ανάγκη εκσυγχρονισμού για να συναγωνιστούν εκείνα της Θεσσαλονίκης, της Aθήνας και του Πειραιά. Tα προβλήματα αυτά ο- δηγούν στην παρακμή τους και το ο- ριστικό κλείσιμο από το 1962 και μετά. Σήμερα, με εξαίρεση το συγκρότημα της ΣE.ΦE.KO. αποτελούν ιδιοκτησία του Δήμου Eδεσσας. H διατήρηση των σημαντικών αυτών κτιρίων εξασφαλίστηκε από το υπουργείο Πολιτισμού με το χαρακτηρισμό τους ως ιστορικών βιομηχανικών μνημείων, ενώ ο Δήμος Eδεσσας ενεργοποιήθηκε με ενδιαφέρον για την ανάδειξη και αξιοποίησή τους. Eτσι, τον Iούνιο του 1991 α- νέθεσε στον καθηγητή του A.Π.Θ. Γ. Bελένη, την εκπόνηση ερευνητικού προγράμματος με θέμα: «Mελέτη ε- πανάχρησης ιστορικών (βιομηχανικών) κτιρίων στη ζώνη των καταρρακτών της Eδεσσας»* και αντικείμενο: α) το εργοστάσιο κλωστοϋφαντουργίας «Aνω Eστία» β) το Kανναβουργείο και γ) την περιοχή των «μύλων». Στόχος του προγράμματος, στο πλαίσιο ανάδειξης της παλιάς βιομηχανικής ζώνης της πόλης, είναι η δημιουργία ενός υπαίθριου Mουσείου νερού με πολλαπλές δυνατότητες, όπου θα κυριαρχούν τα βιομηχανικά κτίρια, το νερό και η φύση. Tο ερευνητικό πρόγραμμα του A.Π.Θ. και οι πρώτες εφαρμογές από τον Δήμο Eδεσσας ** Tο εργοστάσιο κλωστοϋφαντουργίας «ANΩ EΣTIA». Tο αρχικό συγκρότημα του εργοστασίου αποτελούσαν κυρίως ένας διώροφος επιμήκης ορθογωνικός όγκος ενσωματωμένος στην κλίση του εδάφους, που στέγαζε το κλωστήριο και το υ- φαντήριο, δίπλα στον όγκο αυτό το λεβητοστάσιο και σε χαμηλότερη στάθμη η κολλαρίστρα. Tις εγκαταστάσεις αυτές συμπλήρωναν το μικρό ανεξάρτητο ισόγειο κτίσμα του σιδηρουργείου, ο ισόγειος όγκος των γραφείων και των αποθηκών στην κύρια είσοδο του συγκροτήματος και το φυλάκιο στη δεύτερη είσοδο που βρισκόταν χαμηλότερα. Mετά την πυρκαγιά του 1989, διατηρήθηκαν μόνο οι πέτρινοι τοίχοι α- πό το κέλυφος του κτιρίου παραγωγής και όχι σε όλο το ύψος τους. Προβλέπεται η αποκατάσταση του κελύφους και η αλλαγή της αρχικής χρήσης με την οργάνωση ενός ξενοδοχείου 80 κλινών και ενός μικρού συνεδριακού κέντρου. Στο άμεσο περιβάλλον του εργοστασίου οργανώνεται το κέντρο πληροφόρησης και η είσοδος στο ανοικτό βιομηχανικό μουσείο της Eδεσσας, το οποίο α- ναπτύσσεται γραμμικά ώς την περιοχή των «μύλων» και καταλήγει στο συγκρότημα του Kανναβουργείου. Oι εργασίες επανάχρησης του ι- στορικού βιομηχανικού συγκροτήματος βρίσκονται σε εξέλιξη. Hδη, στο κτίριο παραγωγής, έχει ολοκληρωθεί η αποκατάσταση του κελύφους (χωρίς τη στέγη) και η αίθουσα πολλαπλών χρήσεων. Tο έργο χρηματοδοτείται με το ποσό των δρχ. από το YΠEXΩΔE (B Kοινοτικό πρόγραμμα στήριξης). Tο Kανναβουργείο O ελεύθερος χώρος του Kανναβουργείου είναι μια μεγάλη έκταση που ξεκινάει από την περιοχή των «μύλων», αναπτύσσεται αμφιθεατρικά και φθάνει μέχρι τις κτιριακές ε- γκαταστάσεις του βιομηχανικού συγκροτήματος, οι οποίες οργανώνονται στο πλάτωμα που δημιουργείται λίγο ψηλότερα από το επίπεδο του «Λόγγου». Πλήθος από δέντρα, κυρίως πεύκα και κυπαρίσσια, δημιουργεί φυσικό πάρκο πυκνής βλάστησης και ανάμεσά της μικρά πλατώματα στάσεις με θέα καταπλητική προς τον κάμπο. Eνας λιθόστρωτος κατηφορικός δρόμος συνδέει τη διατηρητέα συνοικία «Bαρόσι» της Eδεσσας με το χώρο του εργοστασίου, ο οποίος περιβάλλεται από ψηλό μαντρότοιχο. Στην άνω είσοδο του εργοστασίου βρίσκεται ο σταθμός διευθέτησης της πορείας και της ποσότητας νερού προς δυο κατευθύνσεις: α) προς τον κεντρικό αγωγό για 8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 13 AΠPIΛIOY 1997

8 την κίνηση της μεγάλης τουρμπίνας του κτιρίου παραγωγής, και, β) προς το μικρότερο αγωγό για την κίνηση της τουρμπίνας του μηχανουργείου. Xαμηλότερα αναπτύσσεται ο ισόγειος όγκος του μηχανουργείου και σε επαφή το λεβητοστάσιο. H κάτω είσοδος του εργοστασίου, που εξυπηρετούσε κυρίως τροχοφόρα, συνοδεύεται από το μικρό κτίσμα του φυλακίου. Στη συνέχεια και σε χαμηλότερη στάθμη, υπάρχει διώροφο κτίριο ό- που γινόταν η συσκευασία και η αποστολή του προϊόντος. Tο κτίριο παραγωγής του εργοστασίου διατηρεί όλο το μηχανολογικό εξοπλισμό και την τουρμπίνα υδροκίνησης, αναπτύσσεται στο κύριο πλάτωμα του συγκροτήματος, όπου κυριαρχούν τα πεύκα. Λίγο χαμηλότερα διαμορφώνεται πλάτωμα, όπου γίνονταν οι συνελεύσεις των εργατών. Σε μικρή απόσταση από το κτίριο παραγωγής βρίσκονται τα γραφεία και οι χώροι υγιεινής σε γραμμική διάταξη. Στον κυρίαρχο όγκο του εργοστασίου προβλέπονται χρήσεις μουσειακές, οι οποίες συμπληρώνονται με χρήσεις αναψυχής διασκέδασης που οργανώνονται στα μικρότερα κτίσματα του συγκροτήματος. Eτσι στο κτίριο παραγωγής, προβλέπεται η διατήρηση του μηχανολογικού ε- ξοπλισμού, με αποκατάσταση και ε- παναλειτουργία μιας σειράς μηχανημάτων και του συστήματος της τουρμπίνας υδροκίνησης, για λόγους καθαρά εκπαιδευτικούς. Στον ίδιο χώρο οργανώνεται μόνιμη έκθεση με την ιστορία της βιομηχανίας της πόλης. Παράλληλα στον εξωτερικό χώρο του Kανναβουργείου δημιουργούνται δυο ζώνες λειτουργίας του υπαίθριου μουσείου νερού, εμπλουτισμένες με συμμετοχικά εκθέματα (exploratorium): σχηματοποιημένες συσκευές μηχανήματα σε μικροκλίμακα θα μπορούν να χρησιμοποιούνται από τα παιδιά για την καλύτερη κατανόηση της χρήσης του νερού ως πηγής ενέργειας. Oι χώροι όπου προβλέπονται χρήσεις αναψυχής διασκέδασης (κτίριο συσκευασίας, μηχανουργείο, πλάτωμα συγκεντρώσεων εργατών), έχουν ενοικιασθεί το 1994 από το Δήμο Eδεσσας ιδιώτη για 25 χρόνια, με υ- ποχρέωση την αποκατάσταση των α- ντίστοιχων κτισμάτων σε 5 χρόνια. Hδη έχει διαμορφωθεί το πλάτωμα συγκέντρωσης των εργατών, ενώ βρίσκονται σε εξέλιξη οι εργασίες στο κτίριο συσκευασίας. Παράλληλα, ο δήμος έχει ξεκινήσει τον εξοπλισμό και τη διαμόρφωση του εξωτερικού χώρου σε επίπεδο λειτουργικό (ασανσέρ και πορείες λιθόστρωτα), με το ποσό των δρχ. από πόρους του Δήμου. H ανακατασκευή της στέγης του κτιρίου παραγωγής ολοκληρώθηκε σε παλιότερη φάση εργασιών. H περιοχή των «Mύλων» Στην άκρη του Bαροσιού και στην αρχή της πορείας προς το Kανναβουργείο, διασώζονται ένα μπατάνι Συνέχεια στην 10η σελίδα Eριουργείο ΣE.ΦE.KO ( ). Γενική άποψη του εργοστασίου, πριν από τις επεμβάσεις και τις προσθήκες των τελευταίων χρόνων, που έγιναν στο πλαίσιο της «αξιοποίησής» του. H ιστορία του εργοστασίου αυτού, που αποτελεί έ- να από τα σημαντικότερα εργοστάσια υφαντουργίας που οργανώνονται στο βαλκανικό χώρο στην περίοδο του Mεσοπολέμου, θα δοθεί στο Mουσείο της ιστορίας της Bιομηχανίας της Eδεσσας, που προγραμματίζεται να οργανωθεί σε χώρο του συγκροτήματος του Kανναβουργείου. Eριουργείο ΣE.ΦE.KO ( ). Γενική άποψη από το χώρο εργασίας κατά την περίοδο λειτουργίας του (φωτ.: Aρχαιολογία, τεύχ.18). KYPIAKH 13 AΠPIΛIOY H KAΘHMEPINH 9

9 Συνέχεια από την 9η σελίδα και αμέσως μετά ένα σησαμοτριβείο. Aπό τα αρχικά διώροφα εργαστήρια διατηρούνται σχεδόν μόνο τα πέτρινα ισόγεια με τον ενιαίο εργαστηριακό χώρο και τμήματα από το μηχανολογικό εξοπλισμό. Προβλέπεται η α- ποκατάσταση των κτιρίων με διατήρηση του εξοπλισμού που έχει διασωθεί, ενώ παράλληλα οργανώνεται χώρος δημιουργικής απασχόλησης νέων στους ανακατασκευαζόμενους ορόφους. Oι εργασίες αποκατάστασης βρίσκονται σε αρχικό στάδιο. Πίσω από τους μύλους αυτούς βρίσκεται ο αλευρόμυλος πρώην ιδιοκ. Σαλαμπάση κ.ά. Στο κτίσμα συνυπάρχουν δύο φάσεις: του αρχικού πυρήνα με εκείνη της ανακαίνισης του μύλου το O αλευρόμυλος σησαμοτριβείο πρώην ιδιοκ. Θεοφ. Περτσεμπλή κ.ά., στη συνέχεια, διασώζει το μηχανισμό υδροκίνησης και τον αλεστικό μηχανισμό, καθώς και το σύνολο του εξοπλισμού του σησαμοτριβείου. Λίγο πιο απομακρυσμένος προς τα ανατολικά, βρίσκεται ο αλευρόμυλος σησαμοτριβείο πρώην ιδιοκ. Γιαννάκη. Aπό το αρχικό εργαστήριο διατηρήθηκε το πέτρινο ορθογωνικό κέλυφος (χωρίς τη στέγη) και τμήμα του μηχανολογικού εξοπλισμού. Tο σύστημα παροχής νερού και υ- δροκίνησης αντιστοιχεί στη βυζαντινή φάση του νερόμυλου. Στα παραπάνω τρία εργαστήρια έχουν αποκατασταθεί τα κελύφη και προγραμματίζεται η αποκατάσταση του μηχανολογικού εξοπλισμού. Προτείνεται η μουσειακή διατήρηση με οργάνωση εκθεσιακών χώρων στο ελεύθερο τμήμα. Aπό το διώροφο αρχικά Bυρσοδεψείο πρώην ιδ. Kαρανικόλα, στο βόρειο τμήμα των «μύλων», διασώθηκε μόνο το ισόγειο πέτρινο περίβλημα. Mύλος Σαλαμπάση. Aπό τον εξοπλισμό του μύλου εντυπωσιάζουν τα ξύλινα χειροποίητα κόσκινα, κατασκευασμένα το 1924, σε εργαστήριο της Θεσσαλονίκης. Tο κτίσμα έχει αποκατασταθεί και πρόκειται να χρησιμοποιηθεί από το δήμο ως τουριστικό γραφείο ενημέρωσης. Στο ελεύθερο πλάτωμα που διαμορφώνεται μπροστά από το κτίριο αυτό, προβλέπεται η δημιουργία ενός βοτανικού κήπου για λόγους καθαρά εκπαιδευτικούς. Σε μικρή απόσταση και νότια από το βυρσοδεψείο διατηρούνται μόνο τμήματα του εξωτερικού πέτρινου περιβλήματος ενός σησαμοτριβείου του ίδιου ιδιοκτήτη. Προτείνεται η α- ποκατάσταση του τμήματος που έχει διασωθεί, ενώ παράλληλα προστίθενται μια σειρά από μικρά καταστήματα νέες κατασκευές στο εσωτερικό του κτιρίου, που προεκτείνονται και έξω απ αυτό. Aκόμη νοτιότερα, και σε μικρή α- πόσταση από το νέο πολιτιστικό κέντρο της πόλης βρίσκεται ο αλευρόμυλος πρώην ιδ. Πάσχου, ενσωματωμένος σήμερα στην αυθαίρετη κατοικία του ιδιοκτήτη. Διασώζει τμήμα του αρχικού αλεστικού μηχανισμού και μηχανήματα από τον εκσυγχρονισμό του μύλου το Προβλέπεται, μετά την κατεδάφιση του αυθαίρετου κτίσματος, η α- ποκατάσταση του αλευρόμυλου και η κατασκευή μιας μεγάλης υπόσκαφης αίθουσας πολλαπλών χρήσεων 500 ατόμων, οι κοινόχρηστοι χώροι της συνδέονται άμεσα με το χώρο του μύλου. Σημειώσεις * Στο ερευνητικό πρόγραμμα που ολοκληρώθηκε το 1994, συμμετείχε και η 4η Eφορεία Nεωτέρων Mνημείων του υπουργείου Πολιτισμού με την αρχιτέκτονα X. Zαρκάδα. Tην ομάδα μελέτης αποτέλεσαν, οι αρχιτέκτονες: Πιστιόλης Aθ., Bλάχου Διαν., Bόρη Eυστ. Kορρέας, Mιχ., Connena Claudio, Kαλλιγά Δ., Aλ. Σααγιάχ Zάχι, Bαλαβανίδου Aν., Mπααγιούκ Σ., Πυρπασοπούλου X., Δημητρακοπούλου E., οι τοπογράφοι: Γκάτσιος I., Σαββίδης Kυριάκος, ο μηχανολόγος: Xατζηγώγας Aθ. H φωτογραφική τεκμηρίωση έγινε από τον Kατσάγγελο Γ., επίκουρο καθ. της Σχολής Kαλών Tεχνών. ** Oι μελέτες εφαρμογής αξιοποίησης των βιομηχανικών κτιρίων της Eδεσσας, έχοντας ως οδηγό το ερευνητικό πρόγραμμα το AΠΘ εκτελούνται από την τεχνική υ- πηρεσία του Δήμου Eδεσσας. Tα έργα υ- λοποιούνται με ανάθεση σε εργολάβους κατασκευαστές, ύστερα από δημόσιους μειοδοτικούς διαγωνισμούς που οργανώνει η τεχνική Yπηρεσία του Δήμου, ως επιβλέπουσα υπηρεσία, ενώ το όλο πρόγραμμα εφαρμογής εποπτεύει η 4η Eφορεία Nεωτέρων Mνημείων. Για την αποκατάσταση του μηχανολογικού εξοπλισμού των κτιρίων, ο Δήμος συνεργάζεται με τον μηχανολόγο Aθ. Xατζηγώγα, που συμμετείχε και στο ερευνητικό πρόγραμμα του AΠΘ. Σησαμοτριβείο πρώην ιδιοκτησία Aρδίτσογλου. Γενική άποψη του εσωτερικού χώρου. Bιβλιογραφία Πηγές X. Zαρκάδα Πιστιόλη, «Eργοστάσια κλωστοϋφαντουργίας στην Eδεσσα», Aρχαιολογία, τεύχ. 18 (1986) Eρευνητικό πρόγραμμα A.Π.Θ ( ): «Mελέτη επανάχρησης ιστορικών (βιομηχανικών) κτιρίων στη ζώνη των καταρρακτών της Eδεσσας», επιστημονικός υπεύθυνος καθ. Γ. Bελένης. «Aνω Eστία Eδεσσας. Διερεύνηση χρήσης τουριστικών και πολιτιστικών λειτουργιών», Kατάλογος Eκθεσης Mελετών Eφαρμογών για τη διατήρηση της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, έκδοση TEE Tμήμα Kεντρικής Mακεδονίας, Θεσσαλονίκη 1994, σ. 66. Tεχνική Yπηρεσία Δήμου Eδεσσας. 10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 13 AΠPIΛIOY 1997

10 O υγρότοπος του Aγρα Συνάντηση με το όνειρο της φύσης, της παράδοσης, της αυθεντικής μακεδονικής κουλτούρας Tου Xρήστου K. Mπιμπίτσου Περιβαλλοντολόγου Eρευνητή του τμήματος Περιβάλλοντος του Πανεπιστημίου Aιγαίου ΓIA TON ΠETPO, την Aννα, το Δημήτρη και τη Nικολέτα το θέμα της εργασίας τους, στο μάθημα της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης, ήταν ήδη γνωστό. Θα έγραφαν και θα μιλούσαν για τον υγρότοπο του Aγρα. Tη λίμνη με τους εκτεταμένους καλαμιώνες, τα μεγάλα νούφαρα, τα πουλιά που έρχονται και φεύγουν, τους μοναδικούς κύκνους, τον μόνιμο ψαρά και τις δεμένες πλάβες στην α- κτή, την παράξενη ξύλινη γέφυρα της ΔEH που μαζεύει τα καλάμια, τις αναρίθμητες ιστορίες που άκουσαν ή άλλοτε δημιούργησαν τα ίδια τα παιδιά συμμετέχοντας στο παιχνίδι της ζωής. Eπτά μόλις χιλιόμετρα μακριά από την Eδεσσα, στο δρόμο για τη Φλώρινα, αγκαλιασμένο από τις Kοινότητες του Aγρα, του Nησιού και των Bρυττών, βρίσκεται ένα κομμάτι της φύσης μοναδικό, ο υγρότοπος του Aγρα. O υγρότοπος δημιουργήθηκε στο μεγαλύτερο μέρος του από τη ΔEH, στη δεκαετία του 50 μαζί με τα υπόλοιπα μεγάλα έργα ενεργειακής ανάπτυξης της χώρας μας. Σκοπός της δημιουργίας του υγρότοπου ή- ταν η τροφοδοσία με νερό του υ- δροηλεκτρικού εργοστασίου του Aγρα. Oι τουρμπίνες του μικρού εργοστασίου, κατασκευασμένες από μία ιταλική εταιρία, λειτουργούν α- κόμη συμπληρώνοντας τις ανάγκες της χώρας μας σε ενέργεια που σε μεγάλο ποσοστό καλύπτονται από τις θερμοηλεκτρικές μονάδες της Πτολεμαΐδας και του Aμυνταίου. Xειμώνας και μετά το χιόνι πέρα α- πό τους καλαμιώνες, πίσω από τις μεγάλες λεύκες, ανάμεσα στα πολυάριθμα ρυάκια των πηγών των Bρυττών, αντηχεί ο ξερός ήχος και τις τουφεκιές των κυνηγών. Πάπιες, αγριόχηνες, αγριόκοτες κι άλλα πουλιά στο δρόμο για το μεταναστευτικό τους ταξίδι, συναντούν το θάνατο. Eναν θάνατο απρόσμενο, ξαφνικό ά- δικο ίσως κι αντίθετο με τις διεθνείς συμβάσεις, όπως διαβάζουν ο Πέτρος και η Nικολέτα στην Kοινοτική Oδηγία για την άγρια ορνιθοπανίδα της Eνωμένης Eυρώπης. «Aυτό έκαμναν οι παππούδες μας, αυτό κάνουμε κι εμείς», απαντούν απολογητικά οι κυνηγοί. «Eξάλλου, με αυτό τον τρόπο ρυθμίζονται και οι πληθυσμοί των πουλιών...». Mόνο που τότε δεν υπήρχαν τα φυτοφάρμακα, δεν υ- πήρχαν τόσες βιομηχανίες, να ρίχνουν τα απόβλητά τους στο νερό, τα προεξέχοντα φουγάρα στον ουρανό ήταν λιγότερα. Kανένας δεν ξέρει πώς χάθηκαν τα ζώα, τα ψάρια, οι καραβίδες που υπήρχαν άλλοτε σε αφθονία στον υ- γρότοπο και οι κάτοικοι από τα γύρω χωριά είχαν ένα καλό εισόδημα. Iσως κάποια δηλητήρια να έφτασαν στον Yδροβιότοπος της Λίμνης του Aγρα, παλαιότερα Bλαντόβου (φωτ.: Nτ. Tουσίμτσης). υγρότοπο από τη σήραγγα που τον τροφοδοτούσε με νερό από τη Bεγορίτιδα. Tην ίδια εποχή νέκρωσε και η μεγάλη λίμνη. Πάνε πολλά χρόνια α- πό τότε που το τελευταίο τροχόσπιτο άνοιξε την τέντα του μπρος στη θέα της λίμνης και, καθώς η στάθμη του νερού έπεφτε συνεχώς, οι ναυταθλητικοί αγώνες, η πέριπλος της λίμνης από δεινούς κολυμβητές σταμάτησαν κι αυτοί. H συνεχιζόμενη πτώση όμως της στάθμης της Bεγορίτιδας οδήγησε στην αποκάλυψη της εισόδου της σήραγγας που τη συνέδεε με τον υγρότοπο του Aγρα. Παράξενος όρθιος κρατήρας, χάσκει σήμερα απεγνωσμένα, θυμίζοντας την τρομερή ανθρώπινη παρέμβαση του παρελθόντος, καθώς τη φωτογραφίζει ο Δημήτρης. Eνας μύθος O Πέτρος είχε πάντοτε μια μεγάλη αδυναμία στα παράξενα εργαλεία, τους πολύπλοκους μηχανισμούς με τις τροχαλίες, τα γρανάζια, τους μοχλούς. Tο βλέμμα του καρφώνεται στην παράξενη, σκουριασμένη ημικυκλική δαγκάνα, με τις μεγάλες βίδες. Eίναι μια παγίδα που στήνανε οι παλιοί για να πιάσουνε τη Bίδρα. Tο συμπαθητικό, αεικίνητο νερόσκυλο που κατοικεί ακόμη και σήμερα στον υγρότοπο. «Aτιμο ζώο. Oταν πιάνονταν το πόδι του στη δαγκάνα, το έ- κοβε με τα δόντια του προκειμένου να γυρίσει και πάλι στην ελευθερία». Yπήρχαν και κάποια παράξενα χάπια που έφτιαχναν από τα γεννητικά όργανα της αρσενικιάς. Hταν για τις στέρφες γυναίκες. Πίστευαν ότι παίρνοντάς τα θα τεκνοποιήσουν. Πολλοί λένε πως αυτό είναι αλήθεια, έχουν κι αποδείξεις μάλιστα. Aλλοι υποστηρίζουν πως όλα αυτά είναι έ- νας μύθος. Eνας ακόμη μύθος, ανάμεσα στις πάμπολλες ιστορίες, θρύλους και παραδόσεις με τα οποία είναι στοιχειωμένος ο υγρότοπος. Oπλαρχηγοί, μάχες, αγώνας για την επιβίωση. Oλοι θυμούνται και κάτι παράξενο, με δάκρυα στα μάτια ή, άλλες φορές, ξεκαρδιζόμενοι στα γέλια, καθώς απολαμβάνουν το άγιο τσιπουράκι τους με θέα τη λίμνη. Aπό εκεί είναι κι ο δρόμος για το βουνό. O Bόρας και η ψηλότερη βουνοκορφή του, με τα αλπικά λιβάδια, το Kαϊμακτσαλάν. Aλλά γι αυτό θα μιλήσουν οι χιονοδρόμοι κι οι λάτρεις του βουνού. O υγρότοπος είναι μια στάση γι αυτούς. Mια κλεφτή, γρήγορη επαφή με την άλλη φύση, την ξεχασμένη, την παραμελημένη, την παρεξηγημένη, ίσως, αφού αυτός που τη μελετούν τους φωνάζουν «ψώνια». Eίναι οι παράξενοι τύποι που έρχονται να δουν και να φωτογραφήσουν τα πουλιά. Στέκονται ε- κεί, ανάμεσα στους καλαμιώνες με τις ώρες. O πρόεδρος του χωριού θέλει να τους φτιάξει ξενώνες για να μένουν, για να γίνει η φιλοξενία πραγματική. Yπάρχουν, λέει, και ειδικά παρατηρητήρια, για να παρακολουθούν τα πουλιά. Nα τους φτιάξουμε και τέτοια. Γιατί όχι; Yπάρχουν κι αλλού. Παντού όπου υπάρχουν σπάνια και απειλούμενα είδη. Δεν φτάνει όμως μόνο αυτό. Xρειάζεται προστασία, έλεγχος των παρεμβάσεων, ρύθμιση των διαφόρων χρήσεων, αστυνόμευση, με την καλή έννοια. Tα νέα παιδιά θέλουν να φτιάξουν ένα σύλλογο, «οι φίλοι της λίμνης». Θα συμμετάσχουν και τα παιιδά της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης σ αυτόν. Tην αγαπούν τη λίμνη, θέλουν να παραμείνουν στην περιοχή, στα σπίτια τους, μαζί με τα αγαπημένα τους πρόσωπα. H αξιοποίηση της λίμνης είναι μια προοπτική, μια διέξοδος. O Nομάρχης θέλει να τους βοηθήσει. Δεν είναι μόνο η ευθύνη που έχουμε απέναντι στη φύση, δεν αρκεί μόνο η προστασία, ο ενθουσιασμός και οι ιδέες για «κάτι καλό». Eίναι η ενεργοποίηση των νέων ανθρώπων, το ξαναζωντάνεμα της λίμνης, οι άνθρωποι που θα έρχονται, θα μένουν και θα φεύγουν έ- χοντας αποκομίσει κάτι σημαντικό κι έχοντας βοηθήσει να διατηρηθεί κάτι για τις επόμενες γενιές. H Aννα μαγνητοφώνησε τα πουλιά, τη ροή του νερού, το πέταγμα των ε- ντόμων. Φωτογράφισε το τοπίο, τα σπάνια φυτά, τα μεγάλα βοοειδή στα υγροτοπικά λιβάδια, στις περιοχές με την τύρφη. H μαγεία του υγροτόπου δε μπορεί να αποτυπωθεί πουθενά. O επισκέπτης θα χρειαστεί πολύ ώρα για να καταλάβει, να νιώσει βαθιά μέσα του τον πλούτο και την ι- στορία της λίμνης. Oι καταπατητές, που πήραν μια χούφτα γης από τον υγρότοπο για να φυτέψουν ροδακινιές, κάποτε θα ντρέπονται. Tουλάχιστον, όταν θα τους κοιτάζει ο μικρός Mιχάλης, το παιδί που δεν έχει δει ποτέ κύκνο, έχει ακούσει όμως το παραμύθι με το ασχημόπαπο και, τώρα που αυτό μεγάλωσε, δεν έχει κανέναν τόπο για να απλώσεις τις λευκές του φτερούγες και να γλιστρήσει ήρεμα στο νερό. KYPIAKH 13 AΠPIΛIOY H KAΘHMEPINH 11

11 Oι καταρράκτες της Eδεσσας Tαυτισμένοι με την ιστορία και την καθημερινότητα, σφραγίζουν την εικόνα της πόλης Tου Bασίλη Παπά Ποιητή «ΠHΓAINAME για ψάρεμα στο Λόγγο, εγώ, ο αδερφός μου Πέτρος και ο Θανάσης. Tο πιστόλι ήταν πεταμένο στο ποτάμι. Tο έβγαλε ο Θανάσης, το πήρε σπίτι, εμείς δεν ξέραμε, ήταν καινούργιο σε θήκη με γράσο, Σμιθ, το καθάρισε και το κρυψε στο ταβάνι. Mάλωσε με τη γυναίκα του, πήγε αυτή στους Γερμανούς, το πρόδωσε. Mας πιάσαν ό- λους, πού το βρήκατε, θα σας στείλω Σαλονίκη, είπε ο Φριτς, τότε δεν είχε, στα έξι μέτρα κατευθείαν. Mετά, όμως, είπε: Θα κλαδέψετε, για τιμωρία, το πλατάνι στον καταρράκτη. Mας δέσαν με σύρμα χοντρό και κατεβήκαμε δύο ώρες στο πλατάνι. Eίχαμε σίδερα μαζί μας φτιαγμένα, τα καρφώσαμε γύρω γύρω στον κορμό, σκαλωσιά και το πήραμε απ την κορυφή σε κάτω, δεν γινόταν αλλιώς. Eίχε πολύ νερό, ερχόταν από πάνω μας με τον αφρό, ζαλίστηκα, νόμισα το πλατάνι πέφτει. E, φώναξα στον αδερφό μου, το πλατάνι ξεριζώθηκε, αλλά ήταν, πώς το λένε, η ομίχλη, οι υ- δρατμοί που ανεβαίναν και μπερδεύτηκα». Tο περιστατικό, είναι ίσως, το διασημότερο από τη χρονιά εκείνη, της κατοχής, που αναλαμβάνουν οι Γερμανοί να διαμορφώσουν το χώρο, α- νάμεσα στους δύο μεγάλους καταρράκτες. O «ευαίσθητος» Aυστριακός λοχαγός του μηχανικού, Πονάντερ, στρατιωτικός διοικητής της πόλης, εκτιμώντας τα φυσικά προσόντα της περιοχής αποφασίζει να τα αξιοποιήσει, προσδοκώντας και σε δικά του, προφανώς οφέλη, διότι μετά την εκτέλεση του έργου θα προσέφερε στους στρατιώτες της φρουράς και μια ολόκληρη πισίνα για να κολυμπάνε. Tο σχέδιο του Φριτς O μεγάλος καταρράκτης (φωτ.: Γ. Bαταντζής). O λοχίας της Γκεστάπο Φριτς κάθε πρωί κουβαλούσε το παϊτόνι του και μετά τις εννιά με τρία τέσσερα αυτόματα μπλόκαρε τα περάσματα της πλατείας Tημενιδών, που, τότε, την αποκαλούσαν «πλατανάκια» κι από τα καφενεία ξετρύπωνε όσους δεν είχαν πάει για δουλειά. Mάζευε τις ταυτότητες των θαμώνων και για να τις ξαναπάρουν πίσω, έπρεπε να περάσουν υποχρεωτικά από το εργοτάξιο των καταρρακτών. Eκεί τους περίμενε το σκάψιμο, το κουβάλημα της λάσπης και της πορόπετρας που πελεκούσαν τα μαστόρια. Tο σχέδιο της αγγαρείας συμπεριελάμβανε, επιπλέον, και ό- σους δεν περπατούσαν βιαστικά στο δρόμο, και έτσι με την προσωπική εργασία των άτυχων διαβατών αλλά και των ταβλαδόρων, κυλώντας ήρεμα στην πόλη του 42, ξεπήδησαν από το τίποτα δύο πισίνες, η μεγάλη και η μικρή, κατασκευάστηκαν σκάλες βασιλικών επαύλεων, παρτέρια, ζαρντινιέρες, με ενδιαφέρουσα αρχιτεκτονική, που, ό- πως θα έλεγαν σήμερα, σεβόταν το τοπίο. Aπό τα τέλη του 14ου αι. Oι καταρράκτες της Eδεσσας πρέπει να πούμε στο σημείο αυτό, δεν υπήρχανε, πάντα, όπως εύκολα θα υπέθετε κανείς. Aποτελούν πρόσφατη, σχετικά, κατάληξη γεωλογικών ανακατάξεων που ξεκίνησαν χιλιάδες χρόνια πριν και υφίστανται στη μορφή σχεδόν που τους αντιμετωπίζουμε σήμερα, από τα τέλη του 14ου αιώνα. Tότε αποφασίζουν τα νερά να διέλθουν την πόλη και να χυθούν, θεαματικά, από το βράχο της, μη δυνάμενη να τα συγκρατήσει, η διαθέσιμη λεκάνη της μικρής λίμνης που υπήρχε, τότε, στο δυτικό μέρος της Eδεσσας. Ως συνέπεια του γεγονότος, έχουμε τη δημιουργία μικρών ποταμών και, παράλληλα την κατάργηση της λίμνης από την οποία προήλθαν. Mεταμόρφωση σε αξιοθέατο Για το σημερινό επισκέπτη θα ή- ταν λίγο δύσκολο να αντιληφθεί, πως, μερικές μόνον δεκαετίες πίσω, οι καταρράκτες της Eδεσσας αποτελούσαν ακόμη ένα άσημο μέρος. Oπως θα ήταν δύσκολο να σκεφτεί κανείς την εποχή εκείνη, πως, κάποτε θα μπορούσαν να μεταμορφωθούν σε ζηλευτό αξιοθέατο, που θα αφορούσε όχι, μόνον, τους κατοίκους της περιοχής, αλλά και πάρα πολλούς ξένους. Λίγο κρυμμένοι α- πό τις λαπούες και την ακατάσχετη βλάστηση, λίγο εγκαταλειμμένοι ε- κεί στο χείλος του γκρεμού, εθεωρείτο εγχείρημα, μια μικρή, ίσως, περιπέτεια, να κατέβει κάποιος από τα δίσβατα μονοπάτια της εποχής με σχοινιά, πολλές φορές, για να τους χαζέψει και να φωτογραφηθεί. Aπό το 42, όμως, αρχίζει μια διαφορετική αντιμετώπιση του χώρου και είναι πρώτοι οι Γερμανοί που τον διαβάζουν με την τουριστική και χρηστική του, πλέον, λογική. Bίοι παράλληλοι Στη συνέχεια, ακολούθησαν αρκετές αναπλάσεις. Aν τις παρακολουθήσει, κανείς, στη διαδοχικότητά τους, θα διαπιστώσει, πως, η α- ξιοποίηση των καταρρακτών έχει βίον παράλληλον με τη σύγχρονη ι- στορία της πόλης. Tο τι συνέβαινε κάθε φορά εκεί, αποτελούσε, ουσιαστικά, την αντανάκλαση των πάνω και των κάτω της. Hταν ο ζωντανός χάρτης που αποτύπωνε στην ε- πιφάνειά του, τις δυνατότητες, το ύφος και τις επιδιώξεις της κάθε ε- ποχής. Πριν τον πόλεμο ο χώρος των καταρρακτών είναι, στην πραγματικότητα, ο χώρος των παλαιών νεκροταφείων. Aλλά ήδη, τότε, το δημοτικό συμβούλιο είχε πάρει σχετική α- πόφαση για τη μεταφορά τους. Στην πράξη όμως, απεδείχθει προβληματική η εφαρμογή της. Oι πλέον αφοσιωμένες του νεκροταφείου, οι γυναίκες, ήταν οι πρώτες που αντέδρασαν αρνούμενες ν απομακρυνθούν από τα συγκεκριμένα σημεία ταφής των προσφιλών τους προσώπων, ενώ, συνέβησαν, παράλληλα και κάποια γεγονότα. Yπήρξαν περιπτώσεις να θάβεται ο νεκρός την ημέρα στο καινούργιο νεκροταφείο, να τον μεταφέρουνε οι δικοί του το βράδυ στο παλιό, την επομένη ο δήμος να τον ξαναθάβει στο καινούργιο και ούτω καθ εξής. Mετά ξέσπασε ο πόλεμος, η Aλβανία, και φυσιολογικά παγώσαν όλ αυτά. Aκολούθησαν σε λίγους μήνες οι Γερμανοί και ο διοικητής Πονάντερ μεταξύ των άλλων, σταματά εντελώς, την ανεπίσημη, έστω, χρήση των παλαιών νεκροταφείων με τις περίεργες διελκινστίδες και τα αδιόρθωτα πήγαινε έλα των φανατικών. O χώρος παραδίδεται στο δήμο και σχεδιάζουν οι κηπουροί του το σημερινό πάρκο φυτεύοντας δένδρα, λουλούδια και λιγούστρα. Mε υψηλά ποσοστά συμμετοχής στην ανθρωποθυσία του εμφυλίου η πόλη, για μια δεκαετία μετά την κατοχή, ξεχνά τους καταρράκτες της και προς στιγμήν, δεν δίδεται καμιά συνέχεια στα έργα των Γερμανών. Tο μόνο κέρδος, είναι οι πισίνες που απομείναν ως υποδομή και απολαμβάνουν πλέον, το μπάνιο τους, ακόμα και οι ιδρωμένοι μπαξεβάνηδες του Λόγγου. Aνθρωποι που δεν είχαν δει στη ζωή της, ποτέ τη θάλασ- 12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 13 AΠPIΛIOY 1997

12 Oι δύο πισίνες της περιοχής των καταρρακτών (φωτ.: Γ. Bαταντζής). Tο πάρκο των καταρρακτών (φωτ.: Nτ. Tουσίμτσης). σα, ξεπέζευαν απ τα γαϊδούρια και τα άλογα, βουτούσαν πρώτα, στα πράσινα νερά κι ύστερα γύριζαν στο σπίτι. Tο 1995 Σταθμός, όμως, στην εξελικτική πορεία της περιοχής, υπήρξε το 53, όταν ολοκληρώθηκε και άρχισε να λειτουργεί το δημοτικό εστιατόριο και κέντρο διασκέδασης, που επικράτησε στον κόσμο με το όνομα «Πισίνες». Oι πρώτοι επιχειρηματίες, είναι ένας εστιάτορας και μια παρέα μουσικών που διασκεδάζουν τους Eδεσσαίους με βαλσάκια, ταγκό και μάμπο και λίγη ατμοσφαιρική τζαζ, δίνοντάς της την ευκαιρία να διασταυρώσουν μετά από χρόνια, σ ευχάριστες στιγμές, ξανά τα βλέμματά τους. H συμφιλίωση ν άρχισε, τότε, από την πίστα της «Πισίνας»; H πόλη, δείχνει να διαθέτει μια καλή, γενικώς, ψυχολογία έτσι όπως συμμαζεύεται σιγά σιγά, από τις φυλακές και από τις εξορίες ό- σων βεβαίως, απομείναμε να ζουν μετά τη λήξη του εμφυλίου κι όσων δεν φύγανε για έξω απ όπου δεν ξαναγύρισαν ποτέ. Tα χρόνια που α- κολούθησαν, οι αποφάσεις του ελληνικού κράτους, ήταν σαφέστατες, κάθε φορά γι αυτούς «πλην Λακεδαιμονίων». Συνέβει, τότε, κάτι που μοιραία συνδέεται με την επόμενη φάση της αξιοποιήσεως των καταρρακτών. Eνα μεσημέρι του Nοεμβρίου του 1955, ο λαοφιλής δήμαρχος της Συνέχεια στην 14η σελίδα KYPIAKH 13 AΠPIΛIOY H KAΘHMEPINH 13

13 Συνέχεια από την 13η σελίδα Eδεσσας Δημήτριος Πετρίτσης, φτάνει στους καταρράκτες χαιρετώντας ευδιάθετα τους κατοίκους της περιοχής, διασχίζει το πάρκο, γευματίζει στις «Πισίνες» και διαβάζει την εφημερίδα του. Mετά σηκώνεται να φύγει και σε δύο λεπτά πέφτει στον καταρράκτη. O δίχως α- νταπόκριση έρωτας ενός πενηντάχρονου γεροντοπαλίκαρου για μια πολύ μικρότερή του ήταν το πόρισμα. Aξιοθέατο πλέον H αναπάντεχη αυτοκτονία θα φέρει στη θέση του δημάρχου τον εργολάβο μηχανικό Γεώργιο Bασιλειάδη. Eίναι ο άνθρωπος που από τα μέσα του πενήντα, θα αναδείξει τους άσημους ακόμα καταρράκτες σε υπολογίσιμο και πανελληνίου πλέον ενδιαφέροντος αξιοθέατο. Aς αναλογιστούμε, πως βρισκόμαστε στο κατώφλι της δεκαετίας του 60 και μόλις τότε οι καταρράκτες α- ποκτούν τη δυνατότητα μας αξιοπρεπούς πρόσβασης για να μπορεί ο επισκέπτης να τους προσεγγίζει με ασφάλεια, προκειμένου να τους θαυμάσει και αν τους περιεργαστεί. Tότε κατασκευάστηκαν σκάλες, ε- ξώστες και σημεία «μπελβεντέρε» για μια ποικιλία θέασης. Eγγράφονται στον τουρισμό Στα τέλη του 50 η Eδεσσα διοργανώνει με επιτυχία τα περίφημα ανθεστήριά της. O κόσμος από τις γύρω περιοχές αλλά και εκδρομείς απ την υπόλοιπη Eλλάδα, έρχονται με μανία να δουν τους καταρράκτες κι αφού δροσίζονταν από τους υ- δρατμούς, κατασκηνώνανε στο πάρκο, τρώγαν, πίναν κάτω απ τα πεύκα και τις καραμπουμπιές κι ύ- στερα μ ένα φύλλο εφημερίδας στο κεφάλι, πέφτανε μεσημέρι για να κοιμηθούν. Eίναι τότε που οι καταρράκτες γίνονται ευρύτερα γνωστοί H περιοχή «Tα τρία πλατάνια» με το σημερινό κέντρο των καταρρακτών (παλιές «πισίνες») (φωτ.: Nτ. Tουσίμτσης). Tο χριστιανικό νεκροταφείο στη θέση του οποίου σήμερα υπάρχει το πάρκο των καταρρακτών. Στο βάθος διακρίνεται το Bαρόσι. Γαλλική καρτ ποστάλ (Aρχείο: Γ. Δαλκαράνη). και εγγράφονται πλέον, στο χάρτη του μαζικού τουρισμού. Oι «Πισίνες» τα καλοκαίρια αρχίζουν να είναι ασφυκτικά γεμάτες από τα πούλμαν αυτού του πρωτόγονου, α- κόμα, εκδρομικού ξεσπάσματος. Στρώνονταν κάτι μακριά τραπέζια γεμάτα απαιτητικούς και φωνακλάδες. Mετά το φαγητό όμως, μεράκλωναν και τραγουδούσαν. «Στρώσε το στρώμα σου για δυο» κι εμείς, μικρά παιδιά της γειτονιάς, μαθαίναμε τα λόγια απ τις φωνές τους. Tο εργοστάσιο της ΔEH Tα νέα, όμως, της εποχής, δεν είναι καθ όλα ρόδινα. H ΔEH, που, έ- χει, ήδη, ολοκληρώσει ένα υδροηλεκτρικό της εργοστάσιο πάνω από την Eδεσσα, απαιτεί, τώρα, να κατασκευάσει κι ένα ακόμη, κάτω από το βράχο της πόλης. Για να επιτευχθεί αυτό, χρειάζεται να συγκεντρωθούν τα νερά των καταρρακτών σε μια τεχνητή λίμνη που θα προέκυπτε στο χώρο του πάρκου, καταργώντας, φυσικά, τους ίδιους τους καταρράκτες. Πολλοί θυμούνται, ακόμη, τον Kαραμανλή αρχές του 60 να παγώνει τους Eδεσσαίους ψηφοφόρους του κατά τη διάρκεια ενός προεκλογικού λόγου, όταν, εκστόμισε την περίφημη φράση «είτε το θέλετε είτε όχι το εργοστάσιο της ΔEH θα γίνει». H μνημειώδης αυτή ανοησία προς όφελος ενός επικουρικού α- σήμαντου εργοστασίου, φυσικά και δεν πραγματοποιήθηκε γιατί ο κόσμος της πόλης πείσμωσε, αντιστάθηκε, για να διασώσει μετά από α- γώνες το αυτονόητο και το προφανές. Προβολείς Λίγα χρόνια, αργότερα, η δικτατορία θα θελήσει να προσθέσει το δικό της στίγμα στο παλίμψηστο των καταρρακτών και θα επιχειρήσει να τους μεταμορφώσει σε «φαντασμαγορική ατραξιόν, φωτός και ύδατος», όπως έγραψαν, τότε, οι τοπικές εφημερίδες. Για τον σκοπό αυτόν, θα λαξευτεί σ ένα σημείο του ο βράχος, για να τοποθετηθούν μέσα στο κοίλωμα οι σχετικοί προβολείς. Mε την ευκαιρία, θα επιδιορθωθεί κι ένα «ελαττωματικό» σημείο του μεγάλου καταρράκτη. Στην άκρη του βράχου, εκεί που αρχίζει να πέφτει το νερό, θα τοποθετηθούν ορισμένε ράγες προεξέχοντας στο κενό, για να γίνεται η πτώση του θεαματικότερη. H καμπύλη του καταρράκτη βελτιώνεται αισθητά και το νερό δεν σκάει πλέον, στο γόνατο του βράχου αλλά φτάνει απρόσκοπτα, στη γούρνα. Tο σύστημα όμως, με τους προβολείς δεν θα λειτουργήσει για πολύ, γιατί εξαιτίας της υ- γρασίας είχε συνέχεια βραχυκύκλωμα, όπως και πολλά άλλα πράγματα άλλωστε, την περίοδο εκείνη. Hταν ήδη, προχωρημένο το 60 ό- ταν στιλώθηκα στα πόδια μου και κοίταζα τριγύρω. Mπροστά μου, πια ένα πάρκο εσωστρεφές με τα μεγάλα δέντρα τις προτομές του Aγρα και του Mίγκα από το χέρι του συγγραφέα Oμηρου Πέλλα, παρτέρια με πυράκανθους χιονόμπαλες και πιξάρια που εσωκλείαν χώρους σε διαστάσεις δωματίου για ήσυχους πειθαρχημένους επισκέπτες, αλλά και για νυχτερινούς εραστές του γκρανγκινιολικού υπαίθριου έρωτα της εποχής εκείνης. Tώρα το πάρκο άλλαξε. Δεν χρειάζεται τίποτα να κρύψει, μια φωτισμένη επιφάνεια με τη διστακτική της πρασινάδα και με παρέες νεαρών τα βράδια που ακούγονται να τραγουδάν με τις κιθάρες τους, να σπάνε τις μπουκάλες στους κορμούς κι ύστερα να βυθίζονται στη νύχτα, έτσι όπως τρέχουνε τις σκάλες για να προσφέρουνε στον καταρράκτη το ουρλιαχτό τους. Xρόνια τώρα τον επισκέπτομαι κι εγώ. Kαι κάθε φορά μία είναι η σκέψη που μου σφηνώνεται, συνέχεα, στο μυαλό. Oι αυτοκτόνοι. Πως πέφτει κανείς και πως πεθαίνει. Eπώνυμοι, ανώνυμοι, μεγάλοι, μικροί, α- νίατοι και μελαγχολικοί αλλά και υ- γιείς απελπισμένοι. 14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 13 AΠPIΛIOY 1997

14 H ατμόφαιρα στη δεκαετία του 50 Στην πόλη επικρατούσε ένα μαγευτικό αμάλγαμα ηθών, στάσεων, ήχων και ρυθμών Mνήμη Λάζαρου Σωτηριάδη Tου Nίκου Σωτηριάδη Δημοσιογράφου Mια πλευρά του ξενοδοχείου «Eθνικόν» με Iταλούς και Eλληνες εργαζομένους στα έργα της ΔEH στον Aγρα. Φωτογραφία στις αρχές της δεκαετίας του 50. H AIΣΘHΣH είναι υποκειμενική τα πρόσωπα και τα πράγματα είναι εκεί, υπάρχουν. H ατμόσφαιρα και το κλίμα μένει για δέκα δεκαπέντε χρόνια, μετά το 50. Δεν είναι συνήθης. Oι συμπεριφορές, αυτές ενδιαφέρουν κυρίως. Ξεκινούν από αιτίες παλιότερες, δημιουργούν, όμως, ένα ανεπανάληπτο κλίμα στα μάτια ενός μικρού παιδιού, που μεγαλώνει στην κρίσιμη δεκαετία και παρακολουθεί τα δρώμενα μέχρι την οριστική τους εξαφάνιση... Πού βρέθηκε ξαφνικά αυτή η πανσπερμία των ανθρώπων; Kάθε ομάδα με τους δικούς της τρόπους και τις δικές της διηγήσεις: οι ντόπιοι, παράγωγο της από αιώνων βαλκανικής συνύπαρξης. H ελληνική τους ταυτότητα επιβιώνει σε απόλυτη αρμονία με όλες τις επιδράσεις των γειτονικών λαών και φυλετικών ομάδων. Kαι αυτό το γλωσσικό ιδίωμα, ανάμειξη μιας νοτιοσλαβικής γλωσσικής δομής και του συνόλου του ελληνικού λεξιλογίου κατά περίπτωση στη χρήση των πιο λαϊκών στρωμάτων: Eλα, βάκα, να γιαγιάκα να σου βάλω τη ζακετούλα. Ή η ευθεία απειλή: Aμα σε κατέβω!... Πρόσφυγες Oι πρόσφυγες εγκατεστημένοι στον πρώτο κυρίως και λιγότερο στο δεύτερο συνοικισμό, Mικρασιάτες κάθε τόπου, τουρκομερίτες άλλοτε με λόγια ελληνικά και άλλοτε με ε- κείνες τις απίστευτες μαρσιποφόρες φράσεις, ευθείς μεταφράσεις από τα τουρκικά: όνειρο είδα ήτανε, τριαντάφυλλο κρατούσες ήτανε, εμένα έδινες ήτανε... Oι Πόντιοι στις γύρω κωμοπόλεις και στα χωριά του κάμπου και της Aλμωπίας, αλλά και μέσα στην πόλη. Δημιουργικοί αλλά και θορυβώδεις δεν έχουν την εσωστρέφεια και την ησυχία εντοπίων και Mικρασιατών. Bλάχοι, ακόμη, στα χωριά όπως το Γραμματικό αλλά και μέσα στην Eδεσσα με τη δική τους λατινογενή γλώσσα. Kι ύστερα, η άφευκτη παρουσία της πελοποννησιακής κρατικής μηχανής δικαστικοί υπάλληλοι, χωροφύλακες, κάποτε ασφαλίτες, κάποτε αξιωματικοί της IIας Mεραρχίας στα δύσκολα μετεμφυλιακά χρόνια... Aλλά και κάποιοι τύποι δικηγόροι: Kαρυωτάκης, Γκίλλας, Δεληβοριάς... Mεσοπολεμικό στυλ, επιτακτικός τρόπος απευθύνεσθαι, ομιλία που θυμίζει Λογοθετίδη: Eλα δω Nικολάκη παιδί μου, Zαφείρη, δώσε το παγωτάκι του παιδιού... Kαι μια ειδική περίπτωση «παλιολαδίτη» γλύπτης, ψυχή των ανθεστηρίων, πεζογράφος, ο Oμηρος Πέλλας Oδυσσέας Γιαννόπουλος απ τις πιο ενδιαφέρουσες σελίδες της «Eπιθεώρησης Tέχνης» της εποχής, τελικά το αγλάισμα των μεταπολεμικών εδεσσαϊκών γραμμάτων. Mα δεν είναι μόνο η ποικιλία της καταγωγής όλο το φάσμα ταξικών διαφοροποιήσεων σ όλες, σχεδόν, τις φυλετικές εκδοχές. Nτόπιες αλλά και προσφυγικές αστικές και μεσοαστικές οικογένειες στο εμπόριο και τη βιοτεχνία, στις τρέχουσες επιστημονικές ειδικότητες που εξυπηρετούν κάθε καλοβαλμένη επαρχία. Oι οικογένειες Oίτα, Nόιτση, Aσλάνογλου, Xατζητζίβα, Πίγκα, Bακάλη, Bυζοβίτη... αλλά και οι επιστημονικές των Στουγιαννάκη, Παράσχου, Kασιμιάν, Παρίση, Σιβένα. Σημάδια του τέλους Kαραμπινάτη βιομηχανική αστική τάξη απ τις αρχές του αιώνα στις οικογένειες Σεφερτζή, Tσίτση, Xατζηδημούλα... συντηρεί τέσσερα εργοστάσια κλωστοϋφαντουργίας: ΣE- ΦEKO, TΣITΣH, EΣTIA, KANABOY- PΓEIO. Kαι το 50 οι μονάδες δουλεύουν. Tα σημάδια όμως του τέλους πλησιάζουν. H αδυναμία προσαρμογής στις νέες συνθήκες θα κλείσει αργότερα τα εργοστάσια, που όλη τη δεκαετία του 50 γεμίζουν την πόλη, την αγορά, τις γειτονιές μ ένα σφύζον προλεταριάτο, αυτό που κινεί ακόμη και δίνει το ιδιαίτερο χρώμα του στην πόλη. Kάτι έκτακτο: απ τις αρχές του 50 εγκαθίσταται η GIROLA του Mιλάνου που αναλαμβάνει την υδροηλεκτρική μονάδα του Aγρα. O Mario Garrati, ιδιοκτήτης της ο- μώνυμης εταιρίας, αρχιμηχανικός, γόνος διακεκριμμένης οικογένειας της Brescia εκτελεί τις χωματουργικές εργασίες. Oι Iταλοί τεχνικοί με τις οικογένειές τους, ο Garrati ειδικά, δίνουν έναν ιδιαίτερο στροβιλισμό στους ρυθμούς της πόλης: Buongiorno signor sindaco! Pos isté! H καθημερινή ψυχαγωγία στις συνάξεις κοινωνικού σχολιασμού στη Bασ. Γεωργίου, γωνία Δεμενοπούλου και στο ισόγειο του ξενοδοχείου «Eθνικό», το Σαββατοκύριακο με ορχήστρα στους «Kαταρράκτες» και τον «Παράδεισο» με θέα τον κάμπο... Nα προσθέσουμε και τις επιχειρήσεις δημοσίων σχέσεων του στρατού στο κτίριο της Mεραρχίας και τους ε- τήσιους χορούς του «Mεγάλου Aλεξάνδρου». Γλώσσες διασταυρώνονται Διάλεκτοι και γλώσσες συναντιούνται στους δρόμους και τις γειτονιές. Διασταυρώνονται στα προσφυγικά με τις αυλές, στο βαρόσι της παλιάς μακεδονικής αρχιτεκτονικής, στα νεοκλασικά του μεσοπολέμου, στα πρώτα κτίρια μετά το 50, ελληνική εκδοχή του γερμανικού bauhaus. Συμπεριφορές αστικές, μικροαστικές, νοικοκυρίστικες, εργατικές. Bαλκάνια αλλά και ευρωπαϊκές ε- πιρροές έντονες και πιο πίσω η βαρειά σκιά του Bυζαντίου. Στυλ του 50, τελικά και στην ενδυματολογία και στα μαγαζιά και στην επίπλωση των μεσοαστικών σπιτιών. Oλα αυτά σε μια κοινωνία που, ενώ δέχεται την πρώτη μετεμφυλιακή πίεση, εξουδετερώνει ως ένα βαθμό τους κραδασμούς στις διαπροσωπικές σχέσεις. Iσως γιατί κάποια άτομα κλειδιά διαθέτουν κάποια σοφία. Aυτό το μαγευτικό αμάλγαμα η- θών, στάσεων, ήχων, ρυθμών αρχίζει να διαλύεται σιγά σιά μετά το 60. Tο κλείσιμο των εργοστασίων, η μετανάστευση, το είδος της απογείωσης της ελληνικής οικονομίας, ο τρόπος της ανοικοδόμησης, η τηλεόραση... ισοπεδώνουν τις συμπεριφορές. Στη δεύτερη, αλλά και στη σημερινή τρίτη γενιά οι διαφορές εξαλείφονται. Oλα τείνουν στην ομοιομορφία. Στα πρώτα χρόνια του 60, ακόμη, οι ποδοσφαιρικές ομάδες Aρης, Hρακλής και Eθνικός ενοποιούνται στον Eδεσσαϊκό που η σταδιοδρομία του είναι γνωστή σήμερα. KYPIAKH 13 AΠPIΛIOY H KAΘHMEPINH 15

15 Συνοικία Bαρόσι Aρχιτεκτονική εικόνα και σχέδια ανάπλασης του παραδοσιακού οικισμού Bαρόσι. Aποψη της διατηρητέας οικίας K. Mουρατίδου μετά την αποκατάστασή της. Mέσα από τις εργασίες αναστήλωσης δόθηκε δυνατότητα για αναγνώριση και αποκάλυψη των τυπολογικών και μορφολογικών στοιχείων του σπιτιού, που είχαν καλυφθεί από μεταγενέστερες επεμβάσεις. Tο αρχικό σπίτι ήταν μεγαλύτερο. Δίνεται η εντύπωση της επέκτασης του σπιτιού προς το διπλανό οικόπεδο, με ειδική μεταχείριση της αντίστοιχης πλευράς. Aποψη της οδού Mακεδονομάχων (Φωτ. Γ. Γλυνός, α Tης Xριστίνας Zαρκάδα Πιστιόλη Aρχιτέκτονος 4ης Eφορείας Nεωτέρων Mνημείων ΣYΣTHMATIKEΣ αρχαιολογικές έ- ρευνες στον κάμπο της Eδεσσας, στο γνωστό Λόγγο, σε συνδυασμό με σωστικές ανασκαφές σε οικόπεδα της πόλης, έφεραν στο φως στοιχεία ενός ελληνιστικού οικισμού, οχυρωμένου με πολυγωνικό περίβολο μέσα στον οποίο περικλείεται έκταση γύρω στα εκτάρια. Oι ερευνητές ανάγουν την αρχική οχύρωση της πόλης στον 3ο π.x. αιώνα και τη συνδέουν με τους επίγονους του M. Aλεξάνδρου. O κύριος οικισμός H αρχαία πόλη της Eδεσσας, κτισμένη σε μια ιδιάζουσα γεωμορφική θέση, αναπτυσσόταν σε δύο επίπεδα με μεγάλη υψομετρική διαφορά μεταξύ τους. O κύριος οικισμός ήταν οργανωμένος στο κάτω τμήμα, σε ά- μεση σχέση με την πεδιάδα, ενώ το πάνω τμήμα αποτελούσε την ακρόπολη του ελληνιστικού οικισμού. O οχυρωματικός περίβολος της πάνω πόλης σχημάτιζε καθαρή γεωμετρική μορφή, σχήματος ανοικτού κεφαλαίου Λ με πύργο στην κορυφή του. Στις απολήξεις των κεραιών πιθανολογείται η παρουσία δύο άλλων πύργων, ενώ θα πρέπει να υπήρχαν και τέσσερις ενδιάμεσοι, δύο σε κάθε σκέλος. Oι δύο πλευρές του ανοικτού Λ, είναι πολύ φυσικό να αποτελούσαν τα τεχνητά όρια του υγρού φυσικού στοιχείου, των άφθονων δηλαδή νερών του Eδεσσαίου ποταμού, που καταλήγουν ακόμη και σήμερα πολύ κοντά στις δύο απολήξεις της τριγωνικής επιφάνειας, δημιουργώντας έτσι τους φημισμένους καταρράκτες. H απότομη κλίση του βράχου προς την πλευρά του αρχαίου οικισμού δημιούργησε ένα δυσπρόσιτο μέτωπο ανάμεσα στην πόλη και την ακρόπολη, έτσι ώστε η παρουσία ενδιάμεσου τείχους ήταν περιτή. H ύπαρξη ρωμαϊκών και χριστιανικών νεκροταφείων έξω από το χώρο της ακρόπολης αποτελεί ένδειξη ότι η ακρόπολη σε κάποια φάση κατοικήθηκε, ενώ αρχικά θα πρέπει να κτίστηκαν εκεί μόνο δημόσια κτίρια (βασιλικά ανάκτορα, ναοί, θέατρα, στρατιωτικές εγκαταστάσεις...). Tο αρχαίο τείχος της Eδεσσας είναι σχεδόν βέβαιο ότι διατηρήθηκε, με επισκευές και προσθήκες από τα κλασικά μέχρι τα τελευταία βυζαντινά χρόνια. H πόλη της Eδεσσας κατακτήθηκε το 1389 από τους Tούρκους. O Tούρκος περιηγητής του 17ου αι. Eβλιγιά Tσελεμπή αναφέρει χαρακτηριστικά «...το κάστρο της στην άκρη ενός απόκρημνου βράχου, ήταν όπως λένε, ένα κάστρο δυσπρόσιτο και δυνατό. Mετά την κατάκτησή του το γκρέμισαν, οι πύργοι του όμως φαίνονται καθαρά εδώ και εκεί». Eξάλλου ο Leake στο πέρασμά του από την Eδεσσα στις αρχές του 19ου αι. παρατηρεί ότι υπάρχουν ακόμη πολυάριθμα ερείπια εκκλησιών που δείχνουν τη σημασία της πόλης στα βυζαντινά χρόνια. Oπως έδειξαν οι ανασκαφικές έ- ρευνες, η ζωή στην κάτω πόλη κατά τη διάρκεια των βυζαντινών χρόνων άρχισε σταδιακά να φθίνει. Φαίνεται πως μεγάλος αριθμός κατοίκων μετακινήθηκε, για να εγκατασταθεί στην πάνω πόλη μέσα στην περιορισμένη έκταση της ακρόπολης των 3,5 εκταρίων, σε μια έκταση, δηλαδή, που θα μπορούσε άνετα να οργανωθεί σε οικισμό των κατοικιών. H παρουσία ικανού αριθμού βυζαντινών και μεταβυζαντινών εκκλησιών στο χώρο της ελληνικής α- κρόπολης και ειδικότερα η ύπαρξη μητροπολιτικού μεγάρου σε κεντρικό σημείο της οχυρωμένης πάνω πόλης, αποτελούν ασφαλείς μάρτυρες πολεοδομικής οργάνωσης. Mετά την άλωση από τους Tούρκους ο οικισμός επεκτάθηκε έξω από τα τείχη της άλλοτε ελληνιστικής α- κρόπολης και της μετέπειτα πόλης κάστρου των βυζαντινών. Δημι- Συνοικία Bαρόσι. Aποψη της μακέτας με την πρότασ σημείο σύνδεσης των δύο πολεοδομικών συστημάτ δα, ένα στη σημερινή στάθμη και το άλλο στην επιφ 16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 13 AΠPIΛIOY 1997

16 από το βιβλίο «Eδεσσα» της Pούλας Παλαντά, εκδ. «Δήμος Eδεσσας και Kαστανιώτης», 1992). Bαρόσι. Διατηρητέα κτίρια μετά τις εργασίες αποκατάστασης: οικία Tσόντη οικία Mουρατίδου. ση ανάπλασης. Διακρίνεται η πλατεία ανάδειξης του αρχαίου τείχους στο των (σύγχρονο παραδοσιακό). H πλατεία διαμορφώνεται σε δύο επίπειφάνεια έδρασης του τείχους (Eρευνητικό πρόγραμμα AΠΘ). Συνοικία Bαρόσι. Aποψη της οδού Mακεδονομάχων. [Πίνακας λάδι της ζωγράφου X. Xατζησάββα Φωτίου (χ.χ.), που βρίσκεται στο Δήμο Eδεσσας]. ουργήθηκαν νέες συνοικίες, κυρίως αλλόθρησκες, ενώ οι χριστιανοί παρέμειναν μέσα και γύρω από τον αρχαιότερο πυρήνα, κατανεμημένοι σε τρεις μεγάλες συνοικίες. Σύμφωνα με τα κτηματολογικά τεφτέρια του τέλους του 19ου αιώνα, οι τρεις χριστιανικές συνοικίες έφεραν αντίστοιχα τις ονομασίες Varos, Hosnisin, και Mahal. H συνοικία Varos αρχικά καταλάμβανε την άλλοτε οχυρωμνη έκταση με τις βυζαντινές εκκλησίες. H δημιουργία του πρώτου οικιστικού πυρήνα μέσα στο κάστρο έδωσε την ονομασία Bαρόσι. O όρος είναι ιρανικής προέλευσης από τη λέξη Var: οχυρό, στη συνέχεια χρησιμοποιήθηκε από τους Oύγγρους ως Varos: πόλη και κατέληξε στα σερβοκροατικά ως βαρόσι: κέντρο πόλης, οχυρωμένο τμήμα της πόλης. Στην περίοδο της τουρκοκρατίας χρησιμοποιήθηκε ο όρος κύρια για την ονομασία των συνοικιών που δημιουργήθηκαν έξω από το κάστρο της πόλης ως προάστια. Tο Bαρόσι της Eδεσσας, τους τελευταίους αιώνες της τουρκοκρατίας, επεκτάθηκε έξω από την οριογραμμή των τειχών, κύρια προς τη βόρεια πλευρά της πόλης. Bρισκόταν κοντά στην αγορά και στη σημερινή πλατεία Tημενιδών, η οποία τότε ήταν τούρκικος βακουφικός χώρος δίπλα στο ποτάμι, περιτειχισμέ- Συνέχεια στην 18η σελίδα KYPIAKH 13 AΠPIΛIOY H KAΘHMEPINH 17

17 Συνέχεια από την 17η σελίδα νος με μαγαζιά στη νότια πλευρά προς την αγορά, με έναν τεκέ και έ- να βυρσοδεψείο. Σε αεροφωτογραφία της Eδεσσας του 1933, που βρίσκεται σήμερα στο Δημαρχείο της πόλης, διακρίνεται ο οικισμός σε όλη του την έκταση. Tο 1944, οι Γερμανοί έκαψαν το μεγαλύτερο τμήμα του, επειδή το Bαρόσι λόγω της θέσης του χρησίμευε ως κέντρο των αντιστασιακών που εύκολα από εκεί μπορούσαν να διαφύγουν στον κάμπο. Tότε κάηκε και η εκκλησία των Aγ. Aναργύρων και στη θέση της κτίστηκε αργότερα, ο μητροπολιτικός ναός της Aγ. Σκέπης. Tο τμήμα του Bαροσιού που διατηρείται μέχρι σήμερα, δίνει σαφή εικόνα του τρόπου επέκτασης του οικισμού έξω από τον περίβολο της α- κρόπολης. Mετά την κατεδάφιση του τείχους η πρώτη ομάδα των σπιτιών κτίζεται πάνω σ αυτό. Δημιουργούνται οικόπεδα πλάτους 9-12 μ. το ένα δίπλα στο άλλο. H συνέχειά του διακόπτεται κατά αραιά διαστήματα από στενούς δρόμους (ρύμες) για τη σύνδεση της εκτός των τειχών περιοχής, με τον παλιό πυρήνα. Tα οικοδομικά τετράγωνα που δημιουργούνται έξω από τα τείχη, οργανώνονται προοδευτικά με σπίτια κτισμένα στη σειρά επί της οικοδομικής γραμμής και άλλα σύμφωνα με το σύστημα πτερύγων. Σταδιακά τα περισσότερα από τα «εν σειρά» σπίτια, χωρίστηκαν σε δύο νοικοκυριά, σε στενομέτωπες δηλαδή κατοικίες, ε- νώ σε ορισμένα από αυτά, γύρω στα τέλη του 19ου αι. προστέθηκε ένας ακόμα όροφος. H ανάγκη δεύτερου νοικοκυριού στα σπίτια, κτισμένα με το σύστημα πτερύγων, αντιμετωπίστηκε με δεύτερη κατοικία που κάλυψε τον ελεύθερο χώρο της αυλής. Eτσι, γύρω στα τέλη του 19ου αι. τα οικοδομικά τετράγωνα του Bαροσιού, έδιναν την εντύπωση συμπαγούς συστήματος δόμησης με πληθώρα σπιτιών στη σειρά. H αρχική οργάνωση των πτερύγων διατηρήθηκε μόνο σε δύο σπίτια του οικισμού (Διγκόλη και Mάσσα). Tυπολογία των σπιτιών Συνοικία Bαρόσι. Aποψη της οδού Mακεδονομάχων στις αρχές του αιώνα. [Aρχαιολογία, τεύχ. 16 (1988) 51]. H τυπολογία του Bαροσιώτικου σπιτιού προέκυψε εξελικτικά από τον τύπο του μονόχωρου σπιτιού με χαγιάτι στον όροφο, όπου το ισόγειο είναι ανοικτό προς την αυλή (οικία Γουγούση). Παραλλαγή του τύπου α- ποτελεί η οργάνωση με ένα δωμάτιο στον όροφο και διάταξη του χαγιατιού σε σχήμα Γ. H επανάληψη του πρωταρχικού τύπου μας δίνει την οργάνωση του δίχωρου σπιτιού με χαγιάτι (οικία Bυρόζη). Mε την προσθήκη δωματίων στο χαγιάτι διαμορφώνεται τύπος σπιτιού σε σχήμα Γ (αρχοντικό Bαλάσα). Στην περίπτωση που το ισόγειο είναι ψηλό, δημιουργείται μεσοπάτωμα σε ένα τμήμα του ισογείου με αποθήκη στη χαμηλότερη στάθμη. Mε το κλείσιμο του χαγιατιού προκύπτει τύπος σπιτιού με μεγάλο σαλόνι σε εκείνη τη θέση που φωτίζεται από σειρά παραθύρων. Mοναδικό δείγμα ακριβώς χρονολογημένου σπιτιού στο Bαρόσι αποτελεί το αρχοντικό Bαλάσα (1841). Σύγχρονα κτίρια θεωρούνται η οικία Γουγούση, η οικία κληρονόμων Aθ. Mάσσα, η πρώτη φάση της οικίας Tσάμη, ενώ υπάρχουν βάσιμες ενδείξεις για μια χρονολόγηση στα μέσα του 19ου αιώνα για την οικία Mιτσινάκη και άλλων σπιτιών. Eξωτερικά οι όψεις των σπιτιών διαμορφώνονται από την πέτρινη βάση με περιορισμένα ανοίγματα, ε- νώ οι όροφοι φέρουν προεξοχές (σαχνισιά) και είναι διάτρητοι από μια σειρά ορθογωνικά ξύλινα παράθυρα. Eσωτερικά, προς την αυλή κυριαρχούν τα χαγιάτια. H πρόταση ανάπλασης H σημερινή έκταση της συνοικίας Bαρόσι καλύπτει 18 στρέμματα, ενώ στο σύνολο των 88 κτιρίων στα 78 είναι κατοικίες. Aπό αυτές 18, δηλαδή 22,8% βρίσκονται σε κατάσταση ε- γκατάλειψης, ενώ οι περισότεροι κάτοικοι είναι χαμηλής οικονομικής στάθμης. Σύμφωνα με το ρυμοτομικό σχέδιο που ίσχυε στη φάση της μελέτης ρυμοτομούνταν σχεδόν τα 2/3 των κτισμάτων, ενώ οι ισχύοντες όροι δόμησης ήταν: σύστημα συνεχές, κάλυψη 70%, Σ.Δ.=2,4 και μέγιστο ύψος 18,5 μ. H αρχιτεκτονική τεκμηρίωση, η α- νάλυση και η έρευνα των ιστορικών στοιχείων καθόρισαν τη μεθοδολογία και το βαθμό επέμβασης στον ι- στορικό πυρήνα του Bαροσιού. H πρόταση ανάπλασης διαμορφώνεται κυρίως από τη διατήρηση και επαναφορά του πολεοδομικού ιστού σε συνδυασμό με την αποκατάσταση της τυπολογικής και μορφολογικής ενότητας του οικιστικού συνόλου. Σημαντικός στόχος της επέμβασης είναι η σύνδεση του ιστορικού πυρήνα με τη σύγχρονη πόλη. Tο αρχαίο τείχος, καθοριστικός παράγοντας εξέλιξης του παραδοσιακού οικισμού, λειτουργεί ως κύριο στοιχείο οργάνωσης του χώρου και ειδικότερα της πλατείας, όπου γίνεται η σύνδεση των δύο πολεοδομικών συστημάτων (σύγχρονο και παραδοσιακό). Στη βραχώδη ακρόπολη, όπου σύμφωνα με την ανάλυση αναμένεται βυζαντινός οικισμός, δημιουργείται αρχαιολογικό πάρκο με διαδρομές - περιπάτους και καθιστικά, ακολουθώντας τη διαμόρφωση του φυσικού εδάφους. H δημιουργία ανοικτού θεάτρου συνδέει το χώρο αυτό, με το κέντρο νεότητας που οργανώνεται στα βιομηχανικά κτίρια (μπατάνι-σησαμοτριβείο), στη συνέχεια με την περιοχή του κανναβουργείου και των «μύλων» και από εκεί με το πάρκο των καταρρακτών και το εργοστάσιο κλωστοϋφαντουργίας «Aνω Eστία». Tο αρχαίο τείχος ανασκάπτεται και αναδεικνύεται στην πορεία του μέσα στη συνοικία, σε κενά οικόπεδα ή ι- σόγεια κατοικιών, όπου είναι εφικτό, ενώ παράλληλα προβάλλεται στο αρχαιολογικό πάρκο με κατάργηση των αυλών των σπιτιών που είναι κτισμένα πάνω σ αυτό. Tο BΔ. όριο του οικιστικού πυρήνα διαμορφώνεται με τη μεταφορά του γηπέδου σε άλλη θέση της πόλης, όπως προβλέπεται από την EΠA, με την επαναφορά των μεγάλων αρχικών αυλών και τη δημιουργία ενός χώρου πρασίνου με παιδική χαρά, ενώ στη συνέχεια τοποθετείται χώρος στάθμευσης, για την εξυπηρέτηση των κατοίκων του Bαροσιού. Nέες χρήσεις Στόχος της επεμβασης είναι η διατήρηση της κοινωνικής δομής και της αρχικής χρήσης στο μεγαλύτερο ποσοστό (κατοικία), ενώ προστίθενται νέες λειτουργίες. Oι νέες αυτές χρήσεις συμφωνούν και με τις προτεινόμενες από την EΠA, για τη διατηρητέα συνοικία Bαρόσι: πολιτιστικές λειτουργίες σε διατηρητέα αξιόλογα κτίρια, βρεφονηπιακοί και παιδικοί σταθμοί, δημοτικός ξενώνας, κέντρο νεότητας. Eτσι το Λαογραφικό Mουσείο χωροθετείται στις διατηρητέες οικείες της οδού Mακεδονομάχων 26 24, και στον κουκουλώνα της οδού Aρχ. Mελετίου 43, το Mουσείο Bυζαντινής Tέχνης στο Eλληνικό Παρθεναγωγείο δίπλα στη βυζαντινή Mητρόπολη, ενώ πολιτιστικό κέντρο νεότητας και πληροφόρησης στα βιομηχανικά κτίρια των ο- δών Aρχ. Mελετίου Eπίσης, ο δημοτικός ξενώνας οργανώνεται στο διατηρητέο κτίριο της οδού Aρχ. Mελετίου 44. Aκόμη, προβλέπονται δύο βρεφονηπιακοί σταθμοί για παιδιά ο καθένας. Tο νέο αρχαιολογικό Mουσείο κτίζεται δίπλα στο χώρο της πλατείας, η οποία διαμορφώνεται με κύριο στόχο την ανάδειξη του αρχαίου τείχους. H διάθεση για αποκατάσταση της αρχικής τυπολογίας των σπιτιών της οδού Mακεδονομάχων 16, 18, 20, 22 (μονόχωρο με χαγιάτι), οδήγησε στην αλλαγή της αρχικής χρήσης και τη στέγαση εκεί διαφόρων εργαστηρίων (κεραμικής τέχνης, μεταλλοτεχνίας ρούχων κ.ά.) με χώρους διάθεσης των προϊόντων τους. Tο κτίριο της οδού M. Aλεξάνδρου 12, ιδιοκτησία του Δήμου, όπου στεγαζόταν το λαογραφικό μουσείο της πόλης, προτείνεται να χρησιμοποιηθεί ως σπίτι ξενώνας για τη διαμονή των ιδιοκτητών, των οποίων τα σπίτια θα επισκευάζονται (δυνατότητα στέγασης δύο οικογενειών). Tο σύνολο του Bαροσιού μελετήθηκε σε επίπεδο κάτοψης οικοδομικών τετραγώνων και αναπτυγμάτων όψεων σε κλίμακα 1:100, ενώ επτά κτίρια μελετήθηκαν με λεπτομέρεια (κλ. 1:50, 1:10, 1:50. Eτσι οποιαδήποτε επέμβαση στο χώρο του ιστορικού πυρήνα καθορίζεται με λεπτομέρεια από τη μελέτη ανάπλασης, η ο- ποία λειτουργεί ως μελέτη εφαρμογής σε πολεοδομική κλίμακα καθώς και στο επίπεδο των όψεων, ενώ οι κατόψεις είναι ενδεικτικές. Ως συ- 18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 13 AΠPIΛIOY 1997

18 Aριστερά: Συνοικία Bαρόσι. Σπίτια πάνω στο αρχαίο τείχος της Aκρόπολης (φωτ. 1979). Δεξιά: Oικία Γιούσμη, οδός Mακεδονομάχων 24. Aποψη από την εσωτερική αυλή. Στο κτίριο αυτό και στο αρχοντικό Bαλάσσα, που βρίσκεται στη συνέχεια, προβλέπεται να οργανωθεί το Λαογραφικό Mουσείο της πόλης. ντελεστής δόμησης καθορίζεται για όλα τα κτίσματα του Bαροσιού το 2,4, ώστε να υπάρχει δυνατότητα μεταφορά του επιπλέον συντελεστή δόμησης. Tο 1990, η μελέτη ανάπλασης του Bαροσιού διακρίθηκε στα πλαίσια προγράμματος της EOK «για ενίσχυση πειραματικού σχεδίου για τη διατήρηση και την προβολή της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς της Kοινότητας». H νομοθέτηση της μελέτης H μεθοδολογία της επέμβασης στα ιστορικά σύνολα και ιδιαίτερα η νέα δόμηση σε αυτά, έχει απασχολήσει τα τελευταία χρόνια τον επιστημονικό κόσμο της χώρας μας, με αποτέλεσμα την οργάνωση ειδικών συναντήσεων και συνεδρίων. Tα πορίσματα των συνεδρίων αυτών καταλήγουν σχεδόν πάντοτε σε σχέδια προστασίας με ειδικούς όρους δόμησης. Ωστόσο, η εφαρμογή Π.Δ. με νομοθετικές ρυθμίσεις αυτής της μορφής δεν έχει αποδειχθεί αποτελεσματική. Iδιαίτερα οι νέες κατασκευές, οι οποίες κτίζονται σύμφωνα με τους ειδικούς αυτούς όρους δόμησης «προστασίας» προκύπτουν προβληματικές όταν οι μελετητές δεν έχουν την απαιτούμενη γνώση και εξειδίκευση, ενώ παράλληλα η συμμετοχή της EΠAE ως οργάνου ε- λέγχου και η συμβολή της προς ένα επιθυμητό αποτέλεσμα, εξαρτάται κάθε φορά από τις γνώσεις και την ευαισθησία της πλειοψηφίας των μελών της. Eτσι παραμένει το πρόβλημα της αρμονικής ένταξης νέων κτιρίων σε ιστορικά σύνολα, πρόβλημα που η λύση του εξαρτάται από την πετυχημένη ή όχι μετάφραση σε αρχιτεκτονικό έργο των ειδικών ό- ρων δόμησης. H μελέτη ανάπλασης του Bαροσιού της Eδεσσας, αποτελεί πρότυπη μελέτη, γεγονός που επιβεβαιώνεται και από τη βράβευση της, όπως αναφέρθηκε, από ειδική επιστημονική ε- πιτροπή της EOK και μάλιστα με το μεγαλύτερο χρηματικό βραβείο από τις μελέτες που υποβλήθηκαν. Ωστόσο, η εφαρμογή της δεν ήταν δυνατή, γιατί νομοθετικά δεν ήταν ε- πιβεβλημένη. Eτσι η μελέτη, αφού εξετάστηκε α- πό το Δημοτικό Συμβούλιο του Δήμου Eδεσσας και τα αρμόδια συμβούλια του YΠΠO και του YMAΘ, νομοθετήθηκε με ελάχιστες τροποποιήσεις, σύμφωνα με την τελική εισήγηση του YMAΘ και σχέδιο Π.Δ. που επεξεργάστηκε κύρια η 4η Eφορεία Nεωτέρων Mνημείων του YΠΠO, που συμμετείχε και στη μελέτη. Tο Π.Δ. που δημοσιεύθηκε στο ΦEK 401/TΔ/ , περιλαμβάνει 7 άρθρα και 15 σχέδια. O Δήμος Eδεσσας σε συνεργασία με την 4η Eφορεία Nεωτέρων Mνημείων, ξεκίνησε την εφαρμογή της μελέτης με την αποκατάσταση διατηρητέων κτιρίων στο Bαρόσι, έχοντας ως βάση το χρηματικό βραβείο της EOK ( ECU ή δρχ.) για το , ένα ποσό δρχ.από το Eιδικό Aναπτυξιακό Πρόγραμμα του Δήμου (EAΠTA) για το , δραχ. για το και δρχ. για το 1996 από το υπουργείο Πολιτισμού και τέλος δρχ. από το YΠEXΩΔE για το 1996, ε- νώ παράλληλα κινήθηκε και η ιδιωτική πρωτοβουλία. Eτσι αποκαταστάθηκε ο φέρων οργανισμός των ιδιωτικών σπιτιών των οδών Aρχ. Mελετίου 39, 41 και M. Aλεξάνδρου 16, με συνεργείο που οργάνωσε ο Δήμος Eδεσσας για το σκοπό αυτό, ενώ παράλληλα οι ιδιοκτήτες δεσμεύτηκαν για την ολοκλήρωση των εργασιών αποκατάστασης. Tο παλιό Παρθεναγωγείο της Eδεσσας (1877) και το κτίριο της οδού M. Aλεξάνδρου 12, που βρίσκεται στη συνέχεια αποκαταστάθηκαν με ανάθεση σε εξωτερικό συνεργείο. Tέλος, το κτίριο της οδού M. Aλεξάνδρου 18-20, είναι το μοναδικό παράδειγμα αποκατάστασης στο Bαρόσι που έγινε με ιδιωτική πρωτοβουλία εξ ολοκλήρου. Σήμερα βρίσκονται σε εξέλιξη τα έργα υποδομής (αποχέτευση, ύ- δρευση, OTE, ΔEH) και η διαμόρφωση των δρόμων με καλντερίμι. Aυτή είναι η εικόνα της πρώτης προσπάθειας που γίνεται για την ε- φαρμογή της μελέτης ανάπλασης του Bαροσιού και αισιοδοξούμε, ότι με τη συνεργασία όλων των αρμοδίων φορέων και των ιδιοκτητών, αλλά κύρια με την ένταξη σε δυναμικό οικονομικό πρόγραμμα στήριξης, η αποκατάσταση της ιστορικής συνοικίας θα αποτελέσει ένα πρότυπο παράδειγμα όχι μόνο σε επίπεδο μελέτης αλλά και εφαρμογής. Bιβλιογραφία Πηγές: 1) X. Zαρκάδα - Πιστιόλη, «Tο Bαρόσι της Eδεσσας», APXAIOΛOΓIA, τεύχ. 16 (1988) ) Eρευνητικό πρόγραμμα A.Π.Θ ( ): «Aρχιτεκτονική τεκμηρίωση και ανάπλαση της συνοικίας Bαρόσι Eδεσσας» (επιστημονικός υπεύθυνος καθ. Γ. Bελένης). 3) Γ. Bελένης, X. Zαρκάδα, Aθ. Πιστιόλης «Aρχιτεκτονική τεκμηρίωση και ανάπλαση της συνοικίας Bαρόσι Eδεσσας», εισήγηση στο συνέδριο «Nέες πόλεις πάνω σε παλιές», Pόδος Σεπτεμβρίου ) X. Zαρκάδα Πιστιόλη «H ανάπλαση της συνοικίας Bαρόσι Eδεσσας: από τη μελέτη στην εφαρμογή», εισήγηση στο συνέδριο «Nέες πόλεις πάνω σε παλιές», Pόδος Σεπτεμβρίου KYPIAKH 13 AΠPIΛIOY H KAΘHMEPINH 19

19 16 Mαρτίου Eπαναπατρισμός και υποδοχή του Mενέλαου Λουντέμη στο αεροδρόμιο. Ψευδώνυμο του Tάκη Bαλλασιάδη, ο Λουντέμης ( ), έζησε στην Eδεσσα και εκεί μαθητής, το 1928, ξεκίνησε τη λογοτεχνική του πορεία. Aνθρωπος της διπλής προσφυγιάς, ξεριζώθηκε την πρώτη από τη Nικομήδεια, τη δεύτερη, για λόγους ιδεολογικούς, στη δεκαετία του 50, βρέθηκε στη Pουμανία. Πολιτικός πρόσφυγας χωρίς ιθαγένεια, αυτή τη φορά στο Bουκουρέστι. Eζησε εκεί έως τη μεταπολίτευση. Eπέστρεψε το Mάρτιο του 76 και σε λιγότερο από χρόνο, 22 Iανουαρίου 77, πέθανε στην Aθήνα. Oπως έχει επισημανθεί, ο Λουντέμης είναι ο πιο διαβασμένος και ο πιο μαχητικός συγγραφέας των προοδευτικών εφηβικών αναζητήσεων δύο τουλάχιστον γενεών (φωτ.: Aφοί Φλώρου). Λογοτέχνες της Eδεσσας Aπό τον Mηνωίδη τον 18ο αι. στους Mενέλαο Λουντέμη, Oμηρο Πέλλα και Mάρκο Mέσκο Tου Δημήτρη Aν. Nικολάου Φιλολόγου ΣTA XPONIA της Tουρκοκρατίας δύο επιφανείς φυσιογνωμίες της εδεσσαϊκής λογιοσύνης, που συμπορεύτηκαν με το διαφωτιστικό πνεύμα του καιρού τους, υπήρξαν ο Kωνσταντίνος Mηνάς, Mηνωΐδης και ο Nικόλαος Λογοθέτης. O Mηνωΐδης (Eδεσσα Παρίσι 1859) έλαβε την εγκύκλιο παιδεία του στο «Eλληνομουσείον», ο- νομαστό σχολείο του τόπου, και συνέχισε τις σπουδές του στη σχολή της Xίου, δίπλα στον Aθανάσιο τον Πάριο. Aπό το 1815 ώς το 1819 δίδαξε ρητορική και φιλοσοφία στη σχολή των Σερρών και αμέσως μετά ε- γκαταστάθηκε στο Παρίσι, όπου α- σχολήθηκε με τη διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής και τη συγγραφή μελετών για την ιστορία και τη γραμματική της. Kατά τη διάρκεια της επανάστασης προσπάθησε με την έκδοση φυλλαδίων να κινητοποιήσει τους λαούς της Eυρώπης για τα δίκαια των εξεγερμένων Eλλήνων. Στο πρωτότυπο λογοτεχνικό του έργο συγκαταλέγεται το άσμα του «Kανάρης», όπου εξυμνείται ο ηρωισμός του 1821 και το ποίημά του «Kαρολιάς» προς τιμήν του βασιλιά της Γαλλίας Kαρόλου I. O Nικόλαος Λογοθέτης για τον ο- ποίο ελάχιστα εργοβιογραφικά στοιχεία είναι προς το παρόν γνωστά, συνέβαλε στην επιχειρηματολογία των λογίων του ελλαδικού διαφωτισμού για το ζήτημα της γλώσσας. Σε μια επιστολή του με τοποχρονολογία «Bοδενά 8 Φεβρουαρίου 1816» διαφωνεί με τις απόψεις του συνομιλητή του Xριστόδουλου Kονομάτη από τη Λάρισα, που ασπαζόταν το γλωσσικό σύστημα του Bηλαρά και προβάλλει το αίτημα για μια γλώσσα «απλή, καθαρά και από τους σπουδαίους μεταχειριστή και από τους αμαθείς καταληπτή». Oι γλωσσικές του αντιλήψεις για τη δημιουργία μιας γραπτής κοινής ευθυγραμμίζονται με την κοραϊκή «μέση οδό» και προσβλέπουν στην εξύψωση του μορφωτικού επιπέδου του λαού. H διαφύλαξη της γλωσσικής και της εθνικής συνείδησης των Eδεσσαίων μέσα στο πολυεθνικό περιβάλλον της φθίνουσας οθωμανικής αυτοκρατορίας αποτελεί τον προγραμματικό στόχο ενός αφηγήματος του 1904 με τον τίτλο «O Kήρυκος» που επανεκδόθηκε πρόσφατα (1994) από τη Λαογραφική Eταιρεία του νομού Πέλλας. O συγγραφέας του, ο ναουσαίος λόγιος Xριστόδουλος Πετρίδης ( ) παρακολουθεί τη βιογραφική τροχιά της εδεσσαϊκής οικογένειας Kύρτση και αποτυπώνει σημαντικές όψεις της θρησκευτικής, εκπαιδευτικής και κοινωνικοπολιτικής πραγματικότητας της πόλης στη διάρκεια του σκοτεινού 18ου αιώνα. Mετά την απελευθέρωση Στη χρονική περίοδο από την απελευθέρωση του 1912 μέχρι τον B παγκόσμιο πόλεμο και με κορύφωση τη δεκαετία αναπτύσσεται στην Eδεσσα μια αξιόλογη πνευματική και καλλιτεχνική δραστηριότητα, που είναι απότοκος της μεγάλης βιομηχανικής και οικονομικής της ακμής. Στην πρόοδο αυτή συμβάλλουν και πνευματικές μονάδες από το χώρο των προσφύγων και των εργαζομένων που εγκαταστάθηκαν μόνιμα ή περιστασιακά στην πόλη τα χρόνια αυτά. H πρωτότυπη ωστόσο λογοτεχνική παραγωγή είναι περιορισμένη 20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 13 AΠPIΛIOY 1997

20 και διοχετεύεται κατά κανόνα στις τοπικές εφημερίδες ή βλέπει το φως της δημοσιότητας μακριά από την Eδεσσα, όταν πλέον οι δεσμοί με την πόλη έχουν χαλαρώσει ή εμφανώς διακοπεί. Tην αυλαία της περιόδου ανοίγουν δύο πνευματικοί και πολιτικοί άνδρες εγνωσμένων βενιζελικών φρονημάτων, ο Nεόκοσμος Γρηγοριάδης και ο Σταμάτης Σταματίου που άφησαν στον τόπο εντονότερα τα αποτυπώματα της εξουσίας και λιγότερο της φαντασίας τους. O N. Γρηγοριάδης (Kων/πολη, 1878 Aθήνα, 1967) διορίστηκε στη διάρκεια του Mακεδονικού αγώνα διευθυντής του Aρρεναγωγείου Eδέσσης ( ) ως μυστικός απεσταλμένος του ελληνικού κράτους. Eλαβε μέρος στην απελευθέρωση της πόλης, ενώ στα 1916, επικεφαλής του 29ου συντάγματος πεζικού που έδρευε στην Eδεσσα, προσχώρησε με τη δύναμή του στο στρατό της Eθνικής Aμυνας (βλ. εφ. «Nέα Eλλάς», ) αναλαμβάνοντας τη διοίκηση της περιοχής. Mετά την αποστράτευσή του (1923) διετέλεσε βουλευτής και κατόπιν γερουσιαστής Eδέσσης, πάντοτε με το κόμμα των Φιλελευθέρων. Tο λογοτεχνικό του έργο, από το οποίο απουσιάζει η αίσθηση του περιττού και η καλλιτεχνική συνείδηση της μορφής, αποτελείται από ποιητικά, πεζά και θεατρικά κείμενα εμπνευσμένα από τη στρατιωτική του σταδιοδρομία ή άλλα σύγχρονα και παλαιότερα ιστορικά γεγονότα («Oι Eδεσσαίοι», 1909 «Mακεδόνες», 1936 «Kαι εγένετο φως», 1939 κ.ά.). O Στ. Σταματίου (Nαύπακτος, 1881 Θεσσαλονίκη, 1946), ευρύτατα γνωστός στο προπολεμικό αναγνωστικό κοινό ως Σταμ. Σταμ., συνέδεσε το όνομά του με την πόλη, όχι μόνο λόγω του γάμου του με την Eδεσσαία Θεανώ Δώδου, αλλά και ως νομάρχης Πέλλας τα χρόνια και Στο πλαίσιο της θητείας του εξέδωσε δημόσιο έγγραφο σε γλώσσα απλή, μία ενέργεια που ε- πικροτήθηκε από τον «Nουμά», το μαχητικό όργανο του δημοτικισμού (βλ. φ. 613 της ). Kυριάρχησε στο δημοσιογραφικό στερέωμα ε- πί μισόν αιώνα με τις απαράμιλλες σατιρικές, ευθυμογραφικές και πολεμικές του ιστορίες. Tα κείμενά του για την Eδεσσα («Kόλλιντα μπάμπο, κόλλιντα», «Στην άγνωστη Eλλάδα», «O Kελ Πέτρος και η Eδεσσα», «Tι λένε τα παλιά χαρτιά», κ.ά.), τεκμηριώνουν με τη θεματική τους ποικιλία ένα συνολικότερο ενδιαφέρον του για τον τόπο, το οποίο όμως συγγραφικά παρέμεινε ασυστηματοποίητο και ευκαιριακό. Aπό τον Δάλιο στον Λουντέμη O Tρύφων Δάλιος (Eδεσσα ) έπειτα από μακροχρόνιες σπουδές στην Eλβετία, όπου γνωρίστηκε προσωπικά με τον Λένιν, εγκαταστάθηκε το 1917 στην Iσπανία και αγωνίστηκε στο πλευρό των σοσιαλιστών εναντίον της μοναρχίας. Προπαγάνδισε τις ιδέες του με το ψευδώνυμο Zουάν Zουοβαντάλ από O Oμηρος Πέλλας. Aν και Mεσσήνιος στην καταγωγή, έχει συνδεθεί αποκλειστικά με την Eδεσσα. Tο λογοτεχνικό του ψευδώνυμο και μόνο, προδίδει τους σταθερούς του δεσμούς με την πόλη. Mε υψηλές λογοτεχνικές αρετές μας έδωσε, σε ημερολογιακή μορφή, την πρωιμότερη μαρτυρία για τη φρίκη των ναζιστικών στρατοπέδων στη Γερμανία: «ΣTAΛAΓK VI C» (1961). Tον διέκρινε ήθος, πράγμα σπάνιο όταν δύσκολοι καιροί και οι βιογραφικές του συντεταγμένες ορίζονται από τις πολιτικές και ιδεολογικές περιπλοκές που α- κολούθησαν στην Eλλάδα μετά τον πόλεμο (φωτ.: αρχείο Φιφής Mουζενίδου Γιαννοπούλου). O Oμηρος Πέλλας σε σκίτσο φιλοτεχνημένο από τον ίδιον. Aναδημοσίευση από την πρώτη έκδοση του «ΣTAΛAΓK VI C, Hμερολόγιο της ο- μηρίας». H πρώτη έκδοση του βιβλίου επισημάνθηκε με τις πιο θετικές κρίσεις. H επανέκδοση πριν από μερικά χρόνια από τις εκδόσεις «Nεφέλη», πέρασε μάλλον απαρατήρητη. το βήμα της εφημερίδας «Opinion», που είχε ο ίδιος ιδρύσει. Παρέμεινε έγκλειστος στις φυλακές από το 1919 μέχρι το 1924, χρονιά του αναγκαστικού επαναπατρισμού στη γενέτειρά του, όπου δολοφονήθηκε το Στο συγγραφικό ενεργητικό των τελευταίων χρόνων της ζωής του προσγράφονται: ο λίβελλός του εναντίον του τότε Iσπανού βασιλιά με τον τίτλο «Aι μικραί αμαρτίαι του Aλφόνσου» (1925) που κατασχέθηκε από τις αρχές, το άνισο εκφραστικά μυθιστόρημά του «Στο βωμό της Aρτέμιδος» (X. Xρ.) και η ανεύρετη έως τώρα νουβέλα του «M. Πετινάρη» καρπός του ανεκπλήρωτου έ- ρωτά του για μια νέα καλλονή της ε- ποχής του. O Hπειρώτης Γιώργος Συνέχεια στην 22η σελίδα 1935, Παζάρι Eδεσσας. Aπό ταινία του Παύλου Xαρτοματζίδη. Tο πολύπραγμο αυτής της εξαιρετικά ιδιότυπης περίπτωσης λόγιου, άγγιξε, έστω και ερασιτεχνικά, μέχρι τον κινηματογράφο. Mαζί με άλλους, πρόσφυγας κι αυτός, προστέθηκε στην πανσπερμία και τα γλωσσικά ιδιώματα της εδεσσαϊκής κοινωνίας. KYPIAKH 13 AΠPIΛIOY H KAΘHMEPINH 21