της στέγης νταμιού ή και σπιτιού

Transcript

1 ( ):Layout 1 4/3/ :18 μ Page 142 μηράς 142 και μελίγγι < μσν. μιλίγγιν < αρχ. η μήνιγξ ο κρόταφος: «η πέτρα τουν ήβρη μες τα μηνίγγια τ» μηράς (ο) < αντιδάνειο < τουρκ. mera (βοσκότοπος, λιβάδι) < αρχ. μέρος βοσκοτόπι (Στα Βασιλικά τοπωνύμιο, ανατολικά από τον Κ στό) μηρεύγου ρ. < μσν. ημερεύω εξημερώνω μτφ.: γαληνεύω, ηρεμώ: «κλαίγ τσι σκουτώνητι του μουρό! πάνη μήρηψή του!» μηρουμήνια (τα) < αρχ. ημέρα + αρχ. μην (μήνας) οι 12 πρώτες μέρες του Αυγούστου. Από τις καιρικές συνθήκες των ημερών αυτών οι λαϊκοί μετεωρολόγοι προέβλεπαν τον καιρό των επόμενων μηνών: «εγράφτιν τα μηρουμήνια!» (μτφ. έκφραση: μη περιμένεις άδικα) μησάλ (το) < μσν. μεσάλιον < λατιν. mensalium < mensa (τράπεζα) μεσάλι, πετσέτα φαγητού μεγεθ. μησάλα (τραπεζομάντηλο) μησιά (η) < μέσ-η + -ια 1. η ζώνη, με την οποία στερεώνεται το σαμάρι στη ράχη του ζώου 2. κατακόρυφο χοντρό δοκάρι, στήριγμα της στέγης νταμιού ή και σπιτιού μησιακός -τσή -κό < μέσ-η + επθμ. -ιακός από τους τρεις, αυτός που είναι στη μέση, ο μεσιανός: «η Δημητρός πάντρηψη τουν μησιακό του γιο τ» μηταδένου < αρχ. μεταδέω λύνω ένα ζώο από ένα μέρος, που το είχα δεμένο και το δένω σε κάποιο άλλο: «πάνη (πήγαινε) να μηταδέγ ς τ κατσίκα τσι (γιατί) είνι μες τουν ήλιου» μηταπιάνου ρ. < μετά + πιάνω βοηθώ, «βάζω ένα χεράκι»: «έλα να μηταπιάγ ς κουμμάτ να τηλειώσου του μάζημα» ξανακάνω κάτι για δεύτερη φορά: «εν ανέβ τση του προυζύμ τσι θα του μηταπιάσου» μητσύγεις (και μητσγειές) < με τις υγείες (και με τις υγειές) ευχή (υγίαινε, να είσαι υγιής) σε κάποιον που φταρνιζόταν ή τέλειωνε αυτό που έπινε. Όταν ο πατέρας στο τραπέζι έπιανε το ποτήρι να πιει νερό, τα παιδιά σταύρωναν τα χέρια και περίμεναν πότε θα αποθέσει το ποτήρι, για να του φωνάξουν το «μη τ ς ύγειης!» (με τις υγείες σου) μιλέτ (το) <τουρκ. millet (έθνος,

2 ( ):Layout 1 4/3/ :18 μ Page μνιμούτσ νου θρησκευτική κοινότητα) «μποκ μιλέτ» (σκατοσόι) μιντέρ (το)< τουρκ. minder (μαξιλάρα) αχυρένιο στρώμα τοποθετημένο στο πάτωμα χαμηλός καναπές μ λάπ δου (το) < μήλο + απίδι είδος μικρού σφαιρικού αχλαδιού μ λημός (ο) < ομιλώ μίλημα, συνεννόηση, μεσολάβηση: «τούτους εν έχ μ λημό!» (δεν μπορείς να του μιλήσεις, δε συζητιέται) μ λιάζου ρ. < μσν. * μουλιάζω (ιταλ. ammolliare) (μουσκεύω) βρέχω, μουσκεύω: «έβαλα απουβραδίς τ ς φασούλης να μ λιάσιν» βρέχομαι, μουσκεύομαι μτχ. παθ. πρκμ. μ λιασμένους: «κάτση μη τα μ λιασμένα τα ρούχα τσι πληυρητώθ τση» μ λιούδ (το, άκλ.) < μσν. * μουλι-άζω + -ούδι μούσκεμα: «εν είχα παρασόλ τσι γίν κα μ λιούδ μες τ βρουχή» (βλ. και μ ζγούδ ) μ λουνιάτ κα (τα) < μυλων-άς + -ιάτικα η αμοιβή του μυλωνά για το άλεσμα του καρπού, συνήθως σε είδος (αλεύρι) (βλ. και αληστ κά) μνημόρ (το) < μσν. μνημούρι < μτγν. μνημόριον το μνήμα, ο τάφος, η θανάτωση: «του μνημόρ σ θα σ ανοίξου!» (θα σε θανατώσω) Στο γειτονικό χωριό Λισβόρι υπάρχει το τοπωνύμιο νημόρια, που σημαίνει μνήματα, νεκροταφείο. μ νι (το) < μουνί 1. < ενετικό mona, που σημαίνει το ίδιο πράγμα 2. < μνίον < μουνίον < ευνίον < αρχ. «εὐνή» (συζυγικό κρεβάτι) 3. μνί-ον < υποκορ. από το αρχ. «μνοῦς» (χνούδι) *μνίον (χνουδάκι): το αιδοίο: «έλα, μνί μ, στου τόπου σ, μη ση ξηκουλλήσου» (παροιμ.) μνίκακας (ο) < άγν. ετυμ. η λ., θεωρούμενη άσεμνη, πιθ. από το μ(ου)νί αυτός που η γυναίκα (του) τον σέρνει από τη μύτη: «α τουν μνίκακα! τουν έβαλη η γ ναίκα τ μες του βρατσί τ ς!» μνιμούτσ νου (το) < μουνί + μσν. μούτσουνον (βλ. μ τσούνα) υποτιμητική έκφραση για άτομο ελαττωματικής σωματικής διάπλασης, καχεκτικό, κακόμοιρο (πρβλ. και μνόπανου, μνουπάν )

3 ( ):Layout 1 4/3/ :18 μ Page 144 μνουπάν 144 μνουπάν (το) < μουνί + πανί μουνόπανο, σερβιέτα μτφ.: υβριστικός και απαξιωτικός χαρακτηρισμός ατόμου μνούχους (ο) < αρχ. ευνούχος αρσενικό αρνί, που του έχουν αφαιρεθεί οι όρχεις και εκτρέφεται για πάχυνση και σφάξιμο, κυρίως τα Χριστούγεννα άνδρας ανίκανος για συνουσία μόδ (το) < μτγν. μόδιος < λατ. λ. modius (= μέτρο βάρους) στη Λέσβο μονάδα βάρους για τον ελαιόκαρπο : 1 μόδι = 500 οκάδες (640 κιλά): «φέτους μαζώξαμη 20 μόδια ηλιές» μόνι επίρ. (και μόνου) < αρχ. επίρ. μόνον < μόνος 1. αντιθ. σύνδ.: παρά, αλλά: «ε φτάν που έκανη τ ζημιά, μόνι γυρεύγ τσι τα ρέστα» 2. επίρ.: μόνο, μονάχα: «μόνι η γλουχή τ ν απόμ νη» μούδρα (η) < άγν. ετυμ. σαπισμένο από το νερό: «τι του βάγ ς έφτου του ξύλου στ φουτιά; ε του βλέπ ς που νι μούδρα;» μτφ.: πολύ κουρασμένος, διαλυμένος από κούραση: «γύρ σα μούδρα απ τη δ λειά» μουλόχα (η) (και μιλόχα) < αρχ. μαλάχη, μολόχη η μολόχα, χόρτο φαγώσιμο των αγρών. Φαίνεται πως δρα κατά του κνησμού. Παιδιά, τρίβαμε με φύλλα μολόχας το σημείο που μας είχε ακουμπήσει τσουκνίδα λέγοντας τη γητειά: «έμπα, μουλόχα μ, έβγα τσουκνίδα μ!» μουλώνου ρ. < μσν. μόλ-ος + -ωνω φτιάχνω μόλο ρίχνω υλικά (χώμα, πέτρες) για να γεμίσω ένα λάκκο, μπαζώνω: «όποιους πηθαίν, του λάκκου τ μουλών» (γνωμικό) μουνάντηρους (ο) < μονό + έντερο άτομο καχεκτικό και αδύνατο, που, ωσάν να έχει ένα μονό έντερο, δεν χωνεύει κανονικά τις τροφές (αφοδεύει μόλις φάει), γι αυτό και δε χορταίνει όσο κι αν φάει μουνέδα (η) < μσν. μονέδα < βεν. moneda το χρήμα: «μουνέδα κόβγ» (μτφ.: πουλάει ακριβά, κερδίζει υπερβολικά) μουνοιάζου ρ. < μσν. (ο)μονοιάζω < ομόνοι-α + -άζω μτβ.: συμφιλιώνω: «είχαν χρόνια να μ λιχτούν τσι τους μόνοιασα» αμτβ.: ομονοώ, συμφιλιώνομαι

4 ( ):Layout 1 4/3/ :18 μ Page μουρουμάννα συμβιώνω, συγχρωτίζομαι, προσαρμόζομαι, «ταιριάζουν τα χνότα μου»: «θα βάλου του ξένου τ αρνί μες του κουπάδ να μουνοιάσ μη τ άλλα» μουνόμπαντα επίρ. μονο + μπάντα από τη μια μπάντα (πλευρά): «η βάρκα γέρν μουνόμπαντα» μουντέρνου ρ. (και μουντάρου) < μσν. μουντάρω < μοντάρω < ιταλ. mont-are (ανεβαίνω, επιτίθεμαι) + επθμ. -έρνω -άρω ορμώ, χιμώ, ρίχνομαι επάνω: «τουν μουντάρ ση η στσύλους τσι πήρη δρόμου» μούργα (η) < ιταλ. murga < αρχ. αμόργη κατακάθι λαδιού μουρίσιους -ια -ιου < μουρ-ό < μωρό + επθμ. -ίσιος συνήθως στις φράσεις «μουρίσια καμώματα, μουρίσια λόγια»: καμώματα και λόγια που ταιριάζουν σε παιδί, παιδιακίστικα καμώματα μουρκάτα (τα) < πληθ. ουδ. του επιθ. μουρκάτους < μουρ κ-ός -ή -ό (< μουρό < μωρό ) + επθμ. -άτος μωρουδίσματα, καμώματα μικρού παιδιού επιληψία, σεληνιασμός: «τουν πιάσαν τα μουρκάτα τ» (τον έπιασε κρίση επιληψίας) μουρνταρεύγου ρ. < μουρντάρ-ης + -εύω (για άντρα) μου αρέσουν οι γυναικοδουλειές: «γέραση τσι πάγ τσι ακόμα μουρνταρεύγ» μολύνω, λερώνω, βρωμίζω: «η παλιουκάτα ήπιη τσι μουρντάρηψη του γάλα» σε περίοδο νηστείας τρώγω (συνειδητά ή κατά λάθος) κάτι το μη νηστίσιμο: «νήστηυγα ούλ τ Σαρακουστή τσι σήμηρα μουρντάρηψα» μουρντάρ ς -σα -κου < τουρκ. murdar (ακάθαρτος) ο γυναικάς, αυτός που του αρέσουν οι ερωτοδουλειές βρομιάρης, ακάθαρτος: «ε τρώγου απού τα χέρια τ ς φαγί, γιατί είνι πουλύ μουρντάρ σα» μουρουδίζου ρ. < μωρούδ-ι < μωρ-ό + -ίζω συμπεριφέρομαι σαν μωρό, κάνω καμώματα μωρού: «κουτσιάμ άντρας τσι μουρουδίζ ακόμα» μουρουθήτσ (η) < μωροθήκη < μωρό + θήκη σύνολο παιδιών, παιδομάνι: «μαζώχτση όξου ούλ η μουρουθήτσ τσι χαλούν τουν κόσμου μη τ ς φουνές τουν» μουρουμάννα (η) < μωρό + μάννα

5 ( ):Layout 1 4/3/ :18 μ Page 146 μουρουπάλαβους 146 μητέρα, που τα παιδιά της είναι ακόμα μωρά: «άση να πηράσ μπρουστά τσι (γιατί) είνι μουρουμάνα» μουρουπάλαβους (ο) < μωρός + παλαβός ανόητος, θεότρελος, πρβλ. «λουλός τσι παλαβός» (ξετραλαμένος) μουσκάτους -η -ο < μσν. μόσκ-ος (λόγ. μόσχος) + -άτος μυρωδάτος, ευωδιαστός. Η λ. κυριολεκτείται ως ουσ. σε είδος λευκών σταφυλιών, τα μοσκάτα μουσκουκάρφ (το) < μόσκος + καρφί μοσκοκάρφι, το αρωματικό γαρίφαλο μουσταχάκ (το) τουρκ. mustahak (άξιος) μόνο στη φράση: «θα ση κάνου του μουσταχάκ σ!» (θα σου κάνω αυτό που σου αξίζει, θα σε τιμωρήσω, θα σε ξυλοφορτώσω) μουστηρής (ο) < τουρκ. musteri επισκέπτης, πελάτης (κυρίως σε κακόφημα σπίτια) αγοραστής: «βρέθ τση καλός μουστηρής για του χουράφ» μούτ (το) < τουρκ. umut (ελπίδα) ελπίδα, προσδοκία: «έκουψη του μουτ!» (έπαψε να ελπίζει) μουτάζου ρ. < μύτ-η + -άζω (λεξ. Παπάνη) γέρνω μπροστά το κεφάλι μου με τη μύτη, δεν μπορώ να το κρατήσω όρθιο από τη νύστα: «ούλ τ νύχτα κούνει του μουρό τσι τώρα μουτάζ πα στ καρέκλα» μουτζάλα (η) (και μουτζαλιά) < *μσν. μουτζάλα < μουντζάλα < μούντζα μουτζούρα από μελάνι, βρωμιά, λέρωμα μουτζαλώνου (ρ.) < μσν. μουτζουλώνω (μουτζουρώνου) γεμίζω με μουτζάλες (βλ. λ.) από μολύβι ή μελάνι ένα καθαρό (λευκό) χαρτί: «ω μα! η Γιώρ ς μη μουτζάλουση του βιβλίου μ!» μούτσ νου (το) < μσν. μούτσουνον το πρόσωπο το αντίκρισμα κατά πρόσωπο, το κοίταγμα στα μάτια, η παρρησία: «εν έχ μούτσ να να μη δει» (ντρέπεται να με αντικρύσει) μπα βεβαιωτ. μόρ. < αρχ. βα με προφορά μπα ναι, μάλιστα, βέβαια (μόνο στη Λέσβο το μπα έχει αυτή τη σημασία): «- πότ σης τα ζα; - μπα!» μπαγαπόντ ς - σα - κου: < ιταλ. vagabondo ψεύτης, υποκριτής, κατεργάρης,

6 ( ):Layout 1 4/3/ :18 μ Page μπαμπακλιά απατεώνας: «τουν κατάφηρη ένας μπαγαπόντ ς τσι τουν δάν ση τ κόσμου τ ς παράδης» μπαγδαντί (το): < τουρκ. bağdadi (της Βαγδάτης) οι μεσότοιχοι (χωρίσματα) των σπιτιών γίνονταν από πήχεις και καλάμια με επίχρισμα λάσπης από κοκκινόχωμα ανακατωμένο με άχυρο μπαγιλντίζου ρ.: < τουρκ. bayildim. αόρ. του bayilmak (λιποθυμώ) ζεσταίνομαι υπερβολικά ιδρώνω, κο-ντεύω να λιποθυμίσω: «άν ξη, μουρή κόρ υμ, του παραθύρ τσι μπαγίλντ σα απ τ ζέστ!» μπακίρα (η) < τουρκ. bakir (χαλκός) 1. χάλκινο δοχείο με χερούλι, χρήσιμο για το άρμεγμα των ζώων Η φρ. «έγειρη τ μπακίρα μη του γάλα» λέγεται για την κατσίκα, που, αφού κάθεται ήσυχα να την αρμέξουν, στο τέλος με μια κλωτσιά της αναποδογυρίζει την μπακίρα και χύνει όλο το γάλα. Υπονοεί εκείνους, που με μια άστοχη ενέργειά τους καταστρέφουν όλες τις προηγούμενες καλές επιδόσεις τους. 2. χάλκινο τούρκικο νόμισμα μικρής αξίας μπακιρ κά (τα) < τουρκ. bakir + κατάλ. -ικά όλα τα χάλκινα σκεύη της κουζίνας (ταψιά, σινιά, τεντζερέδες κτλ.) μπακιρτζής (ο) < τουρκ. bakirci ο τεχνίτης που κατασκευάζει μπακιρικά. Τη λέξη συναντούμε πολύ συχνά ως επώνυμο. μπαλτίμ (το) < τουρκ. baldir (γάμπα, μηρός) πλατιά δερμάτινη ταινία στους μηρούς του υποζύγιου, που συγκρατεί το σαμάρι τα (μακριά) πόδια: «μάζηψη τα μπαλντίμια σ!» μπαμπάγ ς (ο) (και μπαμπάγους και πληθ. ουδ. τα μπαμπάγια) < άγν. ετυμ. πιθ. από το σλαβ. babo, κλητ. της λ. bab-a (γριά) + καταλ. -άγος (όπως μπαμπό-γερος) φανταστικό πλάσμα, με το οποίο οι μανάδες φόβιζαν τα άτακτα παιδιά: «ω μαννά μ! να η μπαμπάγους! τώρα θα τουν φουνάξου να ση πάρ!» μπαμπακλιά (η) < άγν. ετυμ., πιθ. < μπαμπακουλιά < μπαμπακιά (λόγω ομοιότητας με το φυτό που παράγει το μπαμπάκι) θάμνος με κολλώδη φύλλα και ροδαλά ή λευκά άνθη