Βερολίνο Η πολεοδομίααπότοτέλοςτουπολέμουμέχρισήμερα , μεταπολεμικήπερίοδος , η περίοδοςτουτείχους 1989 σήμερα

Transcript

1 Βερολίνο Η πολεοδομίααπότοτέλοςτουπολέμουμέχρισήμερα , μεταπολεμικήπερίοδος , η περίοδοςτουτείχους 1989 σήμερα ΜιρτσόπουλοςΙωάννης Θ εσσαλονίκη Φεβρουάριος2010

2

3 Βερολίνο Η πολεοδομία από το τέλος του πολέμου μέχρι σήμερα 2 Το παρόν κείμενο, περιλαμβάνει το αποτέλεσμα μιας μικρής έρευνας, στηριγμένη σε δημοσιευμένες πηγές, που πραγματοποιήθηκε ως εργασία στα πλαίσια του μαθήματος Ιστορία της Πόλης. Αντικείμενο της είναι η μελέτη και η προσπάθεια κατανόησης των πολεοδομικών εξελίξεων και αλλαγών που υπέστη η πόλη του Βερολίνου από το 1945, με τη λήξη του πολέμου, μέχρι σήμερα. Η περίπτωση του είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα καθώς πρόκειται για μια πόλη η οποία, καταστραμμένη από έναν Παγκόσμιο Πόλεμο και υπό τον έλεγχο τεσσάρων δυνάμεων, την ίδια ώρα που προσπαθεί να ορθοποδήσει και να απομακρύνει τα μπάζα των ερειπίων, διαιρείται σε δύο μέρη (το 1961, Ανατολικό και Δυτικό Βερολίνο), και μόλις το 1989 καταφέρνει να αποκτήσει τη μορφή μιας πραγματικής πρωτεύουσας ελεύθερης και δημοκρατικής χώρας. Γι αυτό το λόγο και το κείμενο διαρθρώνεται στις εξής τρεις ενότητες: , μεταπολεμική περίοδος , η περίοδος του τείχους 1989 σήμερα

4 Βερολίνο Η πολεοδομία από το τέλος του πολέμου μέχρι σήμερα 3 L a dd, 1997: x

5 Βερολίνο Η πολεοδομία από το τέλος του πολέμου μέχρι σήμερα 4 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ Κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει το γεγονός πως όταν αναφερόμαστε σε πόλεις με ιδιομορφίες της σύγχρονης και νεότερης ιστορίας, ανάμεσα σε αυτές που μας έρχονται στο μυαλό είναι και το Βερολίνο. Η κατάσταση του είναι μάλλον δύσκολο να παρομοιαστεί με αυτή κάποιας άλλης πόλης μέσα ή έξω από την Γερμανία. Μετά το τέλος του Β Παγκόσμιου Πολέμου, m 3 οικοδομικών μπαζών βρίσκονταν στους δρόμους της, το 32% των διαμερισμάτων είχε καταστραφεί πλήρως και ο πληθυσμός της πόλης είχε συρρικνωθεί από τους κατοίκους που ήταν προπολεμικά, στους (Flierl, 1985, Urban Design in Berlin, GDR: 91). Η ανοικοδόμηση της πόλης ήταν άμεση προτεραιότητα και ανάγκη την ίδια ώρα που πραγματοποιούνταν η Potsdam Agreement, σύμφωνα με την οποία ολόκληρη η Γερμανία και η πόλη του Βερολίνου χωριζόταν στα τέσσερα και οι νικητήριες δυνάμεις όριζαν τα εδάφη τα οποία θα καταλάμβανε καθεμιά τους. 1 Στη θέση του Βερολίνου εμφανίστηκαν δύο νέες πόλεις το Δυτικό Βερολίνο το Σεπτέμβριο του 1948 και το Ανατολικό Βερολίνο το Νοέμβριο του ίδιου χρόνου (Flierl, 1985, Urban Design in Berlin, GDR: 92). Το γεγονός της διαίρεσης της πόλης είχε τέτοια επίδραση στην ανάπτυξη και τη μορφή της πόλης, όσο κανένα άλλο γεγονός της ιστορίας της πόλης των τελευταίων 750 χρόνων. ΜΟΙΡΑΣΜΑ ΕΔΑΦΩΝ Καθένα από τα δύο μισά της πόλης έπρεπε να εξυπηρετεί όλες τις λειτουργίες και απαιτήσεις μιας πρωτεύουσας. Το δυτικό Βερολίνο συγκέντρωνε περίπου κατοίκους και το ανατολικό (Haeussermann & Kapphan, 2004: 27). Το ιστορικό κέντρο της πόλης ανήκε στο ανατολικό τμήμα, πράγμα που σήμαινε πως στο δυτικό Βερολίνο έπρεπε να δημιουργηθεί ένα καινούριο επιχειρηματικό κέντρο. Τα δύο τμήματα του Βερολίνου έλαβαν σε αρκετές περιπτώσεις σχεδόν τα ίδια πράγματα σε επίπεδο αστικού ιστού. Πιο συγκεκριμένα, η πιο γνωστή και αντιπροσωπευτική κτισμένη περιοχή της πόλης, η επονομαζόμενη Wilhelminian belt, ισομοιράστηκε στα δύο μισά της πόλης. Περιλάμβανε πυκνά δομημένες πολυκατοικίες των 5 ορόφων, οι οποίες σε πολλές 1 Το αποτέλεσμα των πολιτικών και οικονομικών καταστάσεων που επικρατούσαν στη Γερμανία από το τέλος του Β Παγκοσμίου Πολέμου και έπειτα, ήταν η διαίρεση της σε τέσσερεις ζώνες, που ανήκαν στις νικητήριες δυνάμεις. Οι τρεις από αυτές τις ζώνες διατήρησαν το καπιταλιστικό σύστημα κοινωνίας, το παγίωσαν και έτσι άνθισαν ξανά. Η τέταρτη ζώνη πέρασε στα χέρια της ΕΣΣΔ, η οποία θέλησε να εφαρμόσει το σοσιαλιστικό σύστημα. Η διαίρεση σε ζώνες εφαρμόστηκε και στην πρωτεύουσα, το Βερολίνο, το οποίο χωρίστηκε αρχικά νοητά σε δύο ζώνες. Τη δυτική που ανήκε στις δυτικές νικητήριες δυνάμεις (Αγγλία, Γαλλία, Η.Π.Α.) και την ανατολική που περιήλθε στα χέρια της ΕΣΣΔ. Τέσσερα χρόνια μετά τη λήξη του πολέμου (1949), στα εδάφη της ΕΣΣΔ, ιδρύθηκε η GDR (Flierl, 1985, Urban Design in Towns of the GDR: 39). Τη δεκαετία που ακολούθησε ( ), η αγανάκτηση του κόσμου, που κατοικούσε στις περιοχές της δικαιοδοσίας της ΕΣΣΔ, ενάντια στον σοσιαλισμό και το επίπεδο ζωής που τους προσφέρονταν, ερμηνεύτηκε με διαμάχες, επεισόδια στους δρόμους και επαναλαμβανόμενες προσπάθειες δραπέτευσης στον καπιταλιστικό κόσμο. Από το 1952, τα ενδογερμανικά σύνορα προστατεύονταν με συρματοπλέγματα και φυλασσόταν. Τα σύνορα ανάμεσα στο ανατολικό και το δυτικό Βερολίνο ήταν τα μόνα που παρέμεναν ανοιχτά, καθώς διέσχιζαν τον πολεοδομικό ιστό της πόλης και δεν μπορούσαν να ελεγχθούν. Όταν σε κάποια στιγμή η ΕΣΣΔ αδυνατούσε πλέον να σταματήσει τη φυγή του πληθυσμού της, πήρε την απόφαση της ανέγερσης ενός τείχους (13 Αυγούστου 1961), που θα διέτρεχε την καρδιά του Βερολίνου, σφραγίζοντας έτσι τα σύνορα της προς τον καπιταλισμό.

6 Βερολίνο Η πολεοδομία από το τέλος του πολέμου μέχρι σήμερα 5 περιπτώσεις κάλυπταν ολόκληρα οικοδομικά τετράγωνα. Πέρα από την Wilhelminian belt, υπήρχαν συντεχνιακές εργατικές κατοικίες τόσο στο δυτικό όσο και στο ανατολικό τμήμα. Οι βιομηχανικές περιοχές επίσης ισομοιράστηκαν στα δυο τμήματα, το ίδιο και οι χώροι που θα μπορούσε κανείς να περάσει τον ελεύθερο του χρόνο (πάρκα, δάση κλπ), με το Muggelsee στα ανατολικά και το Wannsee και Grunewald στα δυτικά. Υπήρχαν βέβαια και περιπτώσεις όπου η διανομή ανάμεσα σε ανατολή και δύση δεν ήταν ίση. Για παράδειγμα, στα χέρια των δυτικών πέρασαν τα αεροδρόμια Tempelhof, Gatow και Tegel. Ακόμη έλαβαν την οικιστική περιοχή πέρα από την Wilhelminian ζώνη, το Tiergarten Park, τον ζωολογικό κήπο και τις περιοχές διασκέδασης Kunfurstendamn και Tauerntzienstrasse. Ήταν σαφές πως οι δυτικοβερολινέζοι έπρεπε να χτίσουν της εγκαταστάσεις μιας πόλης από το μηδέν. Το ιστορικό κέντρο (Berlin Mitte) πέρασε εξ ολοκλήρου στα χέρια των ανατολικών. Το δημαρχείο του Βερολίνου (Rotes Rathaus), το πανεπιστήμιο, η βιβλιοθήκη και τα μουσεία πέρασαν στην ανατολική ζώνη. Επίσης όσα κτίσματα της πρώιμης αναγεννησιακής περιόδου διατηρήθηκαν μετά τον πόλεμο ήταν στο Ανατολικό Βερολίνο (Ellger, 1992: 40-41). ΑΝΑΤΟΛΙΚΟ ΒΕΡΟΛΙΝΟ & ΚΕΝΤΡΟ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ Στα χρόνια πριν τον πόλεμο, πολλοί στενοί δρόμοι του κέντρου της πόλης με παλιά σπίτια ακόμη και κτίσματα ορόσημα στην αρχιτεκτονική, του 18 ου και 19 ου αιώνα - έδωσαν τη θέση τους σε μεγάλες και εντυπωσιακές (σε μέγεθος) κατασκευές, όπου στεγάζονταν τα γραφεία των Ναζί. Μετά τη λήξη του πολέμου και την κατάρρευση των SS 2, οι ίδιες περιοχές ήταν άδειες εκτάσεις, άλλες γεμάτες ερείπια και άλλες όχι, και επιτακτική ανάγκη ήταν η ανοικοδόμηση τους (Ladd, 1997: 43). Η πρώτη προσπάθεια ανοικοδόμησης έγινε το 1946 με το Collective Plan 3 (εικ. 1) και το Zehlendorf Plan 4 (εικ. 2). Ακολούθησαν και άλλες στο διάστημα , που συνδύαζαν τα παραπάνω σχέδια. Καθεμιά από αυτές τις προσπάθειες έδινε ιδιαίτερη έμφαση στη μετατροπή του ιστορικού κέντρου σε πυρήνα της κοινωνικής ζωής, αλλά ταυτόχρονα θα όριζε αν και σε ποιο βαθμό θα διατηρούνταν η αρχιτεκτονική κληρονομιά, όπως αυτή επέζησε από τον πόλεμο και τους βομβαρδισμούς, ώστε να αναδειχθεί ως αρχιτεκτονικό highlight της πόλης. Όποιος και αν ήταν ο προσανατολισμός του κάθε σχεδίου, όλα τους είχαν κάτι κοινό. Κανένα δεν είχε τις πιθανότητες να τεθεί σε εφαρμογή, καθώς δεν υπήρχαν οι απαιτούμενοι οικονομικοί πόροι (Flierl, 1985, Urban Design in Berlin, GDR: 93). 2 Ναζί 3 Παρουσιάστηκε για δημόσια συζήτηση σε μια έκθεση με τίτλο: Berlin must live Berlin will live. Πρότεινε ένα εντελώς διαφορετικό και αναδιοργανωμένο Βερολίνο, διαμορφώνοντας την πόλη γύρω από ένα δίκτυο δρόμων, με κύριο προσανατολισμό από Ανατολή προς Δύση, αλλά και πολλές διεξόδους στο παραδοσιακό κέντρο της πόλης (Flierl, 1985, Urban Design in Berlin, GDR : 92) 4 Αποτέλεσε μια λύση που στηριζόμενη στο υπάρχον δίκτυο δρόμων προσπαθούσε να αναπτύξει δίκτυο περιφερειακών οδών (Flierl, 1985, Urban Design in Berlin,GDR : 92)

7 Βερολίνο Η πολεοδομία από το τέλος του πολέμου μέχρι σήμερα 6 Εικ.1: Collective Plan (Flierl, 1985: 94) Εικ.2: Zehlendorf Plan (Flierl, 1985: 95) Η πρώτη οργανωμένη ανοικοδόμηση του κατεστραμμένου κέντρου της πόλης ξεκίνησε τελικά το 1949, με την ίδρυση της GDR, συνδυάζοντας τον άξονα Ανατολής- Δύσης του Collective Plan με την υπάρχουσα κυκλική δομή της πόλης (εικ. 3) και αφορούσε στο τμήμα του Ανατολικού Βερολίνου. Αυτό ήταν άλλωστε το παραδοσιακό κέντρο. Εικ.3: Υπάρχουσα κυκλική δομή της πόλης (Flierl, 1985, Urban Design in Berlin, GDR: 93) Στόχος τους ήταν να το συνδέσουν με τις εργατικές κατοικίες και τις βιομηχανικές περιοχές του Ανατολικού Βερολίνου με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Έτσι θα μειωνόταν οι κοινωνικοχωρικές διαφορές ανάμεσα στις περιοχές κατοικίας, εργασίας, διασκέδασης και κοινωνικών επαφών και επιπλέον θα βελτίωναν τις υποδομές του συστήματος μεταφορών. Η ύπαρξη του Δυτικού Βερολίνου καθιστούσε αδύνατη οποιαδήποτε προσπάθεια επέκτασης του Ανατολικού Βερολίνου προς τη Δύση, όχι μόνο από άποψη πολιτική, αλλά κυρίως από άποψη χωρική. Γι αυτό προτάθηκε η μελλοντική εξάπλωση της πόλης να πραγματοποιηθεί πέρα από τους ιστορικούς κυκλικούς (περιφερειακούς) δρόμους (βλέπε εικ.3), το οποίο εμπλουτίστηκε με κάθετες οδούς που λειτουργούσαν ως διέξοδοι. Επίσης οι σιδηροδρομικές συγκοινωνίες 5 άλλαξαν. Η ανοικοδόμηση απέκτησε το σοσιαλιστικό προσανατολισμό μόλις το 1952 με το επονομαζόμενο National Reconstruction Programme 6, οπότε και οργανώθηκε η εξάπλωση του σοσιαλισμού στην Ανατολική Γερμανία. Το 1955 ορίστηκε η εκβιομηχάνιση των κατασκευών, με τα πρώτα κατασκευαστικά γραφεία να ιδρύονται το 5 Μέχρι το 1961, η μετάβαση από την Ανατολή προς τη Δύση πραγματοποιούνταν μόνο από τις γραμμές S- Bahn (αστικός σιδηρόδρομος) και U-Bahn (μετρό). Μετά το κτίσιμο του τείχους, καμιά μετάβαση δεν ήταν εφικτή (Flierl, 1985, Urban Design in Brelin, GDR : 94) 6 το οποίο εφαρμόστηκε εκτός από το Ανατολικό Βερολίνο στις: Λειψία, Δρέσδη, Ροστόκ κλπ. (Flierl, 1985, Urban Design in Towns of the GDR: 53-68)

8 Βερολίνο Η πολεοδομία από το τέλος του πολέμου μέχρι σήμερα Προκειμένου όμως να ξεκινήσει η ανοικοδόμηση, ήταν αναγκαία, και δικαιολογημένη, η κατεδάφιση ορισμένων κτιρίων. Αυτή είναι και η χρονική στιγμή που οικοδομείται η οδός Stalinalle στην καρδιά του Βερολίνου, γνωστή σήμερα ως Karl-Marx- Alle. Αποτέλεσε το σύμβολο της ανοικοδόμησης και η μεγάλη της σημασία έγκειται στο γεγονός ότι για πρώτη φορά στην πρόσφατη ιστορία του αστικού σχεδιασμού ένας δρόμος 1,5km χτίστηκε τόσο σύντομα και κατοικήθηκε από τους ανθρώπους που τον έχτισαν. Πρόκειται για ένα και μόνο δρόμο, σχετικά μακριά από το ιστορικό κέντρο, που απλώνεται μόνο στα εδάφη επιρροής του σοβιετικού καθεστώτος, ξεκινώντας από την Alexanderplatz, η οποία ακολουθώντας τα πρότυπα του Σοβιετικού τρόπου αστικής και πολεοδομικής ανάπτυξης, έμελλε να γίνει το πολιτικό κέντρο 7 της πόλης όπου θα κατασκευαζόταν ένα ψηλό και επιβλητικό κτίριο. Η κατασκευή της Karl-Marx-Alle πάντως αποτέλεσε το επιστέγασμα των προσπαθειών που ξεκίνησαν από τα μέσα του 18 ου αιώνα για τη δημιουργία ενός άξονα (central axis) Ανατολής-Δύσης (Flierl, 1985, Urban Design in Towns of the GDR: 53-58). Εικ.4: Άξονας Ανατολής-Δύσης (Flierl, 1985, Urban Design in Berlin, GDR: 110) Εικ.5: Στάδια ανάπτυξης του άξονα Ανατολής-Δύσης σε συνδυασμό με τα γύρω κτίσματα 5.1: Άποψη σύμφωνα με το σχέδιο του ) Berliner Forum, 2) Marx-Engels-Platz 3) central building, 4) Alexanderplatz, 5.2: Άποψη σύμφωνα με το σχέδιο του ) Berliner Forum, 2) Marx-Engels-Platz 3) central building, 4) shopping area 5) Alexanderplatz, 5.3: Άποψη το ) Berliner Forum, 2) Marx-Engels-Platz 3) Palace of the Republic, 4) green area, 5) piazza around the TV tower, 6) Alexanderplatz. (Flierl, 1985, Urban Design in Berlin, GDR: 117) 7 Ως κέντρο αναφέρεται η περιοχή Alexanderplatz, Marx-Engels-Platz και Stalinalle

9 Βερολίνο Η πολεοδομία από το τέλος του πολέμου μέχρι σήμερα 8 Εικ.6: Stalinalle το 1956, θέα προς τα ανατολικά Εικ.7: Stalinalle το 1956, θέα προς τα δυτικά (Flierl, 1985, Urban Design in Towns of the GDR: 57) (Flierl, 1985, Urban Design in Towns of the GDR: 57) Εικ.8: Όψη κτηρίων κατοικίας επί της Stalinalle το 1956 (Flierl, 1985, Urban Design in Towns of the GDR: 58) Τη δεκαετία του 50, τα σχέδια ανάπτυξης της Ανατολικής Γερμανίας αντιμετώπιζαν τα δίκτυα των συστημάτων μεταφορών ως μείζον πρόβλημα, η επίλυση του οποίου θα εξασφάλιζε καλές σχέσεις γειτνίασης με το Δυτικό Βερολίνο, με την ελπίδα ότι μακροπρόθεσμα θα οδηγούσαν σε ένα πολεοδομικό σχεδιασμό που θα αφορούσε ολόκληρη την πόλη του Βερολίνου. Λίγο μετά το National Reconstruction Programme, το 1954, θεσπίστηκε το Area Planning Programme, η μελέτη του οποίου ξεκίνησε το 1951, με απώτερο σκοπό το Βερολίνο να γίνει πολιτιστική, πολιτική και οικονομική πρωτεύουσα και ταυτόχρονα παγκόσμιο σταυροδρόμι μεταφορών. Το σχέδιο αυτό όριζε την οικοδομική δραστηριότητα όπως αυτή προγραμματίστηκε για τις δεκαετίες του 50 και του 60. Ο διαχωρισμός του αστικού ιστού κατέληξε στη δημιουργία μιας ομόκεντρης κατανομής αρχιτεκτονικών ζωνών που ακολουθούσαν μια ανάπτυξη φθίνουσα από το κέντρο προς τα προάστια. A. κέντρο της πόλης (city centre), όπου βρίσκονται πολιτικές, πολιτιστικές και διοικητικές λειτουργίες. B. κεντρική περιοχή (central district), όπου βρίσκονται λειτουργίες μεγάλης σημασίας και οικιστικές περιοχές με μέγιστη πυκνότητα 600 ανθρ./εκτάριο. C. εσωτερική αστική περιοχή (inner urban area), με οικιστικές περιοχές χαμηλότερης πυκνότητας και με δήμους-κοινότητες D. υπόλοιπες περιοχές (remaining areas), στα πλαίσια των οποίων υπάρχουν οικιστικές περιοχές χαμηλής πυκνότητας, εργοστασιακές εγκαταστάσεις, αγροτικές λειτουργίες κλπ. E. προάστια (suburban area) Η διάμετρος υπολογίζεται στα 100km. Εικ.9: Area Planning Programme (Flierl, 1985, Urban Design in Berlin, GDR: 96) Η πρώτη ανάγκη αναβάθμισης του Area Planning Programme παρουσιάστηκε το 1958, οπότε και άλλαξε το συνολικό κυκλοφοριακό δίκτυο, η κεντρική ιδέα του οποίου ήταν η δημιουργία ενός νέου δικτύου περιφερειακών οδών (Flierl, 1985, Urban Design in

10 Βερολίνο Η πολεοδομία από το τέλος του πολέμου μέχρι σήμερα 9 Berlin, GDR: 96-99). Νέοι διαγωνισμοί 8 και πλάνα ακολούθησαν για την ανοικοδόμηση του κέντρου της πόλης. Μέχρι τότε ο σχεδιασμός και των δύο τμημάτων του Βερολίνου αναλώνονταν αποκλειστικά στη βελτίωση των μεταφορών, από και προς τα σύνορα (αναφέρομαι στα ενδογερμανικά σύνορα), στα θέματα ανεφοδιασμού προμηθειών και στα αποχετευτικά δίκτυα. Ειδικά στο ανατολικό τμήμα, όπου η γη δεν ήταν αντικείμενο προς πώληση, όλες οι εκτάσεις περιήλθαν στα χέρια της GDR. Κύριο μέλημα τους ήταν η επιβεβαίωση της νίκης του σοσιαλισμού. Έτσι εξηγείται γιατί σε αυτή την πρώτη φάση (1949-τέλη της δεκαετίας του 50) οι προσπάθειες τους αναλώνονται στην ανάπλαση του ιστορικού κέντρου όπου ανοικοδομήθηκαν όλα τα διοικητικά κτίρια του σοσιαλιστικού καθεστώτος. Αντίθετα από τις καπιταλιστικές πόλεις, στις οποίες οι κατοικίες απομακρύνονται από το κέντρο και τις περιοχές γύρω από αυτό, τα διαμερίσματα στην σοσιαλιστική πόλη χτίζονται εσκεμμένα στο κέντρο και τις γύρω περιοχές. Φυσικά αυτά τα διαμερίσματα προορίζονται για γραφεία και μόνο. Είναι φανερό πως η κατοικία σε εκείνη την περίοδο ήταν αρκετά παραμελημένη. Καθώς η κατασκευή κατευθυνόταν προς κτήρια που φιλοξενούσαν την πολιτική ή οικονομική διοίκηση και καθώς διαμερίσματα προς κατοίκηση χτίζονταν σε οικοδομικά τετράγωνα σε συγκεκριμένες μόνο περιοχές της πόλης, πλήθος παλιών οικοδομικών τετραγώνων παρέμειναν αχρησιμοποίητα με αποτέλεσμα να αρχίσει η παρακμή τους. Το φαινόμενο αυτό είναι χαρακτηριστικό της σοσιαλιστικής αστικής πολιτικής. Η προαστικοποίηση, όπως μας είναι γνωστή από τις δυτικές κοινωνίες, με μονοκατοικίες και κήπους, δε συνέβαινε ποτέ στη σοσιαλιστική πόλη. Συγκεκριμένα για την πόλη του Βερολίνου, τα οργανωμένα προγράμματα ανέγερσης κατοικιών θα ακολουθήσουν τα επόμενα χρόνια. ΔΥΤΙΚΟ ΒΕΡΟΛΙΝΟ Μία νέα πόλη έπρεπε να δημιουργηθεί στα δυτικά μετά τη διαίρεση. Νέες λειτουργίες απλώθηκαν στην περιοχή γύρω από τη στάση του ζωολογικού κήπου και του Kurfuerstendamm. Αλλά από τη δομή της πόλης εξακολουθούσε να λείπει ένα χαρακτηριστικό κέντρο. Ο επανασχεδιασμός του μετά την καταστροφή του στο Β Παγκόσμιο Πόλεμο, έμεινε προσκολλημένος στη μορφή που είχε προπολεμικά. Κύρια αιτία και η έλλειψη χώρου επέκταση καθώς ήταν κυριολεκτικά περικυκλωμένο από την GDR. Οι αλλαγές περιορίστηκαν μόνο στα οδικά δίκτυα, καθώς στόχευαν στην οριστική εξαφάνιση των υπαρχόντων οικοδομικών τετραγώνων και στο διαχωρισμό της κατοικίας, του εμπορίου και της βιομηχανίας σε ζώνες που για να συνδεθούν μεταξύ τους χρειαζόταν οδούς υψηλών ταχυτήτων και σιδηροδρομικές γραμμές (Ladd, 1997: 105). Η προαστικοποίηση, δεν εφαρμόστηκε ούτε στο δυτικό Βερολίνο σύμφωνα με τα δυτικά πρότυπα. Τα συγκροτήματα κατοικιών και οι πολυκατοικίες χωροθετήθηκαν στην περιφέρεια, όπου υπήρχαν κάποιες ελεύθερες εκτάσεις, πολύ κοντά η μία στην άλλη και όχι διάσπαρτα στο χώρο. Τέλος, πραγματοποιήθηκαν πολύ λίγες ιδιωτικές επενδύσεις και σχεδόν όλες οι επενδύσεις στην κατοικία επιδοτήθηκαν από το κράτος (Haeussermann & Kapphan, 2004: 27-28).

11 Βερολίνο Η πολεοδομία από το τέλος του πολέμου μέχρι σήμερα 10 Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΟΥ ΤΕΙΧΟΥΣ ( ) Εικ.11:Βερολίνο (Ellger, 1992: 42) Οι Βερολινέζοι ζούσαν πλάι σε μια σιδερένια νοητή κουρτίνα που τους χώριζε. Συνυπήρχαν δύο πολιτικά συστήματα μέσα σε μια πόλη, όπου άνθρωποι και εμπορεύματα μετακινούνταν συχνά από τη μια μεριά στην άλλη με δυσκολίες. Στις 13 Αυγούστου 1961, με το κτίσιμο του τείχους, όλα άλλαξαν άρδην άνθρωποι που ζούσαν στη μια μεριά του τοίχους και δούλευαν στην άλλη έχασαν τις δουλειές τους (Ladd, 1997: 12). Τα αυτοκίνητα και οι άνθρωποι ήταν εγκλωβισμένοι στο ένα μισό της πόλης. Καμιά μετακίνηση από την Ανατολή προς τη Δύση δεν επιτρεπόταν. Η μοναδική είσοδος στο Ανατολικό Βερολίνο ήταν το Checkpoint Charlie. Ακόμη και η πύλη του Βραδεμβούργου δε λειτουργούσε πλέον ως πύλη. Όταν το 1963 ο J.F.Kennedy επισκέφτηκε το Δυτικό Βερολίνο, διαπίστωσε πως οι Ανατολικοί είχαν κρεμάσει κόκκινα πανιά μεταξύ των κιόνων της πύλης προκειμένου να μην υπάρχει καμία οπτική επαφή με τον καπιταλιστικό Βερολίνο (Ladd, 1997: 78). Οι Δυτικοί μπορούσαν εκτός από την πύλη να φτάσουν στο σιδηροδρομικό σταθμό Friedrichstrasse και να περάσουν το τείχος από εκεί. Πολλοί δρόμοι έγιναν αδιέξοδα, άλλοι δεν οδηγούσαν πουθενά, οι σιδηροδρομικοί σταθμοί δεν εξυπηρετούσαν κανέναν και εγκαταλείφθηκαν. Κάποιοι από αυτούς μάλιστα έγιναν λαϊκές αγορές (Ladd, 1997: 19). Αν θεωρήσει κανείς πως η λύση στο μείζον πρόβλημα του οδικού δικτύου και των συστημάτων μεταφοράς μετά τον πόλεμο και την Potsdam Agreement (βλέπε σελ. 3) είχε πλέον δρομολογηθεί, το αμέσως επόμενο πρόβλημα που θα αντιμετώπιζε το Βερολίνο ήταν η στέγαση του πληθυσμού. Το ενδιαφέρον στράφηκε λοιπόν στις μονάδες κατοίκησης.

12 Βερολίνο Η πολεοδομία από το τέλος του πολέμου μέχρι σήμερα 11 ΑΝΑΤΟΛΙΚΟ ΒΕΡΟΛΙΝΟ & ΚΕΝΤΡΟ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ Οι πρώτες βάσεις, σχετικά με τις περιοχές όπου θα τοποθετούνταν οι κατοικίες μετά τον πόλεμο, είχαν τεθεί με το Area Planning Programme (βλέπε σελ. 7), το οποίο μετά το κτίσιμο του τείχους πήρε άλλη μορφή. A. city centre, B. compact city, C. industrial areas Εικ.11:Master plan of Berlin, 1968 (Flierl, 1985, Urban Design in Berlin, GDR: 97) Το νέο αυτό σχέδιο χρησιμοποιήθηκε μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 80. Απώτερος στόχος αυτού του σχεδίου ήταν ο σχεδιασμός μιας συμπαγούς πόλης, αφενός με την ανοικοδόμηση νεκρών περιοχών και αφετέρου με την επιστροφή του πληθυσμού στο κέντρο που μετά τον πόλεμο ήταν εγκαταλειμμένο. Όλη αυτή η προσπάθεια και ο προσανατολισμός, οδήγησαν στην υιοθέτηση του οικιστικού προγράμματος του 1973, το οποίο και αποτέλεσε τη βάση της ευημερίας της πόλης. Βασίστηκε κυρίως στην ανοικοδόμηση των μη ανεπτυγμένων προαστίων της πόλης και άνοιξε ουσιαστικά το δρόμο για την προαστικοποίηση του Βερολίνου (Flierl, 1985, Urban Design in Berlin, GDR: 98-99). Η αύξηση του πληθυσμού είχε ως συνέπεια την ανάγκη αναθεώρησης του σχεδίου το 1980, χωρίς τον παραμικρό παραγκωνισμό των αρχών στόχων που τέθηκαν το Προκειμένου όμως η πόλη να γίνει compact city (βλέπε εικ. 11), έπρεπε να δημιουργηθούν ακόμα περισσότερες κατοικίες που θα στεγάζαν τον πληθυσμό. Έτσι η GDR υιοθέτησε το 1973 το οικιστικό πρόγραμμα 9. Μέσα από αυτόν τον προγραμματισμό θα πραγματοποιούνταν και η πολυπόθητη μοντερνοποίηση (modernization) των παλιών περιοχών, καθώς, εκτός από τις κατοικίες, σε κάθε γειτονιά θα δημιουργούνταν εγκαταστάσεις δημόσιας ωφέλειας (γήπεδα, παιδικές χαρές, κέντρα υγείας κλπ.) Από αρχιτεκτονική άποψη, και προκειμένου να εξασφαλιστεί ο μέγιστος δυνατός αριθμός διαμερισμάτων από την έκταση που ήταν διαθέσιμη, οι πολυκατοικίες κατοικιών αναπτύσσονταν σε ύψος. Από πολεοδομική άποψη, προκειμένου να αποφευχθεί η μονοτονία, μείωναν τον αριθμό των πολυκατοικιών και ανάμεσα τους τοποθετούσαν κτήρια με άλλες χρήσεις, των οποίων οι ανάγκες σε ύψος δεν ήταν τόσο μεγάλες. Τα νέα αυτά συγκροτήματα κατοικιών τοποθετούνταν σε κυρίως σε μεγάλες κενές εκτάσεις και σπανιότερα στο κέντρο της πόλης κατεδαφίζοντας κτίρια που είχαν υποστεί ζημιές στον πόλεμο (Ladd, 1997: 68-87). Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι τα ψηλά κτίρια κατοικιών που χτίστηκαν γύρω στο 1970, στη νότια μεριά του Mitte, ως ένα συμβολικό αλλά και ουσιαστικό εμπόδιο προς τη Δύση που συνεργαζόταν τέλεια με το χτισμένο τείχος (Ladd, 1997: 43). 9 Προέβλεπε την ανοικοδόμηση κατοικιών για ανθρώπους, σε διαμερίσματα όπου ο καθένας από τους ενοίκους θα είχε το δικό του δωμάτιο (Flierl, 1985, Urban Design in Towns of the GDR: 68)

13 Βερολίνο Η πολεοδομία από το τέλος του πολέμου μέχρι σήμερα 12 Εικ.12: Προάστιο κατοικιών κατοίκων Εικ.13: Τυπική όψη συγκροτήματος κατοικιών (Flierl, 1985, Urban Design in Towns of the GDR: 77) (Flierl, 1985, Urban Design in Towns of the GDR: 79) Ο αστικός σχεδιασμός της εποχής εκείνης δεν περιορίστηκε μόνο στα συγκροτήματα κατοικιών. Η περιοχή γύρω από την Alexanderplatz κατάφερε να γίνει πολιτικό κέντρο της πόλης. Προκειμένου να ενισχυθεί αυτή η εικόνα συζητιόνταν σοβαρά, ήδη από το 1951, η ανέγερση ενός ψηλού κτιρίου στην ευρύτερη περιοχή (από την Marx-Engels-Platz ως την Alexanderplatz). Τελικά το 1961 και μετά από πλήθος σχεδίων, που άλλοτε πρότειναν την ανέγερση ενός ψηλού κτιρίου τοπόσημο και άλλοτε ενός κατά τα άλλα χαμηλού ξενοδοχείου ή κτιρίου διοίκησης, η απόφαση ελήφθη. Η Alexanderplatz από συγκοινωνιακός κόμβος που προοριζόταν να γίνει, έγινε μια μεγάλη εμπορική πλατεία και αποτέλεσε την αφετηρία ενός δικτύου εμπορικών οδών στα δυτικά της. Τα έργα ολοκληρώθηκαν το 1969, με την Rathausstrasse να γίνεται πεζόδρομος που ένωνε την Alexanderplatz με την Karl-Engels-Platz (το αποτέλεσμα αυτής της πεζοδρόμησης ήταν η Karl Liebnecht Strasse να γίνει η κύρια οδική αρτηρία του κέντρου) και την ανέγερση του πύργου της TV, ύψους 365m ( τοπόσημο ακόμη και στις μέρες μας μαζί με την πύλη του Βραδεμβούργου 10 (Flierl, 1985, Urban Design in Berlin, GDR: ). μια ματιά από τον πύργο της τηλεόρασης δείχνει ξεκάθαρα το αρχιτεκτονικό βάρος και σημασία που κέρδισε το Βερολίνο ως πρωτεύουσα της GDR, σε σχέση με το Δυτικό Βερολίνο. Μια ματιά στο επίπεδο των δρόμων κάνει κάποιον εύκολα να καταλάβει ότι το ιστορικό κέντρο του Βερολίνου στεγάζει δύο πόλεις και στην πραγματικότητα δυο κόσμους. (Flierl, 1985, Urban Design in Berlin, GDR: 103) 10 Πρόκειται για τα δύο γνωστότερα κτίρια του Βερολίνου, ορατά τόσο από το πρώην Ανατολικό Βερολίνο όσο και από το Δυτικό.

14 Βερολίνο Η πολεοδομία από το τέλος του πολέμου μέχρι σήμερα 13 Εικ.14: Θέα από TV tower (Flierl, 1985, Urban Design in Berlin, GDR: 104) Πρόκειται ουσιαστικά για την δεκαπενταετία ( ) της μεγαλύτερης ανοικοδόμησης του Ανατολικού Βερολίνου. POTSDAMER PLATZ Μετά το 1945, η Potsdamer Platz αποτέλεσε το σύνορο μεταξύ του τμήματος των Σοβιετικών και αυτού των Βρετανών. Μετά από το κτίσιμο του τείχους έγινε γνωστή ως death strip και όλα τα κτίσματα που την πλαισίωναν ισοπεδώθηκαν. Εικ.15: 1930, Potsdamer Platz, (Ladd, 1997: 117) Εικ.16: 1972, Potsdamer Platz, (Ladd, 1997: 121) Στη δυτική μεριά της, τα κατεστραμμένα από τον πόλεμο κτίρια κατεδαφίστηκαν τη δεκαετία του 50. Μετά κτίστηκαν κτίρια με ελεύθερη διάταξη στο χώρο και αποτέλεσαν την περιοχή που σήμερα είναι γνωστή ως Kulturforum.

15 Βερολίνο Η πολεοδομία από το τέλος του πολέμου μέχρι σήμερα 14 ΔΥΤΙΚΟ ΒΕΡΟΛΙΝΟ Μετά τον Αύγουστο του 1961, οι επενδυτές στη δύση έστρεψαν την προσοχή τους προς την περιοχή γύρω από την Kaiser Wilheim Memorial Church και το Kurfurstedamm, το οποίο σιγά σιγά γινόταν το κέντρο που το οποίο δεν είχε χάσει το Δυτικό Βερολίνο. Η περιοχή έγινε παράδεισος του καπιταλισμού. Δεν υπήρχαν παλάτια, ούτε παλιά κτίρια. Μόνο τουρίστες, ακριβά μαγαζιά, καφετέριες, discotheques και πόρνες. Μέχρι το 1965 το ψηλότερο κτίριο της περιοχής ήταν το Europa Center, με το αστέρι της Mercedes-Benz στην κορυφή του. Η ΕΠΑΝΕΝΩΣΗ Το 1989 αποτελεί μια χρονιά αλλαγής σελίδας για την ιστορία του Βερολίνου. Είναι η χρονιά της επανάστασης, της κατάρρευσης του ολοκληρωτικού καθεστώτος και του τέλους του Ψυχρού Πολέμου. Αυτή όμως η επανάσταση δεν έμοιαζε με καμία άλλη ευρωπαϊκή των τελευταίων ετών. Δεν δόθηκαν καθοριστικές μάχες, ούτε υπήρξε μεταφορά στρατευμάτων. Η επανάσταση τελείωσε με την κατάρρευση του σοσιαλισμού και του τείχους μαζί με αυτόν στις 9 Νοεμβρίου του Στις 22 Δεκεμβρίου η πύλη του Βραδεμβούργου επαναλειτούργησε. Δημιουργήθηκε όμως θέμα για το αν και κατά πόσο θα ήταν σωστό να διέρχονται οχήματα κάτω από αυτήν. Πολέμιοι των αυτοκινήτων πρότειναν να χρησιμοποιείται μόνο από ποδηλάτες και πεζούς, ενώ οι λάτρεις των αυτοκινήτων ανακάλεσαν στη μνήμη τους την ιδέα του υπόγειου tunnel κάτω από αυτήν. Τελικά συμφωνήθηκε να μην συμπεριληφθεί στο οδικό δίκτυο, αλλά να παραμείνει κλειστή έχοντας απλά μια συμβολική παρουσία, ως η πύλη που οδήγησε στην Γερμανική ενότητα (Ladd, 1997: 81). Τον Οκτώβρη του 1990, το ιστορικό κέντρο του Βερολίνου έγινε πρωτεύουσα της Γερμανίας μετά από 45 χρόνια. Από τα πρώτα πράγματα που άλλαξαν ήταν η μετονομασίας πολλών οδών, η απομάκρυνση των μνημείων και των υπολειμμάτων του τείχους. Εικ , Κομμάτια του τείχους (Ladd, 1997: 8) Πιο συγκεκριμένα, μόνο μερικά τμήματα του τείχους διατηρήθηκαν (κυρίως για τουριστικούς λόγους), 60 οδοί και πλατείες με ονόματα σοσιαλιστικών προσώπων μετονομάστηκαν, κτίρια όπου κατοικούσαν σοσιαλιστές κατεδαφίστηκαν και αγάλματα, όπως αυτό του Λένιν ύψους 25 μέτρων, απομακρύνθηκαν. Το Ανατολικό Βερολίνο ήταν βέβαια αυτό που χτυπήθηκε ισχυρότερα, με ανακατανομή του πλούτου, νέα πολεοδομικά σχέδια και νέους επενδυτές. Τα οικοδομικά τετράγωνα που ήταν πλάι στο τείχος, παλιότερα ήταν εγκαταλειμμένα, ενώ τώρα

16 Βερολίνο Η πολεοδομία από το τέλος του πολέμου μέχρι σήμερα 15 βρισκόταν στην καρδιά της πόλης, εκεί που πλέον κυριαρχούσε η ανοικοδόμηση, ο μοντερνισμός και ο καπιταλισμός. Η άνθιση αυτή συνδυάστηκε με μεγάλους αριθμούς απολύσεων, με αποτέλεσμα ολόκληρες βιομηχανικές περιοχές να ερημώσουν. Στο Δυτικό Βερολίνο δε διέφερε και πολύ. Η αξία της γης αυξήθηκε πολύ και η ανεργία κυριαρχούσε και εδώ επίσης (Haeussermann & Kapphan, 2004: 25). Κατατέθηκε επίσης ένα σχέδιο Planwerk Innenstadt που στόχο είχε να διορθώσει τα «λάθη» της GDR, χωρίς την κατεδάφιση κανενός κτιρίου, με την μείωση του πλάτους των δρόμων και τον επανασχεδιασμό τους λαμβάνοντας υπόψη τον άνθρωπο και την ανθρώπινη κλίμακα.. Στον προσανατολισμό αυτόν, προστέθηκαν πεζοδρόμια και ποδηλατόδρομοι. Το Planwerk Innenstadt δεν περιλάμβανε αλλαγές σε κτίρια. Όσα νέα κτίρια χτίστηκαν στο κέντρο αποτέλεσαν ιδιωτικές πρωτοβουλίες και επενδύσεις (Haeussermann & Kapphan, 2004: 49-50). Μια γνωστή οδός της πόλης έπεσε θύμα της επανένωσης. Το 1990, ανακηρύχθηκε προστατευόμενο ιστορικό τοπόσημο. Μεγάλα ονόματα έγραψαν για αυτήν, όπως ο Aldo Rossi και ο Phillip Johnson αναγνωρίζοντας την υπεροχή της. Μέχρι τα τέλη του αιώνα όμως μετατράπηκε σε μια άδεια και ήσυχη λεωφόρο με τις παλιές της επιχειρήσεις να κλείνουν ή να παλεύουν για την επιβίωση. Έγινε ένας αποκρουστικός προορισμός για τα εμπορικά καταστήματα, καθώς από τη μία, παρά το μεγάλο πλάτος του δρόμου δεν υπήρχαν χώροι στάθμευσης, και από την άλλη γιατί οι κάτοικοι της ήταν συνταξιούχοι με χαμηλά εισοδήματα (Ladd, 1997: ). Στις αρχές της δεκαετίας, αναμένονταν μεγάλες κινήσεις πληθυσμού από διάφορες περιοχές της Γερμανίας προς το Βερολίνο εξαιτίας της επαναφοράς των διοικητικών-κυβερνητικών υπηρεσιών σε αυτό. Αλλά αυτό δε συνέβη άνθρωποι ήρθαν στο Βερολίνο από τη γύρω περιοχή και μόνο από άλλες περιοχές της Γερμανίας. Συνολικά όμως ο πληθυσμός της πόλης μειώθηκε δραματικά εξαιτίας της ανεργίας (Haeussermann & Kapphan, 2004: 30-32). Σε επίπεδο κατοικίας, το Βερολίνο έχει κατοικίες, με το 62,4% να είναι στα δυτικά και μόλις το 37,6% στα ανατολικά. Στην καρδιά της πόλης, οι κατοικίες είναι κυρίως παλιές, 4-5 ορόφων, χτισμένες μεταξύ 1860 και Μέσα στη δεκαετία του 90, και κυρίως το 1993, πάνω από νέες κατοικίες κτίστηκαν στο Βερολίνο και άλλες στα προάστια. Δεδομένου όμως της μείωσης του πληθυσμού οι τιμές των κατοικιών έπεσαν σε πολύ χαμηλά επίπεδα και ένα 10% αυτών παρέμεναν άδεια μέχρι πριν από λίγα χρόνια (Haeussermann & Kapphan, 2004: 40-45). Οι μεγάλες προσδοκίες για αύξηση του πληθυσμού οδήγησαν στην εφαρμογή πολλών projects κτιρίων γραφείων, κυρίως στα προάστια και σε πρώην βιομηχανικές περιοχές. Για παράδειγμα το εργοστάσιο της AEG, οι βιομηχανικές εγκαταστάσεις στο Oberschoeneweide και στην Oberbaum Bridge κ.α. (Haeussermann & Kapphan, 2004: 40), από εγκαταστάσεις παραγωγής ηλεκτρικών συσκευών μετατράπηκαν σε περιοχές υπηρεσιών και γραφείων, πολυτελών διαμερισμάτων και πολιτιστικών εγκαταστάσεων. Πιο συγκεκριμένα το μεγαλύτερο κτίριο γραφείων του Βερολίνου, Alliance Insurance, και οι Twin Towers, βρίσκονται σε πρώην βιομηχανικές περιοχές. Και αφού οι προσδοκίες δεν επιβεβαιώθηκαν, δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός πως οι προσπάθειες των πολεοδόμων στράφηκαν στην αναζωογόνηση των περιοχών με πολυκατοικίες της εργατικής τάξης και του εμπορικού κέντρου. Η κινητοποίηση ονομάστηκε critical reconstruction και ξεκίνησε από την περιοχή Friedrichstadt.

17 Βερολίνο Η πολεοδομία από το τέλος του πολέμου μέχρι σήμερα 16 Πρόκειται για μια περιοχή χτισμένη τον 18 ο αιώνα, με διώροφες κατοικίες. Μετά τον πόλεμο, από περιοχή κατοικιών της μεσαίας τάξης, μετατράπηκε σε εμπορικό κέντρο. Οι επενδυτές κατεδάφισαν τα παλιά κτίρια και τα αντικατέστησαν με κτίρια εμπορικής χρήσης με το μέγιστο δυνατό ύψος τα 22 μέτρα. Αυτό ήταν και το ύψος που επιβλήθηκε στα νέα κτίρια της critical reconstruction. Εικ.18 Reichstag, άποψη από την πύλη του Βραδεμβούργου (Google Earth) Στο Βερολίνο σήμερα, 20 χρόνια από την επανένωση του τίποτα δε θυμίζει πως αυτή η πόλη ήταν κάποτε χωρισμένη στα δύο. Το Βερολίνο, αλλά και ολόκληρη η Γερμανία, έχουν καταφέρει να ορθοποδήσει και αποτελούν μια παγκόσμια δύναμη, που θα συνεχίσει να ανθίζει και να συγκεντρώνει εκατομμύρια ανθρώπους. Οι υποδομές για να φιλοξενήσουν αυτόν τον πληθυσμό υπάρχουν και οι Βερολινέζοι έχουν αποδείξει πως μπορούν να τα καταφέρουν ακόμα και στις πιο δύσκολες συνθήκες.

18 Βερολίνο Η πολεοδομία από το τέλος του πολέμου μέχρι σήμερα 17 Βιβλιογραφία Christof Ellger (1992), Berlin: Legacies of Division and Problems of Unification, στο περιοδικό The Geographical Journal, τόμος 1, αριθμός 158, σελ ) Bruno Flierl (1985), Urban Design in Towns of the German Democratic Republic, στο περιοδικό Habitat Intl.,τόμος ¾, αρ. 9, σελ Bruno Flierl (1985), Urban Design in Berlin, GDR, A Study of the Capital of the German Democratic Republic, στο περιοδικό Habitat Intl., τόμος ¾, αρ. 9, σελ Alting Von Geusau (1992), The Spirit of Europe on the threshold of a new era?, στο περιοδικό History of European Ideas, τόμος 15, αρ. 1-3, σελ Hartmut Haeussermann, Andreas Kapphan (2004), Berlin: From Divided into Fragmented City, στο περιοδικό The Greek Review of Social Research, αρ. 113, σελ Brian Ladd (1997), The Ghosts of Berlin. Confronting German History in the Urban Landscape, Chicago University Press, Chicago (πρώτη έκδοση 1997) Ιστότοποι