ΑΙΧΜΑΛΩΤΟΣ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΩΝ ( )

Transcript

1 ΒΑΣΙΛΗ Γ. ΔΙΑΜΑΝΤΟΠΟΥΛΟΥ ΑΙΧΜΑΛΩΤΟΣ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΩΝ J ( ) ΑΘΗΝΑ 1977

2 Βασίλης Γ. Διαμαντόπουλος Θείρα Μ. ΆσΙας

3 ΣΗΜΕΙΩΜΑ Στό βιβλίο τουτο διηγουμαι μέρος της ζωης των έλλήνων αιχμαλώτων στα χέρια των τούρκων μ ετα τη Μικρασιατικη καταστροφη του 1922, βεβαιουμένην από τ11ν προσωπική μου εμπειρία. 'Έκρινα Όμως σκόπιμο να περιγράψω και την ύποχώρηση και παράδοσή του στους τούρκους του συντάγματος στό όποίο βρέθηκα να ύπηρετω τότε στρατιώτης, του 180υ πεζικου, Όπως προσωπικα την αντιλ ήφτηκα. Στην πραγματικότητα τό βl βλίο τουτο, κατα τα κύρια μέρη του, γράφτηκε από μένα τό καλοκαίρι του 1923, Όταν γύρισα από την αιχμαλωσία -και μίλησα και για τα δυο θέματα που περιέχονται.σ' αυτό (την ύποχώρηση του 180υ πεζικου συντάγματος και τη ζωη στην αιχμαλωσία), στό Μαλλιαροπούλειο θέατρο στην Τρίπολη. "Όλο τό περιεχόμενο του βιβλίου, τούτου αποτελεί αντικειμενικη αλήθεια την όποία με ψυχραι,μία αντιλήφτηκα και αποτύπωσα ζωηρα στη μνή,μη μου. Αιτίες που δεν τό δημοσίευσα έπι τόσα χρόνια διάφορες Τι μάλλον οι γνωστες εκείνων τών -καιρών. 'Αδυναμία σε οικονομικα μέσα, έπαγγελ }1ατικες και ύπηρεσιακες απασχολήσεις κατα τη δημοσιοϋπαλληλική μου ζωή, ανώμαλες πολιτικές )cai πολεμικες καταστάσεις κ.λπ. Τώρα που σύντυχαν ευνοϊκώτερες δυνατότη-

4 τες, σκέφτηκα να τό δώσω στη δημοσιότητα μετα από προσαρμογη του κειμένου σε άπλη κατανοητη γλώσσα και με σκοπό να μη μένουν άγνωστες μνήμες τέτοιων συμφορών του γένους μας. Βασίλ ης Γ. Διαμαντόπουλος Στό κείμενο οί χρονολογίες είναι κατα τό παλαιό Ι1μερολόγιο που ισχυε τότε και μόνο οί χρονολογίες επανόδου από την αιχμαλωσία είναι κατα. τό νέο ήμερολόγιο.

5 Ή Μικρασιατικη εκστρατεία αρχισε με την απόβαση του έλληνικου στρατου στη Σμύρνη στις 2 Μάη 1919 και εληξε με την κατάρρευση του στρατιωτικου μετώπου στα μέσα Αϋγουστου - αρχες Σεπτέμβρη 1922 με συνέπεια πολυάριθμες απώλειες της εις ανθρώπους δύναμης της στρατιας ως και με το ξερρίζωμα του εκει έλλ ηνισμου. Στην <Ελλάδα οι νέοι στρατεύονταν σε ηλικία 21 ετους. Στη διάρκεια της Μικρασιατικης εκστρατείας, στό τέλος του 1919 στρατεύτηκαν οί νέοι της στρατολογικης κλάσης 'Έτσι κλήθηκαν να ύπηρετήσουν στό στρατό σε ηλικία 20 χρόνων. Σε συνέχεια τόν Μάρτη του 1920 στρατεύτηκαν οί νέοι της στρατολογικης κλάσης Αυτοι κλήθηκαν σχεδόν μόλις είχαν συμπληρώσει την ηλικία των 19 χρόνων. Και τόν μηνα Ίούλη 1920 κλήθηκαν για κατάταξη στο στρατό οί νέοι, που ανηκαν στη στρατολογικη κλάση του Αυτο! δμως τότε μόλις είχαν μπεί στην ηλικία των 19 χρόνων τους. Τό Γενικό Έπιτελείο του Στρατου, που γνώριζε τις δυσκολίες προσαρμογης και αντοχης νέων τέτοιας ηλικίας στη σκληρη στρατιωτικη ζωη και μάλιστα σε εκστρατεία και πόλεμο, διάταξε δπως κατα την κατάταξη αυτων γίνει επιλογη για κατάταξη μόνον του 25 %, στους αλλους δέ, δηλαδη στό 75 %, να δοθεί αναβολη κατάταξής των ένός χρόνου.

6 Στην κλάση αυτη ανηκα καί 'γώ. Προσηλθα και μου χορηγήθηκε αναβολη ένός χρόνου με την δικαιολογία «ενεκα αδυναμίας εξεως». Τόν έπόμενο χρόνο, τόν 'Ιούλη 1921, εδωσα τις εξετάσεις μου για τον τρίτο χρόνο στη Νομικη Σχολη του Πανεπιστημίου της Άθήνας και σύγχρονα, επειδη εληξε ή αναβολη της κατατάξεώς μου στο στρατό, παρουσιάστηκα στην άρμόδια επιτροπη στο Ναύπλιο, κατατάχτηκα και στα τέλη 'Ιούλη του 1921 βρέθηκ:α στη Μ. Άσία και ύπηρετουσα σε λόχο πεζικου του εμπέδου συντάγματος του Β' σώματος στρατου. Τό καλοκαίρι 'κείνο ό έλληνικός στρατός μαχόμενος προχώρησε, πέρασε το ποταμό Σαγγάρω και την Άλμυρη ερημο και εφτασε εξω από την "Άγκυρα. Κατα τα τέλη δμως του μήνα Σεπτέμβρη, για να μη αποκλειστεί στ' άξενα αυτα μέρη απο τις φθινοπωρινες βροχες και τόν χειμώνα, συμπτύχθηκε προς τα πίσω στη όχυρη γραμμη Έσκη - Σεχηρ, 'Αφ ιόν Καραχισάρ, ΤσιβρΙλ και πρός τα νότια στόν ποταμο Μαίαντρο. <ο τότε βασιλιας Κωνσταντίνος, κοινοποίησε προς το στρατό διάγγελμα στό όποίο ισχυριζόταν ότι με την προέλασή μας πετύχαμε τους αντικειμενικους σκοπούς μας (ενώ δλος ό στρατος είχε αντιληφτεί δτι δεν τους είχαμε πετύχει και τουτο γιατι σκοπός της προέλασης ήταν ή διάλυση 11 αιχμαλωσία του τούρκικου στρατου' τουτο δμως δεν κατορθώθη γιατι ό τούρκικος στρατός μαχόμενος ύποχώρησε μέχρι της... Αγκυρας χωρις να διαλυθεί 11 αιχμαλωτιστεί κατα μεγάλο μέρος του)

7 και τώρα θα κρατήσουμε τις θέσεις μας λέγοντας πρός τόν εχθρό. «Μολων Λαβέ». Ό έλληνικός στρατός, ταλαιπωρημένος άπό τ11ν προέλαση και οπισθοχώρηση δπως και άπαγοητευμένος για τις ασκοπες θυσίες του, τό βασιλικό αυτό διάγγελμα τό δέχτηκε με ειρωνικα σχόλια, γιατι γνώριζε τ11ν πραγματικότητα και γιατι εβλεπε δτι θα περνουσε στη Μ. Άσία αλλον ενα χειμώνα σε άπραξία. Τόν χειμώνα αυτόν του ό στρατός τόν περνουσε με την συνηθισμένη εκτέλεση ύπηρεσίας : φυλάκια, συγκρούσεις στό μέτωπο και στό εσωτερικό με τούρκους άτάκτους άντάρτες (τσέτες και ζαμπέκια) Ιδίως στις περιοχες Όδεμησίου και 'Αϊδινίου, καθημερινα γυμνάσια πρωι και άπόγευμα και σχετικα με καλη διατροφη στό κρέας, τυριά, μακαρόνια Κ.λ.π. Ή δυσφορία του στρατου καθως κυλουσαν οί μηνες φούντωνε με την άβεβαιότητα ώς πρός τό τέλος της εκστρατείας και ή διαίρεση τών άξιωματικών μας ώς πρός τα πολιτικα φρονήματά των ηταν πάντα φανερή. Ό αλφα ύπολοχαγός όδηγουσε τό λόχο του σε γυμνάσια διατάζοντας τόν σαλπιχτη να σημάνει τό εμβατήριο του «Άϊτου ό γυιός», (βασιλικό προσωπολατρικό εμβατήριο). Ό βητα ύπολοχαγός σε ίδια περίπτωση στόν ίδιο λόχο διάταζε τόν σαλπιχτη να σημάνει γνωστό. κοινό. εμβατήριο λέγοντας χαρακτηριστικα σε άντίθεση πρός τόν αλλο ύπολοχαγό, σαλπιχτή σήμανε τά, τά, τά, εγω μ' αυτό εφτασα στην.. Αγκυρα».

8 'Έτσι φτάσαμε στην ανοιξη του Άπό τις εφημερίδες Σμύρνης και Άθήνας, που φτάναν και στό μέτωπο μάθαινε ό στρατός δτι δεν φαινόταν πολιτικη λύση σ' αυτό τόν πόλεμο με την Τουρκία του Κεμάλ. Άντίθετα διαδίδονταν εϋκολα διάφορες φημες δπως Π.χ. δτι τμήματα στρατου θ' αποβιβαστουν στόν Πόντο για να χτυπήσουν και απ' εκεί τόν εχθρό κ.λ.π. Έπίσης δτι σχηματίστηκε κάποια ανώτερη έπιτροπη αλυτρώrων έλλήνων, η όποία, στό αδιέξοδο που βρισκόμαστε στόν αγωνα κατα της Τουρκίας του Κεμάλ, πρότεινε στην έλληνικη κυβέρνηση, με την προτροπη και του Έλευθερίου Βενιζέλου, αυτοεξορίστου τότε στη Γαλλία, δπως ό στη v1. Άσία έλληνικός στρατός, ύπό τόν αρχιστράτηγό του Άναστάσιο Παπούλα, ενεργήσει επαναστατικα ώς πρός την έλληνικη κυβέρνηση και τόν βασιλια Κωνσταντινο, να ύποχωρήσει από τις γραμμες που είχε ώς μέτωπο στα δρια που δριζε η συνθι1κη των Σεβρων, τα όποια κατα τό πλείστο ιίσαν από τη φύση τους οχυρά, να ενεργήσει αποστράτευση ηλικιων στρατιωτων ικανοποιώντας ενα αιτημα των επιστρατευμένων επι πολλα χρόνια στρατιωτων παλαιοτέρων κλάσεων και να. διατηρήσει δύναμη μόνο τριων μεραρχιών, που ησαν αρκετες και ίκανες για τη φρούρηση του συμπτυγμένου μετώπου και να επιστρατεύσει τους ντόπιους Μικρασιατες ελληνες. 'Όμως δπως διαδόθηκε στό στρατό στη λύση αυτη δεν συμφώνησε η έλληνικη κυβέρνηση και

9 για τουτο δ αρχιστράτηγος Άν. Παπούλας, δ ο ποίος είχε δεχτεί αυτη τη λύση παραιτήθ η κε, με φανερη πρόφαση την ηλικία του και αποστρατεύτηκε. <Η έλλη νικη κυβέρνηση δρισε για αρχιστράτηγο τόν στρατηγό Χατζηανέστη Ι. <Η παραίτηση του αρχιστράτηγου Παπούλα, γι α δποιο λόγο εγινε, απαγοήτεψε ακόμη περισσότερο τό στρατό ό οποίος εί χ ε αρχίσει και να κακοπερνα α π ό α π όψεως διατροφης του. Τό συσσ ί τιό του, αρχισε να είναι φτωχό: τό πρωι τσάϊ, τό μεσημέρι φασόλ ι α ξερα 11 ρύζι 11 μακαρ ό νια πολλες φορες σκουλ η κιασμένα και σπανίως κρέας κι' αυτό κακης ποιότ ητας και τό βράδυ λίγες έλ η ες 11 ρέγγα. Και ακούστηκε δτι οί στρατιωτες κάποιου συντάγματος που τους δίνονταν συνέχεια βρώμικες ρέγγες για διαμαρτυρία τι ς φύτεψαν δλες στό χωμα. οι ξυπόλητοι στρατιωτες αρχισαν να πληθαί - 1. Αύτα τα περι επιτp01γ ς &:λυτρώτων και σχέδιο uποχώρησ"l)ς του στρατου μας στα ορια που καθόριζε "f] συνθ' κη των Σεβρων, με επcι.νιχστcιυη του στpcιτoυ uπο τον άρχιστριχτηγο, Αν. Παπούλαν μου τα βεβαιωσε κοnόπιν έοω στ ν 'Aθ να ό,, αειμ'lύ)στος γιατρος, ) Ι ωα'l'lης ι "',,-,ιωτ"1)ς,, εγκριτος " lt ","ωνσ Ι πο λ' ιτης και όπo oς τα'l μέλος T ς επιτpoπ ς α.ύτ ς, χρημιχτισε δε κα.ι uποuργος Παιoε[cι.ς κcιτα τ"ην επcινιχστcιση Πλαστ+ιpcι - Γονατα το 1922, παραιτ+,θηκε ομως γιατι οιαφώψl)σε για τ ν εχτέλεση τότε των ξη, Γούναρ"1), Στράτου, Πρωτοπαπαδάκη, Θεοτόκη, MπαλτατζΎj και XατζηlΧνέστη που κιχταοικάστηκο:ν σαν ύπεύθυ'lοι και νoχoι της MικpασιlΧτικης καταστpoφύjς.

10 νουν και οί λόχοι δεν εφοδιάζονταν από την Έπιμελ ητεία με καινούργια αρβυλα. Κατά. μηνα Μάη θακανε επιθεώρηση του συντάγματός μας ό στρατηγός Άνδρέας Πλατης. την όρισμένη Ι1μέρα παρατάχτηκε τό σύνταγμα κατα λόχους. Ό επιλοχίας του πρώτου λόχου Νικ. Γαβαλας εκρινε σωστό να μη παρατάξει τους στρατιώτες που δεν είχαν αρβυλα 11 είχαν ξεσχισμένα. 'Όταν δμως, εφτασε ό διοικητης του λόχου λοχαγός Όδυσσέας ΣκαναβηςΙ και αντιλήφτηκε δτι στη παράταξη δεν ήταν παρα μόνο ή μι ση δύναμη του λόχου ρώτησε τόν επιλοχία : που ειναι οί αλλοι στρατιώτες ; Και κεινος του ανάφερε δτι έπειδη είναι «ανυπόδητοι» εκρινε πιο σωστό να τους αφήσει στό θάλαμο. Ό λοχαγός θύμωσε και διάταξε να παραταχτουν ολοι οί στρατιωτες και οί «ανυπόδητοι» γιατι αυτη την πραγματικη κατάσταση του στρατου πρέπει ν' αντιληφτει ό στρατηγός. Και αυτό εγινε. 'Όταν αρχισε ή επιθεώρηση ό στρατηγός περνου σε βιαστικα μπρος από τη. παράταξη ρίχνοντας 1. Λεβεντόκορμος &ντρας πολο συμπαθης και' μ' ξυπνη φυσιογνωμία. Κατάγονταν ιχπο την Κων Ιπολη XIΧt είχε ιχποφοιτήσει άπο τη Σχολ,η Ευελπίοων Άθ'1jνων το τoς Είχε τ ν πετριχ των μαχων του ευρωπα'ίκου πολέμου στο Μαχεοονιχο μέτωπο κσ,t του πολέμου στη Μ. 'Ασία. Είχε τριχυματιστετ στο κεφocλι στη μάχη του Καλε - Κρότο, νοσηλευτηχε στο νοσοκομετο σαράντα πέντε μέρες, χωρr.ς να οεχτετ να πάρει &οεια, γίιρισε πά.λι στο μέτωπο.

11 ματιές. Συνέβη δμως τουτο. Δεκανέας του λόχου, μου τόν επιασε άπό τό μανίκι της στολης του και τόν σταμάτησε, λέγοντάς του : «Στρατηγε τι θα. γίνει ; κακοπερναμε, πολλοι στρατιωτες είναι ξυπόλητοι, άνήκω στην κλάση του 1917, υπηρετω, πέντε χρόνια χωρις να εχω πάρει αδεια!». Ό' στρατηγός μουρμούρισε κάτι, άπαγκιστρώθηκε άπο τό χέρι του δεκανέα και προχώρησε. Άσφαλως δμως θ' άντιλήφτηκε σε ποια ψυχικη κατάσταση βρισκόταν ό στρατός και ώς πότε. θα κρατουσε ή υπομονή του. Κατα τό μηνα Ίούνη 1922 αρχισε να σχηματί- ζεται άπω στρατιωτες δλων των μονάδων της στρατιας Μ. Άσίας μία νέα στρατια ή όποία θ' άποβιβαζόταν στη Θράκη, δπως μαθεύτηκε, και θα επιχειρουσε επίθεση για να καταλάβει την Κων Ιπολη και ετσι να εκβιαστεί κάποια λύση τερματισμου. του πολέμου. Πράγματι ή στρατια αυτη άποβιβάστηκε σττ1 Θράκη και παρασκευαζόταν για την επίθεση. Οί Άγγλογάλλοι δμως, οί όποιοι είχαν άρμοστίες, στη Κωνστ Ιπολη και στρατιωτικες δυνάμεις, δήλωσαν δτι αν επιχειρηθεί τέτοια επίθεση τα έλληνικα στρατεύματα θ' άντιμετωπίσουν τα δικά τους. Κατόπιν αυτης της δήλωσης των Άγγλο - Γάλλων δεν επιχειρήθηκε ή σχεδιασθείσα έλληνικη επίθεση. Άπό την ενέργεια αυτη δμως στη Μ. Άσία ό στρατός μας άποδυναμώθηκε κατα τη δύναμη που. εφυγε άπ' εκεί και πηγε στη Θράκη.

12 Στο νότιο μέτωπο κατα το μηκος του ποταμου Μαίαντρου τα φυλάκια μας κατάντησαν να είναι 'το. ενα απο το αλλο σε απόσταση τριων, τεσσάρων, πέντε η και εξη χιλιομέτρων. Ό λοχαγός μου μ' εγραψε και μένα στη κατάσταση των στρατιωτων που θα στέλνονταν απο το σύνταγμά μας σ' αυτίί τη στρατια της Θράκης και επρόκειτο ν' αναχωρι1σουμε κcπα το πρωτο δεκαήμερο του Ίούλ η για τη Σμύρνη και απ' εκει ατμοπλοϊκα στη Θράκη. ΤιΊν νύχτα της 1 ης 'Ιούλη όρίστηκα υπηρεσία αρχιφύλακας νυχτερινου φυλακείου στο πλέον επικίντυνο σημειο της περισχης του συντάγματός μας. 'Έταξα τους σκοπους σε τρία σημεια, τριγωνικα και στο κέντρο του τριγώνου παράμενα με τους υπόλοιπους αντρες και κάθε δυο Cδρες εκανα την αλλαγη των σκοπων. Κατα ωρα μιση μετα τα,μεσάνυχτα ακουσα απο αρκετη απόσταση μέσα σε παρακείμενο ρέμα χείμαρρου το θόρυβο που εκαναν τα βήματα στρατιωτων της περίπολου που ερχόταν για εφοδο, δπως το γνώριζα. Στράφηκα προς τη θέση του σκοπου που επρεπε να υποδεχτει την περίπολο, σε απόσταση μέτρα από τη θέση μου, αλλα δεν τον εβλεπα δρθιο. Και επειδη ή περίπολος πλησίαζε, εσπευσα στο σημειο -της σκοπιας, δπου είδα τον σκοπό ξαπλωμένο. Πριν δμως ν' ασχοληθω μ' αυτον σταμάτησα με την αναφώνησή μου «" Αλτ»- την περίπολο και ζή 'τησα να μου δοθει το σύνθημα, το όποιο και μου <δόθηκε και ή περίπολος, πλησίασε, περίτρομη

13 δμως, γιατι έπειδη ακουσε τη φωνή μου, αρχιφύλακα και οχι σκοπου, ύπόθεσαν δτι θα είχαμε έχθρικη προσβολ η και δτι θα είχαμε απώλειες. Σκύψαμε αμέσως στόν ξαπλωμένο σκοπό τον κινήσαμε και αυτός ξύπνησε! Άποδείχτηκε, δτι είχε αποκοιμηθει, χωρις να σκεφτει τους κιντύνους. <Η περίπολος παράμεινε κοντά μας μιση ωρα και εφυγε να συνεχίσει την εφοδό της στ' αλλα φυλάκια. Στις δύο (2) ή ωρα μετ α τα μεσάνυχτα αλλαξα τους σκοπους και μετα από λίγο περιηρθα τις θέσεις των και βρηκα τόν ενα να κοιμαται ορθιος με στηριγμένο τό πρόσωπό του στ' δπλο του. 'Ύστερα και απ' αυτό τό επεισόδιο μου ηταν αδύνατο να ήσυχάσω και κατα περισσότερο λόγο να κοιμηθώ. 'Έτσι δπως ξαγρυπνουσα, ετρωγα καμια ρόγα σταφύλια που από νωρίς, δταν πήγαμε στη θέση του φυλάκιου είχαν κόψει οί στρατιώτες άπό παρακείμενο αμπέλι. 'Όταν αρχισε να φέγγει εγειρα τό κεφάλι μου στό γυλιό μου και από την κούραση κλεισαν τα μάτια μου., Αμέσως σχεδόν ξύπνησα από τό θρόϊσμα φύλλου που επεφτε από δέντρο. Τότε σκέφτηκα σε ποια ύπερένταση είχαν φτάσει τα νευρα μου. "Οταν πια εφεξε, φύγαμε για τό λόχο μας. Καθώς βάδιζα, ενοιωσα να κόβονται τα πόδια μου και άδιαθεσία. Στό λόχο ζήτησα άπό τό νοσοκόμο να με θερμομετρήσει. 'Αποδείχτηκε δτι είχα πυρετό 390. Με μετάφεραν αμέσως στό αναρρωτήριο του

14 συντάγματος δπου και νοσηλεύτηκα ενα μηνα. 0 γιατρός λοχαγός Βατσινέας και ό βοηθός του λο- χίας Χρηστέας εϊπαν, δτι επασχα από γαστρικό πυρετό. Τό 390 διάρκεσε δέκα τρείς μέρες, τις ύπόλοιπες εμεινα στό αναρρωτήριο για η)ν ανάρρω- σή μου. Ένω νοσηλευόμουν, στις αρχες του Ίούλ η ή αποστολ η πρός τη Θράκη εφυγε, ενω εγω λόγω, της αρρώστιας μου αυτης παράμει να στη Μ. 'Ασία. "Όταν βγηκα από τ' αναρρωτήριο στις 30 Ίούλη, τό σύνταγμα μου χορήγησε φύλλο πορείας για τη Στρατιωτικη Διοίκηση που εϊχε εδρα τό Άϊδίνι, δπου, σαν σπουδαστης της Νομικης που η μουν, θ' αναλάβαινα ύπηρεσία γραφέα στό δικαστικό τμη μα της Διοίκησης. Αυτό με φχαρίστησε. αφου στό έξης από στρατιώτης μάχιμου λόχου, θα. ύπηρετουσα σε γραφείο. Αυτα δμως τα περιστατικά, που ήρθαν κατα τύχη και με ρίξαν στη δύναμη του 180υ πεζικου συντάγματος, συντέλεσαν με την κατάρρευση της Στρατιας Μ. Άσίας να. παραμείνω αίχμάλωτος στους τούρκους.

15 ΈΠΙΘΕΣΗ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΩΝ ΣΤΟΝ ΤΟΜΕΑ ΝΑΖΛΙ-ΟΡΤΑΤΖΑΣ Στις 2 Αϋγουστου 1922 σιδ /κα εφτασα στο Άϊδίνι, παρουσιάστηκα στό εκεί Φρουραρχείο και ανάλαβα ύπηρεσία στο δικαστικο γραφείο της Στρα -τιωτικης Διοίκησης, του όποίου προϊστάμενος ήταν ό λοχαγός της στρατιωτικης δικαιοσύνης Γιαλιτάκης. Γνωρίστηκα με αλλους συναδέρφους και τη νύχτα της μέρας κείνης δπως και της έπόμένης 3ης Αϋγουστου κοιμήθηκα στο προαύλιο του χτιρίου που στέγαζε τη Στρατ. Διοίκηση, δπως ήταν καλοκαίρι, ξένοιαστος από νυχτερινη ύπηρεσία σε φυλάκια και περίπολα που περνουσα ώς τότε. <Η ξενοιασια δμως αύτή, τέλειωσε πολυ σύντομα. Τις πρωϊνες d)ρες της 3ης προς 4ης Αϋγουστου σήμανε ή σάλπιγγα συναγερμό. Πεταχτήκαμε απ' τον υπνο μας και έτοιμαστήκαμε με τον όπλισμό μας. Μας ανακοινώθηκε αμέσως δτι στον τομέα Ναζλι - Όρτάτζας, ανατολικα του ΆϊδιvίOυ τούρκικος στρατος επιτέθηκε ανάτρεψε τις εκεί όλιγάριθμες δυνάμεις μας και εισχώρησε στο από μας κατεχόμενο εδαφος. 'Όμως μάθαμε κατόπιν, στο. σημείο αύτο οί στρατιωτες των φυλακίων έλληνικων και τούρκικων στις δυο. δχθες του ποταμου Μαίαντρου, οι μεν απέναντι των δέ, ύπηρετουσαν οί ίδιοι πολυ καιρό και κατα κάποιο τρόπο είχαν μεταξύ των συνεννοηθεί και δεν ειχαν αιτίες να χτυπιουνται.

16 ΕΙχαν πιάσει φιλίες, συναντιωνταν στα νερα του ποταμου, δπου κατέβαιναν για τις ανάγκες των, τα λέγανε μεταξύ των και ζουσαν ετσι κάπως ει ρηνικα και φιλικά. Τις τελευταίες μέρες του Ίούλη οι τουρκοι στρατιωτες ειπαν στους δικούς μας δτι αυτοι φεύγουν και δτι θα τους αντικασταστήσουν στρατιωτες αλλων τμημάτων και συνεπως να προσέξουν και να μη επιχειρήσουν τα καθημερινα κατα τις ώς τότε συνήθειές τους, μήπως οι νέοι και αγνωστοι τουρκοι στρατιωτες τους χτυπήσουν. Άποδείχτηκε δτι ή αντικατάσταση των τούρκικων δυνάμεων εγι νε με αλλες ενισχυμένες για να γίνει ή επίθεση που εκδηλώθηκε την 3η πρός 4η Αϋγουστου. ΟΙ τούρκικες δυνάμεις προχώρησαν αρκετα σε βάθος πρό.ς τό ' Αϊδί νι, κατέλαβαν αρκετο τμήμα τής σιδικής γραμμής αλλα συγκρατήθηκαν από τις δικές μας δυνάμεις, μέχρις δτου ήρθαν από τη Σμύρνη στρατιωτικες ενισχύσεις και την ΙΙη Αϋγουστου εγινε αντεπίθεση και απωθήθηκαν οι τουρκοι σε βάθος του δικου τους εδάφους, μέχρι τής περιοχής τής πόλης Δενισλή. Έκ των υστέρων αποδείχτηκε δτι ή επίθεση αυτη των τούρκων εγινε για αντιπερισπασμό (δπως λέγεται στη στρατιωτικη ταχτικη) και απασχόληση των έλληνικων στρατιωτικων δυνάμεων, γιατι οι τουρκοι επρόκειτο να ενεργήσουν την γενικη επίθεσή των στό μέτωπο του ' Αφιόν - Καραχισάρ.

17 ΕΠΙΘΕΣΗ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΩΝ ΣΤΟ ΜΕΤΩΠΟ ΤΟΥ ΑΦΙΟΝ ΚΑΡΑΧΙΣΑΡ Τι1ν 13 Αϋγουστου την περάσαμε ησυχα και τό βράδυ κοιμηθήκαμε ξένοιασνοι, γιατι από τις. 3 μέχρι 12 Αϋγουστου είμαστε σε διαρκη επιφυλακη και άϋπνοι. Τίς πρωϊνες d)ρες ξημερώνοντας. ή 14 Αϋγουστου, δπως κοιμώμουν στην αυλη του χτιρίου της Στρατ. Διοίκησης, ξύπνησα με τό κουδούνισμα τηλεφώνου που ηταν εκετ κοντα και ά κουσα τόν τηλεφωνητη ν' απαντά : Τί; εγκαταλείφτει τό Άφιόν ; Ή είδηση βεβαιώθηκε και διαδόθηκε αμέσως στό στρατό και τους κατοίκους της πόλης Άϊδίνι. 'Όλοι είχαμε την αίστηση δτι φεύγουμε όριστικα άπό τη Μ. Άσία. πως δμως θα γίνει αυτη ή φυγή ; Και τι συνέπειες θα εχει γενι κα και για τόν καθένα μας ; Οϊ ελληνες κάτοικοι της πόλης Άϊδίνι αμέσως άρχισαν να. έτοιμάζονται για να φύγουν μαζι με τό στρατό 11 και πριν απ' αυτόν. Μάζευαν σε μπόγους τα πράγματά των, ρουχισμό και άλλα και τους σώριαζαν στό σιδηροδρομικό σταθμό, με την ελπίδα δτι θα κατόρθωναν να τα πάρουν μαζί τους. Άπό την έπομένη, ενω ακόμη δεν είχε δοθεί καμια διαταγη για σύμπτυξη και υποχώρηση, αί ελληνες κάτοικοι της πόλης Άϊδίνι ώς και άλλοι χριστιανοί, ανέβαιναν στους σιδηροδρομικους συρμου ς που αναχωρουσαν για τη Σμύρνη, παρατώντας στό χωρο του σταθμου τα υπάρχοντά τους και

18 το χειρότερο βάζοντας φωτια στα σπίτια των για να μη τα βρουν ακέραια οί τουρκοι. Προσπάθειες στρατιωτικών τμημάτων να σβύ σουν τις πυρκαγιες δεν εφερναν κανένα αποτέλε -σμα. Συνέπεσε να εχει κατέβει στη Σμύρνη για να λάβει μέρος σε διαγωνl σμο εισαγωγης μαθητών στη Σχολη Ευελπίδων ό στρατιώτης γραφέας του στρατοδικείου Άϊδινίου Βαγγέλης Σταμάτης. Έπέ 'στρεψε στο Άϊδίνι μετα τις 14 Αϋγουστου, σταν είχε πλέον γνωστει ή κατάρρευση του μετώπου στο Άφιον Καραχισαρ και ή ύποχώρηση του στρατου μας. Άπ' σσα δε ειχε αντιληφτει κατα την παραμονή του στη Σμύρνη και κατα τη διαδρομη -της έπιστροφης του στο Άϊδίνι, μας πληροφόρησε -στι ό στρατός μας εχει διαλυθει, φεύγοντας προς -τη θάλασσα και το χειρότερο στι οί στρατιώτες «πετουν τα σπλα τους». Δεν θέλαμε να πιστέψουμε αυτή τη φοβερη -πληροφορία. Πώς ήταν δυνατό, στρατιώτες που βρίσκονται σ' έχθρικη χώρα, που την πατρίδα -τους προς την όποία θα έπέστρεφαν την χωρίζει -θάλασσα, να πεταν τα σπλα τους στα όποια, και,μόνο μπορουσαν να έλπίζουν για την ασφάλειά τους; 'Άν αυτο ήταν αλήθεια, τουτο σήμαινε στι 'παραδίδονταν στον τυχόντα έχθρό, στους αντάρτες -τούρκους fι τους φανατισμένους τούρκους χωριχούς. Ό χώρος του σιδηροδρομικου σταθμου Άϊδι -νίου, που ήταν τόσο ευρύχωρος ωστε μπορουσαν

19 να σταθμεύουν 11 να κινουνται σύγχρονα πέντε σιδηροδρομικοι συρμοί, είχε γεμίσει απο τους μπόγους που παράτησαν εκεί φεύγοντας οι ελληνες κάτοικοι Άϊδινίου και της περιοχης και οί πυρκαγιες στην πόλη συνεχίζονταν παρα τις προσπάθειες στρατιωτών να τις σταματήσουν. Στις 22 Αϋγουστου λοχίας του Γενικου Στρατηγείου εφερε απο τη Σμύρνη τη δια1αγη υποχώρησης τών προς τον Μαίνατρο στρατιωτικων δυνάμεων και ή όποία θ' αρχιζε την 24ην Αϋγουστου ήμέρα Τετάρτη. ΟΙ στρατιωτικες δυνάμεις. που κ :. ατείχαν τις πέραν και ανατολικα απο τ' Άϊδίνι θέσεις ητοι τμήματα του 180υ πεζικου συντάγματος, ενα τάγμα του 310υ πεζικου συντάγματος το όποίο κατείχε τον τομέα της Όρτάτζας και μια πυροβολαρχία βαρέος πυροβολικου ή όποία βρισκόταν στ11ν περιοχη Μπουλαντάν, βράδυναν την προς το ' Αϊδίνι σύμπτυξή τους, γιατι τα βαρυα πυροβόλα δεν ήταν εϋκολο να μετακινηθουν, και για τουτο τελικα παρατήθηκαν εκεί, αλλα κυρίως γιατι τα τμήματα αυτα στη\. υποχώρησή τους προσβάλλονταν απο ατάκτους τούρκους αντάρτες και αναγκάζονταν να μάχονται. Κατόρθωσαν δε να συγκεντρωeouv εξω απο το Άϊδίνι τ11 νύχτα τίίς 24ης προς η1ν 25ην Αϋγουστου. <ο στρατιωτικος διοικητης συντ Ιρχης Ζεγκίνης ξέδωκε διαταγη υποχώρησης εκείθεν προς την Σμύρνη την 25η Αϋγουστου ώς ακολούθως : <Η στρατιωτικη διοίκηση με το επιτελείο της, το τάγμα του 310υ πεζικου συντάγματος, οι αξιω-

20 ματικοι και οι αντρες του εγκαταλειφθέντος βαρέος πυροβολικου ώς και τό προσωπικό μερικων αλλων υπη ρεσιων θ' αναχωρουσαν με σιδη Ρ Ικό συρμό ό όποιος θα ξεκινουσε τό πρωι της 25ης Αϋγουστου. Τό 180ν σύνταγμα, του όποίου διοικητης ηταν ό συνταγματάρχης Θεοδώρου θα υποχωρουσε πεζοπορικα και κατα την πορεία του θα συμπαράσερνε τμηματικα τις πρός τόν Μαίαντρο και την περιοχη των Σωκίων δυνάμεις μας. Άνάφερε δε 11 διαταγη αυτη (Όπως Όριζε ή δια1αγη του Γενικου Στρατηγείου) Ότι Όλα αυτα τα τμήματα θαφταναν στό Τουρμπαλι (Όπου σιδηρ Ικός σταθμός με διακλάδωση των δύο σιδηρ ικων γραμμων πρός Άϊδίνι και Όδεμήσι ), Όπου θα ένουντο 1) με την 2αν Μεραρχία (την όποία διοικουσε ό συνταγματάρχης Στυλιανός Γονατας), ή όποία περιλάμβανε και τα δύο αλλα τάγματα του 31 ου συντάγματος, 2) με το εμπεδο σύνταγμα του Β' σώματος στρατου (διοικητης συντ Ιρχης Φιφης) και 3) με τμήματα χωροφυλακης, οί όποιες Όλες αυτες οί δυνάμεις θα ϋποχωρουσαν δια της πεδιάδας του Κάϋστρου (ποταμου). Έκεί στ?! Τουρμπαλί, Όριζε ή διαταγη του Γενιι<οΙ; Σ' ρατηύείoυ ρα παράμεναν Όλες αυτες οι δυνάμεις και θό. ξασφάλιζαν τις πρός Σμύρνη και Έρυθραία διόδους. Ό στρατιωτικός διοικητης συνταγματάρχης, Ζεγκίνης με διαταγή του Όρισε όνομαστικα δέκα στρατιωτες να τόν ακολουθουν και να βρίσκοντα πάντα υπό τις αμεσες διαταγές του, για να χρη σιμοποιουνται ώς αντιγραφείς των διαταγων του πρός

21 τα τμήματα. Μεταξυ των δέκα αυτων στρατιωτων ήμουν και γω και για τουτο κατέχω, δλες τις λεπτομέρειες της υποχώρησής μας, μέχρι της αιχμαλωσίας μας και κατ' ανάγκη και τα της αιχμαλωσίας στην όποία εζησα στην Τουρκία μέχρι τη ς 6ης Άπρίλη 1923.

22

23 ΥΠΟΧΩΡΗΣΗ ΠΡΟΣ ΣΜΥΡΝΗΝ ΤΟΥ 180υ ΠΕΖ. ΣΥΝΤ jματοσ Κ.λ.π. ΣΤΡΑΤ. ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΩΝ ΤΟ πρωι της 25 Αϋγουστου επιβιβαστήκανε σε άμαξοστοιχία τα τμήματα που όριζε ή διαταγη και αναχώρησαν. την ιδια μέρα και (κατα ωρα 31/2 μ.μ. εφτασαν στο σιδηρ /κο σταθμο Τζελάτ, δεύτερο σταθμο απο Τουρμπαλι προς Άϊδίνι. Μόλις στάθμευσε ή άμαξοστοιχία το εκεί έλληνικο στρατιωτικο φυλάκιο μας πλη ροφόρησε ότι απο Φρες πρωϊνης εβαλε κατα του Τουρμπαλι ενα 11 δύο πυροβόλα. Άλλα και μεις πλέον ακούγαμε τον κρότο των βολων πυροβόλου. 0 διοικητί1ζ Ζεγκίνης εσπευσε στο εκεί στρατιωτικο τηλέφωνο: και μίλησε με τον στο Τουρμπαλι τηλεφωνητη ό όποιος του ειπε ότι ε,κεί βρισκόταν μόνο το εμπεδο σύνταγμα πεζικου Β' σώματος στρατου και; δύναμη χωροφυλακης. Συνολικη στρατιωτικη δύ-; να μη αντρες ύπο τόν διοικητη συνταγματάρχη Φιφη και ότι απο ωρας 10 πρωϊνης βλήθηκε απο εχθρικο πυροβολικο και διαλύθηκε' πρόστεσε δε ό τηλεφωνητης «κ' εγω αυτη τη στιγμη παίρνω το τηλέφωνο και φεύγω, γιατι οί τουρκοι μπηκαν στο Τουρμπαλί». Τότε ό διοικητης Ζεγκίνης με το επιτελείο του πηρε την απόφαση όπως όλη ή δύναμη που μεταφερόταν σιδηρ /κα παραμείνει εκεί στο Τζελατ και ή άμαξοστοιχία να επιστρέψει στο Μπαλατζικ και

24 παραλάβει απ' εκεί και μεταφέρει το συντομώτε- ρο τό πεζοπορικα ύποχωρουν 180ν πεζικό σύνταγμα. Αυτο και εγινε μείναμε εκεί τη νύχτα της 25 προς 26 Αί5γουστου και ή άμαξοστοιχία με περισσότερες διαδρομες που εκανε όλη τη νύχτα μετάφερε στό χώρο αυτόν που σταθμεύαμε όλες τις δυνάμεις, ωστε το πρωι 26 Αί5γουστου ήσαν εκεί συγκεντρωμένα : Ή στρατιωτικη διοίκηση, τό 180ν πεζικό σύνταγμα, αξιωματικοι και στρατιώτες του βαρέος πυροβολικου που εγκαταλείφτηκε στο Μπουλαντάν, ύπό τόν λοχαγό Οικονομίδη, μια ήμιλαρχία ίππικου μια πυροβολαρχία (4 πυροβόλα) πεδινου πυροβολικου ύπο τον λοχαγό Παπανικολάου, ουλαμός (δύο πυροβόλα, τό ενα άχρηστο λόγω βλάβης) όρειβατικου πυροβολικου ύπο τον ανθυπολοχαγό Λιούμπη, ενα τάγμα του 310υ πεζικου συντάγματος ύπο τον ταγματάρχη Κ. Παπαδόπουλο, μια διμοιρία τηλεγραφητών και όλη ή δύναμη χωροφυλακης που ειχε διατεθεί στη περιοχη Μαίαντρου - Άϊδινίου. <Η όλη δύναμη σε άντρες κατα βεβαίωση σε μένα του λοχία του επιτελείου Γιώργου Κωνσταντινίδη ήταν άντρες με πλήρη όπλισμό και πολεμοφόδια και έξηντα (60) πολυβόλα. Στη διάρκεια της νύχτας 25 πρός 26 Αί5γουστου που γινόταν ή συγκέντρωση τών δυνάμεων, έπειδη, ή πρός Τουρμπαλι τηλεφωνικη συγκοινωνία Τι ων κομένη, ό διοικητης Ζεγκίνης διάταξε και κινήθηκαν για την αποκατάσταση της τηλεφω-

25 νικης συγκοινωνίας μόνον δέκα στρατιώτες τηλεγραφητες με συνοδεία είκοσι εξη (26) στρατιωτών πεζικου με επι κεφαλης λοχία. Αύτοι δμως καθως προχώρησαν μέσα στην πεδιάδα σε θέση κάπως δασωμένη, συμπλάκηκαν με ατάκτους τούρκους και πολεμουσαν δλ η τη νύχτα, χωρις να μπορέσουν να προχωρήσουν και γι' αύτο υποχώρησαν. Ξημέρωσε ή 26η Αϋγουστου μέρα Παρασκευη και ή συγκέντρωση Όλων τών στρατιωτικών δυνάμεων είχε πραγματοποιηθεί, ακολουθουσε Όμως και πληθος πολιτών, οί όποίοι παρατουσαν τις πόλεις και τα χωριά των και κατέβαιναν προς την Σμύρνη υπό την προστασία του στρατου, ελπίζοντας σωτη ρία! <Η διοίκηση εστειλε προς τα μπρος για αναγνώριση μόνο μια διμοιρία υπο τον ανθυπ Ιχαγο Σέρβο. Καθως Όμως ή διμοιρία προχώρησε συνάντησε αντίσταση και επειδη απέναντί μας φάνηκαν 'Και λίγοι τουρκοι καβαλλάρηδες στάλθηκαν ακόμη δυο λόχοι απο το τάγμα το όποίο διοικουσε ό ταγματάρχης πεζικου Βαμβακόπουλος. <Η δύναμη αυτη μαχόμενη προχωρουσε, εβαλε δε μερικες βολες και το πυροβολικό μας με τις όποίες ανάγκασε σε φυγη τους τούρκους καβαλλάρηδες. <Η Όλη φάλαγγα έτοιμάστηκε για πορεία προς το Τουρμπαλί, ή άμαξοστοιχία δμως μέσα στην όποία ησαν τραυματίες, ασθενείς και βοηθητικες -υπηρεσίες θα παρέμεινε στο σημείο που ειχε στα-

26 θμεύσει και θαρχόταν στο Τουρμπαλι αφου καταλάμβανε αυτο ό στρατός. Κατα το μεσημέρι και πριν να ξεκινήσει ή κύρια φάλαγγα είδαμε αεροπλάνο (πρcφανώς έλληνικό), το όποίο πετουσε με κατεύθυνση από Σμύρνη προς Άϊδίνι σε μεγάλο ϋψος. Κανεις δεν αντιλήφτηκε αν μας εριξε τίποται. Κατα. ωρα l1f2 μ.μ. ή φάλαγγα ξεκίνησε και βάδιζε σε δρόμο προ.ς τους πρόποδες τών βουνών αριστερα της σιδηροδρομικης γραμμης. Οί πλαγιοφύλακές μας βάδίζαν, ή προς τα δεξια της φάλαγγας επι τη σιδ ικης γραμμης ή δε πρός τ' αριστερα της φάλσ;tγας έπι της πλαγιας τών βουνών. Κατα την πορεία ή προς τ' αριστερα πλαγιοφυλακη συμπλάκηκε με ατάκτους τούρκους και ώς εκ τούτου ή πορεία μας επιβραδυνόταν αρκετά, αφου και τό πυροβολικό μας αναγκαζόταν να στα- 1. "Οτocν γύρισoc άπο την ocίχμocλωσίoc στην 'Aθ νoc δ κocτα. το 1922 λοχocγος του μύjχocνικoυ XOCL τώρoc τocξίocρχος έ. ά. ΔΎjμ τpιoς Γεωργocντας δ δπο'i:ος τότε ύπύjpετoυσε στο.γενικο ΣΤΡOCτ'Υ)γε'i:ο στ' ΣμύpνΎj, μου βεβoc ωσε;στι το άεροπλανο ocυτο μετέφερε xoct εριξε προς το \ 180ν σσντocγμoc Sιocτocγη με την οποιoc, το ' Γ εν. ΤΡOCΤΎjγειο _. γνωρι, ζ ε προς, ocυτο " : ι( υτι μετoc βλ' Ύj.- Σ θύjκε δ Sρόμος aπισθοχώρύ)cfyjζ της 20cς Μερocρχίocς (SΙΟΙΚΎJT' ς συντ Ιρχης Σ. Γονocτας) SΎjλocsη στι sεν θα. aτ.ισθοχωρουσε SLιX της πεsιιχ30cς του ΚιΧϋστρου άλλα..slιx της βορειότερocς πε3ιιχ3ocς του'έρμου ( τoι Ούσακ - Φιλoc3έλφειoc - MocYVΎjcrlOC - Σμύρνη) κocι συνεπως το 180ν σύντocγμoc 3εν πρόκειτο, ώς <Jριζε -ή πρoηγoύμενύj ιocτocγη να. συνocντύjθε'i: με ocυτη στο Τουρμπocλι και 2) κocτόπιν τούτου το 180ν σύντocγμoc 3ιIΧτασσ6τocν να συνεχίσει την aπισθοχώρη του προς ΣμύρνΎj - Έρυθρocίoc κocτ' έκτίμησ του.

27 θμεύει και να βάλει κατ αυτων. <Η πορεία μας συνεχίστηκε και κατα τις 9-10 μ.μ. σταθμεύσαμε σε πεδινό χωρο αριστερα του Τουρμπαλί. 'Όλη Όμως τι) νύχτα τα τμήματα τα όποια απο τό Τζελατ που είμαστε ειχαν σταλθει πρός Τουρμαπλι μάχονταν και απο τόν πάταγο της μάχης φαίνονταν Ότι δεν ειχαν πετύχει αποτέλεσμα για '(ατάληψη και εκκαθάριση του Τουρμπαλι από τις εχθρικες δυνάμεις. Γι' αυτο κατα ωρα δύο (2) μετα τα μεσάνυχτα κοινοποιήθηκε διαταγη επίθεσης το πρωι κατα του Τουρμπαλι από ισχυρες δυνάμεις. Πρι- Όμως να φέξει αναγγέλθηκε Τι κατάληψη του Τουρμπαλι υπό των μαχομένων και ετσι ματαιώθηκε κάθε κίνηση για τη γενικη επίθεση, εξακολουθουσε Όμως ν' ακούγονται αραωι πυροβολισμοι κατα διαστήματα. <Η άμαξοστοιχία Τι όποία από τό Τζελατ ειχε μετακινηθει τη νύχτα και μέσα από εχθρικα πυρα ειχε φτάσει στό Τουρμπαλί, μόλις εφεγγε το πρωι θ' αναχωρουσε για τη Σμύρνη, οί δε κύριες δυνάμεις του στρατου, θα εμπαιναν στό Τουρμπαλί, και θα καταλάμβαναν θέσεις, σύμφωνα με τη διαταγη του Γενικου Στρατηγείου, αν και οί προ υποθέσεις που Όριζε δεν υπηρχαν πιά. Διότι, ό τηλεφωνητης, ειχε δόσει την πληροφορία Ότι το εμπεδο σύνταγμα πεζικου Β' σώματος στρατου, που ηταν εκ ει προσβλήθηκε από τούρκικες δυνάμεις ατάκτων και εφυγε πρός Σμύρνη, δυνάμεις δε της 2ας μεραρχίας δεν φάνηκαν κάπου εκει Φανερο δ' επι πλέον ηταν δτι τα γύρω της περωχης του Τουρμπαλί"

28 'Που βρισκόμαστε, τα κατείχαν τούρκικες δυνάμεις οργανωμένων ανταρτών. "Όταν δμως τό πρωι της 27 Αϋγουστου ήμέρα Σάββατο ξεκίνησε ή άμαξοστοιχία από. Τουρμπαλι πρός Σμύρνη, μόλις προχώρησε λίγο διάστημα και πλησίαζε σε γέφυρα, που ηταν μπρός της, ξετροχιάστηκε και σύγχρονα ακούστηκε δυνατός κρότος, εκρηξη και ή Ύέφυρα ανατινάχτηκε. Τό σύνταγμα η)ν ιδια στιγμή, σε φάλαγγα κατα τετράδες τό κύριο σώμα του, είχε αρχίσει η)ν πορεία του πρός τό Τουρμπαλί. Δεν είχε δμως προχωρήσει πολυ και από τα,δεξια της σιδ ικης γραμμης υψώματα αρχισε να βάλλεται από εχθρικό πυροβόλο. Τότε, επειδη ή δλ η φάλαγγα του συντάγματος ήταν εκτεθειμένη, ή διοίκηση διάταξε οπιστοχώρηση στα πίσω υψώματα και τουτο εγινε. Ή διοί -κηση μ' δλο τό επιτελείο της αξιωματικους και στρατιώτες, μεταγωγικά της κλπ. στάθηκε πάνω σε λόφο και διάταξε τό πυροβολικό μας να βάλει -κατα τών απέναντι εχθρικών θέσεων. Άμέσως ρίχτηκαν μερικες βολες και μ' αυτες διαλύθηκε και τμημα καταβαλλάρηδων που είχαν φανεί στην απέναντι πεδιάδα και πλησίαζαν τη σιδ ικη γραμμή. Τό εχθρικό. πυροβόλο εξαχολουθουσε να βάλει χωρις δμως να μας προξενεί απώλειες. Ή ωρα θα ήταν περίπου 11 π.μ. δταν δλη ή φάλα'υγα, δπως πιστοχώρησε, βρισκόταν συγκεντρωμένη στην πλαγια του λόφου και τότε ακουσα τόν επιτελάρχη της διοίκησης, ταγματάρχη πεζι 'κου Σιώρην να λέει προς τόν διοικητη Ζεγκίνη :

29 «πρέπει να επιταχύνουμε την πορεία μας προς τη Σμύρνη, αφου επιτεθουμε και διαλύσουμε αυτους τους λίγους που φάνηκαν μπρός μας». τη στιγμη. κείνη εφτασε ό ταγματάρχης Βαμβακόπουλος μαζι με τον λοχαγό Σταυριανόπουλο, οι όποίοι με τις δυνάμεις που διοικουσαν μάχονταν την νύχτα στο Τουμπαρλί. Δεν μπορω να ξέρω τι είχε συμβεί μεταξυ αυτων και του διοικητου του συντάγματός των Θεοδώρου, ακουσα δμως το Βαμβακόπουλο να λέει προς τον Ζεγκίνη. «ΤΙ κατάσταση είναι αυτή ; μ' εχετε δλη τη νύχτα εκε'ί κάτω χωρις να ύπάρχει λόγος, πρέπει το ταχύτερο να βαδίσουμε εμπρός». Και ό Ζεγκίνης απαντώντας του είπε δτι θα του αφαιρέσει τη διοίκηση (εvνooυσε του τάγματός του). <ο Βαμβακόπουλος θύμωσε στράφηκε προς το μέρος που 11ταν ή φάλαγγα και φώναξε ".ους αξιωματικούς του, οι όποίοι και εσπευσαν κοντά του. Και απαντώντας στην απειλη του Ζεγκίνη του είπε : «Σείς θα μου αφαιρέσετε τη διοίκηση fι εγω θα καταργήσω τη. δική σας, εγω εμαθα να πολεμω». Τότε ό συνταγματάρχης Θεοδώρου κινήθηκε προς τον Βαμβακόπουλο, τον αγkά ιασε και δεν ακουσα τι του είπε, πάντως δλοι ήσύχασαν και αποφασίστηκε ή αμεση προς τα μπρος πορεία. Έδόθη ή διαταγη πορείας και τάχτηκαν εμπροστοφυλακη τα τάγματα : 1) το του 31 ου συντάγματος ύπό τον ταγματάρχη Κ. Παπαδόπουλο και 2) το του 180υ συντάγματος ύπο τον ταγματάρχη Βαμβακόπουλο. Μόλις ξεκίνησε ή φάλαγγα το εχθρικο πυροβόλο αναγκάστηκε απο τις βολες του

30 δικου μας ορειβατικου, ύπό τόν ανθυπιχαγό Λιούμπη, να σιγήση. Ή φάλαγγα προχωρουσε ενω η εμπροστοφυλακή μας αναπτυγμένη σε ακροβολισμό συνεχως μάχονταν ακούγονταν δε και κρότοι πολυβόλων του έχθρου. 'Ήσαν αντάρτες τουρκοι, στρατιωτικα οργανωμένοι από περιβόητο στην περιοχη Αϊδινίου - Όδεμησίου τουρκο λοχαγό με τ' δνομα Πεχλιβάν. "Ήταν δμως, να θαυμάζει κανεις την πειθαρχία στις κινήσεις και τα άλματα πρός τα μπρός των δυό μας ταγμάτων τα όποια μάχονταν ακροβολισμένα σε μια γραμμη σα νακαναν γυμνάσια, χωρις να ξεφεύγει από την 'ίσια γραμμη οϋτε ενας στρατιώτης. Eτσι ξουδετερώθηκαν οί τουρκοι που επιχείρησαν να μας εμποδίσουν να προχωρήσουμε, με αρκετες απώλειές τους σε νεκρους και τραυματίες και η φάλαγγά μας με δλες τις δυνάμεις της εφτασε κατα ωρα 4 μ.μ. σε πεδινό μέρος δεξια του σιδηρ ικου σταθμου Καγιας και η διοίκησή μας διάταξε στάθμευση και καταυλισμό για να διανυχτερεύσουμε εκει και συνεχίσουμε την πορεία μας την επομένη. τουτο ηταν μοιραιο σφάλμα έξ αίτίας του όποίου αλλα και α'λλων που εγιναν την επομένη, τό σύνταγμα μα; αιχμαλωτίστηκε από τους τούρκους. Γιατι διατάχτηκε αυτη η στάθμευση που την θεωρουμε μοιραιο σφάλμα; Απ' δσα ακούσαμε τότε από αξιωματικους του επιτελείου, η διοίκηση επειδη δεν ειχε καμμια

31 συγκεκριμένη πληροφορία για τη θέση και πορεία της 2ας μεραρχίας που ή διαταγη του Στρατηγείου δριζε δτι θα την συναντούσαμε στό Τουρμπαλί, ηθελε, με αμφιβολίες βέβαια, να πιστεύει δτι ή 2α μεραρχία βρισκόταν πίσω μας και γι' αυτό διάταξε την στάθμευση με την ελπίδα δτι θα συνδεόμαστε μ' αυτή. Έκ των ύστέρων εχει βεβαιωθεί δτι τό Γενικό Στρατηγείο με νεώτερη διαταγή του μετάβαλε την πορεία της 2ας μεραρχίας και την διάταξε αντι να ύποχωρήσει δια της πεδιάδας του Κάϋστρου, να κατέβει δια της πεδιάδας του "Έρμου, δηλαδη ν' ακολουθήσει την γραμμι1 ουσακ - Φιλαδέλφειας - Μαγνησίας - Σμύρνης. Αυτη δμως ή διαταγή, δεν λήφτηκε ποτε απο τη δική μας διοίκηση. " Α ν δεν γινόταν αυτη ή στάθμευση ωρα 4 τό απόγευμα, αλλ' αντίθετα συνεχίζαμε, την πρός Σμύρνη πορεία μας, κατ' ανάγκη θα συνδεόμαστε με το σύνταγμα του συνταγματάρχη Ν. Πλαστήρα, τό όποίο δπως είναι βεβαιωμένο, προς τό βράδυ της 11μέρας εκείνης πέρασε από τ' ανω της Σμύρνης ύψώματα, χωρις να πλησιάσει την πόλη, και συνέχισε την πορεία του προς Έρυθραία. Με τη διαταγη που δόθηκε για στάθμευση και διανυχτέρευση τα τμι1ματα της φάλαγγας πηραν θέσεις για καταυλισμό κατα τρόπο που σχημάτισαν τεράστιο κύκλο και πηραν επίσης τα μέτρα ασφαλείας των. eh διοίκηση με το επιτελείο εμεινε στο εσωτερικο του κύκλου. Έκεί βέβαια βρισκόμουν καιγω και καθως στεκόμουν σε κάποια απόσταση από τους συναδέρφους μου με τις θλι-

32 βερες σκέψεις μου περι του τί θα επακολουθουσε, διψουσα πολυ και νερό δεν ετχα. Άπό αρκετα μακρυνη απόσταση, μέσα στόν κύκλο του καταβλησμου ειδα να καλπάζει ενας καβαλλάρης με κατεύθυνση πρός τό μέρος που βρισκόμουν. Είχα πάντα μεγάλη αγάπη για τ' άλογα, και για τουτο ασυναίσθητα παρακολουθουσα βλέποντας τόν ώ ραίό αυτόν καβαλλάρη που Όσο πλησίαζε τόν' εβλεπα σαν πραγματικό κένταυρο. 'Όταν με πλησίασε ακόμη πρόλαβα, πριν να με προσπεράσει, ν' αντιληφτω Ότι μπρός στη σέλα του αλόγου του κρέμονταν δυό παγούρια. Σήκωσα τό χέρι μου Όταν πια, ηταν μπρός μου και σ'cαμάτησε. Ξακολουθουσα να θαυμάζω την όμορφια του λεβεντόκορμου νέου Όσο και τό περήφανο αλογό του και τόν παρακάλεσα, αν μπορουσε, να μου δώσει νερό να πιω. Καθως Όμως αντικρυζόμαστε κατάματα, σύγχρονα αναγνωριστίικαμε και σύγχρονα ειπαμε ό ενας στόν άλλο : κείνος, εισαι ό Βασίλης; καιγώ, είσαι ό χρηστος ; "Ήταν ό χρηστος Μπαμπανικολός από τό Παρθένι ' ΑρκαδίαςΙ. Μακρυνός συγγενής μου, στρατευμένος νωρίτερα από μένα, σαν μεγαλύτερός μου που ήταν. Μου εδωσε τό ενα παγούρι του γεματο νερό και μου είπε. «Με πέντε - εξη συναδέρφους μου, ' Απόγονος όπλοιρχ"f)γου άγωνιστου στην ΈποινάστοισΊ) του

33 οί δυο απ' αυτους κατάγονταν απ' το Σεβδίκιοϊ\ προχωρήσαμε να φτάσαμε στο χωριό τους. "Όταν δμως φτάσαμε στο σιδηρ /ΚΟ σταθμο του χωρ_ γιου, συναντήσαμε τούρκικη περίπολο από 6-8 αντρες οί όποτοι ειρηνικα μας είπαν να_ παραδο- θουμε, γιατι ό τούρκικος στρατος από το πρωι. της μέρας κείνης (27 Αϋγουστου ημέρα Σάββατο) μπηκε στη Σμύρνη. 'Ότι εκε'ί ύπάρχει συμμαχικη επιτροπη στην όποία οί ελληνες στρατιωτες πα-ο ραδίνουν τον όπλισμό τους και ελεύθεροι επιβιβάζονται σε έλληνικα πλο'ία και φεύγουν για την' Έλλάδα. Φυσικα δεν παραδοθήκαμε και πηγαίνω τώρα να τ' αναφέρω στη διοίκηση». - Και πράγματι προχώρησε και ανάφερε τ' ανωτέρω στον ίδιο τον διοικητη Ζεγκίνη και το επιτελε'ίο του. την νύχτα ό διοικητης κάλεσε δλους τους ανωτέρους αξιωματικους στο επιτελετο και συσκέφτηκαν. Οί δέκα στρατιωτες γραφε'ίς βρισκόμαστε εκε'ί και παρακολουθήσαμε δλη τη συζήτησή των κατα τη\- σύσκεψη. Προτάθηκε να μη βαδίσουμε προς τη Σμύρνη, αφου ειναι θετικη ή πληροφορία δτι αυτη καταλήφτηκε από τούρκικο στρατό, αλλα ν' ακολουθήσουμε δρόμο, 6χι βέβαια άμαξητόν, ό όποιος. από του Σεβδήκιο"ί μέσω των εξω και ανω της Σμύρνης ύψωμάτων όδηγουσε προς την Έρυθραία. 1, Χωριο μεσ'ήμβριο ιχνατολικα της Σμόρνης, οεότερος σιοηροορομικος σταθμος ιχπο Σμόρνη προς, ΑϊΟίνι. Στον κά.μπο τοu jjταν έλληνικο στρατιωτικο ιχεροορόμιο.

34 'Ό Ζεγκίνης, πρός τη γνώμη του όποίου συμφωνουσε και ό διοικητης του 180υ πεζικου συντάγματος Θεοδώρου, ειπεν δτι δεν συμφωνει πρός αυτη τη γνώμη, γιατι δεν μπορει να εγκαταλείψει τό υλικό. Έννοουσε βέβαια τα τέσσερα πεδινα πυροβόλα που δεν θα ητο δυνατό να κινηθουν σε τέτοιο δρόμο. Και σε γνωμες άλλων αξιωματικων που του συνιστουσαν ν' ακολουθηθει ό δρόμος πρός Έρυθραίαν τόν ακούσαμε που ειπε δτι «δεν θα πάω στα βουνα να γίνω τσέτης». Με τη γνώμη αυτη του Ζεγκίνη συμφώνησε και ό λοχαγός Κατσίκας.. Τελικα στη σύσκεψη αυτη αποφασίστηκε δ πως τό πρωι 28 Αϋγουστου ήμέρα Κυριακη νο. συνεχιστει ή πορεία μας πρός τη Σμύρνη. Ό λοχαγός του επιτελείου Συγγελάκης υπαγόρευσε σε μας τους γραφεις τη σχετικη διαταγη την όποία και κοινοποιήσαμε σ' δλες τις μονάδες. <Η διαταυη αυηί δριζε δτι «ή φάλαγγα θα βαδίσει με την ίδια διάταξη της προηγούμενης μέρας και συνιστουμε στους στρατιωτες να μην απομακρύνονται των τμημάτων των, διότι κατα πληροφορίας ό εχθρός κατέχει την Σμύρνη». <Η διαταγη αυτη μας εκανε κακη εντύπωση και.οί στρατιωτες του επιτελείου, που είχαμε κάποια πειρα, την σχολιάζαμε και απορούσαμε για τό λόγο, πως αφου «κατα πληροφορίες ό εχθρός κατέχει τη Σμύρνη» και βαδίζουμε «πρός Σμύρνην», γιατι δεν κοινοποιήθηκε από τη διοίκησή μας διαταγη επιχειρήσεων με αντικειμενικό σκοπό να,ανακαταλάβουμε τη Σμύρνη ; ''Αν δεν πρόκειτο να

35 μπουμε στη Σμύρνη, γιατι' δεν φεύγαμε αριστερά μας πρός την Έρυθραία ; Σύμφωνα με αυτη τη διαταγη τό πρωι της 28ης Αϋγουστου, μέρα Κυριακή, ξεκίνησε ή φάλαγγα με την ίδια διάταξη της προηγούμενης μέρας. Έμπροστοφυλακη και' αριστερα πλαγιοφυλακη τό τάγμα Βαμβακόπουλου και δεξια εμπροστοφυλακη και πλαγιοφυλακ:η τό τάγμα Κ. Παπαδόπουλου. Φτάσαμε στό Σεβδίκιο ί, δεύτερο σιδ /κό σταθμό από Σμύρνη πρός 'Αϊδίνι. Λίγο πριν πλησιάσουμε είδαμε άμαξοστοιχία να φεύγει από τό σταθμό πρός την Σμύρνη. Κοντα στο σταθμό βρίκαμε γέροντα ελληνα, ο οποίος μας ειπε δτι Ο σιδηρ /κός συρμός που εφυγε, μετάφερε τούρκους στρατιώτες και από τους οποίους ακουσε τα 'ίδια που είχε ειπεί ή τούρκικη περίπολος στους καβqλλάρηδες μας. Μας ειπε δέ Ο γέροντας δτι οι τουρκοι παράλαβαν στην άμαξοστοιχία και τους εκεί ελληνες στρατιώτες τηλεγραφητές αφου τους πηραν τα δπλα. "Οταν προχωρήσαμε μετα τό Σεβδίκιοϊ αρχίσαμε να βλέπουμε κάτω στό χώμα κατα διαστήματα δπλα έλλ ηνικά. 'Ασφαλώς είχαν πεταχτεί από στρατιώτες τμημάτων που ειχαν περάσει προηγούμενα απ' εκείό Ένώ προχωρουσε 11 φάλαγγα, Ο λοχαγός διοικητης της πεδινης πυροβολαρχίας Παπανικολάου ηρθε και ανάφερε στο Ζεγκίνη δτι τ' αλογα της πυροβολαρχίας, που δέν είχαν τροφη από πριν τρείς μέρες, δέν μπορουσαν να σύρουν τα πυροβόλα και στό πρώτο εμπόδιο του δρόμου σταμάτησαν., Αμέσως Ο Ζεγκίνης του ειπε να ξεζέψει τ'

36 άλογα!! δηλαδη να παρατήσει τα πυροβόλα, ενώ τη νύχτα πριν λίγες &ρες στη σύσκεψη των αξιωματικων δεν είχε δεχτεί την πρόταση, να μη βαδίσουμε πρός τη. Σμύρνη αλλα ν' ακολουθήσουμε τον ορεινό δρόμο προς την Έρυθραία, με την δικαιολογία από. μέρους του «δτι δεν εγκαταλείπει τό. υλικό». ΕΙδα τόν λοχαγό ΠαπαVΙKOλάOυ να φεύγει με δάκρυα στα μάτια του. "Όπως αποδείχτηκε μετα δεν ξέζεψε τ' άλογα και δεν παράτησε τα πυροβόλα του. τα πεινασμένα άλογα και οι στρατιωτες του μαζι σέρναν τό. πυροβόλα και ακολουθουσαν την πορεία μας. Κατα ωρα 2 μ.μ. ή εμπροστοφυλακή μας αριστερα του χωριου Παράδεισος, πρώτου σιδηρ /κου σταθμου, από τη Σμύρνη πρός 'Αϊδίνι και δταν πια βλέπαμε τό κάστρο τίς Σμύρνης, qυμπλάκηκε και αρχισαν ν' ακούγονται πυκνοι πυροβολισμοι Στην αρχη νομίσαμε δτι θα ειναι άταχτοι τουρκοι και ελπίσαμε δτι σε λίγο θ' άποθηθουν και διαλυθουν από τους δικούς μας. Άλλ' άντι να συμβεί αυτο που ελπίσαμε, αντίθετα ή μάχη λάβαινε εχταση και αρχισαν ν' α.κούγονται και κρότοι έχθρικων πολυβόλων από τις εχθρικες θέσεις. Ή πεδινη πυροβολαρχία μας τάχτηκε και αρχισε να βάλει κατα των εχθρικων θέσεων και υπό τ11ν πίεση των δικων μας τμημάτων οι τουρκοι απωθσυντο πρός τη κατεύθυνση του κάστρου της Σμύρνης. Προς τα δεξιά μας και στην πλαγια του αντικρυνου βουνου είδαμε άμαξοστσιχία, ή όποία

37 άσφαλώς εκινειτο άπό Σμύρνη πρός Βουτζα και ή οποία σταμάτησε σ' ενα σημειο. <ο διερμηνέας Άνθ Ιγός Σταυρίδης ό όποιος. και καταγόταν, δπως ελεγε άπό τό Βουτζα, ειπε: στό Ζεγκίνη δτι κει που στάθηκε ή άμαξοστοιχία,. δεν ειναι σταθμός και δτι άπ' αυτην κατεβαίνουν' ενοπλοι τουρκοι οί οποιοι θα μας επιτεθουν άπ. " εκει και γι' αυτό πρέπει να διατάξει την πυροβαλαρχία να χτυπήσει την άμαξοστοιχία. Οί άξιωματικοι του επιτελείου εβλεπαν με τα κυάλια τους και αλλοι ελεγαν δτι στην άμαξοστοιχία ησαν τουρκοι οπλισμένοι, αλλοι δε δτι ησαν τουρκοι πολιτες. <Ως που ν' άποφασίσει ο Ζεγκίνης, άπό τό μέρος που ειχε σταθει ή άμαξοστοιχία αρχισαν να βάλουν πολυβόλα τη φάλαγγά μας, της όποίας ό κύριος ογκος βρισκόταν στόν άμαξητό δρόμο. Σύγχρονα δε αρχισε να μας βάλει βαρυ πυροβόλο άπό, τό μέρος της Σμύρνης. Δόθηκε διαταγη δπως 11 κύρια φάλαγγα φύγει άπό τόν άμαξητό δρόμο δπου βρισκόταν άπροφύλαχτη και βαλόταν άπό εχθρικα πολυβόλα και ν' άνέβει στ' άριστερα του δρόμου ψηλώματα. Κατα την κίνηση δμως της φάλαγγας πρός τα ψηλώματα, τα τμήματα εχασαν την τάξη και συνοχή τους και βρεθήκανε τόσο ανακατωμένα ώστε ηταν φανερό δτι δεν μπορουσαν να ξαναύρουν την τάξη τους και πειθαρχημένα να όδηγηθουν. Διαλυμένη πλέον μαζα βάδιζαν πρός τα ψηλώματα που εχουν τ' ονομα «Δυό αδέρφια» διαρκώς πρός τ' αριστερά. Τις στιγμες αυτες βρισκόμουν στό χώρο που.

38 ήταν τό επιτελειο και μαζι με τόν ύπασπιστη του Ζεγκίνη Ύπολιγό Σαρρη, στα ριζα μεγάλου δέντρου και μετρουσα τις οβίδες που μας εστελνε τό βαρυ εχθρικό πυροβόλο. Πέφταν γύρω μας και χωνόσαντε στό χω μα χωρις να σκανε. Ειχα μετρήσει εντεκα (11). Σ' αυτη τη σύγχυση και διάλυση ό συνταγματάρχης Θεοδώρου, ό επιτελάρχης ταγματάρχης Σιώρης, ό λοχαγός πυροβολικου Οικονομίδης και {ίλλοι αξιωματικοι στάθηκαν σ' ενα σημειο με στημένη τη σημαία του συντάγματος και καλουσαν τους στρατιωτες να μη την εγκαταλείψουν και να συγκεντρωθουν γύρω της. Οί σαλπικτες σάλπιζαν πατριωτικα εμβατήρια. Οί στρατιωτες αρχισαν να συγκεντρώνονται και σε λίγο τα δύο τρίτα της δλης στρατιωτικης δύναμης βρίσκονταν εκει και απαιτουσαν από τους αξιωματικους να τους συντάξουν σε τμήματα και ν' αποφασίσουν τί θα κάνουν. Έπειδη δμως βολες του εχθρικου πυροβολικου αρχισαν να πέφτουν στό χωρο που είμαστε, διατάχτηκε και δλοι μαζι κάμψαμε την κορφη του ύψώματος για να προκαλυφτουμε στην πίσω του πλαγιά.

39 ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΣΤΟΥΣ ΤΟΥΡΚΟΥΣ ΑΙΧΜΑΛΩΣΙΑ, Από τη νέα αυτη θέση μας είδαμε κάτω μπρός μας λουρίδα θάλασσας του κόλπου της Σμύρνης. Σύγχρονα δμως μπρός μας, σε αρκετη απόσταση, μέσα από μικρη κοιλάδα, μαλλον χαράδρα" φάνηκαν καβαλλάρηδες, οχι περισσότεροι απο , οί όποιοι ρχόντουσαν πρός το. μέρος μας. Οί αξιωματικοί μας που παρατηρουσαν με τα κυάλια τους είπαν δτι ήταν τούρκικο ίππικό και στι πίσω απ' αυτους που φαίνονταν, ερχονταν και αλλη φάλαγγα. Διαδόθηκε σύγχρονα μεταξυ τών στρατιωτών στι στ' αριστερά μας υψώματα ήσαν πολυβολεια. Άλλα εκ τών υστέρων αποδείχτηκε δτι ή διάδοση αυτη δεν ανταποκρινόταν σε αληθινα πράγματα, γιατι στρατιώτες που εφυγαν πρός αυτη την κατεύθυνση, εφτασαν στη θάλασσα στόν Τσεσμέ, χωρις να προσβληθουν από εχθρικα τμήματα. Οί συνταγματάρχες Ζεγκίνης και Θεοδώρου με τους αξιωματικους του επιτελείου των αρχισαν να συσκέπτονται για ν' αποφασίσουν τί να κάνουν. Και ακούσrηκε απ' αυτους ή λέξη «παράδοση». Μόνος ό επιτελάρχης ταγματάρχης Σιώρης ακούστηκε να ζητάει εναν πολυβολητή, για να βάλει κατα τών επερχομένων καβαλλάρηδων. Άλλα ή διάλυση ήταν τόσο όλοκληρωτικη ωστε τίποτα δεν εγι νε για αντίσταση. "Αν και οί περισσότεροι στρατιώτες φώναζαν

40 -«δεν παραδινόμαστε» κανένας αξιωματικός δεν :πηρε την πρωτοβουλία να μας συντάξει και να!jlας όδηγι1σει σε αντίσταση. Άντίθετα προσπαθουσαν να μας πείσουν δτι φτάσαμε σε αδιέξοδο και δτι μόνο με την παράδοσή μας θα σωνόμαστε, γιατι ετσι θα πηγαίναμε στη Σμύρνη, εκει θα παραδίναμε τα δπλα μας και θα φεύγαμε ελεύθεροι για την πατρίδα μας. Κεινες τις στιγμες ειδα τόν ύπασπιστη του 180υ συντάγματος, λοχαγο. Πέτρο 'Αλεξόπουλο, χω ρις να ειπει τίποτα, να σπιρουνίζει τ' αλογό του και v' απομακρύνεται. "Όταν γύρισα από την αιχμαλωσία τόν ειδα 'στην ' Αθήνα και δπως εμαθα, ήταν κατήγορος της, ' διοίκησής μας, για την αιχμαλωσία μας. 'Ότι δμως ό ίδιος παράτησε το. σύνταγμά του κι' εφυγε, χωρις να ενεργήσει τίποτα για να τό σώσει Τι ν' αγωvιστει, κανεις δεν τό γνώριζε. 'Ή διοίκησή μας αποφάσισε την παράδοση και ΙUτάλθηKε πρός τους επερχόμενους τούρκους κα :βαλλάρηδες κήρυκας, με λευκη σημαία, ό ανθυπολοχαγός - διερμηνέας Σταυρίδης δταν αυτοι βρίσκονταν σε μικρη άπόσταση από μας, μαλλον για ν' αναγγείλει δτι παραδινόμαστε παρα για να.διαπραγματευτει δρους. Με τη σκέψη δτι απ' εκείνη τη στιγμη θάμαστε αιχμάλωτοι των τούρκων εννοιωσα σαν να μη ζω πιά. 'Αδιαφορωντας για τό τί γινόταν γύρω μου, εσπασα τό δπλο μου, μάνλιχερ, κτυπωντας το σε βράχο, αφ ου πρωτα εβγαλα τό ουραιο του, τό διά-

41 λυσα και σκόρπισα τcι κομμάτια του και εβγανα από δερμάτινη θήκη του τό στό ζωστηρα μου κρεμασμένο πιστόλι με τό δεξί μου χέρι και μ' αυτό θ' αυτοχτονουσα. Δίπλα μου βρισκόταν ό φίλος μου λοχίας του επιτελείου μας Γιωργος Κωνσταντινίδης. Άκαριαια μ' αγκάλιασε κατα τρόπο που μοϋκλεισε στην αγκαλιά του τα χέρια μου, και μοδπε «Βασίλη, τί πας να κάνεις ; δεν σκέπτεσαι τους δικούς σου ; στι μας συμβει θα τα περάσουμε μαζί». τα λόγια αυτα του Γιώργου Κωνσταντινίδη παράλυσαν τις δυνάμεις μου και ξουθενωμένος πια διάλυσα και τό πιστόλι μου και πέταξα τα κομμάτια του. την ίδια στιγμη κοντά μας ακούστηκαν διαδοχικα δυό πυροβολισμοι και είδα δυό λεβεντόκορμους συναδέρφους να κοί τονται στό χωμα ματωμένοι. Είχαν αυτοχτονήσει με τα δπλα τους. " Ήταν ό Γιωργος Τσιτσεκλης και ό Νικος Μαγγανιώτης. που κατάγονταν από τη Σμύρνη. Και ο ί δυό τους ώραια παληκάρια είχαν τελειώσει την Ευαγγελικη Σχολη της Σμύρνης και είχαν καταταγει έθελοντες στό στρατό μας. Ό Γιωργος Τσιτσεκλης, ψηλός, μελαχροινός με μαυρα μαλια και μαυρα μεγάλα μάτια. Ό Νικος Μαγγανιώτης ψηλός καστανόξανθος με γαλανα μάτια. Και οί δυό τους δεν θα μπορουσαν ν' ανεχτουν αιχμαλωσία στους τούρκους και δπως ησαν παιδια γνωστων έλληνικων οίκογενειων της Σμύρνης δεν τους ηταν δυνατό ν' ανεχτουν ξευτελισμους και βασανιστήρια από τους τούρκους. ' Έ μειναν έκει νεκροι κοντα στους βράχους της κορ-

42 φης τών «Δυο Άδερφών» της αγαπημένης των αλλα ξανασκλαβωμένης πατρίδας των Σμύρνης, που ή λιγόχρονη λευτεριά της εσβυσε σαν ονειρο, αδερφωμένοι ό ενας πλάϊ στόν αλλο, άταφοι! Ό Ζεγκίνης και οί αλλοι αξιωματικοι που άκουσαν τους πυροβολισμους και είδαν τους νεκρους αρχισαν να φωνάζουν. «Παιδια μη το κάνετε αυτό, μη στενοχωριέστε, ή αιχμαλωσία μας θα είναι λιγοήμερη, θα παμε στην πατρίδα μας». Πλησίασαν οί τουρκοι καβαλλάρηδες και 11 παράδοση σ' αυτους εγινε κατα ωρα 5 απογευματινη της 28ης Αϋγουστου ημέρα Κυριακή. Παραδόθηκε Όλη ή στρατιωτικη δύναμη που βρισκόταν εκεί εκτός του τάγματος Βαμβακόπουλου, τό όποίο σαν εμπροστοφυλακη και αριστερη, πλαγιοφυλακη που ειχε ταχτει, είχε προχωρήσει μαχόμενο και Όταν πλέον είχε νυχτώσει από τους βραδυπορουντες στρατιώτες του πληροφορ11θηκε την παράδοση του συντάγματος. 'Όπως μάθαμε και αυτου του τάγματος τμημα ύπό τόν λοχαγό Κατσίκαν παραδόθηκε την έπομένη!, και μόνο ό Βαμβακόπουλος με έξακόσιους (600) περίπου στρατιώτες και αξιωματικους εφτασε στόν Τσεσμε και απ' εκεί, Όπως και άλλα τμήματα διεκπεραιώθηκαν στη χιο. 1. Αυτα: τα: μάθαμε άπο στρατιωτες αυτοσ τοσ τμ ματoς ποu τοuς φεραν αlχμαλώτοuς στ ΣμυρνΊJ στο LaΙO μέρος ποu ετχαν και μας.

43 ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ (ΜΟΙΡΟΛσι ) -Έσεις βουνα της " Αγκυρας και της Μικρας 'Ασίας ποτέ σας μην ανθίσετε ποτε μη λουλουδίστε για τό κακό που πάθαμε στις δέκα τρεις τ' Αυγούστου Γιόμισαν τα βουνα κορμια και οι κάμποι παλληκάρια. Κι' αλλ α παιδιά ' ν' αιχμάλωτα, κι' αλλα ' ναι λαβωμένα κι' ενα παιδι απ' τόν τόπο μας αλλων παιδιωνε λέει : Βλέπω παιδιά, 'τοιμάζεστε στόν τόπο μας, να πατε, Ντουφέκι να μη ρίξετε, τραγούδι να μην ειπητε. Κι' αν σας ρωτήσει ή μάνα μου κι' ό δόλιος μου πατέρας, πέστε τους πως παντρεύτηκα έδω μέσ' την Τουρκία. πηρα η'ιν πλάκα πεθερά, τη μαύρη γη γυναίκα δυό κυπαρίσια αγκαλια στό μνημα μου απάνου. ΣΊjμεΙωσΊj : Το τρlχyoυo τουτο το σόνθεσε ό λlχoς στη,υ 'AρκlΧoΙIΧ το ΤΟ κlχτάyραψε το 1925 ό κlχθίjyψ-ης ΔΊjμ τρ. ΆνΟρ. TσΙρμπlΧς στο xωρ o MάνlΧp - ΆΡΚIΧOΙας κιχ!. το OΊjμOσΙευσε το 1957 στ-η «ΛαοΥραφΙιχ» (Τομ. 17, σελ. 74 ά.ρ θ. 5).

44 [( Digitized by 10uk1s, Β α Nov. σ ί λ η 2009 ς Γ. Δ & α μ α " τ ό π ο v λ ο ς δπως γveiae από τή" αίl.μαλωσία

45 ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟ Σ ΤΗ ΣΜΥΡΝΗ Οί τουρκοι καβαλλάρηδες που μας αιχμαλώτισαν ηταν τακτικός στρατός, ντυμένοι καλα με στρατιωτικες στολες και εξαρτήσεις. 0 επικεφαλης αξιωματικός των ηταν νέος την ηλικία και μιλουσε την Γαλλικη δπως τόν ακούσαμε κάτι να μας λέει. Μας εταξαν σε φάλαγγα κατα τετράδες, αοπλους πιά, για να μας όδηγήσουν στη Σμύρνη. Άπο τους αξιωματικούς μας δεν πηραν ούτε τα ξίφη των ούτε τ' αλογά των, τους εταξαν στην κεφαλη της φάλαγγας και ξεκινήσαμε για τη Σμύρνη. Η στην αρχη φαινομενικη ευγένεια των Τούρκων δεν κράτησε πολύ. Μετα μιση ωρα που βαδίζαμε άρχισαν να μας φωνάζουν τσιαμπουκ - τσιαμπουκ που σήμαινε να βαδίζουνε γρήγορα - γρήγορα. Έπίσης άρχισαν να μας ψάχνουν και να μας λένε τσικαρ που σήμαινε : «βγάλτο». Και στην αρχη μας επαιρναν τα χρήματα, ώρολόγια, δαχτυλίδια και δτι αλλο. "'Οσο δμως προχωρούσαμε και αρχισε να σκοτεινιάζει, τόσο τό «τσικαρ» α κουγόταν βιαιότερο.'" Αρχισαν να μας παίρνουν από τα ρουχα που φορούσαμε δτι τους αρεσε να μας χτυπουν και καθώς βάδιζαν στό πλάϊ μας πάνω στ' αλογά τους σπάθιζαν δποιον τύχαινε. "'Ολα αυτα τάκαναν κατα τρόπο που να μη τους αντιλαμβάνονταν οί αξιωματικοί τους, γιατι ώς τότε

46 τουλάχιστο, αν τους εβλεπαν που μας κακοποιουσαν τους τσάκιζαν στό ξύλο με τα μαστί γιά των.. 'Όταν πια είχε καλα βραδυάσει φτάσαμε στη Σμύρνη και μπήκαμε σ' αυτη από τίίν πλευρα το\). κάστρου της, από τον τουρκομαχαλα. Ό δρόμος σ' αυτόν τόν μαχαλα, δπως καταλάβαμε ηταν κατηφορικός και είχε στροφές. Και από τις δυο πλευρές του δρόμου είχε συγκεντρωθει τούρκικος Οχλος. Με αγριοφωνάρες τους μας χλεύαζαν και μέ περισσότερη μανία οί γυναικες. Πολλοι μας χτυπουσαν με ρόπαλα, μαχαf ρια η δτι αλλο κρατουσαν στα χέρια τους. 'Όποιον τυχαια άρπαζαν από τη φάλαγγα, τόν εσφαζαν. ΒΟταν αρχίσαμε να μπαίνουμε στην πόλη, πήραν τ' αλογα των αξιωματικων μας και τα ξίφη των και τους εταξαν κι' αυτους στη φάλαγγα και βάδιζαν μαζί μας πεζοί. ΒΟπως μοϋλεγαν τότε τουρκομαθεις συνάδελφοι καπου καπου μέσα απ' αυτό τόν τούρκικο οχλο ακουγόταν ή φωνη κανενός τούρκου ό όποιος μας ελεγε : «μη φοβόσαστε παιδιά' αυτα εχουν οί στρατοί' πολεμήσαμε τόσα χρόνια' μας νικήσατε, τώρα σας νικήσαμε μεις, σας πιάσαμε, δέν εχετε να πάθετε τίποτα, θα περάσετε καλά!». Μ' αυτές τις τρομοκρατικές συνθήκες, παραδομένοι στόν εξαγριωμένο οχλο, χωρις καμμια προστασία, βαδίσαμε τόν δλο στροφές κατηφορικό, γκαρτερημωμένο δρόμο μέσα στη πόλη και ϋστερα απο πορεία συνολικα 2 1/2-3 ώρων από τόν τόπο τής παράδοσής μας, φτάσαμε εξω από μεγάλο χτίριο που ηταν πριν τό τούρκικο Διοικη-

47 τήριο και στό διάστημα της κατοχης της Μ. 'Ασίας απc τον Έλλ ηνικό στ ρατό, στεγαζόταν σ' αυτο τό <Ελληνικό Γενικό ΣτρατηγεΙΌ. Στό πίσω μέρος του τό χτίριο αυτό ειχε αυλ η μαντρωμένη με αρκετα ψηλό τοιχο και μεγάλου χώρου. Μας εβαναν σ' αυτη την αυλη και κει περάσαμε την πρώτη νύχτα της αιχμαλωσίας μας. Πώς δμως μπήκαμε σ' αυτη την αυλή ; Για να μπουμε μέσα επρf.πε να, διαβουμε. μεγάλη θολωτη πόρτα στό πλάϊ της όποία ς ηταν και βρύση νερου. Και στις δυό πλευρες της πόρτας αυτης στέκονταν τουρκοι σφατιώτες, οί όποιοι κρατουσαν ρόπαλα με τα όποια χτυπουσαν τους -αιχμαλώτους καθως όμαδικα περνουσαν, με τόση σκληρότητα ωστε πολλοι επεφταν κάτω αναίσθητοι Τι νεκ ροί. Τόσοι χτυπημένοι ειχαν πέσει, ωστε σί έπόμενοι που περνουσαν αυτη την εισοδο πατουσαν πάνω στο υς πεσμένους. "Όταν εφτασα σ' αυτίι την εισοδο, στριμωγμένος σ' όμάδα συναcέρφων ειδα δεξιά μου τουρκο στρατιώτη, ό όποιος με εφ' δπλου λόγχη κινιόταν να λογχίσει, άλλος χτυπουσε με τόν ύποκόπανο του δπλου του. Πέρασα αυτη την εισοδο σπρωχνόμενος από τους τρομαγμένους συναδέρφους, χωρις τα πόδια μου να πατουν τό εδαφος και βρέθηκα μέσα στην αυλη χωρις να χτυπηθώ.

48

49 ΠΡΩΤΗ ΝΥΧΤ Α ΣΤΗΝ ΑΙΧΜΑΛΩΣΙΑ Μέσα σ' αυτο τον μαντρωμένο χώρο ήσαν και αλλοι πολλοι αιχμάλωτοι, στρατιώτες και πολίτες 'Έλληνες, γυναίκες και παιδιά. Μας διάταξαν να καθίσουμε κάτω και να μη σηκωνόμαστε. Περάσαμε αυτη τη νύχτα καθισμένοι κάτω και στριμωγμένοι Ο ενας κοντα στον αλλο. Άκούγονταν βαρυοι στεναγμοί, απελπισμένες κραυγές τών δερομένccν, απο τους οποίους οί τουρκοι αρπαζαν τα πάντα : χρήματα, ρουχα. παπούτσια και δτι αλλο ετχαν. Συνεχώς ακούγονταν οί επιτακτικές φωνές τών Τούρκων «αγιακταν κακ»= «σήκω επάνω» και το ' «τσικαρ»= «βγάλτο». Άλλα ακούγονταν και κάτι φοβερότερο. Οί απελπισμένες κραυγές τών βιαζομένων Έλληνίδων. Τις κατέβαζαν στο υπόγειο του χτιρίου, απ' δπου δλη την νύχτα ακούγονταν οί κραυγές, τα βογγητά των και Ο θρηνος των. Κάποια στιγμη μέσα στο σκοτάδι, ειδα τρείς - τέσσερες τούρκους στρατιώτες να περνουν απ' εμπρός μου, συνοδεύοντάς τους περι τους δεκαπέντε πολιτες, προφανώς 'Έλληνες, τους οποίους κατέβασαν στο υπόγειο του χτιρίου και ϋστερα απο λίγο, ακούστηκε απ' εκεί υπόκοφη ομοβροντία πυροβολισμών' αναμφίβολα τους σκότωσαν. Ξημέρωσε ή 29 ΑυΎούστου, ημέρα Δευτέρα. Είδαμε δτι κατα διαστήματα πάνω στον τοιχο της μάντρας ήσαν τουρκοι στρατιώτες οί οποιοι

50 ιφατουσαν όπλοπολυβόλα με τις κάννες των στραμένες πρός τα μέσα, που βρισκόμαστε ολοι οι αιχμάλωτοι, ετοιμοι πρός πυροβόληση. Μπρός τό μαρτύριο της πρώτης αυτης νύχτας, και τό όποιό ξακολουθουσε, ολοι μας ευχόμαστε να μας -σκότωναν για να γλυτώσουμε ετσι από τό μαρτύριό μας. Δεν τόκαναν δμως αυτό και τό μαρτύριό μας ξακολούθησε. Νερό δεν βρισκόταν να χορτάσουμε τη δίψα μας. 'Όσοι κατα τύχη βρεθηκαν κοντα ση) βρύση που ηταν στην είσοδο μπόρεσαν να πιουν. Βλέπαμε τούρκους πολιτες όπλισμένους Kai αγριωπους να φέρνουν μέσα στη μάντρα πολίτες γέρους, γυναικες και παιδιά, προφανώς χριστιανους 'Έλληνες και άλλους κατατσακισμένους από τόν ξυλοδαρμό τους, τραυματισμένους, κουρελιασμένους, πραγματικα ανθρώπινα ράκη. Τό γδύσιμό μας ξακολουθουσε. 'Ήρθε και μένα ή σειρά. μου. τουρκος στρατιώτης αξίωσε να του δώσω τό στρατιωτικό. πανταλόνι που φορουσα. Τό εβγανα και τό πηρε. Ευτυχώς δεν μου πηρε και τό σώβρακο που ηταν καινούργιο. Άντίθετα, αφου πηρε τό πανταλόνι, μου εδωσε ενα σώβρακο από κάμποτ, τό όποιο εβανα αντι του πανταλονιου, πάνω στ' άλλο που φορουσα. Άπό την πεινα, τη δίψα, τόν ξυλοδαρμό. και 'τό γδύσιμό μας είχαμε αλλάξει στην δψη που δεν γνωριζόμαστε μεταξύ μας. Κατα ωρα περίπου 9 π.μ. μας εταξαν κατα -τετράδες μέσα σ' αυτη τη μάντρα και είπαν δτι -θα μας δώσουν ψωμί.

51 Χωρις δμως να μας δώσουν ψωμί, δπως ειχαμε ταχθει σε τετράδες προχωρούσαμε, βγαίναμε εξω άπό την πόρτα της μάντρας και σχηματιζόταν -φάλαγγα ή όποία, βάδιζε στό δρόμο που περνουσε από την τούρκικη συνοικία της Σμύρνης, δ. πό τ11ν παραλία μέχρι την άντίθετη άνατολικη ακρη της πόλης. Μέσα σ' αυτό τό δρόμο οί αιχμάλωτοι δοκιμά -σαμε τις φρικτώτερες στιγμες του μαρτυρίου μας. Στις πλευρες του δρόμου αυτου είχε βγει απειρος τούρκικος 6χλος, όπλισμένος με ρόπαλα,.δπλα, μαχαιρες, ξιφολόγχες και δτι αλλο. Όρμου,σαν κατ' επάνω μας με άλλαλαγμούς, με βρυσιές, άρπαζαν τα πηλήκιά μας και τα πετουσαν, μας πρόσταζαν να φωνάζουμε «Γιασασυν Κεμαλ Πα σα» και κτυπουσαν με δτι είχαν στα χέρια τους άνελέηται 1. Κείνες τις φοβερες στιγμες θυμήθyjκα: σταν στις άρχε-ζ του 1913, που ό έλλψικος στρατος κατέλαβε το ΜπιτζιclVΙ και έλευθερωσε τα: ΓΙclννενα, φεραν στ' ν Τ ρίπολυ) τούρκουζ στρα.τιωτες που παραόόθyjκα,ν έκεr:. 'Όταν ή φclλα.γγα των αi χμαλώτων τούρκων βάδιζε το δρ6μο &πο το σιοyjροορομικο. στα.θμο προς τα: χτιρια. των Στρατώνων τίjς ΤΡLπολYjς, με τις στολές τους κα.ι τα: μπογαλάκια τους σιωπyjλο1. και οι Τριπολί: τες σα.ν στα: πεζοορ6μια και σιωπyjλoι κι' αύτοι παρlχκoλoυ <θoυσlχν, μoυν και γω εντεκα χρονων κοντα: σ' ενα. θείο μου δικyjγ6ρο. Για: μια: στιγμή, μουρθε κα.ι ε!πα, μέσα. στη σιωπύj όλων που μ6νο τα: β ήματα. των αίχμαλώτων &κούγοντα:ν, κιχπως φωναχτα: τ λέζυ) «τουρκοι». 'Ακαριαία. σμως Οέχτψ<α. &πο το θείο μου σκα.μπ[λι.και μετα: στο σπίτι μου ζ'ήγyjσε 5τι 01. έχθρο/. στρα:τ ωτες άπα τ - στιύμ που πcxρocοίνοντιχι άοπλοι ετναι σαν Ιερα: πρ6σωπα. κα.ι οεν πρέπει να τους χλευάζουμε.

52 Στη φάλαγγα θα ήσαν περίπου αιχμάλωτοι. Κατα διαστήματα στα πλάγια της φάλαγγας βάδιζαν τουρκοι στρατιωτες, φρουροί μας. Αυτοι δμως εμεναν τελείως αδιάφοροι και δεν κατάβαλαν καμμια προσπάθεια να μας προστατέψουν απο τις κακοποιήσεις του όχλου. ΠΟ,τι καθένας των κρατσυσε στα χέρια του το ερριχναν 11 το κινουσαν με μανία κατα των αιχμαλώτων. ΠΕτσι που με τις μαχαιρες και τις ξιφολόγχες τρυπουσαν δποιον τύχαινε. Τον δρόμο αυτον τον διαβήκαμε τροχάδη ', γιατι οι πρωτοι της φάλαγγας για να γλυτώνουν κατα το δυνατο τις κακοποιήσεις αναγκάζονταν να τρέχουν και κατ' ανάγκη διαδοχικα τρέχαμε δλοι. ΤΟ μαρτύριο αυτο διάρκεσε περίπου μιάμιση (11/2) ωρα, δσο χρειάστηκε για να κάνουμε τη διαδρομη δλου του δρόμου μέσα στην πόλη. Πολλοι σκοτώθηκαγ και άλλοι πολλοι δίχαν τραυματιστει 'Όσοι μείναμε ανέπαφοι, τουτο συνέβη κατα τύχη. ΠΟταν πλησιάζαμε να βγουμε απ' αυτον τον' δρόμο, στην ακρινη ανατολικη συνοικία της Σμύρ-' νης βλέπαμε σπίτια καϋμένα (δεν είχε γίνει ακόμα ή γενικη πυρπόληση της Σμύρνης, που εγινε μετ α λίγες μέρες) δπως και πτώματα 11λικιωμένων ανδρων και γυναικων καϋμένα 11 κατακρεουργημένα, στη μέση του καταστρώματος του δρόμου.

53 ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΤΗΣ Μ. ΑΣΙΑΣ Βγηκι:. δλη ή φάλαγγα από την πόλη της Σμύρνης και συνεχίζαμε να βαδίζουμε ανατολικα το δρόμο που οδηγει στην κωμόπολη Νύμφαιο. Είδαμε δτι στην κεφαλη της φάλαγγας ήσαν και 'Έλληνες αξιωματικοι αιχμάλωτοι. Μεταξυ αυτων και Ο λοχαγός του βαρέος πυροβολικου μας ΟΙΚΟνομίδης και άλλοι του συντάγ ματός μας, δπως και μερικοι της χωροφυλακης. Οί τουρκοt φρουροι που συνόδευαν τη φάλαγγα και από τις δυό πλευρές της κρατουσαν οπλοπολυβόλα. Πρός στιγμη πιστέψαμε δτι εξω από την πόλη θα είχαμε απαλλαγεί από τις κακοποιήσεις των τούρκων πολιτων. Μας συνέβη δμως άλλο χειρότερο. Καθως βαδίζαμε, συναντούσαμε κατα διαστήματα του δρόμου μας, τμήματα τούρκικου στρατου δλων των δπλων, πεζικου, πυροβολικου, μεταγωγικα που κατέβαιναν πρός την Σμύρνη. Οί τουρκοι αυτοι στρατιωτες που βάδιζαν αντίθετα πρός την κατεύθυνση της δικης μας φάλαγγας, στέκονιαν στις πλευρες του δρόμου κατα. τρόπο που μας ανάγκαζαν να βαδίζουμε σχεδόν' ό ενας πίσω από τόν άλλον και με ρόπαλα που; κρατουσαν η με τα δπλα των μας χτυπουσαν κα[ πολλους σκότωναν. Στη διαδρομή μας δλη την μέρα συναντούσαμε τέτοια τμήματα τούρκικου στρατου ανα πεντακό-

54 κόσια 11 χίλια μέτρα και οί κακο1uοιήσεις μας από μέρους των συνεχίζονταν αδιάκοπα. Κατ' ανάγκη παρατηρούσαμε τι στρατός ήταν αυτός. Έκτός των καβαλλάρηδων που μας αίχμαλώτισαν, οί όποιοι ήσαν καλα ντυμένοι με καλές στολές και ειχαν πλήρεις στρατιωτικές εξαρτήσεις, οί άλλοι που συναντούσαμε ήσαν ρακένδυτοι. Γι' αυτο και στό δρόμο μας μας χτυπουσαν και μας επαιρναν τα ρουχα μας, αφήνοντάς μας γυμνούς. Έξάρτηση εκστρατείας, ζωστηρα και ξιφολόγχη δέν ειχε κανείς τους. τα οπλα τους κρέμονταν από τους ώμους των με σχοινια 11 σπάγγους. Στα πόδια τους ολοι φορουσαν τσαρούχια από ακατέργαστα δέρματα ζώων. 'Έτσι προχωρούσαμε και κατα τις 2 μ.μ. φτάσαμε σε μέρος που στα χαν cάκια Kαι από τις δυό πλευρες του δρόμου ετρεχε νερό τό όποιο ειχε χρωμα κοκκινωπό, προφαν'ως από το χωμα που στη ροή του παράσερνε. Μας σταμάτησαν σ' αυτό τό σημειο και κατ' ανάγκη ήπιαμε απ' αυτό τό νερόι Άφου σταθήκαμε σ αυτο τό σημειο περι τα δέκα λεπτα της ώρας, ξεκινήσαμε για τη συνέχιση της πορείας μας. Πίσω μας ακούγονταν κατα 1. ΣΎJμειώνω, ()πως προσωπιχoc τόνοιωσσ:, οταν το ανθρώπινο σc7ψα στερύjθεί: τoc πάντα ποu του ε!ναι αναγχαί:α γιoc τ συντηρύjσή του, το πρωτο στοιχεί:ο ποu αναζ"ψάει ε!ναι το νερό. ΜετOC το νερό, το ά.λάτι αναλογιζόμουν χαι αναζψουσα νoc ε!χα ενα σπυρι ά.λάτι νoc το μασήσω. ΜετOC απ' αότoc το λάοι και το ψωμι τ μυρωοιoc του λαοιου την εννοιωθα απο μiχχριν απόστασύj

55 διαστήματα πυροβολισμοί. Οϊ τουρκοι στρατιωτες, που συνόδευαν σαν φρουροι τη φάλαγγα, σκότωναν τους βραδυπορουντες αιχμαλώτους. Αυτο γι νόταν κατα συνέχεια δλες τις μέρες της πορείας μας. Καθως προχωρούσαμε ό δρόμος αρχισε να είναι άνηφορικος και κατα ωρα περίπου πέντε (5) άπογευματινη μας σταμάτησαν. τουρκος άξιω ματικος κατι ελεγε φωναχτά. Οϊ τουρκομαθείς μας έρμήνευσαν δτι είπε προς τους αιχμαλώτους : «"Όσοι κατάγονται άπο ηί Μ. 'Ασία να βγουν εξω άπό τη φάλαγγα, γιατι θα γυρίσουν πίσω στη Σμύρνη». Πολλοι άφελείς το πίστεψαν και βγήκαν και βγήκαν και παλαιοελλαδίτες, γιατι νόμισαν δτι θα ηταν γι' αυτους καλλίτερα αν γύριζαν στη Σμύρνη. Συνολικα βγήκαν περίπου πενήντα (50). Ξεχώρισαν δε οϊ τουρκοι και 4-5 άξιωματικους τής χωροφυλακής. Αυτοι παράμειναν εκεί και η φάλαγγα ξεκίνησε. Ένω προχωρούσαμε άκούσαμε πίσω μας κρότους ριπων όπλοπολυβόλων. τους σκότωσαν. Φτάσαμε στην κορφη του ύψώματος δπου ηταν βρύση. Σταματήσαμε για λίγο εκει άλλα δεν μας άφήκαν να πλησιάσουμε στη βρύση και ετσι κανείς μας δεν μπόρεσε να πιει νερό. Είχε άρχίσει να νυχτώνει και συνεχίζαμε την πορεία μας στην άντίθετη πλαγια χωρις ν' άντιλαμβανόμαστε το τοπίο. Συναντούσαμε κατα διαστήματα τούρκικα στρατιωτικα τμήματα τα όποία μας φέρονταν δπως και κείνα που προηγούμενα είχαμε συναντήσει. Πλησιάζαμa προς τη" κωμόπολη Νύμφαιο.

56 ""Έξω απ' αυτη είχαν καταυλιστεί τούρκικα στρατεύματα και Όταν περνούσαμε μας επιτέθηκαν, άρπαξαν πολλους και τους κράτησαν. Καθως προχωρούσαμε ακούγαμε σπαραχτικες φωνές των. ΟΙ τελευταίοι της φάλαγγάς μας είδαν και μας τό είπαν Ότι αυτους τους εσφαξαν. Κατά ωρα εντεκα (11) τη νύχτα φτάσαμε στό Νύμφαιο. ΟΙ τουρκοι κάτοικοι δεν μας κακοπσίησαν, Όπως είχε συμβεί στη Σμύρνη. Και τουτο, γιατι Όπως ακούσαμε, οι ελληνες του Νύμφαιου δεν είχαν φύγει μαζι με τόν έλληνικό στρατό και προστάτεψαν τόν τούρκικο πληθυσμό αυτης της -κωμόπολης από βιαιοπραγίες των ύποχωρούντων <έλληνικων στρατιωτικων τμημάτων. '''Όταν Όμως εφτασε εκεί, μετα από το, πέρασμά μας. τούρκικος στρατός, οι τουρκοι κάτοικοι δεν μπόρεσαν να σώσουν τους χριστιανους από τη σφαγή. 'Όλη τη φάλαγγα την διαίρεσαν σε τρία τμήματα και μας όδήγησαν σε τρία διάφορα μέρη για διανυχτέρευσή μας. "Έτυχε να είμαι στό τμημα που έβαναν μέσα στην έλληνικη εκκλησιά. Στό προαύλιό της ήταν μικρό συντριβάνι. Φαίνεται Όμως Ότι οι τουρκοι εκοψαν τό σωληνα που εφερνε τό νερό, γιατι Όταν οι nρωτοι αιχμάλωτοι που μπηκαν εκεί ήπιαν τό νερό της λεκάνης του συντριβανιου, δεν ερχονταν αλλο νερό και ετσι μείναμε εκεί δλη τη νύχτα της 29ης Αυγουστου, χωρις οι περισσότεροι να πιουμε νερό οϋτε και να φαμε τίποτα. Τό γδύσιμο των αιχμαλώτων από μέρους των τούρκων στρατιωτων ξακολουθουσε. πηραν και

57 απο αξιωματικούς μας τα ρουχα των, το πρωί: Όμως τουρκος αξιωματικος ύποχρέωσε τους στρατιώτες που τα είχαν πάρει να τους τα επιστρέψουν. Έκεί τουρκος στρατιώτης μου πηρε και μένα το χιτώνιό μου και μοϋδωσε άλλο παληό, το όποϊο κι' αυτο αργότερα στην πόλη Κασαμπα άλλος τουρκος στρατιώτης μου το πηρε και μούδωσε αλλο πολυ παληό, το όποίο και φορουσα μέχρι του τέλους της αιχμαλωσίας μου. Ξημέρωσε η 30 Αϋγουστου, ημέρα Τρίτη. Οί φρουροι τουρκοι αφηκαν μερικους αιχμαλώτους να_ nλησιάσcυν μια βρύση που ήταν εκει κοντό. και να πιουν νερό. Έπίσης τοϋρκοι κάτοικοι του Νύμφαιου εδωσαν σε μερικους απο λίγο ψωμι και απο λίύη βρασμένη φακή. Κατα τις 7 Π.μ. ξεκινήσαμε για συνέχιση της πορείας μας. Βαδίζαμε σε 8ρόμο ανώμαλο πάνω στο δρος Σίπυλο και θα φτάναμε στην πόλη Μαγνησιά. <Η πορεία αυτης της μέρας ήταν για τους αιχιιαλώτους περισσότερο κουραστικη όπο κείνη της προηγούμενης μέρας. Και τουτο γιατι είχαμε εξαντληθεί απο την πείνα και τη δίψα, η θερμοκρασία ηταν ύπερβολικη, ό δρόμος πολυ ανώμαλος στην πλαγια του δρσυς και το χειρότερο δεν συναντούσαμε πηγη νερου. Κατα ωρα 4 μ.μ. φτάσαμε στην τούρκικη κωμ9- πολη Πάρσα. Έκεί στο δρόμο που βαδίζαμε ήταν βρύση με αφθσνο νερό. τουρκοι πολίτες Όμως κατειχαν τη βρύση με ρόπαλα στα χέρια των και δεν μας άφηναν να πλησιάσουμε να πιουμε νερό. "Οταν πλησίασα να περάσω μπρος απ' αυτη τι)

58 βρύση ειδα συνάδερφο που Όρμησε και τα κατάφερε: να πιει νερό, αλλ' ακαριαια τουρκος πολίτης τόν χτύπησε με καρέκλα στό κεφάλι του και τόν ερριξε κάτω νεκρό. Ή πορεία συνεχιζόταν πρό.ς τα χαμηλότερα του βουνου και σε κάποιο 'ίσιωμα ηταν βουρκος με λάσπη και πρασινισμένα νερά. Πολλοι από τους αιχμαλώτους ηπιαν απ' αυτα τα βρώμικα νερά. Πρός τό. βράδυ κατα ωρα περίπου 9 μ.μ. βρεθήκαμε κοντα σε πηγη με άφθονο νερό καθαρό, που εβγαινε κάτω από μεγάλο βράχο, και κει καθώς περνούσαμε και τα νερα τρέχανε σε πλατος μπορέσαμε και ηπιαμε καθαρό και δροσερό νερό. Άλλα όσοδήποτε νερό κι' αν πίναμε ή δίψα μας δεν καταπραυνονταν. Ή πορεία μας συνεχίζονταν και πιό πέρα συναντήσαμε και άλλη πηγη με καθαρό νερο, και πάλι ηπιαμε και κατα ωρα 11 νυχτερινη φτάσαμε στη Μαγνησιά, ή όποία, Όπως είδαμε Όταν εφεξε την άλλη μέρα, κατα τό περισσότερο μέρος της, ετχε καταστραφει από πυρκαγιές1. Οί τουρκοι κάτοικοι της Μαγνησιας ειχαν βγει στα πλάγια του δρόμου που βαδίζαμε και Όπως 1. Πολλοl. άπο τους lχίχμlχλώτoυς που ετυχε να εχουν ύ7τηρετήσεό σσ.ν στρlχτιωτες σ' ιχυτα τα μέρ1), μας ελεγlχν δη ύπηρχε 1J.λλος 8ρ6μος άπο τη Σμύρνη προς ΜlχγνΊ)σόi, όμα:λ6 - προς άπο τον όπo o &'1 ΠΊ)γlΧίνlΧμε θα φτάνlχμε στ' ΜlχγνΊ)σόα. σε 10 η 12 ώρες. ΦIΧ(νεΤlΧό δη μας πηγlχν άπο τον έπάνω στο J! υρος ανωμσ. " λ ο '" ορομο, τον, ΟΠΟόΟ. - καναμε, να, " οόα β ουμε - " ουο, μερες., ' σως έπίπj8ες γόα: να μας ΤlΧλlΧLπωρήσοuν ΚΙΧ!. να: ξεκάνουν άπο μα.ς δσο μποροσσσ.ν περόσσ6τερους.

59 συνέβη στη Σμύρνη χτυποϋσαν κι' εσφαζαν τους. α ιχμαλώτους. Γι α. να πε ρό.σουμε τη νύχτα μας <'ίφησαν σε ανοιχτό μέρος μπροστα στό χτίριο στο όποίο στεγαζόταν πριν ή " Ελληνικη Στρατιωτικη Διοίκηση Νότιας Περιοχης. 'Όλη αυτη τη νύχτα άκούγονταν τό «άγιακταν κακ» και «τσικαρ» και οί άπελπιστικές φωνές των δερομένων αιχμαλώτων, των όποίων τό γδύσιμο συνεχιζόταν.

60

61 ΗΜΕΡΑ ΣΦΑΓΗΣ ΤΩΝ ΑΙΧΜΑΛΩΤΩΝ ΣΤΗ ΜΑΓΝΗΣΙΑ Ξημέρωσε, η 31 Αί5γουστου, ημέρα Τετάρτη. Καθως ειμαστε καθrσμένοι κάτω, συγκεντρώθηκαν γύρω σ' δλ 11 τ11ν εχταση οι τουρκοι κάτοικοι της Μαγνησιας αντρες, γυναίκες, παιδιά, νέοι και 'γέροι μας χλεύαζαν και μας πετροβολουσαν. Κατα ωρα 9 π.μ. τουρκος αξιωματικός επέτρεψε στό πλ ηθος αυτό να ύποδείξει και να συλλάβει δποιον αιχμάλωτο γνώριζε δτι ύπηρέτησε στη Μαγνησια και τυχόν τους είχε κακοποιήσει. <Η πρόφαση αυτη αρκεσε για να όρμήσει τό πληθος, να συλλαμβάνει και να σέρνει εξω από τό στρατόπεδό μας τους πιό σωματώδεις και ρωμαλέους από μας δτι δηθεν τους αναγνώριζαν. τους τραβουσαν πιό πέρα και τους τουφέκιζαν. Eτσι σκότωσαν εκεί περι τους διακόσιους πενηντα (250). <Ηλικιωμένος τουρκος πολίτης κοντός, με κεψάλι πούμοιαζε με πίθηκου, πλησίασε τη συντροφιά μας και παρατηρουσε, ψάχνοντας με τα δάχτυλά του τ' αυτια ένός από μας, του Πλούταρχου Οικονόμου που κατάγον:rαν από τό χωριό Βελίτσα της Βοιωτίας. Τον επιασε από τό χέρι και τόν τραβουσε λέγοντας, δπως κατάλαβαν οί από μας τουρκομαθείς, δτι ε{ναι γνωστός του ' Αρμένης. Κείνη τη στιγμή, δεν κατάλαβα πως, σηκώθηκα αυθόρμητα και είπα με δυνατη φωνή. «Λέτε

62 δτι παίρνετε Μικρασιατες που τους γνωρίζετε :: πριν πήρατε αντρα που καταγόταν από τό Μωρηά" τώρα παίρνετε αυτόν που κατάγεται από τη ν' Λαμία». Σε μικρη απόσταση βάδιζε τουρκος στρα- τιωτικός γιατρός, με καινοίψγια στολη και μαστί- γιο στό χέρι του. 'Άκουσε τις φωνές μου και πλησίασε πρός με,. με ύψωμένο τό μαστίγιό του για να με χcυπήσει. Στάθη.<ε δμως και πριν μου καταφέρει τό μαστί- γιό του, ζήτησε να του έρμηνεύσουν τι ελεγα. Κάποιος ιουρκομαθης συνάδερφος του έξήγησε.., Αφου ακουσε στράφηκε πρός τόν Πλ. Οικονόμου, που ακόμη τόν τραβουσε από τό χέρι του ό γέρο - τουρκος και του είπε κάτι στην τούρκικη. Ό Πλ. Οικονόμου δεν απαντουσε ηατι δεν καταλάβαινε. τι του ελεγε. Τότε ό τουρκος γιατρός σήκωσε τό μαστίγιό του και τό κατέβασε με δύναμη στό μπράτσο του χεριου του γέρο - τούρκου που τρα-, βουσε τόν Οικονόμου και σύγχρονα τόν εσπρωξε. να φύγει. "Έτσι σωθήκαμε κείνη τη στιγμή. Βρισκόμαστε πλέον μέσα στό θάνατο ωστε κι' δταυ' τόν νοιώθαμε να μας αρπάζει για τό σφαγείο, στε- κόμαστε τέλεια απαθείς, χωρις να δοκιμάζουμε δειλία, συγκίνηση Τι ταραχή. Ό ελλ ηνας λοχαγός του Πυρ /λικου Οικονομίδης, μεγαλόσωμος αντρας που είχε μείνει μόνο με τη φανέλλα του, σχισμένη κιλότα και τις μπότες του, βλέποντας την δπως πάρα πάνω περί-ο γραψα ανελέητη σφαγη των αιχμαλώτων, στάθηκε. δρθιος και με τη βροντερη φωνι1 του καυτηρίασε, τη συμπεριφορα αυτη των τούρκων.

63 τουτο δμως εδωσε αφορμη στους τούρκους,άξιωματικους και ξεχώρισαν περίπου σαράντα (40 ) ελληνες αξιωματικους αιχμαλώτους και βέβαια πρωτο τόν λοχαγό Οικονομίδη και τόν επιτελάρχη του 180υ Συντ Ιτός μας, ταγματάρχη Σιώρη και τους όδήγησαν εξω από το, στρατό 'πεδό μας, σ' άγνωστο σ' εμας κείνη τη στιγμη μέρος. την έπομένη, συνάδερφοί μας που όδηγήθηκαν από τούρκους φρουρους για κάποια αγγαρεία λίγο εξω της Μαγνησιας, μας βεβαίωσαν δταν πεστρέψανε, δτι μέσα σε ρέμμα, κοντα στην πόλη.ειδαν περι τα σαράντα πτώματα κοντα το, ενα στό άλλο δεμένα με σύρμα κατα συνέχεια και καϋμένα με φωτιά. ' Ασφαλως αυτα τα πτώματα ησαν οι.αξιωματικοί μας τους όποίους σκότωσαν και τους.εκαψαν Τι ίσως τους εκαψαν ζωντανούς. Τό απόγευμα της ίδιας μέρας μσ.ς όδήγησαν σε άλλη τοποθεσία και μας εβαναν σ' ενα μαντρωμένο χτημα, πρός το μέρος του σιδηροδρομικου σταθμου της Μαγνησιας. Μέσα, σ' αυτο τό χτημα ύπηρχαν μερικα δέντρα και πηγάδι με αεραντλία, ή όποία δμως δεν λειτουργουσε. Σε μια στιγμη τουρκος αξιωματικός ξεχώρισε εξη αι"(μαλώιους και μέσα σ' αυτους ημουν κ:αιγώ. Καθως, μας όδη γουσε εξω από τη μάντρα και μείς και οι άλλοι <συνσδερφοί μας πιστεύαμε δτι μας πηγαίνουν για εχτέλεση. 'Όταν δμως βρεθήκαμε εξω από τη μάντρα ό toυρκος αξιωματικός διάταξε εξη στρατιωτες του να γεμίσουν τα δπλα τους και ή διαταγή του ξετε-

64 λέστηκε. του, μιλουσε με αυστηρότητα. Τουρκομαθης συνάδερφος, που ηταν ενας από μας τους εξη, μας ειπε «μη φοβαστε γιατι δ αξιωματικός ειπε στους στρατιωτες του, που θα μας πανε "Υια αγγαρεία και τους κατάστησε προσεχτικους λέγοντάς τους, αν πολίτες επιχειριίσουν να μας κακοποιήσουν, να πυροβολήσουν κατ' αυτων και μετα την εργασία να μας φέρουν εδω σώους. 'Άν δεν μας φέρουν δλους σώους θα εχτελέσει αυτούς». Μ' αυτο που ακούσαμε ήσυχάσαμε και με τη συυοδεία των φρουρων μας βαδίζαμε σε κάποιο δρόμο της Μαγνησιας. 'Όταν προχωρήσαμε λίγο, δεξιά μας σε δυό παράθυρα που ησαν στα πλάγια κεντρικης πόρτας μονοκατοικίας ησαν σκυμένες πολλες γυναίκες (χανούμισσες) και μας εβλεπαν σιωπηλές. "Όταν βρεθήκαμε εντελως μπροστα σ' αυτό τό σπίτι, ανοιξε ή κεντρικη πόρτα και απ' αυτη πρόβαλε ήλικιωμένος τουρκος κ:ρατωντας ενα κουβα με καθαρό νερό και ενα τενεκεδένιο κύπελο. Κατέβηκε τα λίγα σκαλια και ηρθε κοντά μας και μας εδωσε να πιουμε. Προσωπικα ηπια πέντε κύπελα νερό. Συνεχίσαμε τό δρόμο μας και μας πηγαν σ' ενα χτίριο σχολείου να τό καθαρίσουμε για να στρατωνιστεί σ' αυτό τούρκικος στρατός. 'Όταν τελειώσαμε τόν καθαρισμό μας εβγαναν εξω και καθίσαμε κάτω κοντα στόν τοίχο του χτιρίου και περιμέναμε να ιδουμε τι αλλο θα κάναμε. Έκεί καθως απt:λπισμένοι καθόμαστε, χωρις να κουβεντιάζουμε μεταξύ μας, ειδα από κάμποση απόσταση να ερχεται μια νεαρη και lωμψη χα-

65 νούμισα. Άπό τό βάδισμά της και τ11ν δλη εμφάνισή της εκρινα δτι ηταν πολυ νέα. Βασcoυσε στη μασχάλ η της ενα καρπουζι. ΚαΘως τό είδα εκανα σκέψη να, μπορουσα να είχα αυτό τό καρπουζι. 'Όταν εφτασε μπροστά μας, στάθηκε και απότομα ειπε κάτι σε μένα, τό όποιο βέβαια δεν καταλάβαινα. Κύταζα δμως κι' αύτη και περισσότερο τό καρπουζι που βαστουσε στη μασχάλη της. ΤουρκομαΘης συνάδερφος μου εξήγησε δτι με ρωτουσε : «γιατι στην Έλλάδα σας παίρνουγ τόσο μικρους στρατιωτες». της απάντησα δτι στην Έλλάδα παίρνουν τους νέους στρατιωτες σε 11λικία 21 ετους. Τώρα δμως με τόν πόλεμο μας. πηραν σε ήλικία 20 και 19 χρονων. 'Αμέσως απλωσε πρός μένα τα, χέρια της, μοϋ- δωσε το καρπουζι και εφυγε. Μοιραστήκαμε και οι εξη τό καρπουζι και τό φό,γαμε. '"Ηταν για μας που εϊχαμε μείνει νηστικοι τόσες μέρες, σωτίιρια προσφορά. Μετα, από λίγο οι φρουροί μας μας πηγαν σ" ενα σιδηρουργειο και πήραμε απ' εκ ει εργαλεια για να επισκευαστει μ' αύτα ή ύδραντλία της μάντρας στην όποία είμαστε δλοι οί αιχμάλωτοι. Στό δρόμο της επιστροφης μας βλέπαμε ό,νθρώπινα σώματα καϋμένα η σωριασμένα με πέτρες. Άσφαλως αύτα τα πτώματα ησσ:ν χριστιανων, γιατι αν ήσα.ν τούρκων δεν Θ' αφήνονταν άταφα. Έπιστρέψαμε στη μάντρα και με τα εργαλεια που φέραμε επισκευάστηκε ή αντλία και λειτούργησε, αλλα τό νερό η'ων πολυ λίγο και δεν εφτανε.

66 για να ξεδιψάσουν μ' αυτο δλοι οί μέσα στη μάντρα,αιχμάλωτοι. Μείναμε σ' αυτη τη μάντρα τη νύχτα της 31 ης Αi5γουστου, δλη τη μέρα της 1 ης Σεπτέμβρη και τη νύχτα αυτης. < Η λεηλασία μας από μέρους των τούρκων στρατιωτων ξακολουθουσε. Έδω μου πηραν και μένα τό_ λίγα χρήματα που είχα, περίπου 450 δραχμές. Είδα να κόβουν τό δάχτυλο αιχμαλώτου για να του πάρουν το χρυσό δαχτυλίδι του, που δεν εβγαινε εi5κολα. Έπίσης είδα να βγάζουν με σουγιάδες fι ξιφολόγχες χρυσες κορωνες δοντιων αιχμαλώτων. Οί τουρκοι στρατιωτες που είχαν τοποθετηθεί γύρω στη μάντρα για να μας φυλανε, εφερναν νερο το όποίο πουλουσαν στους αιχμαλώτους αντι 1000 fι 2000 fι 3000 δραχμες τό κάθε παγουρι. Πολλων τους επαιρναν τα χρήματα και δεν τους εδιναν το νερό. <Ως τό απόγευμα κείνης της μέρας 1 ης Σ/βρη, μέσα σ' αυτη τη μάντρα πέθαναν πολλοι από τη δίψα και δλες τις κακουχίες. Τόσοι ωστε φόρτωσαν περι τους είκοσι (20) βοϊδαραμπαδες πτώματα, τα μετάφεραν και τα πέταξαν μέσα σε ρέμα.εξω απο την π όλ η. Έδω πέθανε και αγαπητός μου συνάδερφος και φίλος Σμυρνάκης απο την Κρήτη. 'Ήταν εξαίρετος ανθρωπος και είχε σπουδάσει δασολόγος στή Βιέννη. ""Επασχε απο αλαφρό &σθμα και σ' δλη την πορεία μας κουρασμένο τον υποβαστάζαμε και τόν βοηθούσαμε να βαδίζει εγώ, ό Πλούταρχος ΟΙκονόμου και ό Γιωργος Κωνσταντινίδης.

67 ΣΥΝΕΧΙΣΗ ΤΗΣ ΠΟΡΕΙΑΣ ΜΑΣ ΤΟ απόγευμα της Ι ης Σεπτέμβρη πηραν τούς περισσότερους αιχμάλωτους και τούς μετάφεραν,σ' αγνωστο πλέον σ' εμας μέρος, αφηκαν δε μέσα στη μάντρα ένιακόσιους (900) μεταξύ των όποίων ετυχε να μείνω καιγω με αλλους γνωστούς μου πού ειχαμε αποτελέσει παρέα. την έπομένη 2 Σεπτέμβρη ήμέιjσ Παρασκευή, το πρωι μας παράταξαν τούς ένιακόσιους κατα διμοιρίες και μας εδωσαν στον καθένα μας απ6 όγδόντα (80) δράμια ψωμι κριθάρινσ και απ6 ενα μικρο κύπελο σταφίδα ξερη και κριθάρι καβουρτισμένο. Μας παράλαβε δε φρουρα ύπό τουρκο ταγματάρχη για να μας όδηγήσει ανατολικώτερα στην πόλη Κασαμπα δπου, δπως μας ειπαν, θα μέναμε όριστικα σαν μόνιμο τάγμα αίχμαλώτων. Ξεκινήσαμε, βγήκαμε από την περιοχη της Μαγνησιας και συνεχίζοντες τον δρόμο μας φτάσαμε καπου πού συναντήσαμε μεγάλη πηγη νερου καθαρου, το όποιο καθως εβγαινε από βραχώδες εδαφος, σχημάτιζε κατα τη ροή του μικρο ποτάμι. 'Ασφαλώς θα ηταν ή πηγη πού είχαμε συναντήσει και δταν περνούσαμε απ' εκεί νύχτα πηγαίνοντας προς τη Μαγνησιά. <ο τουρκος ταγματάρχης διάταξε να σταματήσουμε για ανάπαυση. Καθως στεκόταν πάνω στ' αλογό του μας μίλησε με διερμηνέα και μας ειπε : «δσες κακοποιήσεις πάθατε ώς τώρα, πάθατε! Άπό

68 τώρα δμως που σας παράλαβα δεν πρόκειται να πάθετε δμοια και μη φοβαστε. Πηγαίνουμε στόν Κασαμπα δπου θα μείνετε μόνιμα» και με συγκίνησή του πρόστεσε. Κατα τόν 'πόλεμο του αιχμαλωτίστηκα από τό στρατό σας στα Γιάννενα. την αιχμαλωσία μου την πέρασα στην Καλαμάτα και διατηρω τις πιό καλες αναμνήσεις, γιατι δλοι μας οί αιχμάλωτοι αξιωματικοι περάσαμε στην πόλ 11 σας αυτη πολυ καλά». τα λόγια αυτα που ακούσαμε από τόν τουρκο ταγματάρχη μας εκαναν να νοιώσουμε καποια ανακούφιση και ασφάλεια. 'Ήπ ιαμε από τό καθαρό νερό που κυλουσε και πλύναμε ϋστερα από τόσες μέρες, τα χέρια μας τό κεφάλι και τα πόδια μας. Συνέβη δε και τουτο τό επεισόδιο. 'Όπως οι αιχμάλωτοι σκορπισμένοι σκύβαν στο, νερό για να πιουν Τι να πλυθουν, Ο.πό τό αντίθετο του δρόμου μας μέρος ερχονταν τρεις τουρκοι χωρικοι με βοϊδαραμπα φορτωμένο μεγάλες κλάρες δέντρων. Σταμάτησαν κοντά μας. Προσωπικα καθως τους εβλεπα, νόμισα δτι σταμάτησαν για να κάνουν κι' αι)τοι δτι κάναμε και μεις με τό νερό. ΕΙδα δμως δτι με ήρεμία δ καθ' ενας τους κατέβαζε από τόν αραμπα από ενα μεγάλο ξυλο αρκετα χοντρό. και καθως πλησίασαν τους σκυμένους στό νερό αιχμάλωτους, αρχισαν να τα κατεβάζουν με δύναμη στα κεφάλια τους. Οί πρώτοι τρεις που χτυπήθηκαν επεσαν αναίσθητοι. Οί αλλοι που αντιλήφτηκαν τι συνέβαινε άρχισαν τρέχοντας να φεύγουν για ν' αποφύγουν τα χτυπήματα. Οί τουρκοι χωρικοι τους κυνηγουσαν για να πραγματοποιήσουν το

69 σκοπό τους. Ό ταγματάρχης που ειδε τι γινόταν διάταξε τους στρατιώτες του και τους επιασαν. τους ξάπλωσαν κατα γης τα μπρούμυτα και διάταξε στη συνέχεια να τους τιμωρήσουν με καποιον αριθμό Ραβδισμων. 'Όπως τους ειχαν ξαπλώσει, στα πλάγια του καθ' ενός τοποθετήθηκαν δύο στρατιωτες, ό ενας αριστερα του ξαπλωμένου και ό αλλος δεξιά του, οι όποίοι κρατουσαν ρόπαλα. " Αρχισαν να τους χτυπαν στους γλουτούς των ρυθμικα και εναλλάξ, δηλαδη κτυπουσε ό ενας στρατιώτης και μετα ό αλλος. Ύπαξιωματικοι τουρκοι επέβλεπαν και μετρουσαν τους ραβδισμούς. ' Όταν τέλειωσαν και ό καθένας των, ειχε δεχτεί τους δσους ραβδισμους διάταξε ό ταγματάρχης και οι τρείς των εμειναν κάτω χωρις να μπορουν να σηκωθουν. "Όσο και αν αυτοι επιχείρησαν να μας σκοτώσουν, βλέποντάς τους στό κατάν τημά τους μετα τη βάρβαρη αυτη τιμωρία τους, δεν μπορουσε κανεις να μη τους λυπηθεί. Με τό επεισόδιο αυτό νοιώσαμε πως ειχαμε πλέον καποια προστασία και ασφάλεια. <Η πορεία μας συνεχίστηκε κανονικη και όχι βιαστικη και ανώμαλη δπως συνέβαινε τις προηγούμενες μέρες. " Ο τουρκος ταγματάρχης εφιππος ακολουθουσε στό τέλος της φάλαγγας. " Η νύχτα μας βρηκε στην πεδιάδα ανατολικα από τ11ν πόλη Τσοπανησιά, κοντα στην όχθη του ποταμου Νύμφαιου, δπως ακούσαμε δτι λεγόταν,

70 επειδη άρχιζε άπο την όρεινη περιοχη της κωμόπολης Νύμφαιο και χυνόταν στον μεγάλο ποταμο 'Έρμο. Έκει μείναμε και περάσαμε την νύχτα της 2ας Σεπτέμβρη και νοιώσαμε πολυ κρύο. ΤΟ πρωί 3ης Σεπτέμβρη άρχίσαμε πάλι την πορεία μας προς τ' άνατολικα προς ηίν πόλη Κασαμπα δπου και φτάσαμε κατα ώρα περίπου 11 π.μ. και σταμτήσαμε εξω άπο την πόλη. Ή πόλη Κασαμπας είχε σχεδον καταστραφει γιατι ύποχωρουντα τμήματα του στρατου μας είχαν πολεμήσει με τούρκικες δυνάμεις μέσα στην πόλη. Ό τουρκος ταγματάρχης διάταξε τμημα της τούρκικης φρουρας μας να προηγηθει για να μην επιτρέψει στους τούρκους πολιτες να μας πλησιάσουν δταν θα βαδίζαμε μέσα στην πόλη. Εϊχαμε άρχίσει να βρισκόμαστε μέσα στην,ακρη της πόλης και καθως βαδίζαμε είδαμε σ' ενα τοιχο μάντρας στηλωμένα δρθια άνθρώπινα πτώματα ξεραμένα και μισοφθαρμένα. τα ειχαν στήσει ετσι οί τουρκοι που τάχαν ξεθάψει άπο τους τάφους των, γιατι ό τοιχος αυτος ήταν ό τοιχος της μάντρας του ελληνικου νεκροταφείου. Ή μανία της εκδίκησής των δεν άφησε ησυχους ούτε τους νεκρους χριστιανους στους τάφους των, άναμφισβήτητη άπόδειξη της βαρβαρότητάς των. Μας οδήγησαν προς το νότιο σημειο της πόλης, χωρις να ενοχληθουμε άπο τούρκους πολιτες, και μας εκλεισαν σε χτημα το όποιο είχε εχταση δέκα (10) στέμματα περίπου και ήταν περικλξισμένο με πέτρινη μάντρα ϋψους περίπου τριών μέτρων.

71 Στό χτημα αυτό ηταν πολλα δέντρα εληες και αλλα και στό κέντρο του διώροφο σπίτι με παρακείμενη μεγάλη ανοιχτη δεξαμενη στην όποία ερχόταν αφθονο πηγαίο καθαρό νερό και απ' αυτη ν αρδευόταν τό χτημα. 'Ακούσαμε δτι τό χτημα αυτό ανηκε σε ελληνα, κάτοικο του Κασαμπα και δτι τό εκμεταλλευόταν και σαν εξοχικό κέντρο αναψυχης. Πεινασμένοι δλοι μας ξεριζώσαμε δτι λαχανικα η αλλα χcρταρικα ησαν σ' αυτό τό χτημα και τα φάγαμε. Μερικοι ξεγύμνωσαν και τους κορμους των δέντρων από τις φλουδες των για να φανε απ'" αύτες τό εσωτερικό τους. Είχε περάσει μια βδομάδα πούμαστε στην αιχμαλωσία και από την πείνα, τις πορείες, τόν τρόμο της σφαγης και τις δποιες αλλες κακουχίες που περίγραψα, οί αιχμάλωτοι κατα τό 95% είχαν χάσει τόν ανθρωπισμό τους και κυριολεχτικα ειχαν αποχτηνωθεί. Κινουνταν και φαίνονταν στην δψη τους δτι δεν σκέπτονταν καθόλου.

72

73 Η ΖΩΗ ΣΤΟ ΣΤΡΑΤΟΠΕΔΟ Τό απόγευμα της 4ης Σεπτέμβρη έφεραν με,αραμπαδες σιτάρι, βράσαν απ' αυτό και μας δωσαν "από ενα μικρό κύπελο και από τ11ν επομένη 5 Σεπτέμβρη μας δίναν βρασμένο σιτάρι ενα μικρό κύπελο τό πρωί και ενα τό βράδυ. Τό περισσότερο,όμως ηταν νερό παρα σιτάρι. Μετα λίγες μέρες φέρανε άλευρι. Δεν ύπηρχε,όμως φουρνος για να ψηθεί ψωμι και γι' αυτό τη μια μέρα μας δίναν βρασμένο σιτάρι και την αλλη νύχτα κατα ωρα 11 με 12 τα μεσάνυχτα μας δίναν από δράμια αλευρι στόν καθένα. Αυτό τό αλευρι τό κάναμε (ό καθένας μας) με νερό ζυμάρι και πάνω σε φύλλα παληοτενεκέδων τα όποία τοποθετούσαμε πάνω σε δυό πέτρες κατα τρόπο που από κάτω άνάβαμε μικρη φωτια με ξύλα, τό ψήναμε και τό τρώγαμε. Στις 30 Σεπτέμβρη τέλειωσε, άπό τεχνίτες,αίχμαλώτους, ή έπισκευη φούρνου, που βρισκόταν εξω άπό τή μάντρα μας, σε απόσταση περίπου διακόσια μέτρα. Σ' αυτόν στάλθηκαν φουρ -νάρηδες αίχμάλωτοι, οι γνωστοί μας φουρνάρη,δες του 180υ Συντ /τος και άρχισαν να ψήνουν ψωμί, στήν αρχή από μισοκρίθινο αλευρι και μας,δίναν άπό μισή όκα τήν ήμέρα στόν καθένα. Αυτό Όμως γινόταν Όταν είχαν άλευρι, γιατι συνέβαινε -να μήν εχουν άλευρι κατά συνέχεια, αλλα να λείπει,αυτό τέσσερες - πέντε Τι και περισσότερες μέρες.

74 Στις αρχες του Νοέμβρη δεν είχαν αλευρι και μας δίναν επι δέκα μέρες από έκατόν πενηντα (150) περίπου δράμια γαλέτα. Στη συνέχεια εφεραν καλό αλευρι και μας δωσαν επι δέκα (l Ο) μέρες ψωμί. Μετα φέραν σιτάρινο αλευρι, τό όποιο όμως ειχε πολυ χω μα καί. τό ψωμι γινότα\ λασπερό και μαυριδερό. Άπό τα μισα του Γενάρη 1923 και μετα φέραν καθαρό σιτάρινο αλευρι και τό ψωμι Ύινόταν πολυ καλό και μας δίναν σχεδόν κάθε μέρα. Για φαγητό μας δωσαν αντι τ ου βρασμένου σιταριου επι 5-6 μέρες του Νοέμβρη ; βρασμένα κουκια και μετα μας δίναν την μια μέρα φασόλια και την άλλη πνιγουρι. 'Όλα δε αυτα μαγειρεύονταν χωρις λάδι και άλάτι και πά.ντα i'ισαν πολυ νερουλα και λιγοστά. Καμμια φορα εβαζαν λίπος πολυ κακης ποιότητας που καταντουσαν να μη τρώγονται. 'Αβάσταχτο μαρτύριο περνουσαν όσοι από μας Kάπνιζα. Δεν.είχαν χρήματα και να εϋρισκαν καπνό. δεν μπορουσαν ν' αγοράσουν. Με αγωνία παρατηρουσαν στους δρόμους του Κασαμπα, Όταν εκινουντο σ' αυτους για τις διάφορες αγγαρειες να. {δουν κάτω πεταμένο κανένα : υπόλειμμα τσιγάρου (γόπα), τό όποιο αρπαζαν και μ' αυτό τό ελάχιστο ίκανοποιουσαν πρός στιγμη τό πάθος των.

75 ΠΟΥ ΚΑΙ ΠΩΣ ΣΤΕΓΑΣΤΗΚΑΜΕ ' Όπως ανάφερα πιο πάνω στο περιφραγμένο' χτήμα που μας εβαναν για οριστικη διαμονη δεν ύπήρχε άλ λο χτίσμα εκτος απο ενα διώροφο μικρο οίκημα στο κέντρο και στο οποίο στεγάστηκε ή απο τούρκους αξιωματικους κ.λ.π. τούρκικη διοίκηση του τάγματος αιχμαλώτων και σε μια. Ύωνια του χτήματος ενtt.μικρο καλύβι μερικών τετρ. μέτρων. Μας διάταξαν να κ:ουβαλουμε πέτρες τις οποίες παίρναμε απο τα καϋμένα και γκρεμισμένα σπίτια τής πόλης Κασαμπα. Με αυτες τις πέτρες χτίσαμε σε τέσσερα χωριστα σημεία και σε απόσταση 3-4 μέτρα απο τον τοίχο που μάντρωνε το χτή:μα, ξερότοιχο ώς ενα μέτρο ύψος και μήκος μέτρα το κάθε τμήμα. Στο κάθε τμήμα αφήκαμε, δυο ανοίγματα για πόρτες. Για να τα στεγάσουμε. βάναμε πάνω στους δυο τοίχους, τον μόνιμο τής μάντρας και τον ξερότοιχο που χτίσαμε,. ξύλα απο τα γκρεμισμένα σπίτια τής πόλης και τρύπιους παλ ηοτενεκέδες. Αυτη όμως ή στέγαση δεν αμπόδιζε τό κρύσ και τη βροχη να μπαίνουν στο εσωτερικο αυτών τών καλυβιών που φτιάξαμε. < Οπωσδήποτε φτιάχτηκαν κατ ' αυτον τον τρόπο' τέσσερες (ύποτιθέμενοι) θάλαμοι, για να στεγα... στεί στον καθένα ενας λόχος. ΤΟ όλο τάγμα αιχμαλώτων ειχε τέσσερες λό-

76 χους και ή δλη δύναμή του σε αντρες αποτελέστηκε από Άπό τους 900 που ξεκινήσαμε από τ11 Μαγνησια και από άλλους 500 που φέραν τμη ματικα μετα και κατα τό πλείστο ησαν πολίτες Μικρασιατες ελληνες. ΟΙ καλυβες αυτες γίναν ετοιμες κατα τις 20 O χτώβρη, ώς τότε μέναμε στό ϋπαιθρο. Σ' αυτες τις καλύβες που ό ξερότοιχος που φτιάξαμε ειχε ϋψος μόνο ένός μέ cρoυ, μπαίναμε για να περ\αμε μέσα σ' αυτες τις νύχτες μας, που ηταν νύχτες χειμωνα. Πλαγιάζαμε κάτω στό χωμα ό ενας κοντα στόν άλλον και σε δυό αντίστοιχες σειρες κατα. τρόπο ωστε τα πόδια των αντρων των δυο σειρων ιcατ' ανάγκη σμίγανε σχεδόν ώς τα σκέλη των. Και δταν για να ζεστάνουμε τα χέρια μας ανάβαμε μέσα φωτιες με ξύλα που φροντίζαμε να βρίσκουμε, '1Ι νόταν τόσος καπνός που μέσα σ' αυτόν φαι νόμαστε κινούμενες σκιές, δεδομένου δτι αλλο φωτισμό δεν είχαμε. "Όταν εβρεχε τα νερα από τους τρύπιους τενεκέδες που φτιάξαμε για στέγη, πέφταν μέσα σ' αυτες τις τρωγλες και φτιάχναμε στό χώμα αυλάκια '1ια να βγαίνουν πρός τα εξω, χωρις μ' αυτό να κατορθώνουμε ν' αποφεύγουμε τό λάσπωμα. Έκτός από τα. νερα της βροχης που μπαίνανε από την ύποτιθέμενη στέγη, μπαίνανε και από τα θεμέλια του έξωτερικου τοίχου νερα από τα ρυακια που σχηματίζονταν από τις βροχες εξω στό δρόμο κοντα στόν τοίχο.

77 ΑΓΓΑΡΕΙΕΣ Άπο τις 5 Σεπτέμβρη κατα όμάδες μας στέλναν σε διάφορες αγγαρειες., Απο τις πρωτες ήταν να καθαρίζουμε τους δρόμους της πόλης Κασαμπα, που είχαν φραχτεί με τις πέτρες των γκρεμισμένων από τις πυρκαγιες σπιτιων. Σ' αυτες τις εργασίες είχαμε τ1)ν ευκαιρία να βρίσκουμε μέσα στα καϋμένα και τσουβάλια γεματα ξερες σταφίδες μισοβρασμένες από τη φωτια και τρώγαμε απ' αυτές. Πολλους τους βλάψαν αυτες οί σταφιδες και δημιούργησαν κοιλιακες ανωμαλίες και πόνους, γιατι καθως ήταν μισοβρασμένες απο τη φωτια και από την ύγρασία είχαν αλλοιωθει. Κάθε πρωί ώς που να όρισωυν και τακτοποιηθουν οί όμάδες για τις αγγαρείες περνούσαμε σε όρθοστασία μια και δυο. (δρες. 0 κάθε τουρκος στρατιώτης φρουρός που παραλάβαινε κάθε όμάδα αιχμαλώτων για να τήν όδηγήσει σε αγγαρεία και ό ύπαξιωματικός που τήν παράδινε, ό καθένας τους μετρουσε τους άντρες κάθε όμάδας τουλάχιστο δεκαπέντε φορές. Με τα μαστί γιά των Τι τα ρόπαλα που κρατουσαν δέρ\αν κατα το. κέφι τους τους αιχμαλώτους. 'Όμοια ηταν και ή συμπεριφορα του ελληνα βοηθου των επιλοχία, τουλάχιστο στόν 40 λόχο που ημουν εγώ. Είχαν όρίσει ώς τέtoιον ενα καραγωγέα του 180υ συντάγματος πεζικου, ό όποιος είχε τ' όνομα

78 Μιχάλης και καταγόταν απο τα Βρύουλα (Βουρλα) η απο τα, Άλάτσατα της Μ. Άσίας και ό όποιος βέβαια προσφέρθηκε για ν' αναλάβει αύτη την ύπηρεσία. Ή συμπεριφορά του προς τους αιχμαλώτους ηταν τυραννικώτερη εκείνης των τούρκων. Κάθε πρωϊνο ξεχώριζαν αιχμαλώτους, οί όποιοι με συνοδεία φρουρων όδηγουνταν προς τόν κάμπο, σε απόσταση δυο η και τριων ώρων για να φέρουν ξύλα για το μαγειρειο και τό φουρνο.: Δεν ύποχρέωναν τους αιχμαλώτους να μεταφέρνουν ποσότητα ξύλων, αρκουσε να κρατουν εστω και μια μικρη κλάρα δέντρου. Το να πανε και να γυρίσουν σε τέτοια απόσταση ηταν πολυ κουραστικό, είχαν δμως την εύχέρεια ν' αρπάζουν απο δέντρα κανένα καρπο κυδώνια, ρόδια η δτι άλλο βρισκόταν κατα τους φθινοπωρινους μηνες. 'Έτυχε πολλες φορες να είμαι σε τέτοια αγγαρεία. Μέσα στον κάμπο απο απόσταση εβλεπα τον αμαξητό δρόμο που όδηγουσε στ' ανατολικα και στα πλάγιά του κοίτονταν ανθρώπινοι σκελετοί, π' άσπριζαν. "Ήσαν οί σκελετοι των αιχμαλώτων στρατιωτων η των πολιτών Μικρασιατων που κατα τις πορειες των τους σκότωναν οί τουρκοι και παρέμεναν άταφοι δπου επεφταν. Κατα τό τελευταιο δεκαήμερο του Σεπτέμβρη φ.έρανε στη μάντρα μας μια φάλαγγα περίπου 1300 ελληνες Μικρασιατες πολιτες απο τη Σμύρνη και άλλες πόλεις δπως μας λέγαν. Άπ' αύτους μάθαμε δτι όλόκληρη ή Σμύρνη πυρπολήθηκε από τους τούρκους. Μετα δυο μέρες τους πηραν πάλι και τους βάναν σε πορεία πρός τ' ανατολικά. Και

79 μετα άλλες δυό μέρες τους φέραν πάλι. 'Όμως όχι δλους αλλα περίπου τους μισούς. Μας είπαν δτι τους πηύαν πορεία ώς τη Φιλαδέλφεια και τους ξανάφεραν. Στην πορεία αύτη σκότωσαν τους μισούς. Γενικη ήταν ή γνώμη δτι ή πορεία αύτη εγινε ακριβως για να εχουν την εύκαιρία να τους σκοτώσουν. Γιατι αύτους που ξανάφεραν, σε λίγες μέρες τους πηγαν στό Άχμετλη, που είναι μεταξυ Κασαμπα και Φιλαδέλφειαc. "Ένα πρωϊνό που ήμουν σε μια όμάδα αγγαρείας και βαδίζαμε κατα τετράδες σ' ενα κεντρικό δρόμο του Κασαμπα, άπό κάποια απόσταση είδα σε σιδερένια λαβη μιας κλειστης ξώπορτας σπιτιου τοποθετημένο κομάτι ψωμιου. ΆκαριαΊα σκέφτηκα να τό αρπάξω δταν θάφτανα κοντα στην πόρτα και όμολογω δτι με κατάλαβε αύωνία μήπως τό ειδεί κανένας άλλος συνάδερφος και τό πάρει πριν προφτάσω εγώ. 'Όταν βρέθηκα σχεδον απέναντι από, την πόρτα, ξέφυγα άπ' την τετράδα μου, πήδηξα μικρό χαντάκι που ήταν στό πλάϊ μεταξυ δρόμου και σπιτιου και αρπαξα με λαχτάρα τό κομμάτι τό ψωμί, που ισως Χάποιο χορτασμένο παιδι να τό είχε ακουμπήσει εκεί και ξαναπήδησα τό χαντάκι για να μπω στην τετράδα μου. Ό τουρκος φρουρός της όμάδας με πρόλαβε και μου κατάφερε χτύπημα με συρματένιο μαστίγιο το όποίο με πέτυχε στόν αγκωνα του αριστερου χεριου μου. Πόνεσα πολυ στο κόκαλο και στο μέρος αύτο ακόμα κατα καιρους νοιώθω πόνο. Εύτυχως δμως δεν μου πηρε τό κομμάτι ψωμι με

80 τό όποιο χόρτασα τότε λίγο τ11ν πείνα μου, οϋτε με μεταχειρίστηκε χειρότερα. Σε διάφορα σημεια της πόλης Κασαμπα στέλνονταν όμάδες αιχμαλώτων για να χτίζουν σειρες πρόχειρα δωμάτια για να στεγάζονται σ' αυτα τούρκικες οικογένειες που βρίσκονταν άστεγες, γιατi. τα σπίτια των είχαν καταστραφει από πυρκαγιές. Οί χτίστες 11 δσοι εκαναν πως γνωρίζουν να χτίζουν, εχτιζαν και οί άλλοι σαν άπλοι εργάτες κουβαλουσαν τις πέτρες και τ' άλλα υλικα 11 φτιάχναν τις λάσπες. Τις εργασίες αυτες τις επόπτευε ό Δήμαρχος Κασαμπα και ενας χότζας 11λικίας περίπου σαράντα 11 σαράντα πέντε χρονών με ευγενικό παρουσιαστικό και δπως μάθαμε από τον αιχμάλωτο πουείχε κοντά του για διερμηνέα ήταν επόπτης (επιθεωρητ1)ς) της δημοτικης εκπαίδευσης. Γι' αυτό.ν θα γράψω πιο κάτω, πώς γνωρίστηκα μαζί του και. πώς κατα κάποιο τρόπο συντέλεσε στη σωτηρία μου. Σε τούρκους πολίτες του Κασαμπα που ζητουσαν μαστόρους 11 εργάτες για όπσιαδήποτε δουλειά, δίναν αιχμάλωτους, υπο τ1)ν προσωπική τους ευθύνη για την επιστροφή των το βράδυ στη μάντρα. Οί αιχμάλωτοι προτιμουσαν να εργάζονται σε ιδιώτες τούρκους, γιατι αυτοi. τους δίναν συνήθως μεσημβρινό φαγητό. και Τι μέρα τους περνουσε στη δουλεια χωρις τις βρισιες και το ξύλο απο τουρκο, φρουρό. 'Έμεινε άνεξακρίβωτο ο,ν Τι διοίκηση του τά--

81 γματός μας εϊσπραττε χρηματικα ποσα για ήμερομίσθια των αιχμάλωτων που εργάζονταν σε ιδιώτες. Λέγονταν δτι οι ιδιωτες τοί5ρκοι πλήρωναν για κό.θε εργαζόμενο σ' αύτους αιχμάλωτο είκοσι (20 ) γρόσια για ήμερομίσθιό του. Κανένας δμως αιχμάλωτος που εργάστηκε σε ίδιώτη τοί5ρκο δεν πήρε οϋτε ενα γρόσι.

82

83 ΕΡΓ ΑΣΙΕΣ ΑΙΧΜΑΛΩΤΩΝ ΓΙΑ ΟΦΕΛΟΣ ΤΟΥΡΚΩΝ ΑΞΙΩΜΑΤΙΚΩΝ Άπό τα μέσα τσυ Όχτώβρη και σχεδόν έπ!..ενα μηνα και πλέον, εκτός από τις αγγαρείες της ημέρας μας ξεσήκωναν τί) νύχτα μετό. την ώρα και 1, δλο. τό λόχο., και διαδσχικα και το.υς αλλσυς λόχους και μας πήγαιναν σ' αρκετα.μακρινη απόσταση δπου από γκρεμισμένα σπίτια -φο.ρτωνόμαστε Ο καθένας μας από μια - δυο πέτρες και επιστρέφοντας ετσι φσρτωμένσι, τις αφήναμε σε ορισμένο. σημε'ίο κσντα στη μάντρα το.υ στρατσπέδσυ μας. Έπίσης κατα τόν ίδιο τρόπο. μας πήγαιναν σε μάντρες σπιτιων, στ' ακρα της πόλης, που επάνω στ συς τοίχους των ήσαν τοπσθετημένα κεραμίδια. τα παίρναμε και φορτωμένσι μ' αυτά τα φέρναμε και τ' αφήναμε στό ίδιο σημείο. πού αφήναμε και τις πέτρες. Σ' αυτη τη νυχτερι νη αγγαρεία με βρσχές, κρύο και παγωνιές, η ταλαιπωρία μας ήταν πο.λυ σκλ η ρη και απάνθρωπη. "Όλα αυτά τα ύλικά, βλέπαμε τη μέρα δτι τά χρησιμοποιουσαν μαστόρσι και εργάτες αιχμάλωτο.ι για να επισκευάζσυν τρία χτίρια πο.υ ήσαν καταστραμένα από πυρκαγιες και ήταν πριν τό ενα αλευρόμυλσς, τό αλλο φσυρνο.ς και τό τρίτο. σπίτι γιά κατο.ικία. Για να φτιαχτο.υν οι στέγες, αυτων των χτιρίων οδη)ο.υσαν αιχμάλωτσυς μακρυα στόν κάμπο. δπου έκο.βαν κσρμο.υς ψηλων δέντρων, δπως λευκες και

84 αλλα. Αυτους τους κορμους των δέντρων τους μετάφερναν από απόσταση δυό ώρων και πλέον φορτωμένοι οι αιχμάλωτοι στους ωμους των μέχρι τόν τόπο που ήσαν τα χτίρια. Τέλειωσαν τα χτίρια, επισκευάστηκαν και τα μηχανήματά τους και ήσαν ετοιμα να λειτουργήσουν. Πριν Όμως ν' αρχίσει ή λειτουργία τους, είδαμε. μια μέρα να καταφτάνουν οι πολιτικες αρχές, ό Καϊμακάμης, ό Δήμαρχος με άλλους υπ αλλ ήλους και αστυνομικούς. τα κατάσχεσαν και τα σφράγισαν. Τι είχε συμβεί ; τα χτίρια αυτα ανηκαν σε ελληνες που είχαν φύγει και καταστράφηκαν απο πυρκαγιά. οι. επισκευές των διατό,χτηκε να γίνουν με την εργασία αιχμαλώτων από τόν τουρκο ταγματάρχη, διοικητ1) του τάγματος αιχμαλώτων, εναν πανύψηλο τσερκέζο, Ναμζη Βέη, με μεγάλα και ίσια μουστάκια και με αγέρωχο ϋφος, με τό σκοπό να τα εκμε- ταλλευιεί γιό, δικό του δφελος. Οί πολιτικες τούρκικες αρχες του χάλασαν τα σχέδιά του και τα κα- τάσχεσαν, γιατι αυτα χτήματα σαν εγκαταλειμένα. ανήκαν στό τούρκικο Δημόσιο. Άλλα και οι αλλοι τουρκοι αξιωματικοι του, τάγματος αιχμαλώτων εκμεταλλεύτηκαν τ1ίν εργα- σία αιχμάλωτων ειδικων τεχνιτων για δφελός των. Ό ενας είχε οργανώσει υποδηματοποιείο στό όποίο εργάζονταν αιχμάλωτοι τεχνίτες. Ό άλλος. είχε οργανώσει συνεργείο που επλεχαν καλάθια. τα προϊόντα αυτων των συνεργείων τα πωλουσαν προς δφελός των οι τουρκοι αξιωματικοί. Οί αίχμά-

85 λωτοι τεχνίτες που ερ"υάζονταν ε{χαν τ' οφελος δτι δέ\ τους τραβουσαν κάθε μέρα στις διάφορες αλλες αγγαρείες και τό σπουδαιότερο εργάζονταν και κοιμουνταν στό ύπόγειο του σπιτιου, στό όποίο στεγάζονταν τα γραφεία της διοίκησης του τάγματος αιχμαλώτων και ετσι ήσαν προφυλαύμένοι από βροχές και κρύο. Ό ταγματάρχης διοικητης του τάγματος Ναμζη Βέης δρύάνωσε κι' αλλη εκμετάλλευση της εργασίας των αίχμάλωτων πολυ επικερδη "Υια τόν εαυτό του, εξοντωτικη δμως Ύια τους αίχμάλωτους. Μέ δικαιολογία δτι πρέπει να ύπάρχουν Kάρ βουνα για την δηθεν θέρμανση των αίχμάλωτων κατάρτισε συνεργείο από εξήντα (60) αιχμάλωτους τους όποίους εστειλε μέ φρουρους τούρκους στρατιωτες πάνω στο βουνό, σ' απόσταση τριων και πλέον ώρων από την πόλη Κασαμπα, μέ την εντολη να παραμένουν εκεί και να φτιάχνουν ξυλοκάρβουνα. Το συνεργείο αυτό παρέμεινε εκεί και εργαζόταν μέχρι του τέλους της αίχμαλωσίας μας. Στό μεταξυ μέσα στό δάσος μέ ΤΙζ βροχές και τα χιόνια πολλοι απ' αυτους ασθενουσαν. Έπανάφερναν διαδοχικα στην εδρα του τάγματος τους ασθενείς και εστελναν αλλους. Κατα τόν τρόπο αυτόν, σ' αυτο τό συνεργείο εργάστηκαν σχεδόν οί μισοι απο roυς χίλιους τετρακόσιους (1.400) που ήταν ή αρχικη δύναμη του τάγματος και οί περισσότεροι απ' αυτους ασθένησαν και πολλοι. πέθαναν. 'Όλα τα κάρβουνα που γίνονταν μέ τη σκληρη αυτη εργασία των αίχμάλωτων πάνω στο βουνό, μέσα σέ βροχές και χιόνια τα εμπορεύτηκε

86 'ο τcυρκος ταγματάρχης για δφελός του. Μια μέρα του Νοέμβρη βγηκε μια ομάδα άπό εικοσι (20) αιχμάλωτους για άγγαρεία, μέσα στην οποία ετυχε να είμαι και γώ. Μας παράλαβαν φρουροι στρατιωτες και μας οδήγησαν σ' ενα σπίτι που είχε υπόγειο και μέσα σ' αυτό ήσαν άποθηκευμένα τσουβάλια άλεύρι και δπως ακουσα τό κάθε τσcυβάλι ζύγιζε έβδομηντα πέντε (75) Οκάδεζ. Κατέβασαν στό υπόγειο 5-6 αιχμάλωτους και τους διάταξαν ν' άνεβάζουν, δπως μπορουσαν τα 'τσουβάλια με τό άλευρι ώς την πόρτα του υπό Ύειου. Τό δάπεδο του υπόγειου άπό τη βάση της πόρτας θα i'ίταν σχεδόν τρία (3 ) μέτρα ϋψος, άλλα ψυσικα τα στοιβαγμένα τσουβάλια ελάττωναν, άνάλογα της θέσης των, την άπόσταση αυτή. Κάθε τσουβάλι που άνέβαζαν και τό άκουμπουσαν στη βάση της πόρτας, τό φορτωνόταν ενας άπό, μας τους αλλους της ομάδας και βαδίζοντας, ετσι φορτωμένος, επρεπε να τό μεταφέρει σε άπόσταση πεντακοσίων (500) περίπου μέτρων, δπου ήταν τό χτίριο μιας Άρμένικης εκκλησιας. 'Έπρεπε άκόμα ετσι φορτωμένος ν' άνέβη 6-8 σκαλια της σκάλας που εμπαζε στην αυλη της εκκλησιας, να βαδίσει άκόμα στην αυλη 8-10 μέτρα ώς που να μπει μέσα στην εκκλησια και να ξεφορτωθει έκει τό τσουβάλι. την Άρμένικη αυτη εκκλησια την είχαν κάνει άποθήκη τροφίμων, γιατι ήταν μέσα και πολλα τσουβάλια με ξερη σταφίδα (σουλτανίνα), 'συκα ξερά, εληες και αλλα τρόφιμα. Ό περίγυρος της εκκλησιας άρκετα ευρύχωρος ήταν γεματος άπό γυναικες τούρκισες, που περί-

87 μεναν εκεί να τους δώσουν από μικρες ποσότητες αλευρι και αλλα τρόφιμα. 'Όταν ειδα Τ(1- τσουβάλια και ακουσα για τό βάρος τους ενοιωσα πως και καλα να ήμουν, ντυ- μένος και φαγωμένος τέτοιο βάρος έβδομηντα πέντε:: οκάδες δεν θα μπορουσα να σηκώσω στις πλάτες. μου και να τό μεταφέρω σε απόσταση ' μέτρων βαδίζοντας. "Ηρθε. Όμως ή σειρά μου κα{ φορτώθηκα και ξεκίνησα με συνοδεία τούρκου στρατιώτη. Προσπάθησα και τό. πρωτο τσουβάλι τό εφτασα στην εκκλησια - αποθήκη. 'Όταν Όμως φορτώθηκα τό δεύτερο ενοιωσα Ότι δεν θα μπορουσα να φτάσω στό τέρμα. Παρα τουτο εφτασα και αρχισα ν' ανεβαίνω σιγα - σιγα τα σκαλια της αυλης της εκκλησιας. Ό τουρκος στ ρατιώτης μου φώναζε να βαδίζω γρήγορα και με χτύπησε με τόν υποκόπανο του Όπλου του στις γάμπες των ποδιων μου. Με τό χτύπημα εχασα την ισορροπία μου και σωριάστηκα στα σκαλια με τό βάρος του μισου τσουβαλιου πάνω μου. Οί γυναίκες τρέξανε κοντά μου και μετακίνησαν τό τσουβάλι που μ' είχε πλακώσει και με βοήθησαν να σηκωθω. Ή μια παλάμη μου είχε γκρατσουνιστεί και ματώσει. Μου ήρθαν κλάματα, ενοιωσα κατάβαθα τόν ξευτελισμό μου και φώναξα, στα έλλ ηνικα βέβαια, μιλώντας για την τόση κακομεταχείρισή μας. Σύγχρονα Όμως είδα Όλο τό πληθος των γυναικων που ήσαν εκεί να, όρμουν με τα χέρια των υψωμένα και με φωνες κατα του τούρκου στρατιώτη για τόν χτυπήσουν. Και δεν ξέρω ποια θα ήταν ή τύχη του αν ταυτόχρονα από πλαϊνό, μέσα στην αυλή

88 της εκκλησιας, ισόγειο οίκημα δεν άνοιγε μια πόρτα από την όποία πρόβαλε ενας ψηλός, με ώ ραία στολη τουρκος αξιωματικό.ς (ήταν στρατιωτικός γιατρός), ό όποίος με τη φωνή του σταμάτησε την όρμη των γυναικων μ' επιασε από τόν ώμο και με όδήγησε μπρός στην πόρτα από την όποία ειχε βγει Μ' εβανε και κάθησα κάτω, μου καθάρισε τη ματωμένη παλάμη μου με οινόπνευμα, επάλειψε με ιώδιο τό γρατσουνισμέ"ο μέρος και με ρώτησε α" πονουσα στό σωμα μου. "Εδιωξε τόν τουρκο στρατιώτη και ετσι με απόσπασε από την αγγαρεία. Κάθησα εκεί δσο διαρκουσε ή μεταφορα των τσουβαλιων και πρός τό βράδυ μαζι με τους αλ λους επέστρεψα στη μάντρα μας. Μόλις είχε λήξει ή πρός με περιποίηση του γιατρου, οί γυναίκες που επαιρναν τρόφιμα απ' αυτη τ11ν αποθήκη, καθως εφευγαν, ερχονταν κοντά μου, μοϋλεγαν λόγια που δεν καταλάβαινα, ε νοιωθα δμως δτι ήσαν λόγια παρηγορητικα γιατι τόβλεπα στην εκφρασή τους και πολλες απλωναν τό χέρι τους στό κεφάλι μου. Μοϋδιναν δε απ' δτι ειχαν : σταφίδα, καπνό, συκα, τσιγάρα Κ.λ.π. Αυθόρμητα σκέφτηκα να τ' αρνουμαι για να μην τους τα στερω. Μ' αρκουσε ή συμπάθειά τους που μου δείξανε. Σκέφτηκα δμως τους φίλους συναδέρφους που τα ειχαν τόσο ανάγκη και τα δέχτηκα δλα. Κι' ετσι κείνο τό βράδυ γύρισα στη μάντρα μας με τ' ανέλπιστα αυτα πράγματα και τ' απόλαυσαν δλοι ο{ φίλοι. Μια άλλη μέρα στα τέλη του Νοέμβρη τουρ-

89 κος στρατιώτης παράλαβε όμάδα απο εξ (6) αιχμάλωτους που μέσα σ' αυτους ήμουν και γω και μας όδήγη σε στην ακρη της πόλης Κασαμπα και μας σταμάτησε μπρας σε μια αυλόπορτα. "'Οταν ανοιξε την αυλόπορτα εϊδαμε δτι ή αυλη αυτή, αρκετα ευρύχωρη, llταν γεμάτη απο προβατίσιες κοπριές, βρεγμένες απα, τις βροχες και κρυσταλλωμένες απα τους νυχτερινους πάγους και μας διάταξε να τι)ν καθαρίσουμε. Μας εδωσε αξίνες, φτυάρια και παληοτενεκέδες (δοχεία) με τους όποίους θα μεταφέραμε ταν όγκο τών κοπριών, που llταν δλο λάσπη σ' εναν,ακάλυπτο χώρο σε κοντινη απόσταση. "'Οταν μπήκαμε μέσα σ' αυτη την αυλη κι' αρχίσαμε τη δουλειά, πατούσαμε μέσα σ' αυτη την παγωμένη βρωμερη λάσπη ως τα γόνατά μας. Ή δουλεια αυτη κράτησε δλη τη μέρα. Για μια στιγμή, κατα τ' απόγευμα, ό τουρκος φρουρός μας κάτι μας ελεγε. "Ένας απα μας που ήξερε τούρκικα μας εξήγησε δτι μας ελεγε : «Γιατι καθώμαμαστε εκεί και δεν φεύγουμε για την πατρίδα μας». του απάντησε δτι δεν μπορουμε να φύγουμε γιατι εϊμαστε αιχμάλωτοι' αλλα και αν αποφασίζαμε να δραπετεύσουμε δεν μας Ι1 ταν εύκολο να φτάσουμε ση)ν πατρίδα μας γιατι μπροστά μας άπλώνεται μεγάλ η θάλασσα που δεν μπορουμε εύκολα να την περάσουμε. Και ό τουρκος φρουρας του απάντησε : «Και δεν είναι γεφύρι πάνω στη θάλασσα να την περάσετε ;». 'Όταν προς το βράδυ γυρίζαμε στη μάντρα μας, με τη συνοδεία του τούρκου φρουρου, στο δρόμο

90 μας συναντήσαμε όμάδα γυναικες τούρκισες ήλικιωμένες κάπως. Καθως τις προσπερνούσαμε μας κύταζαν και κατι ελεγαν θλιμμένες πρός μας. 0 τουρκομαθης της παρέας μας μας έξήγησε ότι ελεγαν : «Παιδάκια μας πως εισαστε και πως σας κατάντησαν' είσαστε γεροι και ώραια ντυμένοι και τώρα κουρελιασμένοι, ξυπόλυτοι και πεινασμένοι!! «οι καυμένες οι μάνες που σας εχασαν τι πόνο θα περνουν!!»., Από τις πρωτες μέρες της αιχμαλωσίας μας μείναμε ακούρευτοι και αξύριστοι. τα ρουχα μας όσα μας αφηκαν οι τουρκοι να φοραμε, δσο ό καιρός προχωρουσε αρχισαν να κουρελιάζονται. 'Έγιναν σχεδόν κλωστες πάνω μας και μ' αυτα γυρίσαμε στην Έλλάδα μετα έπτα μηνες και οι περισσότεροι μετα ενα χρόνο και πλέον. Κατα τό τέλος του Όχτώβρη φέρανε μηχανες για κούρεμα και ξυράφια και από τότε πλέον κουρευόμαστε και ξυριζόμαστε. Κατα διαστήματα μας εδιναν και σαπούνι με τό όποίο πλέναμε τουλάχιστο τα χέρια και τό, πρόσωπό μας. Σ' όλο τό διάστημα της αιχμαλωσίας μας από 25 Αϋγουστου 1922 μέχρι μέχρι 6 Άπρίλη 1924 κάναμε λουτρό σε χαμαμ μόνο τρεις φορές, τέλη Όχτώβρη, αρχες Γενάρη και τέλος Μάρτη, όπότε και φύγαμε για την <Ελ_ λάδα με τη μερικη ανταλλαγι1 αιχμαλώτων πο' εγινε. Χωρις ποτε ν' αλλάξουμε τα ρουχα που φορούσαμε και με υποτυπώδη μέσα γενικης καθαριότητας 'Και εν γένει όλες τις κακες συνθηκες στέγασης και διαβίωσι1ς μας από τις πρωτες μέρες της αιχμαλω-

91 σίας μας άλλα συγκεκριμένα απο τις άρχες του Όχτώβρη γεμίσαμε ψειρες. Ψειρες τόσο πολλες. που άπ' αυτες καλύπτονταν δλη ή έπιδερμίδα του κορμιου μας πάνω στην όποία μέναν καρφωμένες κάθετα και με χρωμα σχεδόν μαυριδερό. Με τηνπαλάμη μας τις σπρώχναμε πρός τα κάτω και πέφτανε στό χωμα, άλλα σχεδόν την ίδια στιγμη τό σωμα μας γέμιζε πάλι άπ' αυτές. Τό χοψα της έπιφάνειας του στρατόπεδου μας ηταν γεμάτο ψειρες και τις βλέπαμε να κινουυται πάνω σ' αυτό σε πάχος τουλάχιστο ένός - δυό χιλιοστων τουμέτρου, πυκνότερες άπό σμηνος μερμηγκιων. Στό μαρτύριο αυτό δεν μπορούσαμε v ' άντιτάξουμε τίποτε και ζούσαμε μέσα σ' αυτό.

92

93 Η ΓΙΑΤΡΙΚΗ ΠΕΡΙΘΑΛΨΗ Ή παροχη της γιατρικης περίθλαψης στό, τ ά γμα αιχμάλωτων στις αρχές, ηταν σχεδόν ανύπαρχτη. Μια και σπάνια δυό φορες της βδομάδας περνου σε κάποιος γιατρός της Έρυθρας Ήμισελήνου. ''' Έβλεπε χω ρις να εξετάζει ιατρικα τους ασθενείς 'Που του παρουσίαζαν και σ' αλλους εδινε κινίνο, σ' αλλους εκανε επάλειψη με ιώδιο. " Αλλους ά φηνε ελεύθερους από τις αγγαρείες για ορισμένες,μέρες και τους βαρεια αρρωστους εστελνε στό νοσοκομείο της Μαγνησιας, για να φαίνεται δτι πέ,θαναν σε νοσοκομείο. ' Όσοι στάλθηκαν στό νοσοκομείο της Μαγνη,σιας και είχαν την τύχη να επιστρέψουν μας περί 'γ ραφαν την κατάσταση του νοσοκομείου απελπιοστική. Μόνο που στεγάζονταν σε οίκημα με κανονικη στέγη. Κατσ. τ' αλλα, επίπλωση, καθαριότητα και την λειτουργία του εν γένει βρισκόταν σε πρωτόγονη κατάσταση. Οί αρρωστοι κοίτονταν στα δά 'πεδα, πάνω σε στρώματα από τσουβάλια με αχυρο η και πάνω μόνο σε παλιοκουβέρτες. Ή θεραπεία 'τους αφήνετο στην κράση καθενός και στην τύχη. Σε μια γωνια της μάντρας του στρατόπεδου μας, δπως ανάφερα ύ ηρχε ενα μικρό πλινθόκτι,στο καλύβι. Αύτό τ' ονόμασαν αναρρωτήριο. Σ' αύτό εβλεπε ο γιατρός τους ασθενείς και σ' αύτο, μέναν οί βαρια ασθενείς.

94 'Ήταν δε στους αιχμάλωτους και κάποιος Στέλιος ό όποιος, εκανε το γιατρό και τόν αναγνώρισε )ια τέτοιον ή διοίκηση του τάγματος και τόν Όρισε προϊστάμενο του αναρρωτήριου. του δώσανε και ασπρη μπλουζα και {μαν πλέον ό γιατρός. Άνίδεος από γιατρική, αλλ' ετσι αυτος στεγαζόταν σ' αυτό τό καλύβι που ηταν καλοχτισμένο από πριν και δεν εμπαιναν μέσα νερά. 'Έπαιρνε Ότι τρόφιμα τοϋδιναν για τους αρρώστους και καλοπερνουσε αυτός. ΕΙχε και βοηθό εναν πράγματι νοσοκόμο του στρατου μας, πολυ καλόν ανθρωπο που ειχε τό επώνυμο Παπας και καταγόταν από τα Βίλλια - Βοιωτίας. Αυτός Όσο του ηταν δυνατό βοηθουσε και περιποιειτο τους αρρώστους. Κατα τα τέλη του Νοέμβρη εφεραν για γιατρό του τάγματος τόν αιχμάλωτο ελληνα στρατιωτικό Άνθ Ιτρο που ηταν στό 18 πεζικό σύνταγμα, τό Κ. Λεμονίδη. την απελπιστικη κατάσταση για τους αρρώστους ό κ. Λεμονίδης την βελτίωσε Όσο ιου ηταν δυναιό. Με λίγα δικά του χρήματα που ειχε, αγόρασε χόρτινες ψάθες και μ' αυτες εσ CΡωσε τό χωμάτινο δάπεδο του καλυβιου που λεγόταν αναρρωτήριο. Άγόρασε και μερικα τσουβάλια, τα γέμισε με λί)'ο ξερο χόρτο και τάκανε στρώματα για τους αρρώστους. Κατώρθωνε να του χορηγουν τ' αναγκαιουντα φάρμακα Όπως και τρόφιμα για τους αρρώστους που δεν τα κατεχρατο ό ίδιος. Στό γιατρό οι αρρωστοι εϋρισκαν παρηγορια και ελπίδα. Ό γιατρός κ. Λεμονίδης απάλλαξε Όλους τους

95 αιχμαλώτους του τάγματος και από τό φριχτό μαρτύριο της ψείρας. Με δικά του χρήματα αγόρασε μεγάλα σιδερένια βαρέλια του οινοπνεύματος. Αυτα. τα. μετασκεύασε σε απολυμαντικους κλιβάνους και με τις συχνες απολυμάνσεις που εκανε των κουρελιων που φορουσαν οι αιχμάλωτοι κατώρθωσε περι τα. μέσα του Γενάρη να. εξαλείψει τελείως τις ψείρες. Προσωπικα. μ' ευγνωμοσύνη και συγκίνηση αναφέρω ηίν σπουδαία εξυπηρέτηση που μοϋκανι' ό γιατρός κ. Λεμονίδης. Άνάφερα πιό πάνω δτι τουρκος στρατιώτης CTΊv πρώτη μέρα της αιχμαλωσίας μας μου πηρε τό πανταλόνι μου και μοϋδωσε ενα σώβρακο, από κάμποτ τό όποίο εβανα πάνω από τ' αλλο σώβρακό μου. Αυτό δμως τό δικό μου με τόν καιρό ξεσχίστηκε και τό πέτα " ξα κι' ετσι εμενα με κείνο που μουχε δώσει ό τουρκος τό όποίο δμως ήταν κοντό και μόλις εφτοινε κάτω από τα. γόνατά μου. " Έτσι περνουσα τc'ν χειμωνα. Ό γιατρός, χω ρις να. του τό ζητήσω, αγόρασε από την τούρκικη αγορα. ενα παληό μεν και μπαλωμένο αλλ' απc μάλλινο ϋφασμα πανταλόνι και μου τό πρόσφερε καcα. τα. μέσα του Γενάρη "Έραψα καιγω κι' αλλα μπαλώμαια και κράτησε ωστε μ' αυιό ήρθα στην <Ελ_ λάδα.

96

97 Η ΓΝΩΡΙΜΙΑ ΜΟΥ ΜΕ ΤΟ ΧΟΤΖΑ ΜΕΜΕΤ ΝΕΤΖΑΤ Για να διηγηθω την γνωριμία μου με τόν Χότζα Μεμετ Νετζάτ, γυρίζω στόν πρωτο μηνα της αιχμαλωσίας μας. Πρός το τέλος του μήνα Σεπτέμβρη εβγαναν πρωι - πρωι μια όμάδα αιχμαλώτων για αγγαρεία. Σ' αύτη ετυχε να είμαι καιγω μαζι με το φίλο μου Γιωργο Κωνσταντινίδη. Μας όδήγησαν σ' ενα σημειο της καϋμένης και γκρεμισμένης πόλης του Κασαμπα και δωσαν σε κάθε δυό μας από μια τσουβέρα (ηταν κοντα σανίδια 3-4 το καθένα μήκους περίπου μέτρου και πλάτους πόντους, καρφωμένα επάνω σε δυο ξύλα κατα τρόπο ωστε να μεταφέρουν μ' αύτήν, κρατώντας την δυό ανθρωποι ό ενας τό μπροστινό μέρος και ό αλλος το πίσω της, ότιδήποτε) για να μεταφέρουμε μ' αύτη πέτρες από κάποιο σημειο σ' απόσταση μέτρων δπου θα χτίζονταν δωμάτια για τους αστέγους τούρκους. την εργασία επόπτευε ενας χότζας ήλικίας περίπου χρόνων, με πολυ εύγενικό- παρουσιαστικό και καθόταν σε μια καρέκλα κοντα σ' ενα τοιχο και είχε δίπλα του ελληνα αιχμάλωτο για διερμηνέα του, τό Νικολαιδη, Μικρασιάτη., Αρχίσαμε τη δουλεια και πρό.ς τό μεση μέρι δπως ειμαστε εξαντλημένοι κουραστήκαμε. Είπα στό συνεργάτη μου, το φίλο μου Γιωργο Κωνσταν-

98 τινίδη να καθίσουμε λίγο, να ξεκουραστουμε. Έ κείνος μου απάντησε αρνητικά, λέγοντάς μου, αν κάνουμε αυτό θα μας δείρουν. Έγω του επέμενα ότι δεν θα μας δείρουν και τελικα αφήσαμε κάτω την τσουβέρα και καθήσαμε και οϊ δυό μας πάνω σ' αυτή. Ό χότζας που παρακολουθουσε ειπε αμέσως στό διερμηνέα Νικολαίδη και μας φώναξε να παμε κοντά του. Ό Γ. Κωνσταντινίδης μου είπε «δεν σ' ελεγα να μη καθίσουμε γιατι θα μας δείρουν, να τώρα». του απάντησα «δεν πρόκειται να,μας δείρουν». Και ή πεποίθησή μου αυτη προέρχονταν από την ευγενικια φυσιογνωμία του χότζα, που δεν πίστευα δτι αυτός δ άνθρωπος θα φερόταν βάρβαρα σε δυστυχισμένους ανθρώπους. Oταν πλησιάσαμε ειπε να καθήσουμε κάτω κονrά του. Καθήσαμε και με τό διερμηνέα μας ρώτησε τι δουλεια κάναμε πριν να στρατευτουμε. του απαντήσαμε δτι σπουδάζαμε, ό μεν Γ. Κων σταντινίδη Οικονομικα στην <Ελβετία, κι' εγω Νομικα στό Πανεπιστήμιο της Άθήνας. "Άρχισε να μας παρηγορεί, λέγοντάς μας «Μη στενοχωριέ,στε, αυτα εχουν οϊ στρατοι και οϊ πόλεμοι». Μας είπε τα νέα για τα συμβαίνοντα στην <Ελλάδα. Για την επανάσταση του στρατου ύπό τους συνταγματάρχες Πλαστήρα και Γονατα (ώς τότε δεν γνωρίζαμε τίποτα). Και ακόμη μας είπε ότι θαύμαζε -για μεγάλο πολιτικό Cov Έλευθέριο Βενιζέλο και την πολιτική του για την πατρίδα του. "Ότι μετα. -την πτώση του Έλ. Βενιζέλου από την 'Αρχή, οϊ τουρκοι είχαν αποχτήσει βεβαιότητα ότι θα κα'" 'τόρθωναν να μας διώξουν από τη Μ. 'Ασία. 'Ακό-

99 μα απόχτησαν περισσότερη πεποίθηση γι αυτο, όταν ό < Υπουργός Οικονομικών της < Ελλάδας Πρωτοπαπαδάκης εκανε τό εσωτερικό δάνειο, κόβοντας στη μέση τα χαρτονομίσματα του < Ελληνικου Κράτους. 'Ότι είχε ενα δάσκαλο τουρκοκρητικό ό ό ποίος γνώριζε καλα τ11ν έλληνικη γλώσσα και κάθε μέρα του διάβαζε την έλληνικη εφημερίδα τών Αθηνών «Έλεύθερος Τύπος» πού ρχόταν από την Άθήνα και ετσι παρακολουθουσε τις έλληνίκες γνώμες. "Ότι είχε φίλους ελληνες αξιωματικους της Χωροφυλακης με τους όποίους συζητουσε φιλικα και τους ελεγε ελεύθερα τη γνώμη του. Τελικα μας είπε για τό ύπόλοιπο της μέρας να καθήσουμε χωρις να εργαστουμε άλλο και μας βεβαίωνε ότι πίστευε ότι ώς του < Α"Υίου Δημητρίου θα επιστρέψουμε στην < Ελλάδα. Τό βράδυ όταν γυρίσαμε στη μάντρα μας εμαθε όλο τό τάγμα τών αιχμαλώτων τα νέα για την < Ελ_ λάδα όπως μας τα είπε ό χότζας. " Έκτοτε ό χότζας εδειχνε τό ενδιαφέρον του για τους δυό μας τόν Γιώργο Κωνσταντινίδη και μένα. 'Όπου μας εβλεπε σε αγγαρείες να εργαζόμαστε, ελεγε στους τούρκους φρουρους να μας επιτρέπουν να καθόμαστε χωρις να εργαζόμαστε και πάντοτε μας εδινε θάρρος λέγοντάς μας ότι πολυ σύντομα θα φύγουμε για την < Ελλάδα. Μας εκανε ετσι να ύπομένουμε και να ελπίζουμε ότι πράγματι θα φύγουμε σύντομα για την < Ελλάδα. Συνέβη όμως ν ' αρρωστήσει ό φίλος μου Γιώρ-

100 γος Κωνσταντινίδης Kai αφου μεταφέρθηκε δυο φορες στό νοσοκομείο της Μαγνησιας, πέθανε. "Όταν ό χότζας τό πληροφορήθηκε απο μένα, ξεδήλωσε μεγάλη λύπη. Ξακολούθησε δε να δείχνει τό ένδιαφέρον του για μένα. Μαζί μου στόν ίδιο λόχο του τάγματος αιχμάλωτων ήσαν και δυό πολυ καλα παιδιά, μανιατες, πρώην χωροφύλακες, οί όποίοι μέχρι της ύποχώρησης του στρατου μας, ύπηρετουσαν στόν Κασαμπα. 'Όταν είδαν ότι μιλουσα με τό χότζα και είχα πλέον φιλία, μου είπαν : «Αυτόν τόν χότζα κατα διαταγη τόν συλλάβαμε για να μεταφερθεί ώς όμηρος στην Έλλάδα. Τον είχαμε κρατούμενο στό ύπόγειο του χτιρίου που στεγάζονταν ή διοίκηση της Χωροφυλακης (και μου εδειξαν τό χτίριο, του όποίου το ύπόγειο είχε μικρους μόνο φεγγίτες, που είναι ζήτημα αν απ' αυτους φωτιζόταν το έσωτερικό του' ασφαλώς θα ήταν σκοτεινό), και δεν έπιτρέψαμε να του δώσουν οί δικοί του ούτε χρήματα ούτε νερό. Τόν κατεβάσαμε σιδηρ /κώς στη Σμύρνη, αλλα δεν προφτάσαμε να τόν έπιβιβάσουμε σε πλοίο για την Έλλάδα και ετσι λευτερώθηκε αυτός και μείς μείναμε αιχμάλωτοι». Και αφου μου διηγήθηκαν αυτα με παρακάλεσαν, όπως, αν ό χότζας θελήσει να τους έκδικηθεί, μεσολαβήσω κοντά του για την σωτηρία τους. Καθως περνουσαν οί μέρες και οί δυό συνάδερφοι μανιατες, πρώην χωροφύλακες, ζουσαν με την αγωνία του τι θα κάνει ό χότζας για να τους έκδικηθεί, μια μέρα που σε αγγαρεία ημουν κατα σύμ-

101 πτωση μαζι μ αυτούς, μας είδε ό χότζας. "Όταν πλησίασε, ζήτησε με τον διερμηνέα του να πάω κοντά του και με ρώτησε αν γνωρίζω αυτα τα δυο παιδιά. του απάντησα δτι έδω ση)ν αιχμαλωσία μας τους γνώρισα. Μου πρόστεσε : «"Ήσαν τσανταρμάδες» (χωροφύλακες) και μου διηγήθηκε τα της συλλήψεώς του απ' αυτους Κ.λπ. και ακόμη μου είπε : «Με βλέπουν και καταλαβαίνω δτι με φοβουνται' ειπέ τους να μη φοβουνται γιατι δεν φταίνε αυτοι σε τίποτα, διαταγες έκτελουσαν». "Όταν ακουσα αυτα χάρηκα και ξετίμησα περισσότερο τόν ανθρωπισμό και εη μεγαλοψυχία του. τα μεταβίβασα στους ένδιαφερόμενους, οί όποίοι ήσύχασαν απο η)ν αύωνία και το φόβο τους και δπως θυμαμαι έπέζησαν και ήρθαν στην Έλλάδα. Σ' αλλη συνάντησή μας ό χότζας μου ε{πε. «Πολυ θέλω να σε βοηθήσω αλλα δεν εχω χρήματα. Ε{χα τρία σπίτια τα όποία τώρα είναι καϋμένα. "Έχω τη μάνα μου αρρωστη και δεν εχω χρήματα να την πάω στους γιατρούς, στη Σμύρνη». Καθημερινα σχεδόν μου ελεγε τα νέα απο την <Ελλάδα. "Έτσι μου είπε και την καταδίκη και τον τουφεκισμό των εξη (Γούναρη, Στράτου κ.λπ.) προσθέτοντας δτι τέτοιες πράξεις δεν είναι για καλό. Έπίσης μου ελεγε τα της διάσκεψης της Λωζάνης μεταξυ <Ελλάδας και Τουρκίας και την αντιπροσώπευση της <Ελλάδας απο τον Έλευθέριο Βενιζέλο. Στις αρχες του Φλεβάρη 1923 μου ειπε τα της ύπογραφης στη Λωζάνη της σύμβασης μεταξυ <Ελλάδας και Τουρκίας περι της ανταλλαγης

102 των πληθυσμων και αίχμαλώτων και από τότε πλέον με βεβαίωνε οτι μέρα με τη μέρα θα φεύγαμε για την Ελλάδα. "Ήταν οί πρωτες μέρες τρυ Δεκέμβρη. ΤΟ κρύο δυνάμωνε. Κεινο το βράδυ ενοιωσα λίγο πόνο στο αρισ,ερό μου αυτί. Θυμήθηκα οτι στα μικρά μου χρόνια συχνα τους χειμωνες με πονουσαν τ' αυτιά μου. Φοβήθηκα οτι θα πονέσω πιο πολύ, ο,τι θ' αρρωστήσω. Βρηκα τον επιλοχεύοντα ελληνα Μιχάλη και του είπα για τον πόνο που ενοιωθα στ' αυτί μου και για τουτο τον παρακάλεσα να μη με βγάνει το έπόμενο πρωι σε αγγαρεία. Μου ύποσχέθηκε. Παρα τουτο, τ.ο πρωι τον πρωτο που φώναξε για αγγαρεία ημουν εγώ. Τον πλησίασα και του θύμησα την παράκλησή μου και την ύπόσχεσή του. Σε απάντησή του αυτος θυμωμένος μου κατάφερε μπάτσο στο πρόσωπό μου. 'Απο την απανθρωπιά του αυτη ενοιωσα εσχατο ξευτελισμό. Μη μπορώντας ομως να κάνω τίποτα αλλο αρνήθηκα να ύπακούσω στη διαταγή του και κάθησα κάτω στο χωμα με την δριστικη απόφασή μου να μην ύπακούω πλέον και να μείνω μέσα στη μάντρα ώς οτου μ' εϋρει δ θάνατος. Γιατι είχε παραι ηρηθει και ταυτο. "Οποιος::. αιχμάλωτος καθόταν μέσα στη μάντρα μας χωρις να κάνει τίποτα και φυσικα χωρις να τρώει τίποτα, μετα τρεις - τέσσερες μέρες πέθαινε. "Ολοι οί φίλοι μου μάθανε την απόφασή μου. Πέρασε το πρωτο εικοσιτετράωρο. Στο δεύτερο είκοσιτετράωρο κατα τις 11 Π.μ. είδα το γνωστό μου

103 χότζα να μπαίνει από τ11ν καγκελόπορτα της μάντρας να προχωρει και να μπαίνει στό οίκημα των γραφείων της διοίκησης του τάγματος. 'Όπως εμαθα ϋστερα) ό Χότζας δταν δεν με ε{δε τις δυό μέρες σε καμμια αγγαρεία ανησύχησε. Περνώντας από τό φουρνο που ηταν εξω από τη μάντρα, ρώτησε τους φουρνάρηδες για μένα. Ό Πλούταρχος Οικονόμου που τάχε καταφέρει να ενταχθει στό προσωπικό του φούρνου και να εργάζεται εκει, του είπε δτι εμενα μέσα στη μάντρα αποφασισμένος να πεθάνω. Ό χότζας που πηρε αυτη την πληροφορία, χωρις να επιδιώξει να με ιδει, μπηκε στη μάντρα και πηγε κατ' ευθειαν στόν ταγματάρχη διοικητή. Δεν γνωρίζω βέβαια τι είπε στό διοικητή, πάντως δπως αποδείχτηκε, κλήθηκε αμέσως ό επιλοχεύων ελληνας Μιχάλης και ελο βε εντολη να με όδηγήσει στα γραφεια μπρός στόν ταγματάρχη. Είδα τόν Μιχάλη, που πριν δυό μέρες μου είχε δώσει τόν μπάτσο να ερχεται πρός μένα. Στάθηκε μπρός μου και με τρεμουλιαστη φωνη με ρώτησε αν γνωρίζω ενα χότζα. του απάντησα καταφατικα και κεινος μου είπε «δτι ό χότζας είναι στό γραφειο του ταγματάρχη και σε ζητάει να παμε εκει». Ό Μιχάλης ετρεμε γιατι ασφαλως εφοβήθη δτι πιθανόν να του ζητηθει κάποια ευθύνη γιατι με χτύπησε. Τόν ακολούθησα με τα χάλια που είχα, με τό βαμβακερό στ ρατιωτικό σώβρακο, που μόλις εφτανε κάτω από τα γόνατά μου, με κατακουρελιασμένο στρατιωτικό χιτώνιο και παπούτσια καταξεσχισμένα και στραβισμένα που μόλις κρα-

104 τουσαν τις σόλες τους. Άνεβήκαμε την έσωτερικη σκάλα του σπιτιου και βρεθήκαμε στον πάνω 0- ροφο. Μπήκαμε στό γραφείο του ταγματάρχη, ό όποίος ηταν καθησμένος στην πολυθρόνα του πίσω άπο το τραπέζι του γραφείου του. 'Όπως και πάρα πάνω γράφω, ηταν Τσερκέζος (Κιρκάσιος), ψηλός, με μεγάλα ίσια μουστάκια, άγέρωχος και φανατικός μισέλληνας. Αριστερά του και σχεδόν στη γωνια του δωματίου καθόταν σε καρέκλα ό Ύνωστός μου χότζας Μεμετ Νετζατ και μπαινόβγαιναν αλλοι τουρκοι άξιωματικοί. Στάθηκα τρία - τέσσερα βήματα μπρός άπό τό τραπέζι (γραφείο) του ταγμα1.άρχη και δίπλα μου ό Μιχάλης. 0 ταγματάρχης με διερμηνέα τόν Μιχάλη μου ειπε : «Γιατι δεν μας άναφέρατε Ότι ειστε τέτοιοι ανθρωποι (έννοουσε ασφαλώς κάποιας μόρφωσης) για να σας μεταχειριστουμε κάπως διαφορετικά ; του άπάντησα : «Στόν έλληνικό στρατό είμαστε Όλοι ίσοι και στην αιχμαλωσία τό ίδιο». "Αρχισε να βρίζει τό Βενιζέλο. ΕΙπε : «Αυτός ό κερατας ό Βενιζέλος τα φταίει Όλα και σκοτωνόμαστε τόσα χρόνια μεταξύ μας. Και τώρα θα μας ξανακάνει πόλεμο και σείς θα χαθητε. Θα σας παμε στο εσωτερικό της Άσίας και θα πεθάνετε (θα έννοουσε άπό τις κακουχίες)>>ι. Και συνέχισε : «Σείς οί γραμματισμένοι αιχμάλωτοι " να μου γράψετε μια ' λ Ψ 1. Κατα: την OCντίληψ'Υ) δλων μας (των αιχμάλωτων) OL τουρ- ' β' λ ' ", ΚΟL τοτε φο οντουσαν Τ"Υ)ν επανα 'Υ) 'Υ) του πο εμου απο μερους των Έλλ νων. -

105 δήλωση δτι σας εχουμε στέγαση, δτι σας δίνουμε φαγητό και δτι γενικα περνατε καλα μαζί μας για να την στείλω στη, ν Κοινωνία τών Έθνών». Σ' αυτό του απάντησα δτι αν γράψουμε τέτοια δήλωση θα γράψουμε σ' αυτη την πραγματικότητα, δπως είναι και δπως τη βλέπουμε μείς, ανεξάρτητα αν σείς πιστεύετε δτι αυτα που μας παρέχετε ανταποκρίνονται στις στοιχειώδεις ανθρώπινες ανάγκες. Για να γράψουμε δε τέτοια δήλωση πρέπει να συμφωνήσει και ό ελληνας στρατιωτικος 'γ ιατρός μας. Αυτο του το ειπα, γιατι γνώριζα δτι είχε ζητήσει το ίδιο πραγμα από το γιατρό μας κ. Λεμο\ιίδη, ό όποίος πριν λίγες μέρες ειχε ερθει στο τάγμα μας και αυτός του το είχε αρνηθεί. Στην απάντησή μου αυτη δεν ειπε τίποτα. εδειχνε δμως τη δυσφορία του. Συνεχίζοντας μου είπε : Να σ' αφήσουμε ελεύθερο να πηγαίνεις στην α"γ ορα να κάνεις δτι θέλεις. του απάντησα δτι «δεν γνωρίζω την τούρκικη γλώσσα και δεν μπορώ να κυκλοφορώ στην αγορά σας». Κατα το διάστημα της συζήτησής μου αυτης με τόν ταγματάρχη εριχνα ματιες στον χότζα ό ό ποίος καθόταν στην καρέκλα αμίλητος και παρακολουθουσε. Για μια στιγμή ενώ με κύταξε κατάματα τον ακουσα να προφέρει τη λέξη «φουρνουτζου». Άντιλήφτηκα δτι ό χότζας με τη λέξη αυτη μου ύπόδειχνε να ζητήσω να με στείλουν να εργάζομαι στο φουρνο και αμέσως ειπα προς τον ταγματάρ-

106 χη. «" Αν θέλετε στειλτε με στο φουρνο, όπου εργάζεται και ενας φίλος μου». 'Αμέσως το δέχτηκε αυτο και διάταξε εναν άξιωματικο να με στείλει στο φουρνο, άφου δώσει σε μένα και στο φίλο μου άπο μια μπαγκανότα (χάρτινη τούρκικη λίρα που ειχε έκατο (100) γρόσια). Ό χότζας όταν άκουσε αυτο σηκώθηκε άπο τ11ν καρέκλα του χαιρέτησε τον ταγματάρχη, ευχαριστημένος όπως φαινόταν κι' εφυγε. Ξωπίσω του εφυγα καιγω με τον Μιχάλη. Μετα δυο - τρεις μέρες με ζήτησε ό άξιωματι ΚΟ,ς που ειχε λάβει την εντολη άπο τον ταγματάρχη και μου εδωσε 80 γρόσια για μένα και 80 για το φίλο μου και μ' εστειλε να εργάζομαι στο έξης στο φουρνο, που αυτο συντέλεσε ση) σωτηρία μου. τα είκοσι γρόσια άπο κάθε μπαγκανότα που κράτησε ό διαχειριστης άξιωματικός, ίσως να ηταν νόμιμες κρατήσεις ίσως όμως να τα κατακράτησε αυθαίρετα για όφελός του. 0 τουρκος ταγματάρχης δισικηη)ς δεν εκανε πλέον καμμια όχληση προς κανέναν για να του συντάξουμε εκθεσή μας για τη διαβίωσή μας την όποίαν, όπως ειπε, θάστελνε στη Κοινωνία των. Έθνων. Με τα λίγα γρόσια που μοϋδωσαν άγόρασα κλωσcες και βελόνα για να ράβω όσο μπορουσα κι' άλλα μπαλώματα στα κουρελιασμένα ρουχα που φορουσα και λίγο τσάϊ το όποιο εβραζα, χωρις βέβαια ζάχαρη και ροφουσα τα πρωϊνά. πηγα στο φουρνο το άπόγευμα της παραμονης των Χριστουγέννων του 1922, μέρα που άρχισε να.

107 χιονίζει. Τό χιόνι επεφτε συνεχως μέρα και νύχτα χωρις καμια διακοπη μέχρι τ11ν 1 Μάρτη Οί ντόπιοι τουρκοι ελεγαν δτι στην περιοχη τοϋ Κασαμπα είχε να χιονίσει πριν δέκα επτα (17) χρόνια. Οί αιχμάλωτοι που έργάζονταν στό φουρνο σαν φουρνάρηδες και ζυμωτές, μοϋδωσαν ενα τενεκε με βραστό νερό και πηγα στό πίσω μέρος του χώρου του φούρνου, γδύθηκα και βούτηξα τα κουρέλια που φορουσα μέσα στό βραστό νερό, για ν' απαλλαγω από τις ψείρες. "Όταν εβγανα τα κουρέλια - ρουχα μου - από τόν τενεκε στό πάνω μέρος του νερου, οί ψείρες είχαν σχηματίσει κρουστα πάχους τουλάχιστο δυό - τριων χιλιοστων. Ώς που να στεγνώσουν τα κουρέλια μου σκέπασα τό σωμα μου με δυο τσουβάλια που ύπηρχαν στο φουρνο απ' τ' αλεύρια, άλλως τε και ό δλος χωρος του φούρνου ηταν ζεστός. Στο διάστημα που ασχολούμουν μ' αύτό τον καθαρισμό μου στο πίσω μέρος του φούρνου, στο αντίθετο μέρος δηλαδή, στό. χωρο της εισόδου τοϋ μικρου οικήματος που στέγαζε τό φουρνο άκουσα δυνατες φωνες και βρισιες τούρκου αξιωματικοϋ του Ντουρμους έφέντη, ό όποίος εβανε στη σειρα δλους τους φουρνάρηδες και ύστερα άρχισε να τους μαστιγώνει. eh αιτία του ξυλοδαρμου των, δπως εμαθα μετά, ηταν γιατι τό ψωμι (σε καρβέλια) που πηραν κείνη τη μέρα οί τουρκοι στρατιωτες φρουροι των αιχμάλωτων, ηταν κακοψημένο και λάσπωνε και για τουτο κατα τη γνώμη του τούρκου αξιωματικου, φταί-

108 Ύανε οί φουρνάρηδες και γι' αυτο τους τιμώρησε με ξυλοδαρμό. Οϊ φουρνάρηδες ισχυρίζονταν ότι το ψωμι ε{χε καλα ψηθεί, όλλα οί τοϋρκοι στρατιωτες, παρ α τις συμβουλες των φουρνάρηδων να μη βάνουν στα τσουβάλια των για μεταφορα τα καρβέλια καυτά, όπως β"υαίναν από το φουρνο, αλλα να τ' αφήσουν λίγο να κρυώσουν, τάριχναν στα τσουβάλια των αμέσως και εξ αιτίας τούτου λάσπωσαν. Φυσικα τη δικαιολογία αύτη ουτε που την άκουσε ό τουρκος αξιωματικος και οί φουρνάρηδες δεχτηκαν στα κορμιά των τον ξυλοδαρμό. Προσωπικά, στο έξης μέσα στο βαρυ χειμωνα περνουσα στο φουρνο ασύγκριτα καλλίτερα απ' στι στο τάγμα και τ' αθλιο καλύβι του λόχου μου. "Όταν ύπηρχε αλευρι και ψωμι ετρωγα απ' αύτο όσο ε{χα ανάγκη. Δουλεια ανάλαβα να μεταφέρνω με τενεκέδες στο φουρνο το νερο που χρειαζόταν για το ζύμωμα του ψωμιου και από βρύση που ήταν εξω από το, φουρνο σε απόσταση πολυ κοντινή. Κοιμώμαστε πάνω στο φουρνο, που ώς τη στέγη '1' t!, 'Ι, t:, t!,,!ιι', ηταν ενα κενο υψους ως ενα μετρο ισως και περισσότερο. 0 φουρνος όταν εκαιγε, το πάνω του που κοιμώμασταν ήταν πολυ ζεστό. Γι' αύτό είχαμε στρώσει μερικα σανίδια, που ειχαμε βρεί στα καϋμένα σπίτια, και πάνω σ' αύτα ξαπλώναμε. Και όταν δεν άναβε ό φουρνος για δυο' - τρείς μέρες διατηρώνταν ζεστός. "Έτσι όσο κρύο και αν ειχε εξω, εμείς βρισκόμαστε σε ζεσταμένο χωρο. Μαζί μας ήταν και ενας πολίτης ελληνας Μικρασιάτης ήλικιωμένος και τα βράδυα που όλοι μας ξαπλώναμε στο' πάνω του

109 φούρνου, μας διηγόταν διάφορες ενδιαφέρουσες και εύχάριστες ανατολίτικες Ιστορίες., Αρχιφούρναρης ήταν ό ηπειρώτης 'Απόστολος Ζέρβας, ψηλός, ώραίος και γεροδεμένος αντρας. "Αφοβος σε κάθε περίπτωση κατάφερνε τα πάντα, παραπλανώντας τους τούρκους. Μας εταξε οτι την πρωτοχρονια θα τό γιο ρτάζαμε μέσα στη δυστυχία μας, τρώγοντας ολοι μας βραστη βοϊδοκεφαλή. Τό νομίζαμε αστείο του! Αύτός ομως τήρησε την υπόσχεσή του. Μπρός στους τούρκους φρουρούς, τό πρωι της παραμονης της πρωτοχρονιας, φορτώθηκε στους ωμους του ενα τσουβάλι αλευρι, κατέβηκε στην αγορά, τό πούλησε, αγόρασε μια βοϊδοκεφαλ η και την εφερε στό φουρνο. την νύχτα βράζονταν η βοϊδοκεφαλη και τό μεσημέρι της πρωτοχρονιας φάγαμε ολοι μαζί, φαγητό που δεν μπορούσαμε να φανταστουμε και τουτο χάρις στό μεγάλο θάρρος του Άποστόλη Ζέρβα. 'Από τις 3 Φλεβάρη 1923 μέχρις οτου φύγαμε, στις αρχες τ' Άπρίλη, δεν στέλνονταν οι αίχμάλωτοι σ' εργασίες και όλόκλ ηρο τό τάγμα τέθηκε σ' αποκλεισμό (καραντίνα), γιατι οπως ακούσαμε οι τουρκοι φοβήθηκαν μήπως μεταδοθουν επιδημικες αρρώστιες. Άνατολικώτερα στην πόλη Ούσακ ήταν στρατόπεδο αίχμάλωτων με αριθμό υπερ τις πέντε χιλιάδες (5.000). Προσβλήθηκαν ομως από εξανθηματικό τύφο, ό όποίος ελαβε τέτοια ξάπλωση ωστε μέχρι τις αρχες τ' Άπρίλη που φύγαμε για την < Ελλάδα, είχαν διασωθεί μόνον περι τους χίλιους δια-

110 κόσιους (1200), δλοι οί αλλοι πέθαναν έκεί. Στό τάγμα μας οί θάνατοι προέρχονταν άπό έξάντληση, δυσεντερίες και κρυολογήματα. τα πτώματα αυτών που πέθαιναν τοποθετουντο πάνω σ' ενα φύλλο τσίγγου και αλλοι αιχμάλωτοι τους μετάφερναν εξω άπό την πόλη, πάνω σ' ενα στρογγυλό χωματόλοφο, γύρω στόν όποίο, άπό τόν καιρό τής προέλασης του στρατου μας, ηταν σκαμμένο χαράκωμα βάθους περίπου δυό μέτρων. Μέσα σ' αυτό τό χαράκωμα ρίχνονταν οί νεκροι χωρις να σκεπάζονται με χώμα. Και αν κείνοι που τους μετάφερναν ερριχναν πάνω τους λίγο χώμα, τις νύχτες άγέλες τσακαλιών τους ξέθαβαν και ετρωγαν τις σάρκες των. Στό χαράκωμα αυτό ρίχτηκαν νεκροι φίλοι και γνωστοί. 0 Παναγος άπό τη Σάμο, ό Κυριακόπουλος άπό χωργιό του Πύργου - 'Ήλιδας, ό Μπέμπης άπό την Κυνουρία και αλλοι. Δεκατρείς μέρες πρό τής άνταλλαγής μας πέθανε και τάφηκε έκεί ό Χρήστος Μπαμπανικολός, ό λεβεντόκορμος καβαλλάρης ό όποίος, δπως πάρα πάνω εγραψα, δταν ειχαμε στις 27 Αϋγουστου 1922 στρατοπεδεύσει δεξια του σιδηροδρομικου σταθμου Καγιας, είχε με συναδέρφους του προχωρήσει πρός τό Σεβδήκιοϊ και εξω άπ' αυτό συνάντησαν τούρκικη στρατιωτικη περίπολο, άπό την όποίαν πήραν την πληροφορία δτι άπό τό πρωι τής μέρας κείνης ό τούρκικος στρατός μπήκε στη Σμύρνη και ετρεξε με τ' αλογό του κι' άνάφερε την πληροφορία στό συνταγματάρχη Ζεγκίνη.

111 'Έγραψα πάρα πάνω Ότι άπό η)ν παραμονη τών Χριστουγέννων αρχισε να ρίχνει χιόνι ήμέρα και νύχτα. Σταμάτησε την 1 ην του Μάρτη. 0 ουρανός ήταν πια όλοκάθαρος και ό ηλιος άμέσως θέρμανε πολύ. Τό πρώτο δεκαήμερο του Μάρτη τα πλατάνια της δεντροστοιχίας του κεντρικου δρόμου του Κασαμπα μπομπούκιασαν και σε λίγες μέρες είχαν κάνει τα φύλλα τους. Πρός τα βράδυ α άκούγονταν τα λυπητερα κελαδίσματα τών γκιώνηδων που δγκωναν τη μελαγχολία μας. Άπό τόν πολυ ζεστό ηλιο σε λίγες μέρες είχαμε γίνει μελαμψοί. Η φρουρα του τάγματος αιχμάλωτων Κασαμπα είχε δύναμη εκατόν εξήντα (160) στρατιωτες μαζι με άνάλογους υπαξιωματικούς. Μόνο οί υπαξιωματικοι φορουσαν στρατιωτικη Ο"τολή. Οί στρατιώτες ησαν ντυμένοι με Ότι είχε ό καθένας τους και δίναν την εντύπωση τούρκων χωρικών. Πολλών τα ρουχα των ήσαν και σχισμένα. Τό συσσίτιό τους ήταν Όμοιο με τό τών αιχμαλώτων,.ίσως σε ποσότητα περισσότερο. 'Έπαιρναν Όμοια μερίδα ψωμιου. "Όταν στους αιχμάλωτους δίνονταν βρασμένο σιτάρι, άπ' αυτο επαιρναν και οι τουρκοι στρατιώτες. "Όταν δεν δίνονταν τίποτε στους αιχμάλωτους, ταυτό γινόταν και σ' αυτούς. Είχαν διαιρεθεί σε τέσσερους λόχους. 'Από σαράντα στρατιώτες σε κάθε λόχο. Για κάθε λόχο υπηρχαν μόνο 7-8 Όπλα παλαιου τύπου «Μαρτίνι» μονόσφαιρα τα οποία είχαν μεταποιηθη σε τύπο «Μάουζερ» και είχαν σχοίνινο άορτηρα. Κάθε στρατιώτης που πρόκειτο να φυλάξει σκο-

112 πός, παραλάβαινε τό δπλο άπό τόν προκάτοχό του και τρία φυσίγγια. Πολλές φορές τουρκοι στρατιώτες μας μιλουσαν μέ θαυμασμό για τό πυροβολικό μας. Είχαν λάβει πικρη πειρα κατα τις μάχες και μας ρωτουσαν να τους πουμε τί γνώριζαν οί πυροβοληταί μας που ε ί χαν τόση ευστοχία. "Όταν μας κατέβασαν στη Σμύρνη για να φύγουμε για την Έλλάδα, εκ ει είδαμε τούρκικο στρατό μέ καινούργιες χειμερινές στολές και εξαρτήσεις εκστρατείας, που ησαν στολες του έλλ ηνικου στρατου. Αιχμάλωτοι, που πέρασαν τόν χρόνο της αιχμαλωσίας των στη Σμύρνη, μας ε ί παν δτι οί τουρκοι βρηκαν εκει άποθηκες γεματες ίματισμό του έλληνικου στρατου και μ' αυτόν εντυσαν πολλες μεραρχίες του δικου των στρατου.

113 Η ΑΝΤΑΛΛΑΓΗ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Στις 2 τ' Άπρίλη 1923, μεγάλη Δευτέρα είδαμε να κινείται στό τάγμα αιχμαλώτων τουρκος συνταγματάρχης γιατρός. 'Αποδείχτηκε δτι αυτός είχε ερθει για να φροντίσει για τη μεταφορά μας στη Σμύρνη πρός τόν σκοπό ανταλλαγής μας με τούρκους αιχμάλωτους που είχε ή <Ελλάδα. Μιλουσε την έλληνικη γλώσσα, γιατι δπως μας είπε κατάγονταν από τα Γιάννενα. 'Ακούσαμε από τόν ίδιο δτι σε εκτέλεση συμφωνίας που ύπογράφτηκε στη Λωζάνη μεταξυ <Ελλάδας και Τουρκίας, θα γίνει ανταλλαγη αιχμαλώτων, αλλα μόνον δέκα χιλιάδων, γιατι τόσοι ήσαν οϊ τουρκοι αιχμάλωτοι στην <Ελλάδα. Οϊ επι πλέον από τις δέκα χιλιάδες ελληνες αιχμάλωτοι θα παραμείνουν στην Τουρκία για να φύγουν απ' εκεί μετα την ύπογραφη τής συνθήκης ειρήνης. Μας είπε δτι απ' δλα τα τάγματα έλλήνων αιχμαλώτων θα γίνονταν πρός τη Σμύρνη αποστολες μικρου αριθμου αιχμαλώτων από τό καθένα ωστε να συμπληρωθεί ό αριθμός δέκα χιλιάδες. Αυτό.ς δμως πρότεινε στην προϊσταμένη του cφχη δπως τό τάγμα μας φύγει όλόκληρο επειδη βρισκόταν στις χειρότερες συνθήκες διαβίωσης απ' δλα τάλλα τάγματα και ή πρότασή του αυτη εγινε δεχτή. Μας πρόστεσε δε δτι σαν συμπατριώτες που είμα-

114 στε θέλει με κάθε τρόπο να μας βοηθήσει να φύγουμε. Γι' αύτό δμως επρεπε μέσα σε δυο μέρες να έτοιμαστουμε και να κατέβουμε σιδηροδρομιιςα στη Σμύρνη. Έτοιμασία μας ηταν ν' απολυμανθουμε δλοι μας και ό φουρνος μας να ψήσει ψωμί, ωστε κάθε αιχμάλωτος να πάρει ψωμι για δυό μέρες. Πράγματι ό ελληνας γιατρός του τάγματός μας κ. Λεμονίδης, με κείνους τους απολυμαντικους κλιβάνους που ειχε φτιάξει με τα βαρέλια του οινοπνεύματος, κατώρθωσε να πραγματοποιήσει την απολύμανση εγκαιρα. Μόλις άρχισε να φέγγει ή 4η Άπρίλη, μεγάλη Τετάρτη, παρατάχτηκε δλο τό τάγμα κατα τετράδες και καθως περνουσαν μπρός από τό φουρνο, δίνονταν σε κάθε αιχμάλωτο ψωμι δυό ήμερών και βιαστικα όδηγηθήκαμε στό σιδηροδρομικό σταθμό. Για την αναχώρησή μας δεν ειδοποιήθηκαν και γι' αύτό δεν ηρθαν μαζί μας δσοι είχαν σταλεί και εργάζονταν σε χωρια εξω από τόν Κασαμπα, δπως και κείνοι πουχαν σταλεί, στό βουνό και φτιάχναν ξυλοκάρβουνα. 'Έγραψα πάρα πάνω δτι τό τάγμα αιχμάλωτων Κασαμπα αποτελέστηκε από τους εννιακόσιους (900) που ξεκινήσαμε από τη Μαγνησία και άλλους πεντακόσιους (500) που εφερναν τμηματικα κατόπιν, μέσα στους όποίους ησαν πολλοι ελληνες Μικρασιατες. Στό διάστημα του χειμώνα πέθαναν περι τους τριακόσιους (300). "Αλλοι τριακόσιοι ησαν δσοι είχαν σταλεί σε εργασίες έκτός του Κα-

115 σαμπα και στό νοσοκομείο Μαγνησιας. Συνεπώς δσοι όδηγηθήκαμε στό σιδηροδρομικό σταθμό είμαστε περίπου οχτακόσιοι (800). Μας επιβίβασαν σ' ενα σιδηροδρομικό συρμό και περιμέναμε να ξεκινήσει. Πρωι - πρωι στό χώρο του σταθμου είχαν ερθει αρκετοι τουρκοι πολίτες, οί όποίοι σιωπηλοι μας βλέπαν μαλλον με συμπάθεια. Άπέναντι στό βαγόνι στο οποίο μπηκα και κάθησα εβλεπα Όρθιο ενα γέροντα τουρκο ό όποίος μιλουσε μονολογώντας. Ρώτησα συνάδερφο τουρκομαθή, που τόν εβλεπε κι' αύτός να μου εξηγήσει τι ελεγε, γιατι εβλεπα καθως μονολογουσε από τα μάτια του κυλουσαν δάκρυα. Μου εξήγησε ό συνάδερφος δτι ελεγε : «"Ήσασταν εδώ και βέβαια ύποφέρατε, αλλα εμείς ακούγαμε που μιλούσατε έλληνικα και πιστεύαμε δτι εχουμε ακόμη μαζί μας τους ελληνες. Τώρα φεύύετε και σείς. ΤΙ θα γίνουμε χωρις τους ελληνες». "Ο σιδηροδρομικός συρμός ξεκίνησε κατα ωρα περίπου 11 Π.μ. και κατα τις 4 μ.μ. φτάσαμε στη Σμύρνη. Μας όδήγησαν σε πλαγιαστό χώρο που ήταν πάνω από τ11ν παραλία της συνοικίας «Πούντα» και δπως είπαν αλλοι αιχμάλωτοι που γνώριζαν, εκεί είχε τις εγκαταστάσεις της ή Μοίρα Κλιβάνων της " Ελληνικης Στρατιας. Καθως φτάναμε δίναν στόν καθένα μας από ενα αντίσκηνο που είχε χρώμα ασπρο. την νύχτα της 4 πρός 5 Άπρίλη, μεγάλης Τετάρτης πρός μεγάλη Πέμπτη, μείναμε στό ϋπαιθρο

116 και το κρύο ήταν πολυ τσουχτερό. Διπλωμένοι με τ' άντίσκηνα δλη τη νύχτα περπατούσαμε για να νοιώθουμε ετσι λιγότερο το κρύο. Μέσα στο σκοτάδι δμως φαντάζαμε σαν ασπρες σκιες και ή πλαγια παρουσίαζε είκόνα βιβλική. ΤΟ πρωί της 6ης Άπρίλη, μεγάλη Πέμπτη παραδώσαμε τ' άντίσκηνα, ήρθαν τουρκοι άξιωματικοί, φαίνεται δε δτι εκεί ήταν και ή διεθνης έπιτροπη για την άνταλλαγη των αίχμάλωτων. Στήθη κε ξύλινο τραπέζι, άνοίξανε πάνω σ' αύτο οί τουρκοι άξιωματικοι κατάλογους και αρχισαν να φωνάζουν άριθμους και ονόματα. Καθως πλησίαζε και περνουσε άπ' εμπρός τους δποιος άκουγε τον άριθμό του και τ' Όναμά του, παρατηρούσαμε δτι αλλους εστελναν να σταθουν προς τα δεξιά τους και αλλους προς τ' άριστερά τους. Άποδείχτηκε δτι γινόταν επιλογή. "Όσοι στέλνονταν δεξιά τους ήταν να φύγουν και δσοι στέλνονταν άριστερά τους θα παράμεναν... Αφηναν να φύγουν τους άπλους στρατιωτες, κρατουσαν δε τους ύπαξιωματικους γενικα και τους στρατιωτες των τεχνικων δπλων, πυροβολικου, μηχανικου κ.λ.π., Απο τους οχτακόσιους (800) του τάγματός μας, που κατεβήκαμε άπο τον Κασαμπα, κράτησαν γι' αύτο τον λόγο περίπου έκατον πενηντα (150) και ετσι τελικα θα φεύγαμε οί έξακόσιοι πενηντα (650). Μας όδήγησαν στην περιοχη της Πούντας, σε προβλήτα της όποίας ήταν άγκυροβολημένο έλληνικο φορτηγο καράβι με τ' Όνομα «Ίωάννης».

117 Είχαν έπιβιβαστει σ' αυτό κι' αλλοι ελληνες αιχμάλωτοι. Τέλος κατα ωρα δέκα (10) τό βράδυ επιβιβαστήκαμε και μεις. Άπό ελληνες αξιωματικους και στρατιωτ. γιατρούς, που ήσαν μέλη τής επιτροπής παραλαβής μάθαμε δτι έμεις ειμαστε οι τελευταιοι που συμπληρώσαμε τις δέκα χιλιάδες (10.000) που ανταλλάχτηκαν τότε. Μπαίνοντας στό έλληνικό καράβι, ϋστερα από μαρτυρικτι ζωη έπτα μηνών, πατούσαμε σ' έλεύθερο έλληνικό εδαφος και νοιώσαμε να φεύγει από μέσα μας τό αγχος τής σκλαβιας μας. Μσ.ς δόθηκαν στόν καθένα μας όλόκληρη κουραμάνα (έλληνικό ψωμι του στρατου), αρκετό τυρι και κονσέρβα κρέας. ΠΟταν εφεξε ή 6η Άπρίλη, μεγάλη Παρασκευη τό καράβι «Ίωάννης» εμενε έκει ακίνητο. 'Ακούσαμε δτι δεν θα μας εφερνε αυτό στην Έλλάδα αλλ' αλλο τό όποιο θα ' ρχόταν από, την Έλλάδα με τούρκους αιχμάλωτους. Μένοντας στό έλληνικό καράβι ειτε από τό κατάστρωμα είτε απ' την προβλήτα βλέπαμε την αλλοτε ώραία μεγαλούπολη τής Ίωνίας, τη Σμύρνη, καταρρειπωμένη και ερημη. Στόν παραλιακό της δρόμο ύψώνονταν μερικα κομμάτια τοίχων τών αλλοτε ώραίων σπιτιών της και από τό πρωι ώς ωρα δύο (2) μ.μ. δτε απόπλευσε τό καράβι που θα μας εφερνε στην Έλλάδα, δεν ειδαμε τίποτε αλλο, έκτός μόνο να πηγαινοέρχονται αραια τα τραμ που σέρνονταν από αλογα, 5-6 άμάξια και σ' αραια διαστήματα φαινόταν και κανένας τουρκος διαβάτης με τό κόκκινο φέσι του.

118 Στό λιμάνι βρίσκονταν πέντε (5) ξένα πολεμικά, τρία έλληνικα φορτηγα που χρησιμοποιουνταν για την παραλαβη και μεταφορα των αιχμάλωτων και ενα μικρό τού ρκικο σκάφος που εκανε τη συγκοινωνία Σμύρνης - Βρυούλλων. Λίγο μετα τό μεσημέρι εφτασε τό έλληνικό φορτηγό καράβι «Άνδρέας» τό όποίο εφερε από την < Ελλάδα τούρκους αιχμάλωτους. "Όταν αραξε και τους βλέπαμε πλέον από κοντά, αυτοι ήσαν ντυμένοι με καινούργιες στρατιωτικες στολες και αρβυλλα. ΕΙχαν χλαίνες, κουβέρτες, και τα σακίδιά των γεματα τρόφιμα και φρουτα. Πριν ν' αρχίσουν ν' αποβιβάζονται μας κύταζαν, δπως είμαστε γυμνοί, ξυπόλυτοι και κουρεληδες, με εκπληξη και δεν μιλουσαν. 'Όταν πλέον κατέβαιναν και μας πλησίαζαν πολλοι απ' αυτους με δάκρυα στα μάτια και αγανάχτηση ελεγαν μιλωντας έλληνικα : «που σας στέλνουν οί ατιμοι μ' αυτα τα χάλια» και αδειαζαν μπρός μας τα σακίδιά των με τα τρόφιμα και τα φρουτα (πορτοκάλια - μηλα) παρακαλωντας να τα δεχτουμε. Πολλοι εβγαζαν και τις χλαίνες που φορουσαν και μας τις εδιναν δπως και τις κουβέρτες των. Μας ειπαν δότι την αιχμαλωσία τους την πέρασαν στην Πάτρα και κεί ειχαν επιβιβαστεί στό καράβι τό όποίο τους εφερε στη Σμύρνη. "Όταν αδειασε απ' αυτους τό καράβι «Άνδρέας» επιβιβαστήκαμε σ' αυτό και κατα ώρα 2 μ.μ. αποπλεύσαμε. Κι' δσο απομακρυνόμαστε, αφήναμε πίσω μας τα θλιβερα ερείπια της Σμύρνης και μέσα σ' αυτα

119 θαμένο τό φευγαλαιο ονειρο της λευτεριας του απ' αιώνων Μικρασιατικου Έλλ ηνισμου, που αντ' αυτου γνώρισε από τους τούρκους τη σφαγή, την ατίμωση και τελικα τόν ξεριζωμό του από την πατρογονική του γη. Τό πρωι της 7ης Άπρίλη, μεγάλο Σάββατο το. καράβι που μας εφερνε βρισκόταν στ' ανοιχτα του Αιγαίου και κατα ωρα περίπου δέκα (10) Π.μ. αντικρύσαμε με μεγάλη μας συγκίνηση τό Σούνιο, με τις πάλευκες κολώνες του ναου του Ποσειδώνα και στη συνέχεια την Άττικη παραλία πρός τό Σαρωνικό με τη Γλυφάδα - Καλαμάκι, Παλαιό και Νέο Φάληρο και στό βάθος τμήματα της Άθήνας με την 'Ακρόπολη και το. Λυκαβηττό. Πιό πέρα την Καστέλα, τόν Πειραια και τέλος τό καράβι «Άνδρέας» αγκυροβόλησε στόν κόλπο της Σαλαμινας μπρός από τό Δημόσιο Άπολυμαντήριο, πρός την πλευρα της Κούλουρης απέναντι από τό Κερατσίνι. Στις 8 Άπρίλη, Κυριακη του Πάσχα μείναμε στό καράβι και μας δόθηκαν πασχαλινα τρόφιμα. Πρός το. απόγευμα πλησίασαν βάρκες με επισκέφτες που ζητουσαν πληροφορίες για δικούς τους. Και την 9ην Άπρίλη, Δευτέρα του Πάσχα, μείναμε μέσα στο. καράβι και ηρθαν περισσότερες βάρκες με επιβάτες που ζητουσαν πληροφορίες για δικούς τους. Σε μια βάρκα ηταν γνωστός μου λοχαγός του πυροβολικου 'Άγις Λεβέντης από την Κυνουρία. Ζητουσε πληροφορία για τόν αδερφό του Θρασύβουλο, με τόν όποιο συνυπηρετουσα στό επιτελειο της Στρατιωτ. Διοίκησης, στό Άϊ-

120 δίνι. Κατα την αιχμαλωσία μας, τυχαια χωριστήκαμε. Είχα μάθει δτι σαν αιχμάλωτος βρισκόταν στην περιοχη του Τουρμπαλι και δτι πέθανε. την θλι βερη αυτη πληροφορία είπα στόν φίλο Τ Αγι Λεβέντη και απ' αυτόν εμαθα δτι ό αδερφός μου λοχαγός πυροβολικου Κώστας είχε διασωθει κατα την ύποχώρηση από την Μ. Άσία και αποβι βάστηκε με τό σύνταγμά του Γ ' Πεδινό πυροβολικό στη Θράκη, δτι βρισκόταν στην Άθήνα και τις μέρες αυτες του Πάσχα, είχε πάει στους γονεις μας στο χωριό μας Άγιωργήτικα - Άρκαδίας. Κατα τό, μεσημέρι πλησίασε στό καράβι μια βάρκα μέσα στην όποία ηταν καθησμένος σεβάσμιος γέροντας με μαυρο κοστουμι, μαυρο καπέλο και λευκασμένα γένεια, δίπλα του άλλος κύριος, νεώτερός του και δρθια μια ώραία κοπέλλα ψηλή, λεπτή, μελαχροινη με μαυρα μαλλια και μεγάλα μαυρα μάτια. Μίλησε ή κοπέλλα και ζητουσε πληροφορίες για τόν Γιωργο Τσιτσεκλη. Καταλάβαμε δτι ηταν αδερφή του, γιατι εμοιαζε καταπληχτικα με τόν αδερφό της. 'Όλοι μας δσοι τόν γνωρίζαμε μιλούσαμε μεταξύ μας και πρός τους γνωστούς μας να μη της δώσουν κείνη τη στιγμη τη θλι βερη πληροφορία για την αυτοχτονία του, τη στιγμη της παράδοσής μας στους τούρκους. Παρ α την προσπάθειά μας αυτή, γνωστός μας αιχμάλωτος, ό στό Άϊδίνι στρατιώτης - ιπποκόμος του συνταγματάρχη Ζεγκίνη, ό όποιος κείνη τη στιγμη βρισκόταν πάνω στη γέφυρα του καραβιού, απάντησε στην κοπέλλα δτι-'

121 Συlιά τηση μέ τόν ίιδερφ6 του Κώστα στό Δημ6σιο Άπoλιιμα τ1ίριo στή Σαλαμίνα