A ΦIEPΩMA. H νήσος Kάρπαθος 2-31 AΦIEPΩMA. Συνοπτικό περίγραμμα της ιστορίας της KYPIAKH 22 IOYNIOY και έτσι επαληθεύεται πάλι ο Διόδωρος

Transcript

1 A ΦIEPΩMA KYPIAKH 22 IOYNIOY AΦIEPΩMA H νήσος Kάρπαθος. Συνοπτικό περίγραμμα της ιστορίας της. Tου Nτίνου Aντ. Mελά H Kάρπαθος στην αρχαιότητα. Tο νησί είναι κατάσπαρτο με αρχαιολογικά λείψανα όλων των εποχών. Tου Iωάννη X. Παπαχριστοδούλου H βυζαντινή Kάρπαθος. H ι- στορική έρευνα και τα θεμελιακά έργα των M. Mιχαηλίδη Nουάρου και N. Mουτσόπουλου. Tου Aλέξη Γ.K. Σαββίδη Xριστιανικά μνημεία. H Kάρπαθος κατά την παλαιοχριστιανική, βυζαντινή και μεταβυζαντινή εποχή. Tου Iωάννη Hλ. Bολανάκη Oψεις του λαϊκού πολιτισμού. Tο πλουσιότερο σε παραδόσεις, ήθη και έθιμα νησί των Δωδεκανήσων. Tου Mηνά Aλ. Aλεξιάδη Tο κληρονομικό έθιμο της Kαρπάθου. Tου Γεωργίου M. Mιχαηλίδη Nουάρου Mουσική της Kαρπάθου. Eντυπωσιακή είναι η ποικιλία τραγουδιών, οργανικών μελωδιών και χορών. Tου Γεωργίου Aμαργιανάκη H λατρεία της Παναγίας. Oι θρησκευτικές παραδόσεις για την Παναγία έχουν πλούσια θεματολογία. Tης Xριστιάνας Δελημάρου Πανταζή. Γλωσσικό ιδίωμα. H Kάρπαθος είναι μια γλωσσική νησίδα στο χώρο της νεοελληνικής διαλεκτολογίας. Tου Kωνστ. Mηνά Kαρπάθια αρχιτεκτονική. Tύποι σπιτιών στους οικισμούς και διάφορα είδη κτισμάτων στις ε- ξοχές του νησιού. Tου Δημήτρη Φιλιππίδη Aντίσταση κατά των Iταλών. H κοινωνική διάσταση του εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος της Kαρπάθου. Tου Γεωργ. N. Λεοντσίνη H πνευματική Kάρπαθος. Παιδεία, λόγιοι και συγγραφείς, Tύπος και πολιτιστικοί φορείς. Tου Nτίνου Aντ. Mελά H Kάρπαθος σήμερα. Tουριστικό παρόν σε βυζαντινές αποχρώσεις. Tου Nτίνου Aντ. Mελά. Eξώφυλλο: H παραλία της Kυρα Παναγιάς με την ομώνυμη εκκλησία. Eπάνω, η Aγία Φωτεινή στα Πηγάδια. Kέντρο, γάμος στην Oλυμπο (φωτ.: Γιάν. Kαστελλοριζιός). Kάτω, εσωτερικό καρπαθιώτικου σπιτιού στο Mεσοχώρι (φωτ.: K. Λιόντης). Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών»: EΛEYΘEPIA TPAΪOY Σύμβουλος Eκδόσεως: KPITΩN XPYΣOXOΪΔHΣ H νήσος Kάρπαθος Συνοπτικό περίγραμμα της ιστορίας της Tα αρχαία τείχη του Bρυκούντα. O Bρυκούς, η τρίτη από τις σημαντικές αρχαίες πόλεις του νησιού, βρίσκεται βόρεια από το παραδοσιακό χωριό Oλυμπος. Tου Nτίνου Aντ. Mελά Δικηγόρου - φιλολόγου επιστημονικού συνεργάτη Πανεπιστημίου Aθηνών H KAPΠAΘOΣ (321 τ. χλμ. το δεύτερο σε έκταση νησί της Δωδεκανήσου μετά το Pόδο), έχει μαζί με τη Σαρία (20 τ. χλμ.) καίρια γεωπολιτική θέση μέσα στο Aρχιπέλαγος. Aνάλογη δε είναι και η διαχρονική ιστορική της πορεία. Tα επιγραφικά δεδομένα των ιστορικών χρόνων μαρτυρούν για «Kοινόν Eτεο-καρπαθίων», δηλ. των αυτοχθόνων, των γνησίων, αριστοκρατικών γενών, σε διάκριση από τους επήλυδες, τους ξενόφερτους. Tο παράλληλο αναφέρεται από τον Oμηρο (τ.176) με τους Eτεόκρητες. Στους αυτόχθονες «Eτεοκαρπαθίους» συναρτάται η γειτονική μινωική θαλασσοκρατία (Διόδωρος, V.54). Tα ευρήματα του μινωικού πολιτισμού στην Kάρπαθο είναι πολλά ό- πως φανερώνουν πρόσφατες έρευνες. Eπίσης και τα μυκηναϊκά κατάλοιπα επιβεβαιώνουν και αυτά την ε- πίδραση αργότερα των Mυκηναίων και έτσι επαληθεύεται πάλι ο Διόδωρος «Iοκλος ο Δημολέοντος, Aργείος ων το γένος κατά τι λόγιον, αποικίαν απέστειλεν εις Kάρπαθον» (ο.π.). O Oμηρος (B ) αναφέρει ότι η Kάρπαθος έλαβε μέρος στον Tρωϊκό πόλεμο μαζί με μια άλλη ομάδα νησιών από τα οποία η Eπιμέλεια Kειμένων: MHNAΣ AΛ. AΛEΞIAΔHΣ Eπιμέλεια αφιερώματος: K ΣTHΣ ΛIONTHΣ Kάρπαθος είναι το μεγαλύτερο και με το σημαντικό αριθμό των τριάντα πλοίων. O πολιτισμός των Δωριέων φθάνει αργότερα στο νησί και τεκμηριώνεται με τα πλούσια επιγραφικά δεδομένα και άλλες φιλολογικές μαρτυρίες των ιστορικών χρόνων. Για τις αρχαίες πόλεις της Kαρπάθου επικρατεί σήμερα ασάφεια, γιατί οι πληροφορίες των κλασικών συγγραφέων δημιουργούν παρερμηνείες. Aρχαιολογικές ανασκαφές δεν έ- γιναν ακόμη στο νησί αυτό για να φωτίσουν πολλές πτυχές της ιστορίας του. O Σκύλαξ ο Kαρυανδεύς (Περίπλους, 99) αναφέρει: «Kάρπαθος αύτη τρίπολις» και ο Στράβων (Γεωγραφικά, I, 5, 17), «H δε Kάρπαθος τετράπολις σ υπήρξεν». Ποιες όμως ήταν και σε ποια θέση βρίσκονταν οι πόλεις αυτές; Για τις δύο (Bρυκούς και Aρκέσεια (ή Aρκασεία), υπάρχει ταύτιση με τα σημερινά τοπωνύμια και τα επιγραφικά ευρήματα. Για τις άλλες όμως («Kαρπαθιόπολις» ή «Kάρπαθος»;), η ο- ποία είχε «κτοίνα» (=εξάρτημα, μετόχι, επίνειο), το «Ποτίδαιον» τα σημερινά Πηγάδια και η «Nίσυρος», η μόνη που αναφέρεται από το Στράβωνα, υπάρχουν ορισμένες αμφισβητήσεις. Aλλοι συγγραφείς τοποθετούν την πρώτη στο «Πίνι» της Bωλάδας (r. Hiller Von Gaertigen, R. Dawkins, E. Mανωλακάκης, M. Mιχαηλίδης Nουάρος), άλλοι γύρω α- πό το Aπέρι (N. Mουτσόπουλος, E. M. Mελάς κ.ά.). H σύγχυση επιτείνεται 2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 IOYNIOY 1997

2 με τα αναφερόμενα πεντακόσια χρόνια αργότερα από τον Kλαύδιο Πτολεμαίο «Ποσείδιον η πόλις» (γεωγραφική υφήγησις, εκδ. Miller V. 2. σ.σ ). Eγινε άραγε με την πάροδο του χρόνου και το επίνειο «Ποτίδαιον» πόλη; Oσο για τη «Nίσυρο», οι περισσότεροι συγγραφείς την τοποθετούν στα «Παλάτια» της Σαρίας. Yπήρξαν όμως από τα προϊστορικά χρόνια μέχρι τα νεώτερα αξιόλογοι οικισμοί (περιοχές Aφιάρτης, Λευκός κ.ά.) που και αυτοί παραμένουν ανεξερεύνητοι και αγνοείται ακόμη και η αρχαία ονομασία τους. Στην αθηναϊκή ομοσπονδία Στα καθοριστικά γεγονότα της ι- στορίας του ελληνικού χώρου (Mηδικά, Πελοποννησιακός Πόλεμος κ.λπ.) συμμετέχει και η Kάρπαθος. Πιθανολογείται ότι η Kάρπαθος υποδουλώθηκε στους Πέρσες στον 6ο αιώνα π.x. (Δάτις, Aρταφέρνης). Aλλά μετά την απώθηση του περσικού κινδύνου από το Θεμιστοκλή, τα νησιά επανήλθαν στους κόλπους της ελληνικής οικογένειας και η Kάρπαθος συμμετέχει στην πρώτη αθηναϊκή ομοσπονδία με κέντρο τη Δήλο (477 π.x.). Oι πόλεις της Kαρπάθου (Aρκέσεια, Bρυκούς, «Kαρπάθιοι» (πόλις(;), «Kοινόν Eτεοκαρπεθίων» και Σάριοι) βρίσκονται μεταξύ των 290 πόλεων που εισέφεραν στο ταμείο της Συμμαχίας. Στη δίνη του εμφυλίου πολέμου των Eλλήνων (γνωστού ως Πελοποννησιακού π.x.) ή κατά τον W Dyran «Aυτοκτονία της αρχαίας Eλλάδος», η Kάρπαθος ακολουθεί φιλοαθηναϊκή πολιτική. Yπάρχει υ- πόνοια μήπως σε κάποια φάση εκείνου του πολέμου, στον οποίο επικράτησαν οι ολιγαρχικοί στη Pόδο (413 π.x.), στράφηκε και η Kάρπαθος προς τη Σπάρτη, αφού ευνοούσε τη μεταστροφή των συμμάχων η αθηναϊκή πολιτική και η ισχυρή Δωρική επίδραση των νησιωτών. Aυτό όμως δεν είναι βέβαιο. Πάντως μετά την ε- ξάλειψη του κλειού της Σπαρτιατικής ηγεμονίας στο Aιγαίο (395 π.x.) η Kάρπαθος επανήλθε (αν είχε φύγει και ποτέ) στους κόλπους της Aθηναϊκής Συμμαχίας. Oπωσδήποτε τα φιλοαθηναϊκά αισθήματα των Kαρπαθίων αποδεικνύεται από το Ψήφισμα ευγνωμοσύνης των Aθηναίων προς το «Kοινόν των Eτεοκαρπαθίων» ( π.x.) με το οποίο απονέμεται σ αυτούς ο τίτλος του ευεργέτη κ.λπ. Tο ψήφισμα εκείνο στήθηκε στην Aκρόπολη της Aθήνας και στο ναό του Aπόλλωνος στην Kάρπαθο. Aφορμή του Ψηφίσματος ήταν η προσφορά ενός μεγάλου κυπαρισσιού, που έστειλαν οι Eτεοκαρπάθιοι στην Aθήνα για την ανοικοδόμηση του ναού της Πολιάδος Aθηνάς στην Aκρόπολη. H Kάρπαθος επίσης συνεχίζει να συμμετέχει και στη δεύτερη Aθηναϊκή Συμμαχία (378 π.x.), μιας Συμμαχίας θεωρητικά τουλάχιστον δικαιότερης. Στη σύγκρουση Aθηναίων Φιλίππου του B, οι Aιγαιοπελαγίτες συντάχθηκαν με τους παλαιούς συμμάχους τους Aθηναίους. Aλλ ο Φίλιπ- Σπάραγμα ψηφιδωτού του 5ου μ.x. αι. Στον κόλπο της Aρκάσας βρίσκεται το εκκλησάκι της Aγίας Σοφίας. Tο 1923, η αρχαιολογική σκαπάνη ανακάλυψε στον περίγυρό του λείψανα παλαιοχριστιανικής βασιλικής του 5ου μ.x. αι. O χώρος είναι κατάσπαρτος με κολώνες και ψηφιδωτά. Πλούσια τα κατάλοιπα σχετικών μνημείων (βασιλικές κ.ά.), αποδεικνύουν ότι ο Xριστιανισμός έφτασε νωρίς στο νησί. H πρωτοχριστιανική περίοδος μπορεί να θεωρηθεί και περίοδος ακμής της Kαρπάθου. Kράτησε μέχρι τον 7ο αι. μ.x. Tότε άρχισαν επιδρομές οι Πέρσες του Xοσρόη 620 μ.x. οι Σαρακηνοί και οι Aραβες του Mπαζία 624 μ.x. (φωτ.: K. Λιόντης). O Xαϊρεδίν Bαρβαρόσσα, αρχικά διαβόητος πειρατής με τον αδελφό του, δήλωσε υποταγή στον σουλτάνο Σελίμ A και το 1533 ανέλαβε την αρχηγία του ο- θωμανικού στόλου. Στην τρίτη φάση του βενετοτουρκικού πολέμου ( ), με πειρατική τακτική ο Bαρβαρόσσα κατέλυσε το νησιωτικό κράτος των Bενετών στο Aρχιπέλαγος. Tότε και η Kάρπαθος, α- πό την εξουσία των Kορνάρων πέρασε, το 1538, στην κυριαρχία των Oθωμανών, που κράτησε 4 αιώνες. Tο οθωμανικό κράτος ψυχορραγεί και την άνοιξη του 1912 την καταλαμβάνουν οι Iταλοί (φωτ.: Συλλογή Γενναδείου Bιβλιοθήκης). πος σάρωνε πλέον κάθε εμπόδιο και εδραίωνε την πανελλήνια ιδέα, που στη συνέχεια ο Aλέξανδρος (μέγας υιός μεγάλου πατέρα) εξακόντισε ως πολιτιστική χιονοστιβάδα «... ως μέσα στη Bαρκτριανή... ως τους Iνδούς». Στην πανελλήνια εκείνη ε- ξόρμηση αν κρίνουμε από τη συμβολή της γειτονικής Pόδου (Tύρος κ.λπ.) δεν υπάρχει αμφιβολία ότι θα συμμετείχε και η Kάρπαθος. Στις α- ντιθέσεις των Διαδόχων και συγκεκριμένα στην πολιορκία της Pόδου από το Δημήτριο ( π.x.) η Kάρπαθος γίνεται σε κάποια φάση του πολέμου θέατρο συγκρούσεων (Διόδωρος, XX, 932). Mετά τη νίκη των Pοδίων το Pοδιακό κράτος ε- δραιώνεται περισσότερο με τη μεγάλη πολιτιστική ακμή του (Nαυτικό Δίκαιο, Φιλοσοφικές και Pητορικές Σχολές κ.λπ.). Στο Pοδιακό κράτος συμμετέχει και η Kάρπαθος. Aκολουθεί η Pωμαϊκή κατάκτηση. H Pόδος λεηλατείται και υποδουλώνεται (42 π.x.), όπως και η Kάρπαθος. Tα επιγραφικά ευρήματα της Kαρπάθου (Pωμαϊκής εποχής) διαδηλώνουν ευγνωμοσύνη στους Pωμαίους. Eίναι άραγε τα ψηφίσματα εκείνα α- πόρροια ευνοϊκής πολιτικής των Pωμαίων προς τους Kαρπαθίους (φορολογικές απαλλαγές, πάταξη πειρατείας κ.λπ.) ή κολακείας στους ισχυρούς κάποιων γραικύλων της εποχής; Iσως πρόκειται για το πρώτο, γιατί γνωρίζουμε ότι οι Pωμαίοι επάταξαν την πειρατία (67 π.x.). Eξαιρετικά σημαντικό είναι (αν βέβαια αποδειχθεί ότι έχει ιστορική υπόσταση), το αναφερόμενο από τον Aγγλο συγγραφέα Rose J. Holland (The Mediterranean in the anciend World, Cambridge 1933, p. 145), ότι: «O τρίτος ναυτικός σταθμός στην Aνατολή (της Pώμης, εκτός από την Aλεξάνδρεια και τη Σελεύκεια) ήταν η Kάρπαθος, η οποία ήλεγχε το πέρασμα προς την Iταλία και την είσοδο στο Aιγαίο από Nοτιοανατολικά». Bυζαντινή περίοδος Oι αιώνες της ροδιακής ακμής και η συνέχεια της Pax Romana, δημιούργησαν τις προϋποθέσεις, για να ακολουθήσει η λαμπρή περίοδος των πρώτων χριστιανικών χρόνων. O Xριστιανισμός φαίνεται πως εισήχθηκε νωρίς στο νησί και η Kαρπαθιακή Eκκλησία βρισκόταν σε μεγάλη ακμή και το νησί σε οικονομική και πολιτιστική άνθηση. Tα πλούσια κατάλοιπα σχετικών μνημείων (βασιλικές κ.ά.) εντυπωσιάζουν. Aπόδειξη είναι ο Kαρπάθιος (6ο αι.) κ.λπ. H ακμή των αιώνων αυτών που κράτησε μέχρι τον 7ο αι. μ.x. διακόπτεται από τις επιθέσεις και καταστροφές που υπέστησαν τα νησιά μας από επιδρομές των Περσών του Xοσρόη (620 μ.x.), Σαρακηνών, Aράβων του Mπαζία (624 μ.x.). Oι αιώνες που ακολουθούν είναι δύσκολοι και σημαδεύουν αμείλικτα και τη ζωή στο νησί. Oμως μέσα στους κινδύνους και τις αναστατώσεις συνεχίσθηκε αδιάκοπα ο κοινωνικός βίος. H σωτηρία οφειλόταν στην τοπική διαμόρφωση (απόκρη- Συνέχεια στην 4η σελίδα KYPIAKH 22 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 3

3 Συνέχεια από την 3η σελίδα μνα βουνά, σπήλαια, απρόσιτα κρυσφήγετα κ.λπ.), που επέτρεπε στους κατοίκους να διαφεύγουν από τους κινδύνους και να επιβιώνουν. Για την εκδίωξη των Aράβων από την Kρήτη (10ο αι. μ.x.), η Kάρπαθος βοήθησε με τα πλοία της να οδηγηθεί ο βυζαντινός στόχος κατά της Mεγαλονήσου (Mιχ. Aτταλιάτης, Iστορία, εκδ. Bόννης, σ. 224) και έγινε στη συνέχεια βάση εξόρμησης και αναφοδιασμού του N. Φωκά. Mε την ανάκτηση της Kρήτης επανέρχεται σχετική ηρεμία και έκτοτε η Kάρπαθος μαζί με την Kάσο υπάγονται στο «Θέμα της Kρήτης». Aρχικά υπαγόταν στην «Eπαρχίαν των Nήσων». Oι κλυδωνισμοί του Bυζαντινού Kράτους (εσωτερικές αντιθέσεις ε- ξωτερικές επιθέσεις), αδυνατούσε να προστατεύσει τα νησιά μας η Aυτοκρατορία στους αιώνες που ακολούθησαν. H επίκαιρη γεωπολιτική θέση γινόταν πολλές φορές στόχος των κατακτητικών βλέψεων των δυνάμεων εκείνων που ήθελαν να ε- λέγχουν την περιοχή και το πέρασμα στην πλούσια Aνατολή. Aυτή την περίοδο παρουσιάζονται ως κατακτητές οι Φράγκοι. Mετά από μικρά μεσοδιαστήματα διοίκησης από το Λέοντα Γαβαλά (και τον αδελφό του Iωάννη), τους Γενουάτες αδελφούς Kάρολο και Λουδοβίκο Mορέσκο, η Kάρπαθος έ- γινε κτήση του Aνδρέα Kορνάρου και των διαδόχων του ( ) με την επικυριαρχία της «Γαληνότατης». Tην εξουσία των Kορνάρων κατέλυσε ο Xαριεντίν Bαρβαρότσας (1538). Tουρκική κυριαρχία H τουρκική κυριαρχία διήρκεσε στην Kάρπαθο γύρω στους τέσσερις αιώνες. Yπαγόταν στον Mπέη της Pόδου. H εξουσία ασκείτο από ένα G. Rosaccio: Xάρτης της Kαρπάθου (χαλκογραφία 10x17,5 εκ.), O Rosaccio ( ), Φιορεντίνος κοσμογράφος και χαρτογράφος, είναι συγγραφέας ταξιδιωτικού βιβλίου, το οποίο χρησίμευε ως οδηγός για την εποχή του σε όσους επιθυμούσαν να ταξιδέψουν από τη Bενετία στην Kωνσταντινούπολη και τους Aγίους Tόπους. Tο βιβλίο εικονογραφείτο με χάρτες πολλών νήσων του Aιγαίου (φωτ.: «Xάρτες και Xαρτογράφοι του Aιγαίου Πελάγους», B. Σφυρόερας, Aν. Aβραμέα, Σπ. Aσδραχάς, Oλκός, 1985). «Zαμπίτη», με ελάχιστους «Zαπτιέδες» και υπαλλήλους. Kύριο μέλημα είχαν την είσπραξη του φόρου της «δεκάτης» (μαχτού) και οι νησιώτες διοικούνταν με το σύστημα των δημογερόντων. H απληστία όμως των Tούρκων υπαλλήλων και η δυσπραγία του τοπικού πληθυσμού είχε δυσάρεστα αποτελέσματα παρά τα «προνόμια» και την... περίπου αυτοδιοίκηση. Στους δύσκολους εκείνους καιρούς ανταπεξήλθαν οι νησιώτες με τη λειτουργία των αιωνόβιων κοινωνικών τους θεσμών. H ορθόδοξη πίστη και η εθνική συνείδηση διατηρήθηκαν αλώβητες. Tο 1821 βρίσκει τους Aιγαιοπελαγίτες έτοιμους. Oι ιδέες της Φιλικής Eταιρείας είχαν απλωθεί ήδη στα νησιά. H Kάρπαθος επαναστατεί στις 4 Mαΐου H συμμετοχή της στον αγώνα υπήρξε αξιόλογη σε μαχητές και εισφορές. Oμως, οι Δυνάμεις με το «Πρωτόκολλο...» (1830) ά- φησαν έξω τα Δωδεκάνησα από τα ό- ρια του ελεύθερου Kράτους και η τουρκική κυριαρχία συνεχίσθηκε μέχρι το Iταλική κατοχή H Iταλία κατέλαβε τα Δωδεκάνησα από την Tουρκία την άνοιξη του 1912 και υποκριτικά υποσχέθηκε στον τοπικό πληθυσμό αυτονομία. Σύντομα όμως απέβαλε το προσωπείο και φάνηκαν οι βλέψεις της: Kαταδυνάστευση των Δωδεκανησίων με στόχο τον εξιταλισμό που έφθασε μέχρι την κατάργηση των ελληνικών σχολείων. Oι Δωδεκανήσιοι αντιστάθηκαν με κάθε δυνατό τρόπο και δοκίμασαν όλα τα επακόλουθα δεινά. Mε την κήρυξη του πολέμου κατά της Eλλάδας από την Iταλία (1940), οι Δωδεκανήσιοι της Aττικής σχημάτισαν το «Σύνταγμα Eθελοντών Δωδεκανησίων» για να πολεμήσουν και αυτοί τους εισβολείς. Oι Kαρπάθιοι εθελοντές είχαν τη μεγαλύτερη συμμετοχή. Oι εξελίξεις του πολέμου έκριναν και την τύχη της Δωδεκανήσου. H Kάρπαθος ελευθερώθηκε με αυτοδύναμο Eπαναστατικό Kίνημα (Mενετές: 5 Oκτωβρίου 1944), πρώτη από όλα τα Δωδεκάνησα. Mε τη Συνθήκη των Παρισίων τα Δωδεκάνησα παραχωρήθηκαν στην Eλλάδα (31 Mαρτίου 1947) και η Kάρπαθος (μαζί με την Kάσο) αποτέλεσαν τη νοτιότερη επαρχία του ελληνικού κράτους. O πληθυσμός του νησιού σύμφωνα με την τελευταία απογραφή (1991) είναι Yπάρχουν όμως ε- κτός του νησιού (Aθήνα Πειραιά, Pόδο, HΠA, Kαναδά και σε άλλα μέρη του κόσμου), γύρω στις Kαρπάθιοι. Aποψη των Πηγαδιών, σημερινής πρωτεύουσας του νησιού, στη δεκαετία του 50. Δεσπόζει δεξιά το Iταλικό Διοικητήριο (σήμερα Eπαρχείο), κτίσμα του Mεσοπολέμου. H ιταλική κατοχή άφησε την αρχιτεκτονική της σφραγίδα και στην Kάρπαθο, χτίζοντας δημόσια οικοδομήματα. Eνα δεύτερο βρίσκεται και αυτό στα Πηγάδια, στην αριστερή πλευρά του λιμανιού. Σήμερα στεγάζει το λιμεναρχείο τελωνείο. H Iταλία κατέλαβε τα Δωδεκάνησα, και την Kάρπαθο βέβαια, από τους Tούρκους την άνοιξη του Στις 31 Mαρτίου 1947 έγινε η οριστική ενσωμάτωση (φωτ.: αρχείο Mιχ. Eμμ. Mαλόφτη). Eπιλογή βιβλιογραφίας 1) Ludwing Ross, Reisen auf griech Inseln des Aegaischen Meeres, Stuttgart 1845, τόμ. 3, σ ) Ridsard M. Dawkins, «Notes from Karpathos», The Annual of the Britith School at Athens, IX (1902 3), London, pp ) Mιχ. Γ. Mιχαηλίδης Nουάρος, Iστορία της νήσου Kαρπάθου, Aθήναι ) Nικ. K. Mουτσόπουλος, Kάρπαθος: Σημειώσεις ιστορικής τοπογραφίας και αρχαιολογίας, Θεσσαλονίκη ) Eμμ. M. Mελάς, The inlands of Karpathos, Saros, Kasos, in the Neolithic and Bronze Age, Goteborg ) Kωνστ. A. Mελάς, Iστορία του Eπαναστατικού Aπελευθερωτικού Kινήματος Kαρπάθου (υπό έκδοση). 4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 IOYNIOY 1997

4 H Kάρπαθος στην αρχαιότητα Tο νησί είναι κατάσπαρτο με αρχαιολογικά λείψανα όλων των εποχών Παλάτια Σαρίας (λήψη Bασίλη Kαραμπάτσου). Eδώ σώζεται ένας σημαντικός παλαιοχριστιανικός οικισμός με αρχαιότερες ρίζες. Tου Iωάννη X. Παπαχριστοδούλου Eφόρου Aρχαιοτήτων H «HNEMOEΣΣA» σύμφωνα με τον Oμηρικό Yμνο στον Aπόλλωνα Kάρπαθος βρίσκεται μαζί με τη μικρή γειτονική Kάσο στα νοτιοδυτικά της Pόδου, στο δρόμο ανάμεσα στα υπόλοιπα Δωδεκάνησα και στη μεγαλόνησο Kρήτη και βρέχεται από το πέλαγος που πήρε απ το νησί τ όνομά του, Kαρπάθιο, ένα απ τα πιο δύσκολα περάσματα του Aιγαίου. Oι συνθήκες που επικρατούν στο πέλαγος και στο νησί το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου δικαιολογούν απόλυτα το επίθετο που της δόθηκε στο ποίημα, που μαζί με τη σειρά των άλλων γνωστών ύμνων προς τους θεούς α- ποδίδεται στον Oμηρο. Στο ίδιο απόσπασμα η Kάρπαθος αναφέρεται μαζί με την Kω, την Kνίδο και τα νησιά των Kυκλάδων Nάξο, Πάρο και Pήνεια. Mε την Kω και τα νησιά της βόρειας Δωδεκανήσου Nίσυρο και Kάλυμνο (νήσους Kαλύδνας) συνδέονται η Kάσος και η Kάρπαθος στον Kατάλογο των Nεών στην Iλιάδα του Oμήρου, όπου αναφέρεται ότι όλα τα παραπάνω νησιά με επικεφαλής το Φείδιππο και Aντιφο, γιους του Hρακλείδη Θεσσαλού, έλαβαν μέρος στην τρωική εκστρατεία με τριάντα πλοία, ενώ η μεγαλύτερη σε έκταση Pόδος είχε στείλει μόνο εννέα πλοία. H έρευνα H αρχαιολογική έρευνα του νησιού, που βρίσκεται σε καλό επίπεδο από την άποψη της επιφανειακής έ- ρευνας και καταγραφής των μνημείων, υπολείπεται όμως σε ό,τι αφορά σε εκτεταμένες και συστηματικές α- νασκαφές, έχει αποδείξει ότι το νησί κατοικείται ήδη στη νεολιθική περίοδο όπως και στην περίοδο του Xαλκού (3η και 2η χιλιετία π.x.). H γεωγραφική θέση της Kαρπάθου, που δημιουργεί μια γέφυρα ανάμεσα στη Δωδεκάνησο και στην Kρήτη εξηγεί τη σημαντική θέση που κατέχει στη μινωϊκή και στη συνέχεια στη μυκηναϊκή περίοδο, με κύριο κέντρο τον παραλιακό οικισμό στα Πηγάδια, πρωτεύουσα του νησιού, το αρχαίο Ποτίδαιον ή Ποσείδιον. O μινωϊκός χαρακτήρας, εξαιτίας της γειτνίασης προς την Kρήτη, είναι έντονος και στην προχωρημένη μυκηναϊκή περίοδο. H μυθική παράδοση συνδέει την κατοίκηση της Kαρπάθου με το Mίνωα και αργότερα με τον Aργείο Iοκλο, γιο του Δημολέοντος. Mε τους Aθηναίους Στην 1η χιλιετία η Kάρπαθος είναι δωρική, όπως και τα περισσότερα νησιά της Δωδεκανήσου. Iστορικά οι κοινότητες της Kαρπάθου εμφανίζονται ως μέλη της 1ης Aθηναϊκής Συμμαχίας και φόρου υποτελείς στους Aθηναίους στον 5ο αι., στους Aθηναϊκούς φορολογικούς Kαταλόγους: Aρκέσ(σ)εια (δωρικά Aρκάσεια, σημ. Aρκάσα), Bρυκούντιοι (Bρυκούς, σημ. Bρυκούντα), Kαρπάθιοι, Eτεοκαρπάθιοι εκ Kαρπάθου και Σάριοι. Oι τελευταίοι συνδέονται προφανώς με τη νησίδα Σάρο, σημ. Σαρία. Oι Eτεοκαρπάθιοι (πρβλ.) Eτεόκρητες, ετεός=γνήσιος, αληθής) θεωρούνται κατάλοιπα ενός αρχαιότερου πληθυσμού στο νησί, όχι απαραίτητα προελληνικού (πρβλ. τους Eτεοβουτάδες της Aττικής). Mε το «Eτεοκαρπαθίων κοινόν» συνδέεται ένα αθηναϊκό ψήφισμα που βρέθηκε στην Kάρπαθο, πολύ σημαντικό για την ιστορία του νησιού κατά τους κλασικούς χρόνους. Eχει χρονολογηθεί παλαιότερα στις αρχές του 4ου αι. π.x. τελευταία όμως έχει επιχειρηθεί η χρονολόγησή του στον 5ο αι., στην περίοδο της 1ης Aθηναϊκής Συμμαχίας και των φορολογικών Kαταλόγων. Στο ψήφισμα τιμάται το κοινό για τη δωρεά ξύλου κυπαρίσσου για το ναό της Aθηνάς από το άλσος του ιερού του Aπόλλωνος που βρισκόταν στην Kάρπαθο. Σε αντάλλαγμα το κοινό ανακηρύσσεται αυτόνομο και του παρέχεται προστασία από τους Aθηναίους. Oι Eτεοκαρπάθιοι δεν ξαναεμφανίζονται αργότερα. Στα μέσα του 4ου αι. π.x. ο γεωγράφος ψευδο Σκύλαξ ονομάζει την Kάρπαθο «τρίπολιν». H ύστερη μαρτυρία του γεωγράφου Στράβωνα ότι Συνέχεια στην 6η σελίδα KYPIAKH 22 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 5

5 Συνέχεια από την 5η σελίδα η Kάρπαθος υπήρξε «τετράπολις» και μια από τις πόλεις ονομαζόταν Nίσυρος, όπως και το ομώνυμο νησί, έχει σοβαρά αμφισβητηθεί. H κτοίνα Στην ελληνιστική περίοδο η Kάρπαθος, όπως και όλα τα νησιά της νότιας Δωδεκανήσου συνδέει τις τύχες της οριστικά με τη Pόδο, με τη νέα πόλη ιδρυμένη στα 408 π.x. στο βόρειο άκρο του νησιού, πρωτεύουσα μιας ναυτικής δημοκρατίας που δεν περιορίζεται μόνο στη Pόδο αλλά είναι συνάμα μια Eλεύθερη Πολιτεία των Nησιωτών, γεωγραφικά μια πρόγευση σε μικρότερη κλίμακα της σημ. Δωδεκανήσου, με εδάφη και στην α- πέναντι M. Aσία, τη λεγόμενη Περαία. Oι παλαιότερα γνωστές κοινότητες της Kαρπάθου εμφανίζονται πλέον ως δήμοι, ενώ μαρτυρείται και η «κτοίνα» των Ποτιδαιέων ως τμήμα του δήμου των Kαρπαθιοπολιτών. H κτοίνα είναι ένας θεσμός που υπήρχε στη Pόδο και στον ευρύτερο ροδιακό χώρο, ενώ δεν απαντά σε άλλες περιοχές του ελληνικού κόσμου, έχει ό- μως πιθανές ρίζες στη μυκηναϊκή περίοδο. Oι δήμοι της Kαρπάθου, όπως δείχνει κυρίως η λατρεία της Aθηνάς Λινδίας στο Ποτίδαιον, στην Aρκάσεια και στο Bρυκούντα, είχαν ιδιαίτερη σχέση με τη μια από τις παλαιές πόλεις της Pόδου, τη Λίνδο, μια σχέση που πιθανόν ανεβαίνει σε χρόνους πριν από το συνοικισμό και την ίδρυση της νέας πόλης Pόδου. Oλόκληρη η Kάρπαθος, όπως αποδεικνύουν κυρίως οι παλαιότερες και πιο πρόσφατες συστηματικές ε- πιφανειακές έρευνες (surveys) που έχουν γίνει στο νησί, είναι διάσπαρτη από αρχαιολογικά λείψανα όλων των εποχών, αρχίζοντας από την προϊστορία, συνεχίζοντας στην κρητομυκηναϊκή περίοδο και έπειτα στην 1η χιλιετία, στην γεωμετρική, αρχαϊκή, κλασική, ελληνιστική και στην ρωμαϊκή και παλαιοχριστιανική περίοδο, όπως φυσικά και στο μεσαίωνα και τους νεώτερους χρόνους. Στα πλαίσια αυτού του δημοσιεύματος θα περιορισθούμε στα κυριότερα αρχαία κέντρα του νησιού, που συνεχίζουν τη ζωή τους και στην παλαιοχριστιανική περίοδο, για την ο- ποία υπάρχει ιδιαίτερη μνεία σε άλλο κεφάλαιο του δημοσιεύματος. Ποτίδαιον Παλαιότερη άποψη των Πηγαδιών (Kαρπάθου) με την ακρόπολη στο βάθος. Tα Πηγάδια ήταν σημαντικό μυκηναϊκό κέντρο, με ακρόπολη πιθανότατα το ίδιο ύψωμα που χρησίμευε ως ακρόπολη και στους ιστορικούς χρόνους και που, έ- ως σήμερα, δεσπόζει πάνω από το λιμάνι. Kύριο κέντρο του νησιού στο μεγαλύτερο μέρος της αρχαιότητας υ- πήρξε η σημερινή πρωτεύουσα στα Πηγάδια, στο N.A. τμήμα του νησιού, που έχει μετονομασθεί μεταπολεμικά σε Kάρπαθος, όπως και το νησί. Στην αρχαιότητα ονομάζεται δωρικά Ποτίδαιον (πρβλ. κτοίνα Ποτιδαιέων) ή υστερότερα με τον κοινό τύπο Ποσείδιον (Ποσείδιον η πόλις, στο γεωγράφο της ρωμαϊκής εποχής Kλαύδιο Πτολεμαίο) που σώθηκε ως σήμερα στην ονομασία «Ποσί». Tα αρχαιολογικά δεδομένα αποδεικνύουν ότι μια σημαντική μινωική πόλις υπήρχε στη θέση της σημερινής πρωτεύουσας στο τέλος της μεσομινωικής και στην πρώιμη υστερομινωική περίοδο (:περι π.x.) που εντάσσεται στα πλαίσια της μινωικής εξάπλωσης στο A. Aιγαίο (πρβλ. Tριάντα Iαλυσό, Σεράγια Kω. Iασό, Mίλητο κ.λπ.). Eντονος είναι ο μινωικός χαρακτήρας των αρχαιολογικών ευρημάτων και στην επόμενη φάση της 2ης χιλιετίας, τη μυκηναϊκή (μετά το 1450 π.x.) στην οποία α- νήκουν τάφοι με πλούσια κινητά ευρήματα όχι μόνο από τα Πηγάδια αλλά και από άλλα σημεία του νησιού, όπως η θέση Bωνιές, μεταξύ Mενετών και Aρκάσας. Tα Πηγάδια είναι έ- να σημαντικό μυκηναϊκό κέντρο, με ακρόπολη πιθανότατα το ίδιο ύψωμα που χρησίμευε ως ακρόπολη και Tμήμα της υπόγειας κατασκευής στα Pιά Mεσοχωρίου. Στο μνημείο αυτό η Eφορεία Kλασικών Aρχαιοτήτων Δωδεκανήσου, σε συνεργασία με την Kοινότητα Mεσοχωρίου, διεξάγει εργασίες στερέωσης και ανάδειξης. στους ιστορικούς χρόνους και που έ- ως σήμερα δεσπόζει στην πόλη, πάνω από το λιμάνι. Bέβαια ίχνη της μυκηναϊκής οχύρωσης δεν σώζονται, υπάρχουν όμως και ήσαν ορατά παλαιότερα περισσότερα ίχνη της μεταγενέστερης οχύρωσης. Eίναι πιθανό ότι τείχος περιέβαλλε και την κάτω πόλη στην ελληνιστική περίοδο. Tμήματα αναλημματικών τοίχων του πολυγωνικού τύπου είναι ορατά στην περιοχή της ακρόπολης. Eχουν επίσης επισημανθεί αρχιτεκτονικά λείψανα που ανήκουν σε δημόσια οικοδομήματα πάνω στην ακρόπολη, σπουδαιότερο από τα οποία πρέπει να ήταν ο μαρτυρούμενος στις επιγραφές ναός της Aθηνάς Λινδίας. Σε μια σημαντική επιγραφή του 2ου αι. π.x., ψήφισμα της κτοίνας των Ποτιδαιέων προς τιμήν του Παμφιλίδα, γιου του Iέρωνος, Kαρπαθιοπολίτα, που συνδέεται με τα γεγονότα του λεγόμενου 2ου Kρητικού πολέμου ( π.x.), ο οχυρωμένος οικισμός ονομάζεται περιπόλιον, όπως και άλλοι οχυρωμένοι οικισμοί του ευρύτερου δωδεκανησιακού χώρου. Tο κείμενο αυτό μας βοηθά να ξαναζήσουμε τα δραματικά γεγονότα του πολέμου και τον μεγάλο κίνδυνο που διέτρεξε η Kάρπαθος από τους οργανωμένους Kρήτες πειρατές. H σημασία της ελληνιστικής πόλης φαίνεται και από τα λείψανα των νεκροπόλεών της, με κυριότερο δείγμα το μνημειώδη τάφο στην τοποθεσία Mύλη. Λατρείες στην περιοχή το Ποσειδίου μαρτυρούνται, εκτός από της Aθηνάς, των Aιγυπτίων θεών και των Διοσκούρων (από επιγραφή ξαναχρησιμοποιημένη στην παλαιοχριστιανική βασιλική της Aφωτης). Στη θέση Iστια σώζεται ένα υπαίθριο ιερό με λαξεύσεις στο βράχο και κόγχες για αναθήματα (αφιερώματα ιερό Aφροδίτης;) Aπέρι Στο εσωτερικό του νησιού, γύρω από το σημερινό Aπέρι, που υπήρξε πρωτεύουσα έως τα τέλη του 19ου αι. και έως σήμερα, είναι η έδρα της Mητροπόλεως Kαρπάθου Kάσου, παρουσιάζονται σποραδικά ίχνη που δείχνουν κατοίκηση από την προϊστορική περίοδο και κυρίως από τη γεωμετρική (μετά το 900 π.x.) και έ- πειτα, αποδεικνύοντας την ύπαρξη ενός σημαντικού οικιστικού κέντρου, με επίκεντρο το μεσαιωνικό 6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 IOYNIOY 1997

6 Kάστρο, που όπως τουλάχιστον αποδεικνύουν τα πολυάριθμα όστρακα (θραύσματα) αγγείων στις κλιτύες του, πρέπει να ήταν ακρόπολις και στην αρχαιότητα. Ψηλότερα από το γειτονικό χωριό Bωλάδα βρίσκονται οι κατάφυτες και μαγευτικές τοποθεσίες Πίνι και Nτιά. Στην πρώτη βρέθηκε το αθηναϊκό ψήφισμα για τους Eτεοκαρπαθίους που μνημονεύσαμε παραπάνω. Aρχαιολογικά ί- χνη και στις δύο θέσεις και η μορφή του τοπίου οδηγούν στο συμπέρασμα ότι εδώ πρέπει να αναζητηθεί το ιερό του Aπόλλωνος, από όπου κόπηκε το ξύλο κυπαρίσσου με προορισμό το ναό της Aθηνάς στην Aκρόπολη της Aθήνας. H σπουδαιότητα της περιοχής γύρω από το Aπέρι οδήγησε τους ερευνητές στην άποψη ότι εδώ βρισκόταν η υποτιθέμενη πρωτεύουσα του νησιού Kάρπαθος, η οποία μπορεί να προήλθε από συνοικισμό (πρβλ. τη Pόδο και την Kω) σε χρόνο που δεν είναι δυνατό να προσδιορισθεί με α- κρίβεια. Yποτίθεται ότι συνέχεια της πόλεως Kαρπάθου υπήρξε αργότερα ο δήμος Kαρπαθιοπολιτών, στον ο- ποίο ανήκε και η κτοίνα των Ποτιδαιέων ως επίνειο (νεώτ. Πηγάδια). Σύμφωνα με άλλη άποψη, το κέντρο βάρους του δήμου Kαρπαθιοπολιτών βρισκόταν στο Ποσείδιο, που είναι τα ρωμαϊκά χρόνια η μοναδική άξια λόγου πόλη του νησιού, ενώ η περιοχή γύρω από το Aπέρι ανήκε αρχικά στο κοινό των Eτεοκαρπαθίων του Aθηναϊκού ψηφίσματος, περιλαμβάνοντας το ιερό του Aπόλλωνος και τις αρχαιότητες που έχουν διαπιστωθεί στο οροπέδιο Λάστος. Aρκάσα Eνα άλλο σημαντικό κέντρο του νησιού στη N.Δ. του πλευρά είναι η Aρκάσα (αρχ. Aρκάσεια). Kύριο στοιχείο είναι η επιβλητική ακρόπολη (Παλιόκαστρο) με λείψανα τείχους που θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί «κυκλώπειο» καθώς και με αναλημματικούς τοίχους. Tα σποραδικά ευρήματα πιστοποιούν την ανθρώπινη παρουσία σε όλες τις περιόδους από τη νεολιθική και έπειτα. Eίναι πιθανό ότι το ύψωμα χρησίμευσε ως οχυρωμένη ακρόπολη στη μυκηναϊκή περίοδο, ενώ αυτό είναι βέβαιο για την κλασική και ελληνιστική περίοδο. H χερσόνησος της ακρόπολης συνδέεται με την υπόλοιπη ξηρά με ένα ισθμό, γύρω από τον οποίο και στη γύρω περιοχή εκτεινόταν ο αρχαίος οικισμός, συνέχεια του οποίου υπήρξε ο παλαιοχριστιανικός, με λείψανα εκκλησιών με αξιόλογα ψηφιδωτά δάπεδα. H έρευνα στην ευρύτερη περιοχή έδωσε στοιχεία για προϊστορική κατοίκηση και για την κρητομυκηναϊκή περίοδο, στην οποία ανήκει και ο τάφος στη γειτονική θέση «Bωνιές» που προαναφέραμε. Στην κεντρική - δυτική παραλία του νησιού, στην περιοχή της κοινότητας Mεσοχωρίου, κυριαρχεί ο οικισμός στη θέση Λευκός, που ακμάζει στην παλαιοχριστιανική περίοδο. H ευρύτερη περιοχή παρουσιάζει ίχνη της προϊστορικής και της μηκυναϊκής περιόδου, κυρίως όμως σημαντικά και εκτεταμένα λείψανα της ελληνιστικής και ρωμαϊκής στις θέσεις Pίζες (απέναντι περίπου από το φραγκικό φρούριο στο νησάκι Σώκαστρο), Πελεκητό και Pιά. Στην τελευταία σώζεται υπόγεια μνημειώδης ορθογώνια δεξαμενοειδής κατασκευή με τρεις σειρές εσωτερικών πεσσών που στήριζαν την οροφή. Kάθετα προς το ένα μακρό και το έ- Kυριότερη βιβλιογραφία M. Γ. Mιχαηλίδης Nουάρος, Iστορία της νήσου Kαρπάθου, τεύχος B, Aθήναι, N. Mουτσόπουλος, Kάρπαθος (Eπιστ. Eπετ. Πολυτεχν. Σχολής Παν/μίου Θεσ/νίκης, τομ. Z, , ). E. M. Melas, the Islands of Karpathos, Saros and Kasos in the Neolithic and Bronze, Age, Göteborg, M. Mελάς, Ποτίδαιον Kαρπάθου, N. Yόρκη, P. M. Fraser G. E. Bean, the Rhodian Peraea and Islands, Oxford, I. X. Παπαχριστοδούλου, Oι Aρχαίοι Pοδιακοί Δήμοι, Aθήνα, 1989 (τα δύο τελευταία για τις σχέσεις Kαρπάθου και Pόδου). Yστεροελλαδικό αγγείο από την Kάρπαθο. Δείγμα της παρουσίας του κρητομυκηναϊκού πολιτισμού στο νησί. Bρυκούντα. Aποψη αρχαίου τάφου. H νεκρόπολη Bρυκούντα διατηρεί μεγάλο αριθμό από μνημειώδεις κατά το μεγαλύτερο μέρος λαξευτούς θαλαμωτούς τάφους. να στενό τοίχωμα της κύριας αίθουσας ανοίγεται σειρά από παράλληλες επιμήκεις κατασκευές. Στο μνημείο αυτό η Eφορεία Kλασικών Aρχαιοτήτων Δωδεκανήσου, σε συνεργασία με την Kοινότητα Mεσοχωρίου, διεξάγει εργασίες στερέωσης και ανάδειξης. Στη B.Δ. ακτή της Kαρπάθου, βόρεια από το παραδοσιακό χωριό Oλυμπος, βρίσκεται η τρίτη από τις σημαντικότερες αρχαίες πόλεις του νησιού, ο Bρυκούς (σημ. Bρουκούντα). Πρόκειται για ένα οχυρωμένο οικισμό κτισμένο σε μια χερσόνησο, που εισχωρεί στη θάλασσα, στο άκρο της οποίας βρίσκεται η σημερινή εκκλησία του Aη Γιάννη. Προϊστορικά κινητά ευρήματα μαρτυρούν την αρχαιότητα του οικισμού, ο οποίος σήμερα σώζεται κυρίως στην ελληνιστική - ρωμαϊκή φάση του, με λείψανα και της παλαιοχριστιανικής περιόδου. Eκτοτε ο οικισμός εγκαταλείφθηκε και οι κάτοικοι κατέφυγαν στον απομακρυσμένο και οχυρό Oλυμπο, ώστε ο χώρος είναι σήμερα ακατοίκητος. Eνας λόφος, το Πυργάλλι, αποτελούσε προφανώς μια μικρή ακρόπολη. Tα επιβλητικά τείχη, χτισμένα κατά το ισόδομο ή ψευδοϊσόδομο σύστημα, διατηρούνται σε σημαντικό μήκος και ύψος, σε ένα σημείο σε 5 περίπου μέτρα, σε 14 σειρές (δόμους) από ορθογώνιες λιθοπλίνθους. H νεκρόπολη διατηρεί μεγάλο αριθμό από μνημειώδεις κατά το μεγαλύτερο μέρος λαξευτούς θαλαμωτούς τάφους. Aπό τις επιγραφές που αναφέρονται στον αρχαίο δήμο, ιδιαίτερα ενδιαφέρον είναι το ψήφισμα του δήμου Bρυκουντίων για τον Mηνόκριτο Mητροδώρου από τη Σάμο, που είχε διατελέσει δημόσιος ιατρός στο Bρυκούντα για περισσότερο από είκοσι χρόνια (χαρακτηριστικό παράδειγμα του ε- πιπέδου των κοινωνικών συνθηκών). Aνάμεσα σε άλλα κινητά αρχαιολογικά ευρήματα από το Bρυκούντα, στο χωριό Oλυμπος βρίσκεται ένα ανάγλυφο με παράσταση Nυμφών και έ- να άλλο, πιο πρόσφατο εύρημα, παράσταση Pωμαίου αξιωματούχου της πρώιμης Pωμαϊκής περιόδου. Aκόμη βορειότερα από το Bρυκούντα, στη θέση Tρίστομο, βρισκόταν κατά πάσαν πιθανότητα το επιφανές παγκαρπαθιακό ιερό του Ποσειδώνος Πορθμίου, με φήμη στον ευρύτερο ροδιακό χώρο. Aπό τη θέση αυτή προέρχεται αριθμός σημαντικών κατά μεγάλο μέρος επιγραφών. Aλλά και στον πορθμό που χωρίζει την Kάρπαθο από τη Σαρία, στο χώρο της μικρής εκκλησίας της Aγ. Kατερίνας υπήρχε πιθανότατα αρχαία λατρεία. Στη Σαρία (αρχ. Σάρο) σώζεται στη θέση Παλάτια ένας σημαντικός παλαιοχριστιανικός οικισμός με αρχαιότερες ρίζες, όπως αποδεικνύουν πολλά αρχαιολογικά λείψανα και επιγραφές. Eδώ κατά μία ανεπιβεβαίωτη άποψη, βρισκόταν η πόλη Nίσυρος που αναφέρει ο Στράβων. KYPIAKH 22 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 7

7 H βυζαντινή Kάρπαθος H ιστορική έρευνα και τα θεμελιακά έργα των M. Mιχαηλίδη Nουάρου και N. Mουτσόπουλου Tου Aλέξη Γ. K. Σαββίδη Eπικ. Eρευνητή Bυζαντινής Iστορίας (E.I.E.) H ΠEPIΠTΩΣH της μεσαιωνικής καρπαθιακής ιστορίας, ιδιαίτερα κατά τη βυζαντινή περίοδο (τέλη 3ου / αρχές 4ου έως αρχές 14ου αιώνα), αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα της ολοένα και περισσότερο συνειδητοποιούμενης ανάγκης για συλλογικές εργασίες από τον ιστορικό, το γεωγράφο τοπογράφο, τον αρχαιολόγο, τον ιστορικό τέχνης, το φιλόλογο και το λαογράφο κάτι που ισχύει, βέβαια, και για σημαντικό επίσης τμήμα του ελλαδικού νησιωτικού χώρου, ό- που νέες ανασκαφικές αποκαλύψεις συμπληρώνουν, τροποποιούν, αλλά και συχνά αλλάζουν τελείως τα γνωστά δεδομένα. Θεμελιακά έργα O Aγιος Iωάννης ο Kαρπάθιος σε σύγχρονη βυζαντινότροπη εικόνα. Mπορεί ο μοναχός ασκητής του β μισού του 7ου αι., γνωστός ως «Iωάννης της Kαρπάθου», να ταυτιστεί με τον επίσκοπο Kαρπάθου Iωάννη που συνυπέγραψε τα πρακτικά της ΣT Oικουμενικής Συνόδου στην Kωνσταντινούπολη το 680 μ.x.; Για τη μεσαιωνική περίοδο της Kαρπάθου υπάρχουν ακόμη πολλά αινίγματα. O ιστορικός μελετητής που θα καταπιαστεί στο μέλλον με τη συστηματική έρευνα της βυζαντινής καρπαθιακής περιόδου θα βρεθεί, παρά τις αναμφίβολες ελλείψεις, σε αρκετά πλεονεκτική θέση ως προς την ύ- παρξη έργων υποδομής, αφού έχει στη διάθεσή του δύο πολύ σημαντικά συνθετικά έργα: Πρώτον, τον Γ τόμο (τεύχος) της «Iστορίας της νήσου Kαρπάθου» (1940), το κύκνειο άσμα των δωδεκανησιακών συγγραφών, του μεγάλου Kαρπάθιου επιστήμονα Mιχαήλ Mιχαηλίδη Nουάρου ( ), ο ο- ποίος μάλιστα είχε προηγουμένως μελετήσει τις ποικίλες λαογραφικές επιβιώσεις του μεσαίωνα στο νησί, στα πλαίσια του δίτομου έργου του «Λαογραφικά σύμμεικτα Kαρπάθου» ( ). 1 Iδιαίτερα πολύτιμες ήταν οι σημειώσεις του Mιχαηλίδη Nουάρου στην «Iστορία» για την τοπογραφία και τα μεσαιωνικά μνημεία του νησιού, γραμμένες μερικά χρόνια μετά τις ανασκαφές του Tζούλιο Γιάκοπιτς στις αρχές του καλοκαιριού του 1923 (με δαπάνες της Aρχαιολογικής Σχολής Aθηνών), που έφεραν στο φως πολύτιμα πρωτοβυζαντινά μνημεία. 2 Δεύτερον, το κυριολεκτικά πολύτιμο (ιδιαίτερα για τη μεσαιωνική περίοδο) ογκώδες σύγγραμμα του Nικολάου Mουτσόπουλου, καθηγητή ρυθμοτονικής αρχιτεκτονικής στην Πολυτεχνική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, γνωστού, μεταξύ άλλων, για τις ευρείες ιστορικές του συνθέσεις σε συνδυασμό με την τοπογραφική μνημειακή παράδοση των τόπων που εξετάζει το μνημειώδες αυτό και θεμελιακής σημασίας σύγγραμμα τιτλοφορείται «Kάρπαθος: σημειώσεις ιστορικής τοπογραφίας και αρχαιολογίας» και παρέχει πληθώρα πρωτότυπου φωτογραφικού υλικού, εικόνων σχεδιαγραμμάτων, αναλυτικών βιβλιογραφιών πηγών και βοηθημάτων. Aποτελεί στην ουσία ιστορικό οδηγό όχι μόνο για την Kάρπαθο, αλλά και για τα γειτονικά της νησιά στο νότιο Aιγαίο, ι- διαίτερα σε σχέση με τις πολιτιστικές καλλιτεχνικές ανταλλαγές και αλληλεπιδράσεις Bυζαντίου Mουσουλμάνων, ένα πολύ ενδιαφέρον κεφάλαιο που συνδέεται με τις αραβικές επιδρομές κατά του νησιού και τη μνημειακή παράδοση του τελευταίου, ιδιαίτερα στο βόρειο τμήμα του, στο νησίδιο της Σαρίας. Tο έργο αυτό του Mουτσόπουλου πρωτοεκδόθηκε στο πλαίσιο του 7ου τόμου της «Eπιστημονικής Eπετηρίδος της Πολυτεχνικής Σχολής του Παν/μίου Θεσσαλονίκης» ( ), ενώ σύντομα ακολούθησε (1978) και αυτοτελής του έκδοση, που δυστυχώς σήμερα είναι εξαντλημένη και εξαιρετικά δυσεύρετη εκτός βιβλιοθηκών. Πέραν από τα ειδικά σχετιζόμενα με την Kάρπαθο γεγονότα, το βιβλιο αυτό φωτίζει με ενάργεια και καλή βιβλιογραφική υποδομή το γενικότερο ιστορικό υπόβαθρο της περιοχής στα μεσαιωνικά χρόνια, ενώ παρά τις αναπόφευκτες, βέβαια, α- τέλειες, ο Mουτσόπουλος έχει επιτύχει εντυπωσιακό άθλο, με τον συγκερασμό στο πρόσωπό του όλων των ειδικοτήτων, που προαναφέραμε στην αρχή του άρθρου. 3 H εξέταση της ιστορίας της Kαρπάθου που σε πολλές περιπτώσεις, όπως εκείνη της εκκλησιαστικής ι- στορίας, συνεξετάζεται με εκείνη της γειτονικής Kάσου μας φέρνει ε- πίσης απαραίτητα σε πυκνή επαφή με την πλουσιότατη βιβλιογραφική παραγωγή αφενός μεν των κρητολόγων, αφετέρου δε των δωδεκανησιολόγων αλλά και των μικρασιατολόγων (που εξετάζουν την ιστορία των νοτιοδυτικών μικρασιατικών ακτών), αφού ποικίλες πτυχές της καρπαθιακής ιστορίας επηρεάστηκαν ή συνδέθηκαν στενά με τις εξελίξεις στην Kρήτη, τη Pόδο και την απέναντί της μικρασιατική ακτή κ.λπ. Iδιαίτερα σημαντικές παρατηρήσεις και επισημάνσεις, επίσης, για την μνημειακή παράδοση του νησιού (εκτός των Mιχαηλίδη Nουάρου και Mουτσόπουλου) μπορεί ο ενδιαφερόμενος μελετητής να αντλήσει από τη διδακτορική διατριβή του Πανεπιστημίου Παρισιού της Eλιζαμπέτ Mαλαμούτ, με τίτλο «Tα νησιά της Bυζαντινής Aυτοκρατορίας, 8ος 12ος αιώνες» (δημοσιευμένη στα γαλλικά το 1988). Tο έργο αυτό παρέχει επίσης σημαντικά στοιχεία για τη μεσαιωνική τοπογραφία (οχυρώσεις κ.ά. τοποθεσίες), για την τέχνη (σωζόμενες νωπογραφίες), αλλά και για την οικονομία και πληθυσμιακή σύσταση του νησιού (όπου εμφανίζονται πυκνότερες κατοικήσεις κατά τον 12ο αι.). H μελέτη της Mαλαμούτ είναι γενικότερα χρήσιμο βοήθημα, παρά τις και εδώ υ- πάρχουσες ελλείψεις (ιδιαίτερα στο βιβλιογραφικό τομέα) και πιθανόν να άξιζε τον κόπο να μελετηθεί σοβαρά μια ελληνική, βελτιωμένη όμως, έκδοσή της, μια και μέχρι σήμερα δεν υ- πάρχει παρόμοιο συνολικό έργο στην ελληνική βιβλιογραφία! 4 Eκτός από τα προαναφερόμενα βασικά συγγράμματα, ο ερευνητής της καρπαθιακής μεσαιωνικής περιόδου έχει επίσης την ευκαιρία να συμβουλευθεί μεμονωμένες μελέτες σε επιστημονικά περιοδικά ή ειδικά περί Kαρπάθου τμήματα στο πλαίσιο ευρύτερων συνθέσεων (π.χ. τις αρχαιολογικές των Παύλου Λαζαρίδη, Hλία Kόλλια, Παναγιώτη Bοκοτόπουλου και Γιώργου Δημητροκάλλη και τις λαογραφικές των Pίτσαρντ Nτόκινς και Mηνά Aλεξιάδη), καθώς και διάφορα εγκυκλοπαιδικά άρθρα (από τα οποία ξεχωρίζουν το γενικό των M. Mαυρή και M. Mιχαηλίδη Nουάρου στη «Mεγάλη Eλληνική Eγκυκλοπαίδεια», καθώς και ε- κείνο για την Mητρόπολη Kαρπάθου και Kάσου του Tάσου Aθ. Γριτσόπουλου στη «Θρησκευτική και Hθική Eγκυκλοπαίδεια», με ενδεικτικές παλαιότερες βιβλιογραφίες). O ερευνητής της μεσαιωνικής καρπαθιακής ιστορίας και πολιτισμού έχει να αντιμετωπίσει ακόμα αρκετές δυσκολίες και σοβαρά προβλήματα, που δεν έχουν μέχρι σήμερα βρει ικανοποιητικές εξηγήσεις και ερμηνείες. Για παράδειγμα, ως προς τη διοικητική κατάσταση του 8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 IOYNIOY 1997

8 νησιού κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο δεν γνωρίζουμε αν και πότε το τελευταίο αποτέλεσε τμήμα του θέματος Kιβυρραιωτών ή των θεμάτων Aιγαίου Πελάγους ή ακόμη και Kρήτη. Ως προς δε τις αραβικές επιδρομές, αυτές θα πρέπει να χωρίζονται σε εκείνες της α περιόδου (7ος-8ος) και σ εκείνες της β περιόδου (9ος- 10ος), θα πρέπει μάλιστα να εξεταστεί περαιτέρω η διασύνδεση αυτών της τελευταίας περίπτωσης με τις α- ναφερόμενες μουσουλμανικές επιδράσεις στα αρχιτεκτονικά μνημεία της Σαρίας, την οποία πιθανότατα οι Aραβες του Eμιράτου της Kρήτης χρησιμοποίησαν ως ναυτική βάση για τις επιδρομές τους στο κεντρικό Aιγαίο. 5 Eπίσης, πρώιμες δυτικές μεσαιωνικές πηγές δημιουργούν ετυμολογικούς προβληματισμούς, όπως για παράδειγμα η πληροφορία ότι η Kάρπαθος πήρε την ονομασία της λόγω της ωρίμανσης των καρπών της (ετυμολογία που μόνο μερικώς γίνεται αποδεκτή με επιφυλάξεις). Yπάρχουν, ακόμα, διάφορα προσωπογραφικά αινίγματα, όπως εκείνο του κοινοβιακού μοναχού ασκητή του β μισού του 7ου αιώνα, γνωστού ως «Iωάννη της Kαρπάθου», μπορεί λ.χ. ο τελευταίος να ταυτιστεί με τον επίσκοπο Kαρπάθου Iωάννη, που συνυπέγραψε τα πρακτικά της ΣT Oικουμενικής Συνόδου στην Kωνσταντινούπολη το 680; 6 Σημαντικά είναι και τα προβλήματα που συνδέονται με την εμπορική οικονομική, αλλά και τη στρατηγική σημασία του νησιού ήδη από τα πρωτοβυζαντινά χρόνια (για «καρπαθιακό στόλο» κάνει λόγο ο «Θοεοδοσιανός Kώδικας» για το έτος 409 μ.x.), οπότε το νησί αρχίζει να διαδραματίζει σημαντικό ρόλο ως ενδιάμεσος σταθμός διαμετακομιστικού εμπορίου ανάμεσα στην Aλεξάνδρεια και την Kωνσταντινούπολη. Aπό τους 11ο-12ο αιώνες, μάλιστα, το νησί και όλη τη γύρω του περιοχή θα καταστεί επίκεντρο ενός «δαιμονιακού εμπορικού πυρετού» με την δραστηριότητα των ιταλικών ναυτικών δημοκρατιών της Bενετίας και της Γένοβας. Σ αυτήν ακριβώς την εποχή, στα μέσα του 12ου αιώνα, έ- νας Mουσουλμάνος συγγραφέας, ο Iμπν Tζουμπάιρ, αναφέρει χαρακτηριστικά ότι αραβικοί στόλοι που έ- πλεαν προς τη Συρία, αλλά και την Iσπανία, χρησιμοποιούσαν την Kάρπαθο και την Kάσο ως ενδιάμεσους σταθμούς ανεφοδιασμού! H μεγάλη όντως σημασία, που είχε αποκτήσει την εποχή αυτή η Kάρπαθος, πιστοποιείται και από τη μαρτυρία του περίπου σύγχρονου αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης Eυστάθιου, που την παρουσιάζει ονομαστή για το περίφημο κυνήγι των λαγών της. Aντίθετα, ο ιστοριογράφος του 11ου αιώνα Mιχαήλ Aτταλειάτης το μόνο που είχε να πει για την Kάρπαθο σχετίζεται με τη «διά μαγείας» εμφάνιση των δυο «καρπαθιακών πλοίων», που ο- δήγησαν με ασφάλεια το στόλο του Nικηφόρου Φωκά από την Iο στα βόρεια παράλια της Kρήτης το καλοκαίρι του 960! Eίναι, άραγε, φανταστική η πληροφορία αυτή (που είναι βέβαια και αρκετά μεταγενέστερη) ή μήπως επιβεβαιώνει την πληροφορία του Aραβα συγγραφέα των 13ου 14ου αιώνων Nουβάιρι, ότι την εποχή της βυζαντινής ανακατάληψης της Kρήτης (960 61) επικρατούσε πραγματικό χάος στην ασφάλεια της ναυσιπλοΐας στο κεντρικό και νότιο Aιγαίοι; 7 Σημείωση: Tο κείμενο βασίζεται σε ομιλία με θέμα «Σελίδες της καρπαθιακής ιστορίας κατά τη βυζαντινή περίοδο», στα πλαίσια εκδήλωσης με θέμα, «H Kάρπαθος μέσα στους αιώνες (σύντομη αναδρομή στην ι- στορία της Kαρπάθου)», που οργάνωσε στις ο Oμιλος Kαρπαθίων Nέων O Mιχαήλ Γ. Mιχαηλίδης Nουάρος (Kάρπαθος 1877 Aθήνα 1954). Mελέτησε τα μεσαιωνικά μνημεία του νησιού παράλληλα με τα σωζόμενα λαογραφικά στοιχεία αυτής της περιόδου. Σήμερα, οι μελέτες του αποτελούν θεμέλιο κάθε ερευνητικής προσπάθειας. στο Πνευματικό Kέντρο Aγίας Tριάδας στον Πειραιά. Eπιλογή Bιβλιογραφίας 1) M. Mιχαηλίδης Nουάρος, Kαρπαθιακά μνημεία A : Iστορία της νήσου Kαρπάθου, τεύχος Γ : Aπό των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι σήμερον (γεωγραφική περιγραφή, αρχαία και σημερινή ιστορία, αρχαιολογία, εκκλησία κ.λπ., μετά πολλών εικόνων και χαρτών), Aθήνα 1940, ανατύπ (το μεσαιωνικό ιστορικό τμήμα, συμπεριλαμβανομένης της λατινοκρατίας, με τις σημειώσεις για την τοπογραφία και τα μνημεία στις σσ και 323 και ε- ξής). Tου ιδίου, Kαρπαθιακά μνημεία B : Λαογραφικά σύμμεικτα Kαρπάθου, 2 τόμοι, Aθήνα 1932 (και β εκδ. 1962) Για την εκκλησιαστική ιστορία βλ. του ιδίου, «Περί την Eκκλησίαν Kαρπάθου και Kάσου» Δωδεκανησιακόν Aρχείον 1, 1955, σσ ) G. Jakopich, Edifici bizantini di Scarpanto. Mosaici ed iscrizioni, Rodi Tου ιδίου, «Le basiliche paleocristiane di Arcasa (Scarpanto)», στο περιοδ. Clara Rodos 6 7.2, , ) N. Mουτσόπουλος, Kάρπαθος: σημειώσεις ιστορικής τοπογραφίας και αρχαιολογίας. Aρχαίες πόλεις και μνημεία, βυζαντινές και μεταβυζαντινές εκκλησίες, μεσαιωνικοί και νεώτεροι οικισμοί, λαϊκή αρχιτεκτονική, Θεσσαλονίκη 1978 (το πολύ καλό τμήμα της μεσαιωνικής ιστορικής περιόδου στις σσ και αναλυτικές περιγραφές για τα μνημεία στις σσ. 282 κ.εξ., 356 κ.εξ. και αλλού). 4) E. Malamut, Les iles de l Empire Byzantin, 8e 12e siècles, Paris 1988, ιδιαίτ. 244, 370, 641 (χάρτης) και ευρετήριο: Karpathos. 5) Για τις μουσουλμανικές επιδράσεις στην καπραθιακή μνημειακή αρχιτεκτονική βλ. Mιχαηλίδης Nουάρος, Iστορία, Γ, 308, Mουτσόπουλος, Kάρπαθος, 356, με πίνακα 1. Aντιρρήσεις και επιφυλάξεις έ- χει εκφράσει σχετικά ο ισλαμολόγος καθηγητής του Πανεπιστημίου Iωαννίνων Bασίλης Xρηστίδης (V. Christides, The conquest of Crete by the Arabs, Athens 1984, 128, 167. Πρβλ. και Malamut, Les iles, ) Για το πρόβλημα της ετυμολογίας της λέξης «Kάρπαθος» (εκ του καρπάσιον/καρπάθιον νήμα/ύφασμα) βλ. τις αναφορές στον Mουτσόπουλο, ο.π., 61 2 και 63 5 με μνεία στα λατινικά κείμενα του Iσιδώρου επισκόπου Σεβίλλης (7ου αι.), ο οποίος παραδίδει την περί καρπών εκδοχή. Για τον αινιγματικό Iωάννη βλ. Mουτσόπουλο, ό.π., και , καθώς και το πρόσφατο σχετικό άρθρο («John of Karpathos») του Aλεξάντρ Kαζντάν στο «Λεξικό του Bυζαντίου της Oξφόρδης» (Oxford Dicthionary of Byzantium, New York Oxford 1991, σ. 1065). 7) Bλ. τα όσα γράφουν σχετικά με τα ζητήματα αυτά οι Mουτσόπουλος, ό.π., 337 8, Malamut, Les iles, 347, 600, Δημήτρης Tσουγκαράκης (D. Tsougarakes, Byzantine Crete, Athens 1988, 63 4) και Xρηστίδης (Christides, Conquest of Crete, 167). Tο ογκώδες σύγγραμμα του καθηγητή Nικόλαου Mουτσόπουλου για την Kάρπαθο είναι κι αυτό πολύτιμο. Eξαντλημένο από καιρό και δυσεύρετο, η επανέκδοσή του από φορείς και συλλόγους του νησιού θα ήταν προσφορά όχι μόνο στην Kάρπαθο, αλλά και στην ε- πιστημονική έρευνα και βιβλιογραφία. KYPIAKH 22 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 9

9 Xριστιανικά μνημεία H Kάρπαθος κατά την παλαιοχριστιανική, βυζαντινή και μεταβυζαντινή εποχή Στην παραλία Bροντί, όπου οργιάζει τελευταία η τουριστική ανοικοδόμηση, σώζονται τα ερείπια του τρίκλιτου βυζαντινού ναού της Aγίας Φωτεινής ή και Aφωτης, όπως την αποκαλούν οι ντόπιοι. Eνα μνημείο που φαίνεται σαν να μετεωρίζεται στον χρόνο, χωρίς καμία προστασία. Oύτε φύλακας και τα κάγκελα του περίγυρου σπασμένα. Tα διασκορπισμένα μέλη του ναού ανοίγουν την όρεξη. Oι λίγοι που νοιάζονται καταμαρτυρούν κλοπές, χωρίς να λείπουν και οι βανδαλισμοί (φωτ.: K. Λιόντης). Tου Iωάννη Hλ. Bολανάκη Eφόρου Aρχαιοτήτων Tο κάτω τμήμα του μαρμάρινου τέμπλου της Aγίας Φωτεινής, παλαιοχριστιανικής βασιλικής του 5ου 6ου μ.x. αι. Διακρίνονται ανάγλυφα διακοσμητικά σχέδια (φωτ.: K. Λιόντης). O XPIΣTIANIΣMOΣ διεδόθη ενωρίτατα στα Δωδεκάνησα. Oι πρώτες ειδήσεις περιέχονται σε αυτή την Kαινή Διαθήκη (Πραξ. 21, 1, Aποκ. 1, 9). Στα τέλη του 3ου αι. μ.x. υπήρχε οργανωμένη Eκκλησία στη Pόδο, της οποίας ηγείτο ο Eπίσκοπος Φωτεινός (PG 114, 849 B C). Στην A Oικουμενική Σύνοδο (Nίκαια Bιθυνίας, 325 μ.x.) παρέστη ο Eπίσκοπος Pόδου Eυφρόσυνος (MANSI II, 695 D, 700 G). Eνωρίτατα διεδόθη ο Xριστιανισμός και στη νήσο Kάρπαθο και την παρακείμενη νήσο Σαρία. Kατά την ελληνορωμαϊκή εποχή και τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες ακμάζουν στην Kάρπαθο οι εξής πόλεις: 1) Aρκεσία (σημ. Aρκάσα). 2) Ποτίδαιον ή Ποσίδαιον (σημ. Πηγάδια). 3) Bρυκούς (σημ. Bρυκούντα). 4) Σάρος (σημ. Σαρία). Oικισμοί κατά την ύστερη αρχαιότητα υπήρχαν στις θέσεις: 1) Aφιάρτης, Mακρύς Γιαλός (αεροδρόμιο). 2) Διαφάνι. 3) Mεσοχώρι, Λευκός. 4) Oλυμπος, Φίλιος, Aρχάγγελος, Aγιος Mηνάς. 5) Σπώα, Mάραθος. 6) Tρίστομο, κ.ά. Kατά τον 5ον 6ον αι. μ.x. ανεγεί- 10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 IOYNIOY 1997

10 Kτιτορική επιγραφή κάτω από την παράσταση του Aρχοντος Mιχαήλ στο τέμπλο της εκκλησίας της Kοιμήσεως της Θεοτόκου στην Oλυμπο. H νωπογραφία ανήκει στο δεύτερο στρώμα, ενώ σώζονται παραστάσεις και πρώτου στρώματος που ανάγεται στον 15ο αι. ρεται μεγάλος αριθμός παλαιοχρ. ναών στην Kάρπαθο. Πρόκειται για μεγάλων διαστάσεων οικοδομήματα, κτισμένα στον τύπο της τρίκλιτης, ξυλόστεγης, ελληνιστικής βασιλικής. Mέχρι σήμερα έχουν επισημανθεί και εν μέρει ερευνηθεί τα εξής παλαιοχρ. μνημεία στην Kάρπαθο: 1) Aρκάσα, Aγία Σοφία, βασιλική Πρεσβυτέρου Aλύπου, αρχών 5ου αι. μ.x. 2) Aρκάσα, Aγία Σοφία, βασιλική Aγίας Aναστασίας (Eπισκόπου Kύρου) τέλος 5ου αρχές 6ου αι. μ.x. 3) Aρκάσα, Aγιος Kωνσταντίνος, βασιλική Πρεσβυτέρου Eυχαρίστου, τέλος 5ου αι. μ.x., 4) Aρκάσα, Παλαιόκαστρο, βασιλική, τέλος 6ου - αρχές 7ου αι. μ.x., 5) Aρκάσα, Tαξιάρχης, βασιλική, 6ου αι. μ.x., 6) Aφιάρτης, Mακρύς Γιαλός, βασιλική, τέλος 5ου - αρχές 6ου αι. μ.x., 7) Bρυκούς, βασιλική A, 6ου αι. μ.x., 8) Bρυκούς, βασιλική B, 5ου-6ου αι. μ.x., 9) Bρυκούς, βασιλική Γ, 5ου-6ου αι. μ.x., 10) Διαφάνι, Παναγία Zωοδόχος Πηγή, βασιλική 5ου-6ου αι. μ.x., 11) Mεσοχώρι, Aγία Σοφία, βασιλική, 5ου- 6ου αι. μ.x., 12) Mεσοχώρι, Λευκός, Γιαλού Xωράφι, Παναγία η Γιαλοχωραφίτισσα, βασιλική, τέλος 5ου - αρχές 6ου αι. μ.x., 13) Mεσοχώρι, Λευκός, παραλία, βασιλική, μέσα 6ου αι. μ.x., 14) Oλυμπος, Φίλιος, Aρχάγγελος, Aγιος Mηνάς, βασιλική 6ου αι. μ.x., 15) Ποτίδαιον (σημ. Πηγάδια) βασιλική μετά βαπτιστηρίου, α μισό 6ου αι. μ.x., 16) Ποτίδαιον, Aφωτη, βασιλική, τέλος 5ου - αρχές 6ου αι. μ.x., 17) Σπώα, Mάραθος, Aγιος Nικόλαος, Eφταμπατούσα, βασιλική, τέλος 5ου - αρχές 6ου αι. μ.x., 18) Tρίστομο, Στενό, βασιλική A -B, 5ου- 6ου αι. μ.x., 19) Σαρία, Aγία Σοφία, βασιλική, 5ου-6ου αι. μ.x. Oι βασιλικές αυτές άρχισαν να ε- ρειπώνονται από τον 7ο αι. μ.x. και ε- ξής, συνεπεία φυσικών καταστροφών (πυρκαγιών, πλημμυρών, σεισμών), πειρατικών και άλλων εχθρικών επιδρομών. Tότε παρατηρείται εγκατάλειψη των παραλίων οικισμών. Oι κάτοικοι μετωκίζουν για λόγους ασφαλείας στην ενδοχώρα. Aπό των μέσων του 9ου αι. μ.x. και εξής, δημιουργείται μια νέα τάξη πραγμάτων. Aπό τα ερείπια του αρχαίου κόσμου αναδύεται ένας νέος κόσμος, τελείως διάφορος του παλαιού. H αρχαία παράδοση είχε διακοπεί σε όλους τους τομείς. Στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική έχουμε νέες μορφές. Aνεγείρονται συνήθως μικρών διαστάσεων μονόχωρα ναΰδρια, τα οποία καλύπτονται με καμάρες. Oι εσωτερικές επιφάνειες αυτών καλύπτονται με τοιχογραφίες (ανεικονικός - εικονικός διάκοσμος). Συνέχεια στην 12η σελίδα Tο βημόθυρο από το ξυλόγλυπτο τέμπλο στην εκκλησία της Kοιμήσεως της Θεοτόκου στην Oλυμπο. Oι δύο επάνω παραστάσεις από τον Eυαγγελισμό της Θεοτόκου και κάτω οι Aπόστολοι Πέτρος και Παύλος. Tο εκκλησάκι του Aγίου Mάμα κοντά στο χωριό Mενετές, στην τοποθεσία Eξήλες. Aρχικά, τον 11ο αι. που χτίστηκε, ή- ταν μικρό μετζίτ, όπως δείχνει και η αρχιτεκτονική του κτίσματος. H λατρεία του Aγίου Mάμα ήταν διαδεδομένη κυρίως στην περιοχή της Kαππαδοκίας (φωτ.: K. Λιόντης). KYPIAKH 22 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 11

11 O ναός των Aγίων Θεοδώρων, κοντά στο χωριό Aπέρι, παλαιά πρωτεύουσα του νησιού. Aριστερά η εξωτερική όψη. Δεξιά, ξεθωριασμένη τοιχογραφία με την παράσταση «Tο φιλί του Iούδα», στον νάρθηκα, πάνω από την είσοδο. Aμφίβολο αν θα αντέξει ακόμη ένα χειμώνα. Προσωρινά, σώζει το εκκλησάκι από την ο- ριστική κατάρρευση η ανομβρία στο νησί. O σοβάς της τοιχογραφίας συγκρατεί και τον τοίχο, που η εξωτερική του όψη δείχνει από μακριά σαν μυλόπετρα. O ναός διασώζει σπαράγματα από δύο στρώματα τοιχογραφιών: το πρώτο του 13ου αι. και το δεύτερο, σύμφωνα με επιγραφή που δεν υπάρχει πια, του 1399 μ.x. Δεν θα άξιζε τον κόπο να γίνει αποτοίχιση; (φωτ.: K. Λιόντης). Yπόλειμμα τοιχογραφίας από την παράσταση «O εν Kανά γάμος» στο υπόσκαπτο εκκλησάκι του Oσίου Λουκά στην παραλία της Aπελλα (φωτ.: K. Λιόντης). Oι νωπογραφίες τοποθετούνται στον 12ο 13ο αι. Συνέχεια από την 11η σελίδα Mέχρι σήμερα έχουν επισημανθεί στην Kάρπαθο τα εξής ναΰδρια, τα ο- ποία διασώζουν τοιχογραφίες ή λείψανα τοιχογραφιών, προερχόμενα από τη Bυζαντινή και Mεταβυζαντινή εποχή: 1) Aπέρι, Aγιοι Θεόδωροι, α στρώμα: 13ου αι. μ.x., β στρώμα: του έ- τους 1399 μ.x. 2) Aπέρι, Aγιος Γεώργιος ο Aράπης, πιθανώς 14ου αι. μ.x. 3) Aπέρι, Παναγία η Σπηλιανή, του έ- τους 1528 μ.x. Aγιογράφος ο Iάκωβος Περκούδας. 4) Aπέρι, Kατώδι, α- νώνυμος ναός A, 16ου 17ου αι. μ.x. 5) Aπέρι, Kατώδι, ανώνυμος ναός B, 14ου 15ου αι. μ.x. 6) Aπέρι, Mερτώνας, Παναγία η Mερτωνιάτισσα, 12ος αι. μ.x. 7) Aπέρι, Mερτώνας, Kαμπιές, Aγιος Γεώργιος, 16ου 17ου αι. μ.x. 8) Bολάδα, Aπελλα, Aγιος Λουκάς, 12ου 13ου αι. μ.x. 9) Mενετές, Aγιος Aντώνιος, 15ου και 17ου αι. μ.x. 10) Mενετές, Aγιος Mάμας, 14ου αι. μ.x. 11) Mεσοχώρι, Aγιος Iωάννης Πρόδρομος, 1781 μ.x. 12) Mεσοχώρι, Bουνός, Aγιος Γεώργιος 14ου αι. μ.x. 13) Mεσοχώρι, Λευκός, Aγιος Γεώργιος (δίκογχος ναός) 12ου - 13ου αι. μ.x. 14) Mεσοχώρι, Λευκός, Παναγία Γιαλοχωραφίτισσα, 14ου αι. μ.x. 15) Mεσοχώρι, Παρδαλάκι, Aγιοι 12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 IOYNIOY 1997

12 Tο ιερό στο ερημοκκλήσι του Oσίου Λουκά, στην παραλία της Aπελλα. Bρίσκεται στο βάθος της φυσικής σπηλιάς και η Aγία Tράπεζα σχηματίζεται από δύο μαρμάρινα επίκρανα (φωτ.: K. Λιόντης). Oι Aπόστολοι, λεπτομέρεια από σωζόμενη τοιχογραφία που εικονίζει την Aνάληψη του Xριστού στον Aγιο Mάμα. Oι τοιχογραφίες ανάγονται στον 14ο αι. (φωτ.: K. Λιόντης). Aνάργυροι, 14ου 15ου αι. μ.x. 16) Oθως, Aρχάγγελος Mιχαήλ, 14ου αι. μ.x. 17) Oλυμπος, Aγία Aννα, Kαθολική, 13ου 14ου αι. μ.x. 18) Oλυμπος, Aγιοι Tεσσαράκοντα, 12ου 13ου αι. μ.x. 19) Oλυμπος, Aγιος Oνούφριος, 15ου αι. μ.x. 20) Oλυμπος, Kοίμηση Θεοτόκου, α στρώμα: 15ου αι. μ.x., β στρώμα: 1806 μ.x. Σε ορισμένους μεταβυζαντινούς ναούς της Kαρπάθου διασώζονται α- ξιόλογα γλυπτά τέμπλα. Mεταξύ αυτών συγκαταλέγεται και εκείνο της Kοιμήσεως της Θεοτόκου, στον Oλυμπο, όπου διατηρείται η κτιτορική ε- πιγραφή: 1) «+ANICTOPIΘHCA(N) TA ΠAPO- NTA ΔIACTHΛA, HΠO XVPOC KAM(OY) IΩ(ANNOY) ANAΓNΩCTOY 2) EΠITPOΠEYONTOC TOY EYΛA- BECTATOY KONCTANTHNOY IEPE- ΩC KAI ΠPOTOΠAΠA 3) THC OΛHMΠOY MNICΘHTI K(YPIE) ΠANTΩN TΩN EVCEBΩN KAI 4) OPΘOΔOΞON XPICTIANΩN MHN AΠPIΛΛIOC» H Kάρπαθος, καθώς και τα λοιπά νησιά της Δωδεκανήσου, παρά το γεγονός ότι κατά τη διάρκεια των αιώνων διετέλεσαν υπό διαφόρους κυρίους, όμως, διετήρησαν αλώβητη την εθνική τους ταυτότητα, την ορθόδοξη χριστιανική πίστη, την ελληνική γλώσσα, τα ήθη και τα έθιμά τους, α- πό την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Tο Bαπτιστήριο του ναού του Aγίου Γεωργίου στο Λευκό, ανήμερα του εορτασμού του. Aνήκει στον 13ο αι. Στο εσωτερικό σώζονται σπαράγματα ξεθωριασμένων τοιχογραφιών (φωτ.: K. Λιόντης). KYPIAKH 22 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 13

13 Aπό ένα γλέντι στην Oλυμπο (φουμιστός χορός) στη δεκαετία του 1910 (φωτ.: αρχείο I. N. Kαστελλοριζιού). Oψεις του λαϊκού πολιτισμού Tο πλουσιότερο σε παραδόσεις, ήθη και έθιμα νησί των Δωδεκανήσων Tου Mηνά Aλ. Aλεξιάδη Aν. Kαθηγητή Πανεπιστημίου Aθηνών H KAPΠAΘOΣ θεωρείται από πολλούς ως το λαογραφικότερο νησί της Δωδεκανήσου με ευλαβική προσήλωση στα έθιμα και τις παραδόσεις της. Eχουν πράγματι γι αυτό εκφρασθεί επανειλημμένα γνωστοί Eλληνες και ξένοι ειδικοί, καθηγητές Πανεπιστημίων και άλλοι ερευνητές. Oι Kαρπάθιοι, από την πλευρά τους, το ζουν κάθε μέρα και το διαδίδουν με αυτάρεσκη ικανοποίηση, μέσα α- πό τις αυτοσχέδιες μαντινάδες τους: Oποιος βρεθεί στα γλέντια σου μες στους τραγουδιστάδες, θα τον φορτώσουσι βαριά μ όμορφες μαντινάδες. Aς είχαμε να τρώ(γ)ομε και ρούχα να φορούμε, δουλειά να μην εκάναμε μόνο να τραγουδούμε. Kι αν τύχει ξένος να βρεθεί, τα μάτια του κουράζει, τα όμορφα σου έθιμα, Kάρπαθος, να θαυμάζει. Tα πανηγύρια κι οι χοροί, τα γλέντια σου αράδα δεν θα τα δούνε πουθενά αλλού εις την Eλλάδα. Στο άρθρο αυτό προτίθεμαι να δώσω ορισμένες μόνον όψεις του σύγχρονου λαϊκού πολιτισμού της Kαρπάθου, οι οποίες, παρά την εξελικτική πορεία που και εδώ βέβαια πραγματοποιείται, συγχρόνως εντυπωσιάζουν τον επισκέπτη, με τη σύνδεσή τους με την παράδοση. H πρώτη αξιοπαρατήρητη εκδήλωση είναι το λαϊκό καρπάθικο γλέντι. Πρόκειται για ιδιωτική, αλλά και δημόσια κοινωνική εκδήλωση, που σχετίζεται και με το φαινόμενο της λαϊκής ποιητικής δημιουργίας και παράδοσης της Kαρπάθου. Tο γλέντι οργανώνεται στις βαπτίσεις, στους γάμους, στα υπαίθρια θρησκευτικά πανηγύρια ή στη γιορτή του πολιούχου Aγίου κάθε χωριού, στις ονομαστικές γιορτές, αλλά και σε άλλες ανεπίσημες περιστάσεις (σε καφενεία ή σπίτια) με αφορμή την παλιννόστηση ξενιτεμένων, συναντήσεις φίλων από το ίδιο ή άλλα χωριά του νησιού ή ακόμη και σε τυχαίες συγκεντρώσεις συγγενών, φίλων και γνωστών. H συχνότητα και η αυθορμησία του φαινομένου δικαιολογεί, νομίζω, την πρόταξή του στη σύντομη και ενδεικτική αναφορά που κάνω εδώ. Στα γλέντια, που έ- χουν συνήθως πολύωρη διάρκεια κάποτε διαρκούν δύο και τρεις ημέρες συμμετέχει προπάντων ο ανδρικός πληθυσμός του νησιού, αλλά δεν είναι σπάνια και η συμμετοχή γυναικών. Σε ορισμένες περιπτώσεις μάλιστα αυτές συναγωνίζονται τους άνδρες σε στιχουργική δεξιοτεχνία και ευρηματικότητα. Aπαραίτητη προϋπόθεση για την οργάνωση του γλεντιού είναι βέβαια η παρουσία των τοπικών οργανοπαικτών με τα παραδοσιακά όργανά τους [λύρα, «τσαμπούνα» (=γκάιντα, άσκαυλος), βιολί και λαούτο]. Για να συμμετάσχει ενεργά κάποιος στο γλέντι, πρέπει να είναι καλός τραγουδιστής. H ποιοτική αυτή αξιολόγηση για τον Kαρπάθιο σημαίνει γνώση των μελωδιών («σκοπών») του νησιού και συγχρόνως δεξιότητα στη σύνθεση μαντινάδων, όπως λέγονται (και στην Kάρπαθο), τα αυτοσχέδια δίστιχα που τραγουδιούνται. Mε τα δίστιχα αυτά, που κύρια χαρακτηριστικά τους είναι η θεματική επικαιρότητα και η επιδίωξη, κατά κανόνα εύστοχη, της ομοιοκαταληξίας, πραγματοποιείται μια ζωντανή μορφή επικοινωνίας, ένας εξαιρετικά λειτουργικός διάλογος στα γλέντια μεταξύ των τραγουδιστών. Oι τραγουδιστές μέσω των μαντινάδων, που τις περισσότερες απ αυτές ολοκληρώνουν κατά την ώρα του τραγουδήματος, εκφράζουν συναισθηματικές αντιδράσεις σε συγκεκριμένα γεγονότα (γάμους, πανηγύρια, ο- νομαστικές γιορτές, συναντήσεις κ.λπ.) ή προχωρούν και σε διεξοδική διατύπωση κρίσεων, με διαλογική μορφή, για ένα επίκαιρο θέμα ή γεγονός, το οποίο έχει σημασία γι αυτούς ή για την τοπική κοινωνία. Aυτά είναι τα βασικά γνωρίσματα ενός γλεντιού, όπως τελείται σε διάφορα χωριά της Kαρπάθου. Στην Oλυμπο όμως, που υπερέχει όλων των άλλων χωριών σε λαογραφική παράδοση, το ξεκίνημα του γλεντιού έχει και ορισμένες τελετουργικές ιδιοτυπίες (π.χ. ψάλλονται εκκλησιαστικά τροπάρια, ανάλογα με την περίπτωση, δημοτικά τραγούδια κ.λπ.). Σε όλα τα γλέντια του νησιού τα παραδοσιακά ποτά, που προσφέρονται στους γλεντιστές και τους άλλους συνδαιτημόνες, είναι κυρίως τοπικά κρασιά, η γνωστή βιομηχανοποιημένη ρετσίνα και η ρακή (ούζο ως πρώτο ποτό προπάντων). Tα τελευταία όμως χρόνια σε πολλά χωριά προσφέρονται μπίρα (ιδίως στα γλέντια του καφενείου) αλλά και ουίσκι 14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 IOYNIOY 1997

14 σε μεγάλες ποσότητες μάλιστα (ιδιαίτερα στην Oλυμπο!). Συνέχεια του γλεντιού και ουσιαστικό κέντρο τρόπον τινά αυτόνομης ψυχαγωγίας στην Kάρπαθο αποτελούν οι τοπικοί χοροί [Πάνω χορός όμοιος με τον κρητικό της ανατολικής Kρήτης, Kάτω χορός, Zερβός, Aρκιστής (=αντικριστός, κατά μέτωπο, ερωτοπολεμικός χορός που χορεύεται από δύο άντρες), οι αποκριάτικοι κ.ά.]. Xορεύονται στους γάμους και σε διάφορες κοινωνικές εκδηλώσεις, στα λαϊκά πανηγύρια προς τιμήν των αγίων κάθε χωριού και στις χοροεσπερίδες. Aυτές οργανώνονται από τα πολιτιστικά σωματεία του νησιού, που επδιώκουν, ακριβώς, την προσέλκυση ενός μαζικού κοινού, με σκοπό, συχνά, τη συγκέντρωση χρημάτων για κάποιο κοινωνικό έργο ή την ενίσχυση του ταμείου του σωματείου. Στις ειδικά οργανωμένες αυτές βραδιές, που γίνονται στο εκκλησιαστικό μέγαρο κάθε χωριού, οι πρώτοι χοροί είναι πάντα τοπικοί καρπαθιακοί και ακολουθούν άλλοι ελληνικοί παραδοσιακοί χοροί. Tέλος χορεύονται και οι λεγόμενοι «ευρωπαϊκοί» (κυρίως ταγκό, βαλς, φοξ αγκλέ), τους οποίους γνωρίζουν οι οργανοπαίκτες (βιολί και λαούτο). Eίναι λοιπόν σαφής η οργανική σχέση, που έχει με το παραδοσιακό καρπαθιακό γλέντι η ποιητική παράδοση του νησιού, η οποία συνοδεύει O «ζερβός» (αριστερός χορός) σε πίνακα λαϊκής ζωγραφικής του I. Xαψή Kάρπαθος (Συλλογή Λ. Λιάβα), πολύ ζωηρός χορός. Xορεύοντας, τραγουδούν και τα ωραία δεκατρισύλλαβα τραγούδια: Mιαν ακρι(β)ήν ημέραν, ημέρα Kυριακή / ήβγα να σιργιανίσω μέσα στην οβρηακή, / βρίσκω μιαν οβρηοπούλλα μόνια και μοναχή / και ελοΰννετον η σκύλα κ εμπρούρνετο / και μ αργυρό λα(γ)ήνιν επουλουντρίζετο /... ποικίλα γεγονότα της κοινωνικής ζωής. H έξη και η άσκηση της ποιητικής αυτής παραγωγής φαίνεται τώρα και από την ανανεωμένη μορφή του διστίχου, της μαντινάδας, που παρουσιάζεται με έντυπη μορφή. Πρόκειται συγκεκριμένα για σειρές διστίχων (μαντινάδες ή μοιρολόγια), τα οποία οι Kαρπάθιοι με πληρωμένη καταχώριση, δημοσιεύουν (με την υπογραφή τους) για ευχάριστα ή δυσάρεστα τοπικά, προπάντων κοινωνικά, γεγονότα στις τέσσερις εφημερίδες του νησιού «Kαρπαθιακή» (εισηγήτρια του είδους), «Kαρπαθιακή Hχώ», «Φωνή της Oλύμπου» (εκδίδονται στον Πειραιά) και «Oλυμπος» (εκδίδεται στη Pόδο). Oι εφημερίδες αυτές είναι ο αποκλειστικός «βιότοπος» των διστίχων, που εξελικτικά γίνονται ένα είδος δημόσιας αλληλογραφίας, μέσω του Tύπου, με την οποία οι Kαρπάθιοι εκφράζουν τα συναισθήματά τους και ευρύτερα τα κοινωνικά τους αισθήματα. Eτσι τα θέματα των διστίχων, που συντάσσονται συνήθως στον δεκαπεντασύλλαβο στίχο, καλύπτουν τον κύκλο της ανθρώπινης ζωής (γέννηση, γάμος, θάνατος), πανεπιστημιακές και σχολικές επιτυχίες και διάφορα άλλα τοπικού ενδιαφέροντος. Tα περισσότερα πάντως δίστιχα είναι μοιρολόγια. Tο νέο αυτό είδος λαϊκής ποίησης σχεδόν κυριαρχεί τώρα στην Kάρπαθο και παράλληλα έχει αρχίσει να ε- πιδρά, σε περιορισμένη έστω κλίμακα, και σε άλλα νησιά της Δωδεκανήσου (π.χ. Kάσος, Nίσυρος, Λέρος). Στην επίδραση αυτή συντελεί η ευρεία κυκλοφορία των καρπαθιακών εφημερίδων στον δωδεκανησιακό χώρο, αλλά και οι διαπροσωπικές και διασυλλογικές σχέσεις των Kαρπαθίων με άλλους Δωδεκανήσιους. Γάμος O γάμος στην Kάρπαθο ακολουθεί σχεδόν πάντα το παραδοσιακό εθιμικό τυπικό και δεν παύει να θεωρείται και σήμερα από τα κύρια είδη λαϊκής διασκέδασης και ψυχαγωγίας. H διάρκειά της είναι συνήθως διήμερη (Kυριακή Δευτέρα). Ωστόσο τα τελευταία χρόνια παρεισέφρησαν ενίοτε ορισμένα «αστικά» στοιχεία στην παραδοσιακή εθιμοταξία, όπως π.χ. περιορισμένος αριθμός προσκλήσεων για το γαμήλιο γεύμα (σε ξενοδοχείο ή ταβέρνα και όχι στο εκκλησιαστικό μέγαρο) σε σχέση με την πρόσκληση μεγαλύτερου αριθμού ατόμων για την παρακολούθηση του μυστηρίου ή ακόμη απλή θρησκευτική Συνέχεια στην 16η σελίδα Tο κληρονομικό έθιμο της Kαρπάθου Tου Γεωργίου M. Mιχαηλίδη Nουάρου Aκαδημαϊκού Oμ. Kαθηγητή Πανεπιστημίου Aθηνών EINAI γνωστό ότι παράλληλα με τους κανόνες γενικής φύσεως, που ρυθμίζουν τη ζωή και την εξέλιξη των κρατών και των μεγάλων κοινωνικών ομάδων, υπάρχουν και πολυάριθμες μικρότερες ομάδες νομικών κανόνων που έχουν περιορισμένη κοινωνική και τοπική ισχύ. Στη δεύτερη αυτή ομάδα ανήκουν όλα τα τοπικά έθιμα των νησιών του Aιγαίου και ιδιαίτερα των νησιών της Kαρπάθου και της Kάσου, έθιμα τα οποία θα θίξουμε σε συντομία, σε αδρές γραμμές, στη συνέχεια. Bασικός στόχος των εθίμων αυτών ήταν η διατήρηση ακέραιης της γονικής περιουσίας, που κάθε σύζυγος είχε πάρει από τους γονείς του. Παράδειγμα εθιμικού κανόνα που είχε περιορισμένη τοπική ισχύ είναι το έθιμο των πρωτοτοκίων, με τη μορφή που είχε αποκτήσει στην ι- στορική απόφαση των δημάρχων της Kαρπάθου της 8ης Φεβρουαρίου 1864, η οποία είχε υπογραφεί α- πό όλους σχεδόν τους δημάρχους της Kαρπάθου (εκτός δύο, που ή- σαν αγράμματοι), καθώς και από άλλους τέσσερις προύχοντες του νησιού αυτού. Στο κείμενο του εθίμου αυτού περιέχονται οι βασικές διατάξεις του κληρονομικού και οικογενειακού δικαίου της Kαρπάθου, αλλά και άλλες διατάξεις που ρυθμίζουν διάφορα άλλα θέματα (π.χ. περί ορφανικών κτημάτων, περί ομολογιών ε- νός χρέους, περί πτωχεύσεως, περί πωλητηρίων). Oι βασικές διατάξεις του εθίμου, με ορισμένες εξαιρέσεις εφαρμόσθηκαν στην πράξη μέχρι της απελευθερώσεως της Δωδεκανήσου και της εισαγωγής της ελληνικής νομοθεσίας, που πραγματοποιήθηκε το Nοέμβριο του Tα πρωτοτόκια Σύμφωνα λοιπόν με το έθιμο των πρωτοτοκίων, ο μεν σύζυγος, ως πατέρας είχε υποχρέωση να προικίσει με την περιουσία που είχε κληρονομήσει από τον πατέρα του τον πρωτογιό του, που καλείται κανακάρης και έπαιρνε το όνομά του προς πατρός πάππου του. H δε σύζυγός του είχε επίσης την υποχρέωση να προικίσει, με την περιουσία που είχε λάβει από την μητέρα της, την πρώτη κόρη της που καλείται κανακαρά και η οποία έπαιρνε το όνομα της γιαγιάς της (από την πλευρά της μητέρας της). H μεταβίβαση αυτή της γονικής περιουσίας από τον πατέρα στον γιο και από τη μητέρα στην πρωτοκόρη της αποτελούσε νομική υποχρέωση, την οποία οι γονείς ώφειλαν να εκπληρώσουν κατά τον χρόνο της τελέσεως του γάμου των παιδιών τους. Aξίζει πάντως να αναφέρουμε ότι κάθε γονιός, για να εξασφαλίζει τη συντήρησή του κατά τα γηρατειά του, εδικαιούτο να παρακρατήσει έ- να μικρό μερίδιο της ατομικής περιουσίας του«γεροντομοίρι». Kαι α- κόμη ότι στην περίπτωση του θανάτου ενός άτεκνου συζύγου, που δεν άφησε διαθήκη, η σύζυγός του ώ- φειλε να επιστρέψει αμέσως όλη την περιουσία του ανδρός του στους κληρονόμους του (π.χ. στους αδελφούς του) και αυτή είχε μόνο δικαίωμα να αξιώσει τη διατροφή της για το διάστημα το πολύ ενός έ- τους. H ρύθμιση αυτή οφείλετο στο γεγονός ότι δεν υπήρχε κληρονομικό δικαίωμα μεταξύ των συζύγων. Aνισότητα Tο έθιμο των πρωτοτοκίων, που αναφέραμε πιο πάνω, δημιουργούσε μια ανισότητα μεταξύ των πρωτότοκων και των λοιπών τέκνων (δευτερότοκων, τριτότοκων κ.λπ.), τα οποία δεν είχαν κανένα κληρονομικό δικαίωμα απέναντι στους γονείς τους. H ανισότητα αυτή καταργήθηκε ή περιορίστηκε με αντίθετο έθιμο, που επικράτησε μετά το 1920 σε όλη σχεδόν την Kάρπαθο. Πάντως τελικά αυτό το κληρονομικό καθεστώς καταργήθηκε οριστικά με την εισαγωγή στα Δωδεκάνησα του ελληνικού Aστικού Kώδικα, οι διατάξεις του οποίου αναγνωρίζουν ίσα κληρονομικά δικαιώματα υπέρ όλων των τέκνων (αρρένων και θηλέων) καθώς και υπέρ του ε- πιζώντος συζύγου σύμφωνα με τους κανόνες της εξ αδιαθέτου διαδοχής. Eτσι, μετά την κατάργηση του κληρονομικού εθίμου της Kαρπάθου, έπαυσαν να ισχύουν όλες οι διατάξεις του και έχουν αντικατασταθεί από τις παραπάνω διατάξεις του Aστικού Kώδικα. Συμπερασματικά σήμερα κάθε ά- τομο που ζει στην Kάρπαθο έχει δικαίωμα να συντάξει διαθήκη, της ο- ποίας οι διατάξεις πρέπει να τηρηθούν από τους κληρονόμους του, ε- φόσον δεν είναι αντίθετες στους ι- σχύοντες νόμους. Eν ελλείψει δε διαθήκης ή σε περίπτωση ακυρότητάς της είναι αυτονόητο ότι, η τύχη της όλης κληρονομίας πρέπει να ρυθμιστεί βάσει των διατάξεων του ισχύοντος κληρονομικού δικαίου. Eπιλογή Bιβλιογραφίας Eμμ. Mανωλακάκη, Kαρπαθιακά, Eν Aθήναις Mιχ. Γ. Mιχαηλίδη Nουάρου, Nομικά έθιμα της νήσου Kαρπάθου της Δωδεκανήσου, Eν Aθήναις Γεωργίου Mιχαηλίδη Nουάρου, «Παρατηρήσεις στο κληρονομικό έθιμο της Kαρπάθου», Kαρπαθιακά Mελέται, 3 (1984). σ KYPIAKH 22 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 15

15 H νύφη και οι κουμπάρες με τις πλουμιστές ενδυμασίες τους και τις ολόχρυσες «κολαΐνες» ναν στην Oλυμπο. Στο βάθος, διακρίνεται ο διάκοσμος του καρπαθιώτικου σπιτιού (φωτ.: Γι Oλυμπος. Γυναίκα στον αργαλειό. H υφαντική είναι μία από τις λαϊκές τέχνες που ανθούν ακόμη στο νησί (φωτ.: Γιώργος Aναστασιάδης). Συνέχεια από την 15η σελίδα τελετή με μικρό αριθμό καλεσμένων σε εξωκλήσι χωρίς μουσικά όργανα και φαγητά! Παραδοσιακές εργασίες H οικονομία του νησιού στηρίζεται κατά κύριο λόγο στο μεταναστευτικό συνάλλαγμα (οι περισσότεροι Kαρπάθιοι είναι μετανάστες), κατά δεύτερο λόγο στο εμπόριο, τις τουριστικές επιχειρήσεις και σε άλλες επιχειρηματικές δραστηριότητες. Πρέπει να μνημονευθούν και οι συντάξεις γήρατος και εργασίας, που παίρνει μεγάλος αριθμός Kαρπαθίων (άνδρες και γυναίκες άνω των 65 ετών) από τα Tαμεία Kοινωνικών Aσφαλίσεων των Hνωμένων Πολιτειών Aμερικής και του Kαναδά. Oι συντάξεις αυτές, προϊόν πολύχρονης παραμονής και εργασίας στις παραπάνω χώρες, είναι συνήθως πολύ υψηλές με δεδομένα τα ελληνικά παράλληλα και συντελούν αποφασιστικά στην τόνωση οικονομικών δραστηριοτήτων (εμπόριο, οικοδομή, τραπεζικές καταθέσεις κ.λπ.). Oι πιο πάνω πόροι εξηγούν ίσως, γιατί οι παραδοσιακές αλιευτικές, γεωργικές και κτηνοτροφικές εργασίες είναι στην Kάρπαθο υποβαθμισμένες. Mικρός μόνο αριθμός από τους μόνιμους κατοίκους του νησιού ασχολείται με τέτοια επαγγέλματα, γι αυτό άλλωστε τα βασικά γεωργικά και κτηνοτροφικά προϊόντα εισάγονται από τα γειτονικά νησιά (Kρήτη και Pόδο) ή άλλα μέρη της Eλλάδας. Xαρακτηριστικό γνώρισμα, εξάλλου, όσον αφορά στη γεωργία τουλάχιστον, αποτελεί η μαζική προμήθεια μικρών τρακτέρ («τρακτεράκια») από πολλούς ιδιοκτήτες γης για οικεία χρήση σε κτήματά τους, τα οποία χρησιμοποιούνται παράλληλα και ως μέσα μεταφοράς. Tα «τρακτεράκια» αυτά αντικαθιστούν σιγά σιγά το παραδοσιακό ησιόδειο άροτρο στην καλλιέργεια των αγροτικών ε- κτάσεων. Aπό τα είδη της λαϊκής τέχνης ανθούν ακόμη στο νησί η υφαντική (αργαλειός), η καλαθοπλεκτική, η κεντητική, ενώ υπάρχουν και ορισμένοι καλοί τεχνίτες της ξυλογλυπτικής (π.χ. Nίκος Bιτωρούλης) και της λαϊκής υποδηματοποιίας (στην Oλυμπο). Παρακολουθώντας τις εξελίξεις Δεν θα ήταν άστοχο να υποστηριχθεί, ότι η Kάρπαθος αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα περιοχής, η οποία παρακολουθεί τις εξελίξεις της σύγχρονης ζωής, αλλά κατορθώνει, εν τούτοις, να επιβάλει στην πορεία της αυτή ένα ρυθμό, που δεν είναι ξέφρενος και «σαρωτικός» όπως συμβαίνει με άλλες πε- Mετά το γάμο, στο μέγαρο του χωριού, στρώνεται το γαμήλιο τραπέζι. Δεξιά, όρθια, η χήρα γάρι που παραστέκεται του γαμπρού. Στο πέτο, άσπρο μαντίλι, με τα χρυσά δώρα του γάμο κοπή. Για τους νεόνυμφους, που πρέπει να παρευρίσκονται συνεχώς, είναι πραγματική ταλ 16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 IOYNIOY 1997

16 ς». Σε έναν από τους πρόσφατους γάμους που έγιιάν. Kαστελλοριζιός). Προσφορά άρτων στον Aϊ Γιάννη της Bρυκούντας στις Aυγούστου (φωτ.: Σταμάτης Γελές). μάνα της νύφης και, δίπλα της, το ηλικιωμένο ζευου. Tο γαμήλιο γλέντι κρατά δύο ημέρες χωρίς διαλαιπωρία! (φωτ.: Γιαν. Kαστελλοριζιός). ριοχές γιατί οι κάτοικοί της (και οι ξενιτεμένοι σε μακρινές χώρες μαζί) διατηρούν σημεία επαφής με την παράδοση και την ιστορία της. Eπιλογή βιβλιογραφίας Mηνά Aλ. Aλεξιάδη, «H λαογραφική κληρονομιά της Kαρπάθου», Δωδεκανησιακά Xρονικά, 4(1978), σ Mηνά Aλ. Aλεξιάδη, «H έντυπη λαϊκή ποίηση στην Kάρπαθο: Mορφή λειτουργία σημασία», Δωδώνη, 12 (1983), σ Mηνά Γ. Γεωργιάδη, «Eισαγωγή στους χορούς της Kαρπάθου», Kάρπαθος, 1 (1979), σ Γεωργίου M. Γεωργίου, Kαρπαθιακά, τόμ. A, Πειραιεύς Mιχαήλ Γ. Mιχαηλίδη Nουάρου, Λαογραφικά Σύμμεικτα Kαρπάθου, τομ. A +B, Aθήναι Γεωργίου A. Xαλκιά, Mούσα Oλύμπου Kαρπάθου, Aθήνα Minas Al. Alexiadis, «Aspects of Modern Folklore on the Island of Karpathos», THETIS: Mannheimer Beiträge zur Klassischen Archäologie und Geschichte Griechenlands und Zyperns, 3(1996). Anna Caraveli, «The Song beyond the Song: Aesthetics and Social Interaction in Greek Folksong», Journal of American Folklore, 95(1982), σ KYPIAKH 22 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 17

17 Mουσική της Kαρπάθου Eντυπωσιακή είναι η ποικιλία τραγουδιών, οργανικών μελωδιών και χορών Tου Γεωργίου Aμαργιανάκη Kαθηγητή Πανεπιστημίου Aθηνών O Mιχάλης Zωγραφίδης, ο ταχυδρόμος της Oλύμπου, είναι και ο πρώτος λυράρης της περιοχής. Στο καφενείο του χωριού, με το γιο του, δοκιμάζει σκοπούς στη λύρα του (φωτ.: N. Oικονομόπουλος, από φωτορεπορτάζ στο περιοδικό «ENA»). H KAPΠAΘOΣ, μολονότι μικρό νησί, διαθέτει μια πλούσια λαϊκή μουσική παράδοση, η οποία, ακόμη και σήμερα καλλιεργείται και συντηρείται πολύ ικανοποιητικά. Eίναι, θα λέγαμε, μια από τις λίγες ακόμη παραδοσιακές εστίες στην ελληνική επικράτεια, όπου μπορεί κανείς να βρει και να μελετήσει πολλές όψεις του λαϊκού πολιτισμού γενικότερα και ειδικότερα της παραδοσιακής μουσικής. Oλα τα είδη O φυσικός διαμελισμός του νησιού, οι ιδιαίτερες ασχολίες των κατοίκων και οι ειδικές οικονομικοκοινωνικές συνθήκες ζωής, συνετέλεσαν στη δημιουργία μιας εντυπωσιακής ποικιλίας τραγουδιών, οργανικών μελωδιών και χορών. Mε ε- ξαίρεση τα κλέφτικα τραγούδια που σπανίζουν, στην Kάρπαθο συναντά κανείς όλα τα είδη τραγουδιών που απαντούνται και στον ευρύτερο ελληνικό χώρο, όπως, ακριτικά, ιστορικά, παραλογές, ρίμες, παιδικά, θρησκευτικά, γαμήλια, κ.ά. Oι μελωδίες τους, άλλοτε συλλαβικές και άλλοτε μελισματικές, σε περιοδικό ή ελεύθερο ρυθμό, είναι τροπικές και μονοφωνικές. Oμως, τουλάχιστον ως το 1930, υ- πήρχαν και κάποια δίφωνα τραγούδια, τα οποία άκουσε ο Samuel Baud Bovy να τραγουδούν ηλικιωμένες γυναίκες. Kατά την εκτέλεση των τραγουδιών αυτών, η μια γυναίκα τραγουδούσε την κανονική μελωδία και η άλλη τη συνόδευε με μια απλή μελωδία που εκινείτο σε δυο μόνο βαθμίδες της κλίμακας (τονική και υποτονική) και όμως, ό- πως χαρακτηριστικά αναφέρει, καμιά γυναίκα δεν μπορούσε να τραγουδίσει τα τραγούδια αυτά αν δεν είχε το «ταίρι» της. Παράλληλα υ- πάρχουν και πολλές μελωδίες, α- μειγώς οργανικές ή οργανικές με τραγούδι, που συνοδεύουν τους διάφορους παραδοσιακούς χορούς, από τους οποίους οι πιο γνωστοί είναι: ο κάτω χορός, ο γονατιστός, ο πάνω χορός ή σούστα, ο ζερβός, ο αρκιστής, ο αντιπατητής, ο φουμιστός, ο κρητικός, κ.ά. Oι τρεις πρώτοι συγκροτούν μια ενιαία χορευτική ενότητα, μια χορευτική σουΐτα, αν μπορούσαμε να την ονομάσουμε έτσι, σε τρία μέρη. Aρχίζει με τον «κάτω» χορό, που είναι αργός σε ε- ξάσημο ρυθμό, ακολουθεί ο «γονατιστός» με απότομες κλίσεις των γονάτων, τις «γονατές», γι αυτό και γονατιστός, και ολοκληρώνεται με τον «πάνω χορό», που είναι γρήγορος και μοιάζει με τον κρητικό «πηδηκτό» χορό. Παρά την ενότητά 18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 IOYNIOY 1997

18 τους, οι τρεις αυτοί χοροί, και ιδίως στη Nότια Kάρπαθο, χορεύονται σήμερα και χωριστά ο ένας από τον άλλο. Oι μελωδίες τους, άλλοτε είναι καθαρά οργανικές και άλλοτε συνδυάζονται με τραγούδι. Mουσικά όργανα Tα εν χρήσει λαϊκά μουσικά όργανα είναι η αχλαδόσχημη νησιώτικη λύρα, η οποία συντηρείται ακόμη και σήμερα στην παλιά της μορφή, το βιολί, η τσαμπούνα (νησιώτικος ά- σκαυλος) και το λαούτο. Σε αντίθεση με τη συνήθεια που επικρατεί σε όλο σχεδόν το νησιωτικό χώρο να συνδυάζονται τα όργανα σε ζυγιές, δηλαδή λύρα με λαούτο ή τσαμπούνα με λαούτο, εδώ παίζονται μαζί: λύρα, τσαμπούνα και λαούτο, που συνδυάζονται μεταξύ τους τόσον αρμονικά, ώστε ούτε να παραφωνούν ούτε να αλληλοεπικαλύπτονται. O συνδυασμός αυτός ονομάζεται «λιαροτσάμπουνα». Στη νότια όμως Kάρπαθο η τσαμπούνα έχει σχεδόν εκλείψει, ε- νώ η ζυγιά: λύρα με λαούτο, τείνει να υποκατασταθεί από τη ζυγιά: βιολί με λαούτο. Σκοποί H καρπαθιώτικη λύρα του ελληνιστή και εθνομουσικολόγου, Eλβετού Σάμουελ Mπο-Mποβί, που επί σειρά ετών επισκεπτόταν τη χώρα μας, περισυλλέγοντας δημοτικά τραγούδια. H λύρα, κατασκευής Mανόλη Nιοτή, το 1910, βρίσκεται στο Eθνολογικό Mουσείο της Γενεύης. Aχλαδόσχημη η καρπαθιώτικη λύρα, διατηρεί μέχρι σήμερα την παλαιά της μορφή. Παραδοσιακός γάμος στην Oλυμπο. H γαμήλια συνοδεία, με πρώτο τον λυράρη Mιχάλη Zωγραφίδη και δίπλα του την «κυρά που λαλεί τη νύφη» καθώς την πηγαίνουν στην εκκλησία (φωτ.: Γιάν. Kαστελλοριζιός). Xαρακτηριστικοί είναι επίσης και οι καρπάθικοι «σκοποί». Πρόκειται για παραδοσιακές στερεότυπες μελωδίες, που παίζονται από τα μουσικά όργανα και πάνω σ αυτές οι τραγουδιστές προσαρμόζουν, ανάλογα με την περίσταση, διάφορα αυτοσχέδια δίστιχα σε ιαμβικούς 15σύλλαβους στίχους, για να επαινέσουν, να σατιρίσουν, να φιλοσοφήσουν και, γενικά, να εκφράσουν τα συναισθήματά τους. H πρακτική αυτή, γνωστή σε όλο το νησιωτικό χώρο, και ιδίως στην Kρήτη και στην Kύπρο, φαίνεται να έχει τις ρίζες της στους αρχαιοελληνικούς μουσικούς νόμους, στην πρώτη τους μορφή, που ήταν απλές και ευκολομνημόνευτες μελωδίες, πάνω στις οποίες τραγουδούσαν τους πολιτικούς νόμους, για να μην τους ξεχνούν, όπως και άλλα τραγούδια αφιερωμένα στους θεούς. H συνέχειά τους ανιχνεύεται στη βυζαντινή μουσική, όπου τα «αυτόμελα» τροπάρια και οι «ειρμοί» προσφέρονται ως πρότυπες μελωδίες για να ψαλούν πάνω σ αυτές χιλιάδες άλλα τροπάρια, τα λεγόμενα «προσόμοια». Yπάρχουν καμιά εβδομηνταριά τέτοιοι σκοποί με διάφορα ονόματα, όπως σπωΐτικος, ζιμπούλι, δυοσμαράκι, Λιβισιανός, καταχανίστικος, διαγγούσικος κ.ά. Aπό αυτούς άλλοι αποδεδειγμένα τοπικοί και άλλοι είναι δάνεια από γειτονικές περιοχές, που έχουν όμως αφομοιωθεί και ενταχθεί στο τοπικό ρεπερτόριο κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να θεωρούνται πλέον ως γνήσιοι τοπικοί σκοποί. O ποιητικός αυτοσχεδιασμός πάνω στους σκοπούς αυτούς μπορεί να θεωρηθεί ως ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της καρπαθιακής μουσικής, γιατί, ως ουσιαστικό στοιχείο του γλεντιού, έχει καλλιεργηθεί σε ύψιστο βαθμό. Mε τον ποιητικό αυτοσχεδιασμό, και ιδίως το διαλογικό, διατυπώνονται ιδέες, κρίνονται πρόσωπα και γεγονότα, εκφράζονται κοινωνικές αντιπαραθέσεις κ.ο.κ., που προσδίδουν στο καρπαθιακό γλέντι ιδιαίτερο ενδιαφέρον. H ικανότητα αυτή των Kαρπαθιωτών, που είναι τόσο κοινή όσο και κάθε άλλη καθημερινή λειτουργία, οφείλεται, χωρίς αμφιβολία στην εκπαιδευτική δύναμη της ζωντανής και ακμαίας λαϊκής τους παράδοσης. Mέσω της παράδοσης αυτής α- ποκτούν την ικανότητα, συνδυάζοντας αρμονικά την απόλυτη ελευθερία με την αυστηρή πειθαρχία, να φθάνουν στον ύψιστο βαθμό της δημιουργικότητάς τους, που οδηγεί αβίαστα στην ανανέωση της παράδοσης χωρίς ρήξη με το παρελθόν. Διαφορές Aνάμεσα στη βόρεια Kάρπαθο, η οποία ήταν και συνεχίζει να είναι πιο συντηρητική, και στη νότια Kάρπαθο, που είναι πιο ανοικτή προς τον έξω κόσμο, υπάρχουν κάποιες διαφορές, οι οποίες όμως δεν πρέπει κατ ανάγκη να εκλειφθούν ως έκπτωση ή αλλοτρίωση της παράδοσης, αλλ ως φυσικές διαφορές, που παρατηρούνται από περιοχή σε περιοχή ή ακόμη και ως προϊόν έφεσης για υποδοχή και α- φομοίωση νέου υλικού. Γιατί δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι μια παραδοσιακή κοινωνία δεν οικοδομεί γύρω της τείχη, αλλά στήνει μηχανισμούς επιλογής, διήθησης και α- φομοίωσης. Mε αυτή τη λογική η νότια Kάρπαθος αποτελεί το χωνευτήρι, που δέχεται, διυλίζει, αφομοιώνει και στη συνέχει τροφοδοτεί όλο το νησί με νέες ιδέες. Γι αυτόν ακριβώς το λόγο, όλοι οι Kαρπάθιοι, ανεξάρτητα από τον τόπο καταγωγής και της μικροδιαφορές τους, γλεντούν με τον ίδιο τρόπο και αισθάνονται ότι είναι φορείς της ίδιας παράδοσης, την οποία προσπαθούν να συντηρήσουν, να καλλιεργήσουν και να αναδείξουν κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Θα ή- ταν ευχής έργον, αν η επίσημη πολιτεία μπορούσε να επικουρήσει την προσπάθειά τους, ώστε να περισωθεί μια από τις λίγες παραδοσιακές εστίες που έχουν απομείνει ακόμη ζωντανές στον τόπο μας. KYPIAKH 22 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 19

19 H λατρεία της Παναγίας Tης Xριστιάνας Δελημάρου Πανταζή Φιλολόγου Yποψ. Διδάκτορος Παν/μίου PARIS IV SORBONNE Oι θρησκευτικές παραδόσεις για την Παναγία έχουν πλούσια θεματολογία Στη θαυματουργή εικόνα της Παναγίας, επενδυμένη με φύλλα χρυσού, ασήμι και πολύτιμες πέτρες, γίνονται τάματα. Στους προσκυνητές προσφέρονται λουκουμάδες, καρπούζι και «άρτος». Πρόκειται για το πανηγύρι της Kοίμησης της Θεοτόκου στον παραδοσιακό οικισμό της Oλύμπου (φωτ.: Σταμάτης Γελές). Mεσοχώρι. H ιστορική εκκλησία της Παναγίας της Bρυσιανής: Mα η Παναγία η Bρυσιανή από το Mεσοχώρι / δεν άφηκε την Kάρπαθο να γίνει Tουρκοχώρι. Xτισμένη δίπλα σε βρύση, γιορτάζεται στις 8 Σεπτεμβρίου με παλλαϊκό πανηγύρι. Στο βάθος διακρίνεται η εκκλησία της Aγίας Tριάδος (φωτ.: K. Λιόντης). ENA χρυσό βενέτικο ανάμεσα σε άλλα ενθύμια, μου έφερε στο νου ένα πανηγύρι της Παναγίας στην ακριτική Kάρπαθο, λίγα χρόνια πριν. O αρμονικός συνδυασμός του Δεκαπενταύγουστου στην Kάρπαθο, όπως στα περισσότερα Aιγαιοπελαγίτικα νησιά, με το γυρισμό των ξενιτεμένων και το αυθόρμητο γλέντι αποκαλύπτει τους στενούς δεσμούς που συνδέουν την ανθρώπινη καρδιά με την Παναγία. O μεγάλος αριθμός των τοπικών επιθέτων της και η συχνή ε- πίκλησή της στο καρπαθιακό τραγούδι, επιβεβαιώνουν ότι είναι ιδιαίτερα προσφιλής στο νησί και η λατρεία της αποκτά λαϊκό χαρακτήρα. Στα χωριά της Kαρπάθου, οι επωνυμίες της Παναγίας σχετίζονται με τις ιδιότητές της, με τη θέση και την παράδοση της ίδρυσης της εκκλησίας της, με τα χαρακτηριστικά της εικόνας και του ναού. Στις Mενετές, στο αρχοντικό αυτό χωριό, δεσπόζει ο ναός της Koίμησης της Θεοτόκου, χτισμένος το 19ο αιώνα πάνω σε παλαιότερο, με την ε- ξαιρετική εικόνα της Bρεφοκρατούσας Παναγιάς των Mενετών. Ω Παναγιά των Mενετών, απού φορείς τσεμπέρι, να φέρεις ούλα τα παιδιά από τα ξένα μέρη. O «Iερός Bράχος» και η Eκκλησία συνδέονται με την ηρωική ιστορία του λαού της Kαρπάθου και την αντίσταση στους αλλεπάλληλους κατακτητές. Γι αυτό και τα 150 χρόνια α- πό την ανέγερση της «Kοίμησης» ( ) γιορτάστηκαν με λαμπρή επισημότητα. Στις Mενετές, στην τοποθεσία Λάι, βρίσκεται η Eλαδιώτισσα, που γιορτάζει στις 23 Aυγούστου. Στα Πηγάδια γιορτάζονται η Bαγγελίστρα, η Zωοδόχος Πηγή, η Zωοδόκοπη και η Λαρνιώτισσα (7 και 8 Σεπτεμβρίου). Στην Aρκάσα βρίσκεται η Aποπαντή (Yπαπαντή, 2 Φεβρ.), εκκλησία του 19ου αιώνα και η Παναγιά η Mαρμαρενή, που οφείλει το όνομά της στη μαρμαρόκτιστη εκκλησία της. Στο Aπέρι, η Παναγία λέγεται Kυρά, επίθετο τιμητικό και αρχοντικό από το «Kυρία». Στο ίδιο χωριό στα μέσα της χειμωνιάτικης σποράς γιορτάζει η Mεσοσπορίτισσα, ενώ στα «ννιάμερα», στις 23 Aυγούστου, η Aκαταλίφρτρουσα και η Kυρα Παναγιά η Mερτωνίτισσα στον παραλιακό Mερτώνα. Tο Mεσοχώρι, είναι το χωριό της ξακουστής Παναγιάς της Bρυσιανής, που είναι χτισμένη δίπλα σε βρύση. Mα η Παναγία η Bρυσιανή από το Mεσοχώρι δεν άφηκε την Kάρπαθο να γίνει Tουρκοχώρι. Στο Oθος βρίσκεται η Kοίμηση της Παναγίας, μια από τις «νοικοκυρισιμιές», τις μεριδιούχες εκκλησίες, στην οποία οι παλιές οικογένειες του χωριού είχαν δικά τους στασίδια και τα έδιναν προίκα στον «κανακάρη» και την «κανακαρά» της οικογένειας, απεικονίζοντας έτσι την κοινωνική τους θέση. Aκόμη υπάρχει το ξωκλήσι της Γυνατούς, δηλαδή της Γεννητούς, που γιόρταζε στα Γενέθλια της Θεοτόκου και το ξωμονάστηρο της Eλεούσας, στους Eΰρους. Στη Bωλάδα, στην «πλαούλλα» του βουνού είναι χτισμένη η Παναγιά η Πλαγιά και στην περιοχή του Kαλοέρου η Kαλοερίτισσα, ενώ η Λαδιώτισσα στα Σπόα είναι χτισμένη σε λι(β)άδι. Στον παραδοσιακό οικισμό της Oλύμπου γιορτάζονται ο Eυαγγελισμός (η λεγόμενη Πέρα Παναγία) και η Kοίμηση της Θεοτόκου, παλιά εκκλησία, που εντυπωσιάζει με τη λιτότητα του χώρου και τις τοιχογραφίες. Θεματολογία Oι θρησκευτικές παραδόσεις για την Παναγία έχουν πλούσια θεματολογία. H προειδοποίησή της για ε- περχόμενους κινδύνους, η υπόδειξη του τόπου για το χτίσιμο της εκκλησίας της, η βοήθειά της σε κρίσιμες στιγμές, τα θαύματά της, η τιμωρία της στο άδικο προβάλλονται μαζί με μια πληθώρα παραμυθιακών στοιχείων και θρησκευτικών αντιλήψεων προσαρμοσμένων στη λαϊκή λατρεία. Eτσι, η εικόνα της Kυράς του Aπερίου έφευγε από το Kάστρο και καθόταν στους βάτους, γιατί σ εκείνο το σημείο ήθελε την εκκλησία της. Στον όρμο, όπου ήταν το εκκλησάκι της, 20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 IOYNIOY 1997

20 H Kοίμηση της Θεοτόκου στο χωριό Mενετές. Mεγάλη τρίκλιτη βυζαντινή εκκλησία, χτίστηκε το Στη βάση του βράχου, πάνω στον οποίο δεσπόζει η εκκλησία, υπήρχε παλαιότερα νεκροταφείο και τρεις ναοί. O «Iερός Bράχος» και η εκκλησία της Παναγίας συνδέονται με την ιστορία του λαού της Kαρπάθου και την αντίσταση στους αλλεπάλληλους κατακτητές. Γι αυτό τον Δεκαπενταύγουστο γιορτάζεται με καθολική συμμετοχή. Tη δεύτερη μέρα γίνεται το «ικάντο», εκκλησιαστικός πλειστηριασμός των αφιερωμάτων στην Παναγία (φωτ.: K. Λιόντης). βρέθηκε, όπως λέει η παράδοση, η εικόνα της Kυρα-Παναγιάς, αν και την είχε στο πλοίο του ο καπετάν Γιάννης Στειακός, που πνίγηκε στο ναυάγιο του 1859 στη Mαύρη Θάλασσα. H Παναγιά των Mενετών σταμάτησε τη θύελλα και βοήθησε τους μαστόρους που έχτιζαν την εκκλησία της να γυρίσουν στο λιμάνι για να ο- λοκληρώσουν το έργο τους, ενώ στα 1864 προειδοποίησε για επερχόμενο σεισμό. Aλλά και στο επαναστατικό κίνημα του 1944 η προστασία της θεωρήθηκε από τη λαϊκή Mούσα αναμφισβήτητη: H βάρκα ήτανε μικρή στην Aίγυπτο να σώσει μ η Παναγιά το θέλησε να μας ε- λευθερώσει. Aνταποδοτική σχέση H θρησκευτική συμπεριφορά ε- μπλουτίζεται και με την ανταποδοτική σχέση ανάμεσα στον άνθρωπο, που επιθυμεί να πραγματώσει τα ό- νειρά του, και την Παναγία, που παρουσιάζεται συμμέτοχος στον ανθρώπινο αγώνα αλλά και αποδέκτης προσφορών. Tα τάματα των «πιστών», υλικά, πνευματικά ή συμβολικά, έχουν στόχο να εξευμενίσουν τον πιο οικείο θείο παράγοντα, την «τοπική» Παναγία και να «κατοχυρώσουν» τη βοήθειά της. H υγεία, ο έ- ρωτας, ο γάμος, η στειρότητα, η ξενιτιά, ο άμεσος κίνδυνος είναι τα πιο συνηθισμένα θέματα για επίκληση βοήθειας. Tάματα, εκτός από τα χρηστικά και τα πολύτιμα αντικείμενα ή τις προσωπικές αφιερώσεις, είναι και ονόματα, όπως Mαρία, Δεσποινιά, Eυαντζελία, Θετεκού, Παναγιούλλα. Aκόμη αναφέρονται και πολλές ιδιαίτερες περιπτώσεις, όπως της άκληρης γυναίκας στην Oλυμπο που πρόσφερε το χωράφι της στην Παναγία, πολλών αρρώστων που δώρισαν την ακίνητη περιουσία τους, αλλά και του καπετάνιου, που συναντώντας τρικυμία, έταξε τη βράκα που φορούσε:...o ένας ήταζε κερί κι ο άλλος πανωφόρι, κ ο καπετάνιος που χασι, τη βράκαν απού φόρει... Σύμφωνα με τις τοπικές συνήθειες οι «θαυματουργές» εικόνες βοηθούσαν και στην αύξηση της περιουσίας των εκκλησιών. Στην Oλυμπο η εικόνα της Παναγίας περιφερόταν στα σπίτια και συγκεντρώνονταν γεωργικά προϊόντα και χρηματικά ποσά που καταθέτονταν στο εκκλησιαστικό ταμείο. Tο ίδιο γινόταν και εξακολουθεί να γίνεται στις Mενετές. H συχνή επίκληση της Παναγίας α- πό το λαϊκό τραγουδιστή στα νανουρίσματα, στα τραγούδια της αγάπης, του γάμου, της ξενιτιάς, στα μοιρολόγια, έστω και με ένα στερότυπο τρόπο, κάνει έντονη τη συμμετοχή της και αποδίδει πιο πειστικά το ό- νειρο, την ευχή, και την ανθρώπινη ελπίδα. H Παναγία όμως είναι πρώτα απ ό- λα η γυναίκα μάνα. O πόνος και η κραυγή της αποδίδονται έξοχα στο «Mοιρτζολόι της Παναγιάς», που τραγουδιέται τη Mεγάλη Bδομάδα και στην Kάρπαθο....H Παναγιά σα τ άκουσεν ήπεσε τσ ελιώθη, σταμνί νερό της ρίχτουσι τρία κανάθκια μόσκο... Tραπέζι της Παναΐας Πιο έντονη και παραστατική γίνεται η λατρεία της στο νησί με τα μεγάλα, όλο ζωντάνια, πανηγύρια που συνοδεύονται από κοινό γεύμα, το «τραπέζι τη Παναΐας». Tον Aύγουστο ολόκληρη η Kάρπαθος, στις Mενετές, στο Aπέρι, στις Πυλές, στην Oλυμπο, είναι μια γιορτή. Tο Σεπτέμβρη ακολουθεί το πανηγύρι της Bρυσιανής (8 Σεπτεμ.). Eναν τέτοιο Δεκαπενταύγουστο βρέθηκα στις Mενετές. H καθολική συμμετοχή με εντυπωσίασε. Aνθρωποι που κατοικούν μόνιμα στο νησί, άνθρωποι που άξια δουλεύουν σε άλλες πόλεις, άνθρωποι που βρήκαν την τύχη τους στην ξενιτιά, όλοι τους Kαρπάθιοι, που μόνο εκεί νιώθουν τη γη πατρίδα, ένωναν τη χαρά τους μπροστά στην αυλή της Παναγιάς τους. Tην παραμονή στον Eπιτάφιο έψαλλαν τα Eγκώμια, σύμφωνα με εκείνα της M. Παρασκευής. Aνήμερα, μετά την επίσημη λειτουργία, το τραπέζι ήταν κοινό. Mε τάξη βρεθήκαμε στο εκκλησιαστικό μέγαρο, όπου η προσφορά της προσωπικής εργασίας των νέων έδινε μια εικόνα συνέχειας της παράδοσης. Tο βράδυ ακολούθησε το γλέντι. H ομαδικότητα της εκδήλωσης, μου δημιούργησε εξαιρετικές εντυπώσεις. Kαθόμασταν ο ένας δίπλα στον άλλο, τρώγαμε από το ίδιο πιάτο και πίναμε από κοινό ποτήρι, που γύριζε από χέρι σε χέρι. Tα καρπαθιακά όργανα, ανεβασμένα σε τραπέζια, έπαιζαν και ο κόσμος χόρευε ασταμάτητα. H δεύτερη μέρα ήταν εξίσου ενδιαφέρουσα με το πολύ ζωντανό έθιμο του «ικάντο», εκκλησιαστικού πλειστηριασμού των αφιερωμάτων στην Παναγία. Eικόνες, μαντίλια, κωνσταντινάτα, ντούμπλες περνούσαν μπροστά μας και οι μικροί, που διαλαλούσαν την ποιότητα και τις τιμές, εύρισκαν απίθανους τρόπους να πείσουν για μεγαλύτερη προσφορά. Tο χρυσό μου βενέτικο είναι το ενθύμιο από εκείνη την αξέχαστη βραδιά στις Mενετές. Kρασί, όργανα και χορός, έφταναν το πανηγύρι στην κορύφωσή του. Aργά, όταν το κέφι είχε ανάψει, άνοιξαν την πόρτα μιας διπλανής αίθουσας. Eτοιμα στρωμένα τραπέζια περίμεναν τους άνδρες, που σύμφωνα με τη συνήθεια και ενώ ο χορός συνεχιζόταν όλη τη νύχτα ζωηρός, έπιναν και τραγουδούσαν αυτοσχέδιες μαντινάδες για την Παναγία. Ω Παναγιά μου Δέσποινα, φιλώ το πρόσωπό σου, στην εορτή σου πάρε με να πιω πο το νερό σου. KYPIAKH 22 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 21