Το τέλος της ενετοκρατίας στην Κρήτη σημαδεύτηκε από έναν μακροχρόνιο

Transcript

1 Εισαγωγικό σημείωμα Η ΚΡΗΤΗ ΤΟΝ 19ο αιωνα Το τέλος της ενετοκρατίας στην Κρήτη σημαδεύτηκε από έναν μακροχρόνιο πόλεμο που οριοθετείται από την κατάκτηση των Χανίων στα τέλη Αυγούστου του 1645 έως την πτώση του Ηρακλείου τον Σεπτέμβριο του Η Κρήτη, εκτός από τη Γραμβούσα, τη Σούδα και τη Σπιναλόγκα, πέρασε οριστικά στην κατοχή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και αποτέλεσε ένα από τα εγιαλέτια, δηλαδή τις μεγαλύτερες διοικητικές περιφέρειες, της αυτοκρατορίας με επικεφαλής τον γενικό διοικητή, τον βαλή. Η Κρήτη δεν συμπεριλαμβανόταν στην επικράτεια του ελληνικού κράτους που ιδρύθηκε τον Φεβρουάριο του 1830 με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου, αλλά παραχωρήθηκε την ίδια χρονιά από τον σουλτάνο στον αντιβασιλέα της Αιγύπτου, Μεχμέτ Αλή, έναντι της βοήθειας που είχαν προσφέρει οι Αιγύπτιοι στους Οθωμανούς για την καταστολή της ελληνικής εξέγερσης. Η αιγυπτιοκρατία έληξε το 1840 οπότε η Κρήτη περιήλθε στον έλεγχο του σουλτάνου. Η διατήρηση της ακεραιότητας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που υποστήριζαν οι ευρωπαϊκές δυνάμεις και κυρίως η Μεγάλη Βρετανία, επέβαλε αλλαγές και μεταρρυθμίσεις, γνωστές ως Τανζιμάτ ( ). Τα κυριότερα σημεία στα πλαίσια εκείνων των μεταρρυθμίσεων ήταν τα διατάγματα Χάττι-Σερίφ (1839) και Χάττι-Χουμαγιούν (1856), καθώς και το σύνταγμα (1876), τα οποία μεταξύ άλλων παραχωρούσαν σε όλους τους υπηκόους της αυτοκρατορίας ανεξαρτήτως θρησκεύματος ισοτιμία απέναντι στον νόμο και δυνατότητα συμμετοχής στην κρατική διοίκηση. Κατ αυτόν τον τρόπο διευκολυνόταν ιδιαίτερα το ευρωπαϊκό εμπόριο που από την εποχή των διομολογήσεων (1535 η πρώτη με τη Γαλλία) είχε γίνει πεδίο ανταγωνισμού ανάμεσα στις ευρωπαϊκές

2 ιʹ ΠΕΡΙΗΓΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ δυνάμεις και το μέσο οικονομικής διείσδυσης στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Με τη σύναψη των διομολογήσεων τα ευρωπαϊκά κράτη είχαν διασφαλίσει τελωνειακά και φορολογικά προνόμια, αλλά και το δικαίωμα προστασίας των υπηκόων τους που ζούσαν στην Τουρκία, μέσω των προξενικών αρχών. Οι μεταρρυθμίσεις του Τανζιμάτ, αλλά και οι συχνές εξεγέρσεις των χριστιανών της Κρήτης, επέφεραν ορισμένες αλλαγές στη διοίκηση του εγιαλετίου: σύμφωνα με τον Οργανικό Νόμο (1868) ένας χριστιανός και ένας μουσουλμάνος διορίζονταν σύμβουλοι του γενικού διοικητή, ενώ η Σύμβαση της Χαλέπας (1878) όριζε μεταξύ άλλων τον διορισμό μουσουλμάνου ή χριστιανού διοικητή και την αναλογική εκπροσώπηση από χριστιανούς και μουσουλμάνους των επαρχιών στη γενική συνέλευση του νησιού. Στην πράξη, βέβαια, η εφαρμογή των μεταρρυθμίσεων και η παραχώρηση των προνομίων που αυτές συνεπάγονταν, δεν ήταν απλή. Πέρα από την ανικανότητα ή τον αυταρχισμό κάποιων γενικών διοικητών και τη δυσκαμψία του διοικητικού μηχανισμού, οι αλλαγές προσέκρουαν στις ιδιαιτερότητες της κοινωνικής και ταξικής διαστρωμάτωσης στο νησί. Από το 1868, όταν το κόμμα των μπέηδων είχε αντιδράσει στον θεσμό της γενικής συνέλευσης, έως τις ταραχές του 1889 και τη διάσπαση των χριστιανών βουλευτών η κρητική κοινωνία είχε υποστεί ζυμώσεις και μεταμορφώσεις που δεν μπορούμε να απλοποιήσουμε ανάγοντάς τες στο σχήμα της εθνικοθρησκευτικής διαίρεσης. Ένας σημαντικός διαφοροποιητικός παράγοντας της κοινωνικής εξέλιξης ήταν η ανάδυση της ντόπιας αστικής τάξης που εδώ όπως και γενικότερα στην ευρωπαϊκή ιστορία κινήθηκε με δυναμισμό και επιθετικότητα στον αγώνα για την επικράτησή της μέσα στις συνθήκες μιας αγροτικής κοινωνίας και οπωσδήποτε ενισχύθηκε από τις οθωμανικές μεταρρυθμίσεις. Μεγαλογαιοκτήμονες και αξιωματούχοι της διοίκησης, χριστιανοί ή μουσουλμάνοι, καθώς και ο κλήρος αποτελούσαν τον αντίποδα αυτής της εξέλιξης. Όταν διορίσθηκε ο πρώτος χριστιανός γενικός διοικητής (1878), ο Αλέξανδρος Καραθεοδωρής πασάς, οι Κρητικοί, χριστιανοί και μουσουλμάνοι, ήταν διαιρεμένοι στους συντηρητικούς οπαδούς της Καραβάνας και στους Ξυπόλητους, στους οποίους συγκαταλέγονταν έμποροι, μορφωμένοι, ουσιαστικά εκπρόσωποι της νέας αστικής τάξης. Στις εκλογές του 1888 κέρδισαν την πλειοψηφία οι Ξυπόλητοι, με αποτέλεσμα τον Μάιο του 1889 η αντιπολίτευση να εγκαταλείψει τη γενική συνέλευση, να αποχωρήσουν οι χριστιανοί βουλευτές στα βουνά και να κηρύξουν την

3 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ιαʹ ένωση με την Ελλάδα. Το αίτημα της ένωσης είχε ακουστεί και παλαιότερα, υπήρχε πάντως και η ομάδα των αυτονομιστών που έβλεπε την αυτονομία υπό βρετανική προστασία ως την πιο ρεαλιστική λύση. Οι έριδες του 1889 σηματοδοτούν μία εξέλιξη που σε τελική ανάλυση σήμαινε την αρχή του τέλους της οθωμανικής κυριαρχίας στην Κρήτη: οι νικητές των εκλογών, μη θέλοντας να κατηγορηθούν για έλλειψη πατριωτισμού, συστρατεύθηκαν με την αντιπολίτευση στο αίτημα της ένωσης, η Πύλη ανακάλεσε τα προνόμια της Χαλέπας επιβάλλοντας στρατιωτικό νόμο, ενώ στο μεταξύ η ένταση ανάμεσα σε χριστιανούς και μουσουλμάνους έπαιρνε όλο και μεγαλύτερες διαστάσεις ώσπου το 1895 εκδηλώθηκε το κίνημα των αυτονομιστών υπό τον Μανούσο Κούνδουρο. Μέσα στα πλαίσια της αλυτρωτικής της πολιτικής η Ελλάδα έστειλε τον Φεβρουάριο του 1897 εκστρατευτικό σώμα στην Κρήτη κηρύσσοντας την ένωση και τον Απρίλιο του ίδιου έτους ελληνικός στρατός στάλθηκε για να περάσει τα σύνορα της Θεσσαλίας. Μετά τον σύντομο και για την Ελλάδα επιζήμιο ελληνοτουρκικό πόλεμο (Απρίλιος- Μάιος 1897) ακολούθησε η ελληνοτουρκική συνθήκη ειρήνης της 4ης Δεκεμβρίου 1897, η οποία μεταξύ άλλων προέβλεπε την αυτονομία της Κρήτης υπό την υψηλή επικυριαρχία του σουλτάνου και την προστασία των Μεγάλων Δυνάμεων. Αναφορικά με τον μελλοντικό κυβερνήτη του νησιού οι Δυνάμεις κατέληξαν στο πρόσωπο του πρίγκιπα Γεωργίου της Ελλάδας, ο οποίος έφθασε στις 9/21 Δεκεμβρίου 1898 στα Χανιά για να αναλάβει τα καθήκοντα του ύπατου αρμοστή της Κρήτης. Μετά το κίνημα του Θερίσου (1905) υπό τον Ελευθέριο Βενιζέλο και την εσωτερική πολιτική ρήξη, ο Γεώργιος αντικαταστάθηκε από τον Αλέξανδρο Ζαΐμη ( ) σύμφωνα με κάποιες ευνοϊκές ρυθμίσεις που αναγνώριζαν στον βασιλέα της Ελλάδας το δικαίωμα να διορίζει τον εκάστοτε ύπατο αρμοστή. Μετά το τέλος του Α Βαλκανικού Πολέμου η Συνθήκη του Λονδίνου (30 Μαΐου 1913) αποσπά την Κρήτη από την υψηλή επικυριαρχία της Πύλης παραχωρώντας την στις νικητήριες δυνάμεις Ελλάδα, Σερβία και Βουλγαρία. Οι δύο τελευταίες παραιτήθηκαν υπέρ της Ελλάδας και στις 13 Οκτωβρίου 1913 η Ελλάδα ανακήρυξε επίσημα την ένωση. Σε μία επισκόπηση της νεότερης ιστορίας της Κρήτης δεν μπορεί να λείπει η περιγραφή της στάσης των ευρωπαϊκών δυνάμεων, συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδας, απέναντι στο Κρητικό, αλλά και γενικότερα στο Ανατολικό ζήτημα. Πόσο μάλλον στην εισαγωγή του παρόντος βιβλίου, στο οποίο

4 ιβʹ ΠΕΡΙΗΓΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ υπάρχουν αναφορές σχετικές με τη στάση των ευρωπαϊκών προξένων κατά την εξέγερση , των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων και της Ελλάδας. Η εξωτερική πολιτική των κρατών αυτών δεν παραμένει φυσικά η ίδια σε όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα. Μία κοινή παράμετρος της εξωτερικής πολιτικής τους ήταν η επιδίωξη να αποκομίσουν το μέγιστο δυνατό από τη σταδιακή διάλυση του «Μεγάλου Ασθενούς», της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, πράγμα που ασφαλώς ενδιέφερε και τα νεοσύστατα ή τα υπό σύσταση κράτη των Βαλκανίων. Αν η Μεγάλη Βρετανία εμφανίζεται κατά το μεγαλύτερο διάστημα υπέρμαχος του δόγματος της ακεραιότητας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όμως στα τέλη του αιώνα μία νέα δύναμη, η Γερμανία, έχει ανεβεί δυναμικά στη σκηνή της ευρωπαϊκής διπλωματίας και έχει συνδέσει τα οικονομικά της συμφέροντα με την αυτοκρατορία. Αν την εποχή του ελληνικού απελευθερωτικού αγώνα η Ρωσία θεωρητικά παρουσιαζόταν ακόμη ως προστάτιδα των ορθοδόξων στα Βαλκάνια, στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα την πολιτική της στάση ρύθμιζε ο ανταγωνισμός με την Αυστροουγγαρία στην περιοχή: η Ρωσία προτιμούσε ελληνική επέκταση προς νότο παρά προς βορρά, δηλαδή στα εδάφη της Μακεδονίας, τα οποία διεκδικούσε η ευνοουμένη της Βουλγαρία. Η ήττα της Ρωσίας στον Κριμαϊκό πόλεμο ( ) την είχε στρέψει οριστικά προς τους σλαβικούς λαούς, αφού η δημιουργία ενός ισχυρού, πάντως όχι απειλητικά μεγάλου, σλαβικού έθνους θα μπορούσε να χρησιμεύσει ως εφαλτήριο για τις γεωπολιτικές της επιδιώξεις. Η Αυστροουγγαρία ως πολυεθνική αυτοκρατορία αντιμαχόταν κατ αρχήν εξεγέρσεις μειονοτήτων, ωστόσο λόγω του ανταγωνισμού της με τη Ρωσία θα προτιμούσε μία αναπόφευκτη ελληνική επέκταση να γίνει όχι προς νότο, αλλά προς βορρά, προλαμβάνοντας κατ αυτόν τον τρόπο μία διευρυμένη ρωσική σφαίρα επιρροής. Η πολιτική της Γαλλίας ήταν ανταγωνιστική έναντι της Μεγάλης Βρετανίας στην ανατολική Μεσόγειο, αλλά μετά από την απώλεια των πρωτείων στην Αίγυπτο από το 1882 με τη βρετανική στρατιωτική κατοχή χάνει οριστικά τον έλεγχο της διώρυγας του Σουέζ η Γαλλία επικεντρώνει την προσοχή της στην κατάκτηση της Τυνησίας (1881). Εξάλλου είχε να αντιμετωπίσει μία συνοριακή απειλή, τη Γερμανική αυτοκρατορία που μετά τη νίκη της στον γαλλογερμανικό πόλεμο ( ) και την προσάρτηση της Αλσατίας και της Λορραίνης έμπαινε στην ευρωπαϊκή διπλωματική σκηνή ως νέο εύρωστο κράτος. Η αρχή των εθνοτήτων που είχε διακηρύξει ο Ναπολέων Γ, δεν «συμπεριλάμβανε»

5 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ιγʹ προφανώς την περίπτωση της Κρήτης, αφού η Γαλλία, συστρατευόμενη αρχικά με τη Ρωσία, τάχθηκε υπέρ της ένωσης το 1866, αλλά έναν χρόνο αργότερα άλλαξε θέσεις, διότι η γαλλορωσική προσέγγιση είχε αποτύχει. Κατά τη διάρκεια της αιγυπτιοκρατίας ( ) εκδηλώθηκε το κίνημα των Μουρνιών (1833) όπου χριστιανοί Κρήτες διαμαρτυρόμενοι για την επιβληθείσα φορολογία ζήτησαν την προστασία των τριών Μεγάλων Δυνάμεων, κάποιοι μάλιστα από τους πληρεξουσίους απευθύνθηκαν προς τη βρετανική κυβέρνηση αιτούμενοι την ίδρυση βρετανικού προτεκτοράτου. Η ιδέα αυτή εκδηλώθηκε επίσης κατά την εξέγερση του 1841, ενώ το διάστημα υπήρξε κίνηση κληρικών και λαϊκών που υποστήριζαν τη μετατροπή της Κρήτης σε βρετανική αποικία ή προτεκτοράτο, πράγμα που δηλώνεται και από το διάβημα των εξεγερμένων δυτικών και κεντρικών επαρχιών προς τον βρετανό πρόξενο Dickson τον Απρίλιο του Το αίτημα αυτό φαινόταν σε κάποιους ως λύση εφικτή και ρεαλιστική, αντιθέτως για την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα ούτε η ελληνική ούτε η ευρωπαϊκή πολιτική είχαν αφήσει να διαφανούν ελπίδες. Η πολιτική του βρετανικού ιμπεριαλισμού στόχευε τότε στη διατήρηση της ακεραιότητας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και μέσω αυτής στον έμμεσο ή άμεσο έλεγχο στρατηγικών σημείων της ανατολικής Μεσογείου, συνεπώς και της Κρήτης. Η Μεγάλη Βρετανία ήταν εκείνη κυρίως που, κινητοποιώντας και άλλες ευρωπαϊκές δυνάμεις, ανέκοψε το 1840 την προέλαση των αιγυπτιακών στρατευμάτων από τη Συρία προς το εσωτερικό της Ανατολίας, ανατρέποντας έτσι τα σχέδια του βαλή της Αιγύπτου Μεχμέτ Αλή να καταλάβει ίσως την Κωνσταντινούπολη και τον σουλτανικό θρόνο. Η Μεγάλη Βρετανία προωθούσε το ζήτημα των οθωμανικών μεταρρυθμίσεων στοχεύοντας έτσι στην επιβράδυνση της οριστικής διάλυσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Για την Ελλάδα η Κρήτη συμπεριλαμβανόταν στα εθνικά αιτήματα, αλλά δεν ήταν η μοναδική περιοχή που διεκδικούσε μέσα στα πλαίσια του αλυτρωτισμού του 19ου αιώνα. Μετά την προσάρτηση της Θεσσαλίας και της Άρτας (1881) η Μακεδονία είχε ιδιαίτερο βάρος στην αλυτρωτική πολιτική της Ελλάδας, πόσο μάλλον που ο άλλος κύριος διεκδικητής, η Βουλγαρία, είχε κερδίσει ήδη από τη Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου (1878) την αυτονομία της, οι δε περιοχές της Ανατολικής Ρωμυλίας, της Μακεδονίας και της Θράκης είχαν άμεση προτεραιότητα στη δική της αλυτρωτική πολιτική. Η ελληνική εξωτε-

6 ιδʹ ΠΕΡΙΗΓΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ρική πολιτική δεν είχε και πολύ μεγάλο πεδίο δράσης, βρισκόταν όμως υπό τη συνεχή πίεση που ασκούσαν επάνω της οι διάφορες πατριωτικές εταιρείες όπως η Κεντρική υπέρ των Κρητών Επιτροπή, με αποτέλεσμα τα ζητήματα της εξωτερικής πολιτικής να χρησιμοποιούνται πάγια ως εργαλεία εκβιασμού από την εκάστοτε αντιπολίτευση. Οι ελληνικές κυβερνήσεις υποστήριξαν κατά καιρούς οικονομικά τις εθνικές εταιρείες όπως κατά την εξέγερση , ενισχύοντας έτσι την αποστολή εθελοντών και πολεμοφοδίων στην Κρήτη. Αυτός ήταν και ο λόγος της διακοπής των ελληνοτουρκικών σχέσεων τον Δεκέμβριο του 1868, γεγονός που είχε δυσχεράνει δραματικά τη θέση της Ελλάδας. Στο Συνέδριο του Βερολίνου (Ιούνιος-Ιούλιος 1878) όπου η Ελλάδα δεν είχε επίσημη συμμετοχή, οι Γάλλοι είχαν αρχικά προτείνει την παραχώρηση της Θεσσαλίας, της Ηπείρου και της Κρήτης στην Ελλάδα, αλλά τελικά οι Βρετανοί επέβαλαν την άποψή τους να μείνει η Κρήτη εκτός των διαπραγματεύσιμων εδαφών. Όταν η Κρήτη το 1897 βρισκόταν πια στα πρόθυρα της αυτονομίας, η Ελλάδα έστειλε στρατό επιδιώκοντας απονενοημένα την ένωση και καταλήγοντας να εμπλακεί σε πόλεμο με την Τουρκία. Η ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ Η Marie Espérance Brandt-von Schwartz γεννήθηκε το 1818 στο Southgate, βόρεια του Λονδίνου. Ο πατέρας της ήταν έμπορος και είχε μεταναστεύσει σε νεαρή ηλικία από τη γενέτειρά του, το Αμβούργο, στην Αγγλία, η δε μητέρα της προερχόταν από τη Γενεύη της Ελβετίας. Ο μεγαλύτερος αδελφός από τα τέσσερα παιδιά της οικογένειας Brandt πέθανε το 1826, ακολουθούσαν κατά ηλικία μία αδελφή, ένας δεύτερος αδελφός και η Marie Espérance. Η οικογένεια ήταν εύπορη, γεγονός που της επέτρεψε να ζήσει μια άνετη ζωή και να χρησιμοποιήσει την περιουσία της για κοινωφελείς σκοπούς ή και προς όφελος προσώπων τα οποία είχαν κατά καιρούς την υποστήριξή της. Ένας νεανικός γάμος το 1834 είχε πολύ σύντομη διάρκεια λόγω θανάτου του συζύγου της. Το 1842 ακολουθεί δεύτερος γάμος στη Ρώμη με τον έμπορο Ferdinand von Schwartz από το Αμβούργο. Η Schwartz ζει πια μεταξύ Ρώμης και Ελβετίας όπου περνά συνήθως τα καλοκαίρια της, ιδίως μετά τον θάνατο του πατέρα της το Εκείνη τη χρονιά φέρνει στον κόσμο τον γιο της,

7 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ιεʹ Ernst von Schwartz, στο Sorrento της Ιταλίας. Το σαλόνι της στη Ρώμη ήταν το εντευκτήριο της γερμανικής παροικίας της πόλης εκεί συγκεντρώνονταν διπλωμάτες, καλλιτέχνες και άλλοι επιφανείς «ξένοι». Οι φίλοι της στη Ρώμη την αποκαλούσαν «Σίβυλλα του Palazzo Lovatti» λόγω της ικανότητάς της να προσεγγίζει και να ψυχολογεί τους ανθρώπους. Ίσως ο χαρακτηρισμός αυτός να σχετίζεται με τη διάθεσή της να υποστηρίζει και να βοηθά τους γύρω της, στάση ζωής που εκδηλώθηκε κατά πολλούς και διάφορους τρόπους, μεταξύ άλλων και στο επίπεδο της πολιτικής. Η Schwartz είχε ταξιδέψει για πρώτη φορά στην Ανατολή μάλλον το Σε ένα ταξίδι προς Κωνσταντινούπολη είχε περάσει τότε και από την Αθήνα. Το πρώτο μεγάλο ταξίδι της είχε προορισμό την Αλγερία και την Τυνησία και διάρκεια από τον Δεκέμβριο του 1847 έως τον Απρίλιο του Μόλις είχε λήξει υπέρ των Γάλλων ο απελευθερωτικός αγώνας του εμίρη της δυτικής Αλγερίας Αμπντ αλ-καντίρ εναντίον της γαλλικής κατοχής (1847), ενώ η Τυνησία ήταν ακόμη επαρχία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με σχετικά μεγάλη αυτονομία και διοικούμενη από δυναστεία ντόπιων μπέηδων. Μαζί με τον σύζυγό της και κάποιον οικογενειακό φίλο η Marie Espérance περιοδεύει από το Αλγέρι μέχρι την Τύνιδα ικανοποιημένη που πρόλαβε να δει την Αλγερία πριν από τον εκπολιτισμό και την τελική της παραμόρφωση από τους Γάλλους. Γράφει καθημερινά ημερολόγιο, το οποίο χρησιμοποιεί στη συγγραφή του πρώτου της βιβλίου Φύλλα ημερολογίου μιας κυρίας από ένα ταξίδι στην Αφρική (Blätter aus dem afrikanischen Reise-Tagebuch einer Dame). Το δίτομο περιηγητικό έργο εκδόθηκε ανώνυμα στο Braunschweig το 1849 και τον επόμενο χρόνο δημοσιεύθηκε στο Λονδίνο η αγγλική μετάφραση (Leaves from a lady s diary of her travels in Barbary). Μετά την επιστροφή από το ταξίδι εκείνο οι Schwartz αποφάσισαν να εγκατασταθούν οριστικά στη Ρώμη. Ήταν μία εκρηκτική εποχή για τις ιταλικές χώρες, το λεγόμενο «Risorgimento», που είχε αρχίσει από το Συνέδριο της Βιέννης (1814/1815) και κατέληξε στην ένωση της Ιταλίας το 1870 με την κατάκτηση της Ρώμης. Οι επαναστάσεις των ετών 1848 και 1849 δεν είχαν αίσιο τέλος για τους ενωτικούς Ιταλούς: το βασίλειο Σαρδηνίας-Πεδεμοντίου, το οποίο είχε εισαγάγει τη συνταγματική μοναρχία και ηγείτο των ενωτικών αγώνων, έχασε και τους δύο πολέμους κατά της Αυστρίας, με αποτέλεσμα η Λομβαρδία, η Τοσκάνη και η Βενετία να προσαρτηθούν ξανά στην Αυστρο-

8 ιϛʹ ΠΕΡΙΗΓΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ουγγαρία από τους Αψβούργους. Ο γαλλικός στρατός υπέταξε τη Ρώμη, κατέστειλε τη δημοκρατία που είχε ανακηρυχθεί τον Φεβρουάριο του 1849, και ο πάπας επέστρεψε το 1850 εγκαθιδρύοντας ένα αστυνομικό κράτος. Μέσα σε αυτή την ατμόσφαιρα ζούσαν οι Schwartz στη Ρώμη, την οποία εγκατέλειψαν προσωρινά τον Ιούνιο του 1849 μετά την πρώτη επίθεση των Γάλλων φεύγοντας για την Civitavecchia και τελικά το Sorrento στον κόλπο της Νάπολης. 1. Schwartz και Γαριβάλδης Τη σημαδιακή εκείνη χρονιά, το 1849, η Marie Espérance ακούει και μαθαίνει για τον βίο και την πολιτεία του Ιωσήφ Γαριβάλδη, ο οποίος το 1848 είχε επιστρέψει στην Ιταλία από τη Λατινική Αμερική για να συμμετάσχει στον εθνικοαπελευθερωτικό πόλεμο κατά της Αυστρίας. Ο Γαριβάλδης είχε ακολουθήσει τον δρόμο της φυγής το 1834 όταν η εξέγερση στο Πεδεμόντιο καταπνίγηκε και ο ίδιος καταδικάσθηκε σε θάνατο. Μετά την επικράτηση των γαλλικών στρατευμάτων στη Ρώμη φεύγει από την Ιταλία όπου και επιστρέφει το Τον επόμενο χρόνο καταφεύγει στο νησάκι Caprera ανάμεσα στην Κορσική και στη Σαρδηνία όπου και τον είχε επισκεφθεί αρκετές φορές η Schwartz. Ένα από τα ταξίδια της στην Caprera έχει περιγράψει στο δεύτερο περιηγητικό της βιβλίο Εκατό και μία μέρες επάνω στο άλογό μου και μία εκδρομή στο νησί Maddalena (Hundert und ein Tag auf meinem Pferde und ein Ausflug nach der Insel Maddalena) που εκδόθηκε στο Αμβούργο το Την επόμενη χρονιά εκδίδει στο Αμβούργο αυτοβιογραφικό κείμενο του Γαριβάλδη, το οποίο ήλθε στην κατοχή της το 1855, Απομνημονεύματα του Γαριβάλδη από χειρόγραφες σημειώσεις του ιδίου και αυθεντικές πηγές (Garibaldi s Denkwürdigkeiten nach handschriftlichen Aufzeichnungen desselben und nach authentischen Quellen). Έναν χρόνο πριν, το 1860, είχαν εκδοθεί στο Παρίσι από τον Αλέξανδρο Δουμά τα απομνημονεύματα του Γαριβάλδη σε γαλλική γλώσσα, το 1859 στη Νέα Υόρκη από τον Theodore Dwight και το 1872 πραγματοποιήθηκε μία ιταλική έκδοση. Ο Γαριβάλδης εκμεταλλευόταν άριστα τη φήμη του εν ζωή, σχετικά δε με τα δικαιώματα έκδοσης των απομνημονευμάτων του είχε «αξιοποιήσει» στο έπακρο όλες τις πιθανές ευκαιρίες που του προσφέρονταν. Είχε δώσει το χειρόγραφο στη Schwartz, η οποία τον πίεζε να συμπληρώσει την αυτοβιογραφία, διότι η αφήγηση έληγε το 1848 και δεν συ-

9 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ιζʹ μπεριλάμβανε την επιστροφή του στην Ιταλία και τις πολεμικές εκστρατείες της χρονιάς εκείνης. Τον Δεκέμβριο του 1859 η Schwartz πληροφορείται πως το χειρόγραφο των απομνημονευμάτων έχει περάσει στα χέρια του Αλέξανδρου Δουμά. Επιδιώκει να συναντήσει και να συζητήσει με τον γάλλο συγγραφέα, εκείνος όμως δεν πηγαίνει στην καθορισμένη συνάντηση στη Ρώμη, διότι έχει αναχωρήσει ξαφνικά. Ο Γαριβάλδης δεν απαντούσε στις επιστολές της, τις σχετικές με το θέμα της έκδοσης των απομνημονευμάτων, τα οποία εκείνη είχε ήδη μεταφράσει, είχε μάλιστα προχωρήσει στην υπογραφή συμβολαίου με τον εκδοτικό οίκο του Αμβούργου Hoffmann και Campe. Μετά τη δημοσίευση η Schwartz παραχώρησε την αμοιβή στον Γαριβάλδη. Το κείμενο των απομνημονευμάτων που επιμελήθηκε η Schwartz, θεωρείται το αυθεντικότερο από τις συνολικά τέσσερεις εκδόσεις απομνημονευμάτων του Γαριβάλδη. Δύο βιβλία ακόμη μέσα στο σύνολο των δημοσιεύσεών της είχαν ως θέμα τους τον ιταλό στρατηγό: Ο Γαριβάλδης στο Varignano (1862) και στην Caprera (1863) (Garibaldi in Varignano 1862 und auf Caprera 1863, Λειψία 1864) και το δίτομο Πληροφορίες για τη ζωή του Γαριβάλδη και επιστολές του στρατηγού προς τη συγγραφέα (Garibaldi. Mittheilungen aus seinem Leben, nebst Briefen des Generals an die Verfasserin, Αννόβερο 1884). Η γαλλική και αγγλική μετάφραση του τελευταίου βιβλίου της για τον Γαριβάλδη εκδόθηκαν το 1885 στο Παρίσι και το 1887 στο Λονδίνο αντίστοιχα. Η Schwartz είχε γνωρίσει πολύ καλά τον ιταλό στρατηγό και πιθανώς είχε ερωτικές σχέσεις μαζί του, πράγμα που για τον Γαριβάλδη μεν δεν αποτελούσε παρέκκλιση ή εξαίρεση στην «πληθωρική» ζωή του, για εκείνη όμως συνεπαγόταν πολλές αλλαγές στην προσωπική της ζωή. Ο γάμος της είχε ήδη κλονισθεί και λύθηκε μάλλον το Την πρόταση γάμου που της έκανε ο Γαριβάλδης το καλοκαίρι του 1858, την απέκρουσε αξιοπρεπώς, δεν έπαυσε πάντως να ενισχύει οικονομικά αυτόν και την οικογένειά του επί πολλά χρόνια ακόμη, αλλά και να κινητοποιείται ενεργά συνδράμοντάς τον στην επαναστατική συνωμοτική του δραστηριότητα. Αποτέλεσμα αυτών των επαφών ήταν να κηρυχθεί ανεπιθύμητο πρόσωπο από τις αρχές της Ρώμης: για παράδειγμα μετά τα ταξίδια στην Caprera το 1857 και 1858 της είχε απαγορευθεί η είσοδος στην πόλη, ενώ τον Νοέμβριο του 1859 κατόρθωσε μόνο χάρη στις γνωριμίες της να παραμείνει, αφού είχε εκδοθεί εντολή των αστυνομικών αρχών να εγκαταλείψει την πόλη.

10 ιηʹ ΠΕΡΙΗΓΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ Η Schwartz συνέχισε να υποστηρίζει τον Γαριβάλδη και όταν εκείνος αυτονομήθηκε από την επίσημη πολιτική του ιταλικού βασιλείου που δημιουργήθηκε με την ένωση της Ιταλίας τον Μάρτιο του Παρά την αντίδραση της ιταλικής κυβερνητικής πολιτικής ο ιταλός στρατηγός επιχείρησε δύο εκστρατείες για την κατάληψη του παπικού κράτους, το οποίο δεν είχε ενσωματωθεί στο νέο κράτος και βρισκόταν υπό γαλλική προστασία. Η πρώτη εκστρατεία έληξε με την ήττα του Γαριβάλδη από τον ενωμένο ιταλικό στρατό στο Aspromonte της Καλαβρίας (29 Αυγούστου 1862) η ιταλική κυβέρνηση ήθελε να αποφύγει μία ρήξη των σχέσεων με τη Γαλλία και έναν πιθανό πόλεμο. Ο τραυματίας Γαριβάλδης μεταφέρθηκε στο φρούριο Varignano στον Κόλπο της La Spezia όπου περέμεινε έγκλειστος επί δύο μήνες. Η Schwartz ταξίδεψε εκεί στις 21 Σεπτεμβρίου και έμεινε στη La Spezia έως την αμνήστευση του φίλου της και την αναχώρησή του για την Πίζα στις αρχές Νοεμβρίου. Η δεύτερη επιχείρηση κατάληψης της Ρώμης έληξε με τη μάχη στη Mentana, βορειοανατολικά της Ρώμης, εναντίον των γαλλικών στρατευμάτων (3 Νοεμβρίου 1867). Ο Γαριβάλδης οδηγήθηκε ξανά στο Varignano όπου η Schwartz τον επισκέφθηκε δύο φορές τη δεύτερη φορά εισέβαλε κυριολεκτικά με τη βία στο φρούριο για να ειδοποιήσει τον Γαριβάλδη να μην επιστρέψει στην Caprera, διότι είχε πληροφορηθεί ότι εξυφαινόταν συνωμοσία εναντίον του. Η Schwartz εξακολούθησε να αλληλογραφεί με τον Γαριβάλδη την περίοδο της διαμονής της στην Κρήτη. Το 1866, λίγους μήνες μετά την άφιξή της στην Κρήτη, εκδηλώθηκε η εξέγερση του χριστιανικού πληθυσμού του νησιού. Μέσα στον άδολο ενθουσιασμό και φιλελληνισμό που την διακατείχε εκείνη την εποχή, παρακάλεσε τον Γαριβάλδη να στείλει εθελοντές του στο νησί. Εκείνος ανταποκρίθηκε στο αίτημα το 1867 έφθασαν εκεί σύμφωνα με μαρτυρία της Schwartz περίπου 500 Γαριβαλδινοί. Κατά τα τέλη του 1868 όταν επέστρεψε στην Κρήτη, βρήκε τα υπολείμματα του σώματος των Γαριβαλδινών να περιφέρονται σε άθλια κατάσταση χωρίς να διαθέτουν τα μέσα για να ταξιδέψουν στην πατρίδα τους. Η Schwartz κινητοποίησε τον ιταλό πρόξενο και έκανε ό,τι ήταν δυνατό, για να τους βοηθήσει. Το 1867 είχε συμμετάσχει ως μέλος της αντιπροσωπείας του Γαριβάλδη στο ιδρυτικό συνέδριο του Συνδέσμου υπέρ της Ειρήνης και της Ελευθερίας που είχε διεξαχθεί στη Γενεύη από τις 9 έως τις 12 Σεπτεμβρίου. Πρόκειται για μία από τις προδρομι-

11 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ιθʹ κές πασιφιστικές οργανώσεις, στην οποία είχαν συμμετάσχει ριζοσπάστες και δημοκρατικοί της εποχής εκείνης, υποστηρικτές της ιδέας των «Ηνωμένων Πολιτειών της Ευρώπης» ως μίας ομοσπονδίας κρατών που θα συνέχονταν από σχέσεις δικαίου και συνεργασίας. Παράλληλα και επί μεγάλο διάστημα είχε επικεντρώσει τις προσπάθειές της στο ζήτημα της υιοθεσίας της εξώγαμης κόρης του Γαριβάλδη Anita, η οποία είχε γεννηθεί τον Αύγουστο του Οι προσπάθειες εκείνες δεν ευοδώθηκαν, η μέριμνα πάντως της Schwartz για το κορίτσι δεν διακόπηκε: το 1868 ανέλαβε τα έξοδα του ελβετικού οικοτροφείου, στο οποίο είχε φροντίσει να στείλουν την Anita, το 1875 την φιλοξένησε στην Κρήτη, την είχε δε συμπεριλάβει και στη διαθήκη της. Όταν όμως η ιδιαίτερα προβληματική και απείθαρχη Anita καταφέρθηκε σε γράμμα της από την Κρήτη προς την οικογένεια Γαριβάλδη εναντίον της Schwartz, επήλθε η οριστική ρήξη στις σχέσεις μεταξύ Schwartz και Γαριβάλδη. Οι γιοι και η τότε σύντροφός του, οι οποίοι διαχειρίζονταν με ζήλο και ιδιοτέλεια τη ζωή του άρρωστου βετεράνου, θεώρησαν την ευκαιρία ευνοϊκή για να διαλύσουν τη μακρόχρονη φιλική σχέση. Η αλληλογραφία τους διακόπηκε και ο Γαριβάλδης αφαίρεσε από τη Schwartz τα δικαιώματα δημοσίευσης χειρογράφων του, τα οποία της είχε παραχωρήσει με επιστολή του της 3ης Ιουλίου Η στράτευση στο κίνημα υπέρ της προστασίας των ζώων Ήδη από την εποχή της διαμονής της στη Ρώμη η Marie Espérance von Schwartz είχε δραστηριοποιηθεί εκδηλώνοντας στην πράξη τη ζωοφιλία της, κάτι που αποτέλεσε τελικά στάση ζωής και που δεν έπαυσε ποτέ να την απασχολεί έως τον θάνατό της. Ίσως το γεγονός ότι είχε γεννηθεί και μεγαλώσει στην Αγγλία, τη χώρα που θεωρείται η γενέτειρα του κινήματος υπέρ της προστασίας των ζώων και η πρώτη που θέσπισε σχετική νομοθεσία, να διαδραμάτισε κάποιον ρόλο σε αυτές τις αντιλήψεις της. Γενικότερα, μέσα στα πλαίσια της εκβιομηχάνισης και της αστικοποίησης οι αντιλήψεις περί φύσης και ζωής είχαν υποστεί πολλές μεταβολές στην Ευρώπη των μέσων του 19ου αιώνα: αρχικά τα κατοικίδια, στη συνέχεια και τα ωφέλιμα ζώα ήταν για τον ζωόφιλο ευρωπαίο αστό, τα τελευταία ως εργαλεία της αγροτικής εργασίας, προστατευόμενο είδος. Η μέριμνα γι αυτά έπρεπε να ληφθεί οργανωμένα

12 κʹ ΠΕΡΙΗΓΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ μέσα από συλλόγους που είχαν αλματώδη ανάπτυξη και εξάπλωση στις πόλεις τον 19ο αιώνα καλύπτοντας διάφορους τομείς της δημόσιας και ιδιωτικής ζωής. Συν τοις άλλοις, η οργανωμένη ζωοφιλία δεν ήταν μόνο η απάντηση των «διαφωτισμένων» αστών σε αυτόν που θεωρούσαν υπανάπτυκτο και κατώτερο αγροτικό ή προλεταριακό τρόπο ζωής, αλλά και η αντιπαράθεση με τη νέα επιστήμη που χρησιμοποιούσε τα ζώα στα πειράματα και στην έρευνα υπό συνθήκες πραγματικά άγριες, δηλαδή ανατομή και πειράματα κατά κόρον σε ζώα που δεν είχαν υποστεί αναισθησία. Ο γάλλος φυσιολόγος Claude Bernard είχε προκαλέσει θύελλα διαμαρτυριών στη δεύτερη πεντηκονταετία του 19ου αιώνα με τις θεωρίες του περί πειραματικής ιατρικής που τελικά όμως επικράτησαν στην πανεπιστημιακή ιατρική έρευνα της εποχής εκείνης: η λεγόμενη «ζωοτομία» (Vivisektion), δηλαδή χειρουργικές και ανατομικές επεμβάσεις επάνω στο ζωντανό ζώο, ήταν δόκιμη μέθοδος της πειραματικής ιατρικής σε μία εποχή όπου η ιατρική και οι φυσικές επιστήμες ανέτελλαν ως τα νέα άστρα της ανθρώπινης γνώσης και έχαιραν μεγάλης εκτίμησης καθιερώνοντας το μηχανιστικό βιολογικό μοντέλο ερμηνείας των δομών του κόσμου και της ζωής. Ουσιαστικά και οι δύο πλευρές, οι εισηγητές της επιστημονικής αντίληψης, αλλά και τα διάφορα «αντικινήματα» της εποχής εκείνης, χαρακτηρίζονταν από μία κοινή παράμετρο, δηλαδή τη συνείδηση ότι ο μοντέρνος άνθρωπος ο αστός αποτελεί μια εξαιρετική τομή στον ρου της ιστορίας και ότι η επέμβαση στον φυσικό ή αστικό χώρο, είτε ως διαμόρφωση και αλλαγή είτε ως μουσειακή περιφρούρηση και προστασία, αποτελεί μία καθόλα νόμιμη δικαιοδοσία του. Στη Ρώμη η Marie Espérance von Schwartz φρόντισε με δικά της έξοδα να μετατραπεί το σφαγείο αλόγων του Porta Leone όπου τα άλογα μεταφέρονταν σε κάποιον αστέγαστο χώρο για να πεθάνουν από δίψα και ασιτία, σε έναν χώρο φιλοξενίας άρρωστων και γέρικων ζώων. Το σφαγείο ανήκε στη συντεχνία των αμαξάδων της Ρώμης, οι οποίοι και εισέπρατταν τα έσοδα από την πώληση του κρέατος ως ζωοτροφής. Με τη συνδρομή του Robert Fauvet, καθηγητή Κτηνιατρικής στο Πανεπιστήμιο της Ρώμης, ο οποίος είχε αναλάβει την πρωτοβουλία και όλες τις πρακτικές διαδικασίες, βρέθηκε κάποιος στεγασμένος χώρος όπου μεταφέρθηκαν τα άλογα, και από το 1862 η Schwartz κάλυπτε επί τρεις δεκαετίες τα έξοδα σίτισης των ζώων και κατέβαλλε μισθό σε κτηνίατρο, ο οποίος ήταν επιφορτισμένος με την επόπτευση της εγκατάστασης.

13 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ καʹ Ενώ είχε ήδη εγκατασταθεί στην Κρήτη, η Schwartz πληροφορείται για τις θέσεις των αντιπάλων της ζωοτομίας (Antivivisektionisten). Μέσα από τα άρθρα μεταξύ άλλων του γιατρού George Hoggan, τέως βοηθού του Claude Bernard και ιδρυτή του πρώτου βρετανικού συλλόγου κατά της ζωοτομίας, της Victorian Street Society (1875), η Schwartz αποφασίζει να συμμετάσχει ενεργά στη δημιουργία ενός ανάλογου συλλόγου στη Γερμανία. Το 1879 δημιουργήθηκε ο Διεθνής Σύλλογος κατά των Επιστημονικών Βασανιστηρίων σε Ζώα (Internationaler Verein zur Bekämpfung der wissenschaftlichen Tierfolter) και ένα από τα ιδρυτικά μέλη του ήταν η Schwartz. Η ριζοσπαστική πτέρυγα της κίνησης κατά της ζωοτομίας, στην οποία ανήκε, ήταν στενά συνδεδεμένη με την κίνηση υπέρ της φυσικής (εναλλακτικής) ιατρικής, καθώς και με τη χορτοφαγία. Δεν έλειπαν, φυσικά, και οι ακραίες εκδηλώσεις όπως εκείνες αναφορικά με τον τρόπο θανάτωσης των ζώων: το εβραϊκό κόσερ ήταν αφορμή για αντισημιτικές εξάρσεις όπως αυτές του γερμανού συνθέτη Richard Wagner, ο οποίος έβλεπε στα ιατρικά πειράματα εβραϊκό «δάκτυλο» και πρότεινε την καταστροφή των ιατρικών εργαστηρίων και την απόλυση των ερευνητών. Στο διάστημα μετά την εγκατάστασή της στην Κρήτη η Schwartz είχε επιδοθεί στη μετάφραση και έκδοση διαφόρων «σχολικών συγγραμμάτων» κατά παράκληση, όπως αναφέρει, του γενικού διοικητή Κρήτης Ομέρ Φεβζή πασά. Προφανώς είχε προτείνει στον πασά να αναλάβει με δικά της έξοδα το έργο της έκδοσης και η διοίκηση είχε επιτρέψει τη διανομή των εγχειριδίων στα κρητικά σχολεία. Πρόκειται για έργα διδακτικού χαρακτήρα που στόχευαν στο να διαμορφώσουν συνείδηση ζωοφίλου στα μικρά παιδιά, και εντάσσονται σε ένα μεγαλύτερο σύνολο συγγραμμάτων περί ζωοφιλίας και προστασίας των ζώων που μετέφρασε η ίδια η Schwartz ή ανέλαβε την έκδοσή τους. Μία πρωτοβουλία της αναφορικά με το ζήτημα της προστασίας των ζώων ήταν η ίδρυση της Ζωοφίλου Εταιρείας με έδρα τα Χανιά, του πρώτου ανάλογου συλλόγου σε όλη την Ανατολή. Η εταιρεία ιδρύθηκε τον Νοέμβριο του 1884 με άδεια του τότε γενικού διοικητή Κρήτης Ιωάννη Φωτιάδη πασά, σκο- Η παραδοσιακή εβραϊκή διατροφή απαγορεύει τον τραυματισμό της κεφαλής του ζώου κατά τη σφαγή. Το ζώο πεθαίνει από αιμορραγία που προκαλείται από τομή της καρωτίδας ή της τραχείας και του οισοφάγου.

14 κβʹ ΠΕΡΙΗΓΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ πός δε ήταν κυρίως η μέριμνα για την καλή μεταχείριση των αγροτικών ζώων, καθώς και την περίθαλψη ή τη θανάτωση των άρρωστων και γέρικων ζώων. Η Schwartz είχε δημιουργήσει στο κτήμα της ένα άσυλο ζώων και είχε προσλάβει κτηνίατρο. Επίτιμοι πρόεδροι της εταιρείας ήταν οι εκάστοτε γενικοί διοικητές Κρήτης, στο προεδρείο και στο διοικητικό συμβούλιο συμμετείχαν μέλη της ξένης παροικίας των Χανίων και ντόπιοι, χριστιανοί ή μουσουλμάνοι. Οι γενικοί πρόξενοι της Ρωσίας, Μεγάλης Βρετανίας, Αυστροουγγαρίας, Ιταλίας και Ελλάδας, γραμματείς και δραγουμάνοι των προξενείων, οθωμανοί ανώτεροι διοικητικοί υπάλληλοι και στρατιωτικοί, μπέηδες και άλλοι επιφανείς της περιοχής ήταν μέλη της Ζωοφίλου Εταιρείας. Η δραστηριότητα της εταιρείας συνάντησε αντιδράσεις από την πλευρά των αγροτών που έβλεπαν ξαφνικά τα ταλαιπωρημένα ζώα τους να «κατάσχονται» από τον χωροφύλακα της πύλης των Χανίων για να μεταφερθούν στο άσυλο ζώων. Εξάλλου η εταιρεία φαίνεται ότι παρασύρθηκε στη δίνη των πολιτικών γεγονότων της κρίσιμης εκείνης εποχής ώσπου κάποια στιγμή, το καλοκαίρι του 1892, μία καταγγελία παλαιού ιδρυτικού μέλους προκάλεσε την αποχώρηση της Schwartz. 3. Η Marie Espérance von Schwartz στην Κρήτη Αναζητώντας το νέο και το αυθεντικό η Schwartz αποφασίζει στα τέλη του 1865 να ταξιδέψει στην Κρήτη. Ζητά εκείνο που δεν βρήκε στα ταξίδια της στην Ελλάδα, η οποία είχε πλέον αλλοτριωθεί από τον δυτικό πολιτισμό κατά την άποψή της. «Η καθαρότητα των εθίμων και η απλότητα χάθηκαν στην Ελλάδα λόγω της επαφής με πολιτισμένα έθνη, όχι όμως και στην Κρήτη όπου ο λαός πιστεύει ακόμη στις Νηρηίδες και στις Σειρήνες, όπου στις σπηλιές του Ακρωτηρίου κατοικούν τα πνεύματα του βουνού, στη σκιά των αιωνόβιων κυπαρισσιών της Σαμαριάς αναπαύονται Δρυάδες και στην όχθη του Αλμυρού εμφανίζεται ακόμη κατά καιρούς η Άρτεμις με συντροφιά τις παιχνιδιάρες νύμφες», γράφει χαράζοντας μία ευθεία γραμμή από τη μυθολογία ώς τη σύγχρονη λαϊκή παράδοση. Το ενδιαφέρον της για τη λαογραφία δηλώνεται από τη δημοσίευση της Κρητικής Μέλισσας, των λαϊκών προφορικών παραδόσεων και δημοτικών τραγουδιών της Κρήτης, αρχικά ως αυτοτελούς έκδοσης στην Αθήνα το 1873 και στο Μόναχο την επόμενη χρονιά, το 1874 (Kreta Biene oder kretische Volkslieder, Sagen, Liebes-, Denk- und Sittensprüche). Η

15 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ κγʹ Κρήτη έχει μυθικές διαστάσεις στην κοσμοθεωρία της συγγραφέως, είναι η κοιτίδα του ευρωπαϊκού πολιτισμού, ο τόπος των πρωτογενών μυθολογικών και ιστορικών αναφορών, της μοναδικής άγριας φυσικής ομορφιάς, των ελεύθερων ανθρώπων. Με αυτές τις προσδοκίες ετοιμάζεται παρά τις αντιρρήσεις φίλων και γνωστών να επισκεφθεί το νησί παραμονές μιας μεγάλης εξέγερσης, στην οποία η Schwartz όχι απλώς δεν έμεινε αμέτοχη, αλλά και που ίσως αποτέλεσε σημαντικό κίνητρο της απόφασής της να εγκατασταθεί εκεί. Η περιπετειώδης σχέση με τον Γαριβάλδη φαίνεται ότι ταίριαζε στην ανήσυχη ιδιοσυγκρασία της Schwartz. Όταν η σχέση αυτή άρχισε να διαταράσσεται γύρω στα μέσα της δεκαετίας του 1860, παρά το γεγονός ότι συνεχίζει να τον υποστηρίζει ηθικά και οικονομικά, αναζητά άλλους δρόμους και άλλες «αποστολές». Επιστρέφοντας από την Κρήτη στην κεντρική Ευρώπη τον Δεκέμβριο του 1866 διαπιστώνει προφανώς ότι οι λόγοι περαιτέρω μόνιμης παραμονής στην Ιταλία έχουν πλέον εκλείψει, ενώ μπροστά της ανοίγεται ένα νέο πεδίο δραστηριότητας και προσφοράς σε τόπο δύσκολο μεν, αλλά παράξενο και ελκυστικό. Από τον Δεκέμβριο του 1868 έως, τουλάχιστον, τον Νοέμβριο του 1892 η Schwartz διαμένει στην Κρήτη με κάποια διαλείμματα, συνήθως καλοκαιρινά, όπου κινείται μεταξύ Ιταλίας, Ελβετίας και Γερμανίας. Στα τέλη του 1869 αρχίζει να μελετά συστηματικά τη νεοελληνική γλώσσα και το 1875 αγοράζει κατοικία στη Χαλέπα, προάστιο των Χανίων και έδρα των ευρωπαϊκών προξενείων. Το παρόν βιβλίο υπό τον γερμανικό τίτλο Εμπειρίες και παρατηρήσεις μιας παραμονής άνω των 20 χρόνων στην Κρήτη (Αννόβερο 1892) περιγράφει τα δύο πρώτα ταξίδια της στην Κρήτη από τον Ιανουάριο ώς τον Δεκέμβριο του 1866 και από τον Δεκέμβριο του 1868 ώς τον Μάιο του Ο τίτλος είναι κάπως παραπλανητικός, αφού δεν πρόκειται για την εξιστόρηση της συνολικής παραμονής, αλλά για την εξερεύνηση του νησιού σε ένα διάστημα δυόμισι χρόνων περίπου. Ήταν τα πρώτα ενθουσιώδη χρόνια, όταν η Schwartz είχε στρατευθεί υπέρ των χριστιανών της Κρήτης και θεωρούσε ότι έπρεπε να υποστηρίξει τα αιτήματά τους με κάθε τρόπο. Ανάμεσα στην αφήγηση του πρώτου και του δεύτερου ταξιδιού παρατίθεται απόσπασμα από το βιβλίο της Η νήσος Κρήτη υπό την οθωμανική διοίκηση (Βιέννη 1867), η έκκληση των εξεγερμένων Κρητικών προς τον Βίκτωρα Ουγκώ και η απάντηση του γάλλου συγγραφέα (Ιανουάριος και Φεβρουάριος 1867). Ο αναγνώστης της γερμα-

16 κδʹ ΠΕΡΙΗΓΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ νικής έκδοσης του 1892 μεταφέρεται στην ατμόσφαιρα των χρόνων εκείνων, τα οποία έπαιξαν και σημαντικό ρόλο στην απόφαση της Schwartz να εγκατασταθεί στην Κρήτη. Από την πρώτη εγκατάσταση στην Κρήτη ώς τα τελευταία χρόνια παραμονής της πρέπει να αναχώρησε το 1893 από την Κρήτη η συγγραφέας έζησε πολλά γεγονότα, τα οποία άλλαξαν σημαντικά τη φυσιογνωμία του νησιού. Το 1866 έδειξε το ενδιαφέρον και τη συμπαράστασή της στους εξεγερμένους Κρητικούς επιχειρώντας να δημοσιοποιήσει τα προβλήματα και τα αιτήματά τους. Συνεργάσθηκε γράφοντας άρθρα για εφημερίδες του εξωτερικού με τους προξένους της Ρωσίας και της Αμερικής Δενδρινό και Stillman, οι οποίοι και κυρίως ο δεύτερος ενθάρρυναν την εξέγερση, και όταν επέστρεψε στην Ευρώπη, συνέχισε τις προσπάθειές της υπέρ της κρητικής υπόθεσης. Συνάντησε τον Γλάδστωνα στη Ρώμη, για να του μιλήσει σχετικά και να του διαβάσει την έκκληση των εξεγερμένων, είχε επαφές με τη χήρα του Εϋνάρδου στην Ελβετία όπου έκανε διαλέξεις και δημοσίευσε άρθρα, εξέδωσε το βιβλίο της Η νήσος Κρήτη υπό την οθωμανική διοίκηση, μεσολάβησε στον Γαριβάλδη για την αποστολή εθελοντών στην Κρήτη. Ο Franz von Löher, που είχε ενθαρρύνει τη Schwartz να επισκεφθεί το νησί (βλ. Πρόλογο), περιηγήθηκε την Κρήτη στα μέσα της δεκαετίας του Στο βιβλίο του Κρητικές ακτές (Bielefeld 1877, σ. 42) γράφει: «Έφθασε [η Schwartz] εδώ την κατάλληλη στιγμή για να στεγνώσει τα δάκρυα πολλών και να γίνει άγγελος παρηγοριάς για τις χήρες και τα ορφανά των πεσόντων. Όπου και αν πήγα στο νησί, ο απλός κόσμος έλεγε με αίσθημα ευγνωμοσύνης το όνομά της». Στα πρώτα της ταξίδια στην Κρήτη η Marie Espérance von Schwartz γνώρισε μεταξύ άλλων εκπροσώπους της διοίκησης, του διπλωματικού σώματος και της Εκκλησίας. Μετά την εγκατάσταση στην Κρήτη ενσωματώθηκε στην ξένη παροικία των Χανίων. Στις επαφές της συμπεριλαμβάνονταν ο κύκλος των προξένων και των οικογενειών τους, χριστιανοί και μουσουλμάνοι μπέηδες, αλλά και οι γενικοί διοικητές του νησιού. Εκτός από τον Ισμαήλ πασά, ο οποίος περιγράφεται εκτενώς στο παρόν βιβλίο, γνώριζε καλά τον Ιωάννη Σάββα πασά ήδη από την εποχή που διοικούσε το διαμέρισμα Σφακίων. Στo βιβλίο της Απολογία μιας ζωόφιλης στην Κρήτη (Meine Rechtfertigung als Thierschützerin in Kreta, Ρίγα 1894) περιγράφονται κάποιοι από τους διοικητές του νησιού όπως ο Ιωάννης Σάββας πασάς, ο Τζεβάτ πασάς και ο Ιωάννης Φωτιάδης πασάς. Τον Δεκέμβριο του 1868, δύο μέρες μετά την άφιξή της στα

17 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ κεʹ Χανιά, είχε επισκεφθεί τον Βάμο, έδρα της υποδιοίκησης Σφακίων, όπου την φιλοξένησε ο Ιωάννης Σάββας. Την πρωτοβουλία για την εκδρομή εκείνη είχε ο οικοδεσπότης της Λεωνίδας Λυγκούνης. Μαζί με το ζεύγος Λυγκούνη, έναν γάλλο πλοίαρχο, δύο προξένους, τους γραμματείς και δραγουμάνους τους έφθασαν στον Βάμο μετά από 6 ώρες ιππασίας (Απολογία μιας ζωόφιλης, σ. 68). Η Schwartz παρομοιάζει τον Σάββα πασά με τον μουσικό και φίλο της Franz Liszt: «Ο διοικητής ήταν ευχάριστος και διασκεδαστικός. Ετοιμόλογος, με την καυστική ειρωνεία του και τις ενδιαφέρουσες ανεκδοτολογικές του αφηγήσεις, μόνο με τον αλησμόνητο Liszt μπορούσε να παραβληθεί». Ιδιαίτερα επαινετικά εκφράζεται για τον Τζεβάτ πασά, ο οποίος αντικατέστησε το 1891 τον Σακίρ πασά στη γενική διοίκηση: «Δύσκολο θα ήταν να βρει κανείς έναν πιο αξιαγάπητο, πιο εκλεπτυσμένο και μορφωμένο Τούρκο από τον Τζεβάτ πασά ο πασάς γοήτευε όλους όσους τον συναντούσαν» (Απολογία μιας ζωόφιλης, σ. 86). Γνώριζε επίσης καλά τον Ιωάννη Φωτιάδη πασά και μάλιστα είχε φιλοξενήσει δύο φορές τη σύζυγο και την κόρη του στο σπίτι της. Η σύζυγος Φωτιάδη, Μαρία Βογορίδη, ήταν κόρη του ηγεμόνα της Σάμου Στέφανου Βογορίδη ( ) και αδελφή της Άννας Κωνστ. Μουσούρου, την οποία η Schwartz γνώριζε από το Λονδίνο όπου ο Κωνσταντίνος Π. Μουσούρος είχε διατελέσει πρέσβης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Για το πρώτο της ταξίδι στην Κρήτη ο Μουσούρος την είχε εφοδιάσει με συστατική επιστολή προς τον Ισμαήλ πασά. Από τα πρώτα ταξίδια στην Κρήτη και τη στράτευσή της στην κρητική υπόθεση έως την αποχώρησή της από τη Ζωόφιλο Εταιρεία που με δική της πρωτοβουλία ιδρύθηκε, συνέβησαν πολλά, τα οποία άλλαξαν την κοσμοθεωρία και τη στάση της. Στο ταξίδι της προς τις ανατολικές επαρχίες της Κρήτης την άνοιξη του 1870 συναντά τον Μιχαήλ Κόρακα, στον οποίο χαρίζει φωτογραφία του Γαριβάλδη. Η ταξιδιώτισσα στέκεται με σεβασμό απέναντι στον οπλαρχηγό, τον ίδιο σεβασμό που διακρίνεται στην περιγραφή της συνάντησής της με τους συγκεντρωμένους πληρεξουσίους στη μονή Αρκαδίου τον Ιούλιο του Όταν στον επίλογο του παρόντος βιβλίου επιχειρεί να δώσει μία εικόνα των γεγονότων του 1889, του κομματικού φατριασμού και της πολιτικής αναταραχής, διακρίνει κανείς, αν όχι κάποια αμηχανία, οπωσδήποτε όμως μια τάση αποστασιοποίησης. Οι συμπάθειές της έκλιναν υπέρ των ενωτικών, ήδη από το πρώτο ταξίδι στην Κρήτη έχει συνταχθεί με την ιδέα

18 κϛʹ ΠΕΡΙΗΓΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ της ένωσης, πράγμα που δηλώνουν μεταξύ άλλων οι στενές επαφές της με το ρωσικό προξενείο, τον γενικό πρόξενο Σπυρίδωνα Δενδρινό και τον γραμματέα του προξενείου Κωνσταντίνο Βουλγαρίδη. Στην περιγραφή της Ελισάβετ Κονταξάκη, η οποία ανήκε στην ομάδα των αγγλόφιλων υποστηρικτών της βρετανικής προστασίας, είναι ενδεικτική η αποστροφή της Schwartz για την εχθρική στάση της Κονταξάκη απέναντι στους επαναστάτες, αλλά και για την τουρκοφιλία της. Στην Απολογία μιας ζωόφιλης διαφαίνεται ότι η διάκριση της συγγραφέως ανάμεσα σε Τούρκους και Έλληνες της Κρήτης, όπως τους χαρακτηρίζει, δεν εντάσσεται πια στο σχήμα καταπιεστή καταπιεζόμενου των πρώτων χρόνων. Μετά από 24 χρόνια διαμονής στην Κρήτη η Marie Espérance von Schwartz έχει βιώσει την πολύπλευρη καθημερινότητα, καλούς και φαύλους αξιωματούχους της διοίκησης, μουσουλμάνους ή χριστιανούς, έχει δει τις συνέπειες του τυφλού φανατισμού που καλλιεργούν η πολιτική και το συμφέρον ακόμη και μεταξύ ομοεθνών, έχει δημιουργήσει η ίδια φίλους και εχθρούς, εν συντομία έχει απομυθοποιήσει την εποχή και τον τόπο διαπιστώνοντας ότι στην Κρήτη υπάρχουν ελλείμματα πολιτισμού. Η συγγραφέας ταξίδεψε στο νησί για πρώτη φορά αναζητώντας τη «γνησιότητα» και την έλλειψη πολιτισμού για να ανακαλύψει μετά από σχεδόν τρεις δεκαετίες το άτοπο της παλιάς εκείνης κοσμοθεωρίας. ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ 1. Ταξίδια και ταξιδιωτική λογοτεχνία τον 19ο αιώνα «Στην εποχή μας δεν υπάρχει πια σοφολιογοτάτη που μία απλή βόλτα επάνω στο νερό να έχει κάνει και να μην έχει γεμίσει τόμους με καλαισθητική πολυλογία και τουριστικά φληναφήματα. Απόλυτα τρομακτικό να ταλαιπωρεί κανείς έτσι τη φύση και την τέχνη». Τάδε έφη Ferdinand Gregorovius στην κριτική του για κάποιο περιηγητικό βιβλίο (Deutsches Museum. Zeitschrift für Literatur, Kunst und öffentliches Leben 1 [1852], σ. 212), ο ίδιος αυτός Gregorovius που δεκατρία χρόνια αργότερα θα εξέφραζε τις επιφυλάξεις του για το επικείμενο ταξίδι της αγαπητής του Marie Espérance von Schwartz με προορι-

19 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ κζʹ σμό την Κρήτη. Ίσως κρυφά να σκεπτόταν με φόβο τις φιλολογικές συνέπειες του ταξιδιού! Στα μέσα του 19ου αιώνα η ταξιδιωτική λογοτεχνία ήταν πλέον αναγνωρισμένο είδος της ευρωπαϊκής γραμματείας, οι λογοτεχνικές ενασχολήσεις όμως των γυναικών ήταν θέμα υπό συζήτηση. Από τα ταξίδια προσκυνήματος του πρώιμου Μεσαίωνα προς τους Αγίους Τόπους, τη Ρώμη ή το Santiago de Compostela έως τα πρώτα οργανωμένα ταξίδια στα μέσα του 19ου αιώνα έχουν αλλάξει πολλά: στη νεότερη εποχή το ταξίδι δεν είναι πλέον το μέσο, αλλά έχει γίνει αυτοσκοπός. Από τον 16ο έως τον 18ο αιώνα, τις ανακαλύψεις των νέων χωρών και τη σταδιακή βελτίωση των τεχνικών και της ασφάλειας του ταξιδιού, ολοένα και περισσότερες κοινωνικές ομάδες αποκτούν πρόσβαση σε αυτή τη νέα εμπειρία. Στις καθιερωμένες περιηγήσεις των νέων ευγενών στον κόσμο της ευρωπαϊκής αριστοκρατίας, προστέθηκαν τα εμπορικά ταξίδια των αστών, οι αυξημένες μετακινήσεις τεχνιτών και μελών διαφόρων συντεχνιών που υποχρεώνονταν από το καταστατικό της συντεχνίας να περιπλανηθούν προς αναζήτηση εργασίας, το κύμα των μεταναστεύσεων από τον 17ο αιώνα, κυρίως από Αγγλία και Γαλλία προς βόρεια Αμερική. Από τον 18ο αιώνα τα ταξίδια εντός Ευρώπης δεν αποτελούσαν πια μονοπώλιο κάποιων κοινωνικών ομάδων, διότι η ταχυδρομική άμαξα προσέγγιζε τις μεγαλύτερες πόλεις και εκτελούσε τακτικά δρομολόγια. Ο ταξιδιώτης του 1750 χρειαζόταν δύο μέρες για να φτάσει από το Λονδίνο στο Cambridge, ενώ το 1820 μόλις επτά ώρες λόγω της χρήσης του μακαντάμ στην οδοποιία, το οποίο επέτρεπε στις νέες ελαφρότερες άμαξες να αναπτύσσουν ταχύτητα 12 χλμ. κατά μέσο όρο. Βέβαια, το άλογο και η οδοιπορία εξακολουθούσαν να αποτελούν σημαντικά μέσα μετακίνησης. Η πραγματική επανάσταση στην ιστορία των συγκοινωνιακών μέσων και του ταξιδιού ήταν η εφαρμογή της τεχνολογίας του ατμού, η εμφάνιση του σιδηροδρόμου και του ατμόπλοιου. Η πρώτη σιδηροδρομική γραμμή στην Αγγλία εγκαινιάσθηκε το 1825, στο Βέλγιο το 1835, στη Γερμανία, Γαλλία και Αυστροουγγαρία το Ακολουθούν μεγάλες αλλαγές στις θαλάσσιες συγκοινωνίες: τα ταξίδια δεν έχουν πια τη μορφή της ιδιωτικής γραπτής συμφωνίας ανάμεσα στον επιβάτη και στον πλοιοκτήτη, διότι νεοσύστατες ακτοπλοϊκές εταιρείες καθιερώνουν τα τακτικά δρομολόγια από τα μεγάλα ευρωπαϊκά λιμάνια. Όσον αφορά τα ελληνικά λιμάνια, η Αυστριακή Lloyd εγκαινιάζει τακτικά δρομολόγια το 1837, η γαλλική Messageries Nationales από το 1853 μετονο-

20 κηʹ ΠΕΡΙΗΓΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ μάζεται σε Messageries Impériales και από το 1871 Messageries Maritimes το 1851, ενώ ήδη από το 1838 γαλλικά πλοία των γραμμών Μασσαλία-Κωνσταντινούπολη και Μασσαλία-Αλεξάνδρεια προσέγγιζαν τη Σύρο. Από την πρώτη γραμμή της Αυστριακής Lloyd προς ελληνικά λιμάνια Τεργέστη-Κέρκυρα-Πάτρα-Πειραιάς-Σύρος-Σμύρνη-Κωνσταντινούπολη του 1837 προέκυψαν από τη δεκαετία του 1840 οι γραμμές Τεργέστη-Κωνσταντινούπολη και Τεργέστη- Σμύρνη-Κωνσταντινούπολη. Την περίοδο εκείνη τα ταξίδια της εταιρείας προς Πειραιά και Σύρο γίνονταν κάθε δεύτερη εβδομάδα, υπήρχε όμως και η γραμμή Τεργέστη-Αλεξάνδρεια επίσης κάθε 14 μέρες που περιλάμβανε Κέρκυρα, Χανιά, Πειραιά, Ναύπλιο και Θεσσαλονίκη στους ενδιάμεσους σταθμούς. Στο Λουτράκι και στο Καλαμάκι Κορινθίας οι εταιρείες διέθεταν πρακτορεία που εξυπηρετούσαν τη μεταφορά με άμαξες για τη μετεπιβίβαση των επιβατών. Τα εγκαίνια της διώρυγας της Κορίνθου έγιναν πολύ αργότερα, το 1893, αλλά και μετά τη διόρυξη του ισθμού τα πλοία των ξένων εταιρειών με προορισμό τον Πειραιά συνήθως περιέπλεαν την Πελοπόννησο. Ήδη από τη δεκαετία του 1850 παρατηρούμε μία «έκρηξη» δρομολογίων: η Αυστριακή Lloyd καλύπτει και τις εσωτερικές γραμμές των Ιονίων με δύο ταξίδια την εβδομάδα για κάθε νησί, ενώ πλοία με κατεύθυνση το Λουτράκι έπιαναν μία φορά την εβδομάδα εκτός Πάτρας και στον Άγιο Σώστη (Μεσολόγγι), στη Ναύπακτο, στο Αίγιο, στην Ιτέα (διάρκεια ταξιδιού έως τον Πειραιά 7 μέρες). Η ανεπάρκεια των ελληνικών γραμμών εσωτερικού και εξωτερικού ανάγκαζε τις ελληνικές κυβερνήσεις εκείνης της εποχής να υπογράφουν συμβάσεις με ξένες ατμοπλοϊκές εταιρείες. Μετά την ίδρυση της Εταιρείας Ελληνικής Ατμοπλοΐας (1857) τα λιμάνια του εσωτερικού εξυπηρετούνταν και από ελληνικά ατμόπλοια. Η Schwartz ταξίδεψε την πρώτη φορά (Δεκέμβριος 1865) με το πλοίο «Impératrice» των Messageries Impériales προς Κέρκυρα, με το ελληνικό ατμόπλοιο «Καρτερία» προς Λουτράκι, από το Καλαμάκι με άλλο ελληνικό πλοίο προς Πειραιά και από τον Πειραιά με το «Persia» της Αυστριακής Lloyd προς Χανιά. Η ταξιδιώτισσα χρειάσθηκε 27 μέρες για να φθάσει από την Αγκώνα στα Χανιά, αλλά το θαλάσσιο ταξίδι αυτό καθ εαυτό είχε διάρκεια έξι ημερών: επί δύο σχεδόν εβδομάδες βρισκόταν σε καραντίνα στην Κέρκυρα συν κάποιες μέρες παραμονής στους τόπους μετεπιβίβασης. Το δεύτερο ταξίδι (Νοέμβριος 1868) είχε αφετηρία το Brindisi όπου η Schwartz επιβιβάσθηκε στο ατμόπλοιο «Tirreno» της ιταλικής ακτοπλοϊκής εταιρείας Danavaro e Peirano