ΔΙΑΚΟΝΩΝΤΑΣ ΜΙΑΝ... ΑΛΛΗ ΕΛΛΑΔΑ. στη Γηραιά Αλβιώνα

Transcript

1 ΔΙΑΚΟΝΩΝΤΑΣ ΜΙΑΝ... ΑΛΛΗ ΕΛΛΑΔΑ στη Γηραιά Αλβιώνα Πρωτοπρεσβύτερος Αναστάσιος Δ. Σαλαπάτας Α) Οι Έλληνες στη διασπορά Η αλήθεια είναι ότι ο Ελληνισμός συνταυτίζεται με το ταξίδι, την έξοδο, την αλλαγή στον τόπο κατοικίας, την επιθυμία για γνωριμία με άλλους τόπους και λαούς. Κι αυτό δεν είναι σύγχρονο φαινόμενο. O Νομπελίστας ποιητής μας Γιώργος Σεφέρης αναφέρει χαρακτηριστικά, μέσα από το «Ημερολόγιο Καταστρώματος», πως «Το πρώτο πράγμα που έκανε ο Θεός είναι το μακρινό ταξίδι». Οι Έλληνες από αρχαιοτάτων χρόνων είχαν «μέσα στο αίμα» τους, όπως συνηθίζεται να λέγεται, τα ταξίδια και τις μετοικίσεις. Έτσι τους βρίσκουμε να ταξιδεύουν (συνήθως με πλοία) και να εμπορεύονται, αλλά επίσης και να κατοικούν για μεγάλα χρονικά διαστήματα, κάποτε και μόνιμα, σε διάφορες γωνιές της γης. Στη νεώτερη εποχή, ξεκινώντας από τα μέσα του 19ου αι., άρχισαν να μεταναστεύουν, κυρίως για οικονομικούς λόγους, και να μονιμοποιούνται σε κάποια συγκεκριμένα γεωγραφικά σημεία του πλανήτη μας, τα οποία ήταν περισσότερο ανεπτυγμένα από την Πατρίδα μας. Το σύνηθες στις περιπτώσεις αυτές ήταν κατ αρχάς να συναχθούν οι απόδημοι και να δημιουργήσουν μια οργανωμένη ομάδα, ίσως ένα σύλλογο, μέσω του οποίου διεκδικούσαν κάποια δικαιώματα από τις τοπικές διοικητικές αρχές. Έτσι, κατάφερναν να αποκτήσουν περιουσίες, κτίρια και οικόπεδα, πάνω στα οποία έκτιζαν Ιερούς Ναούς και Ελληνικά Σχολεία. Με τις ευλογίες της Εκκλησίας συστήνονταν Εκκλησιαστικές Κοινότητες και διορίζονταν οι πρώτοι ιερείς και δάσκαλοι. Εάν η Κοινότητα βρίσκονταν στην Ευρώπη, την Αμερική και την Αυστραλία θα βρίσκονταν υπό την δικαιοδοσία του σεπτού Οικουμενικού Πατριαρχείου, εάν δε ιδρύονταν στην Αφρική ήταν υπό την πνευματική κηδεμονία του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας. Οι μικρές και απομονωμένες Κοινότητες άρχισαν σιγά - σιγά να οργανώνονται καλύτερα και να ομαδοποιούνται σε τοπικές Επισκοπές και Μητροπόλεις. Η διαμόρφωση του απόδημου Ελληνισμού εκ των πραγμάτων φαίνεται πως είναι -ακόμα και σήμερα- σε διαρκή εξέλιξη. ~ 1 ~

2 Οι μετανάστες προέρχονται από όλα τα μέρη του ονομαζόμενου μητροπολιτικού Ελληνισμού (Ελλάδα, Κύπρο, Κωνσταντινούπολη, Μικρά Ασία και Βόρεια Ήπειρο) και φέρουν μαζί τους όλα εκείνα τα ιδιαίτερα στοιχεία που τους χαρακτηρίζουν. Στις χώρες υποδοχής που εντάχθηκαν λειτουργούν ως εκπρόσωποι και πρεσβευτές της αγαπημένης Πατρίδας μας, δείχνοντας με τη ζωή, το παράδειγμά τους, τα λόγια, τις πράξεις τους, τις γιορτές και τα ποικίλα έθιμά τους τι είναι ακριβώς και τι σημαίνει να είναι κανείς Έλληνας και Ορθόδοξος Χριστιανός. Στην Πατρίδα ο περισσότερος κόσμος δεν ψάλλει τον εθνικό μας ύμνο παρά μόνο στις εθνικές εορτές. Στην διασπορά οι απόδημοι ψάλλουν τακτικά, σε όλες τις εκδηλώσεις τους τον εθνικό μας ύμνο. Πολλοί τον σιγοψιθυρίζουν καθημερινά, ή τον σφυρίζουν στις εργασίες και στα σπίτια τους. Οι πόρτες και τα παράθυρα των αποδήμων πολλές φορές βάφονται στα γνωστά ελληνικά χρώματα, γαλάζιο ή μπλε. Επίσης στα παράθυρα που βλέπουν προς το δρόμο τοποθετούν καραβάκια, εικόνες, βότσαλα από τις θάλασσές μας και άλλα μικρά αντικείμενα που λειτουργούν ως μια έμεση διαφήμιση του πολυαγαπημένου, έως και «λατρεμένου», τόπου της καταγωγής τους. Αξίζει να αναφέρουμε οτι στη διασπορά ζουν μέχρι σήμερα απόγονοι μεγάλων και σπουδαίων ελληνικών οικογενειών, όπως των βυζαντινών Παλαιολόγων και Λασκαρέων, αλλά και άλλων κατοπινών, όπως των Μαυροκορδάτων, των οποίων ο τελευταίος εν ζωή απόγονος ζει στην Ουαλία (Δυτ. Βρετανία) και είναι σήμερα Αγγλικανός ιερέας. Ένα από τα μεγάλα κοινωνικά προβλήματα που αντιμετωπίζει σήμερα ο απόδημος Ελληνισμός είναι η αφομοίωση στις κοινωνίες όπου ζουν. Η αφομοίωση είναι μια ταχύτατη διαδικασία ενσωμάτωσης, η οποία επιταχύνεται ακόμα περισσότερο με τους μικτούς γάμους, οι οποίοι φαίνεται πως είναι πολλοί. Έτσι αρχίζει σταδιακά να δημιουργείται στη διασπορά μια άλλη κατηγορία Ελλήνων, η οποία δεν είναι κατά 100% Έλληνες, αλλά μόνο κατά ένα ποσοστό, που στην καλύτερη περίπτωση είναι 50%, ενώ μπορεί να είναι και λιγότερο. Για τον λόγο αυτό η ελληνική αυτοσυνειδησία, ιδιαίτερα στις νέες γενεές, που γεννούνται και ανατρέφονται στην ξένη, περνά σίγουρα μια κρίση. Οπωσδήποτε όμως θα πρέπει να αναφέρουμε, και μάλιστα με έμφαση και να εκφράσουμε και τον ειλικρινή θαυμασμό μας, για το γεγονός οτι οι απόδημοι φροντίζουν πολύ να κρατήσουν -όσον μπορούν πιο διακριτά- τα εθνικά και θρησκευτικά τους χαρακτηριστικά. Οι Εκκλησίες και οι Κοινότητές μας ακμάζουν, τα Ελληνικά Σχολεία (έστω κι αν λειτουργούν λίγες μόνο ώρες την εβδομάδα) είναι γεμάτα από ζωηρά ελληνόπουλα, τα οποία σπεύδουν να διδαχθούν την μητρική τους γλώσσα, όπως επίσης και ελληνική μουσική και ~ 2 ~

3 χορούς, αλλά και άλλα πατριδογνωσικά στοιχεία, όπως ελληνική ιστορία, μυθολογία, γεωγραφία και θρησκευτικά. Ο Ελληνισμός είναι οικουμενικός. Έτσι ήταν από πάντα. Δεν κλείνεται σε όρια και δεν περιορίζεται σε καλούπια. Είναι ένας ζωντανότατος οργανισμός, ο οποίος αναπτύσσεται και επεκτείνεται συνεχώς και έτσι θα κάνει εις τους αιώνας των αιώνων. Το ποιμαντικό έργο μας στη διασπορά είναι πάντα διττό: διακονία προς τους οικείους και μαρτυρία προς τους άλλους. Και τα δύο πραγματώνονται με πολλές δυσκολίες, λόγω των ιδιαίτερων συνθηκών της αποδημίας. Β) Των Ελλήνων οι Κοινότητες (ή Ενορίες) O σπουδαίος Έλληνας τραγουδοποιός Διονύσης Σαββόπουλος έχει γράψει, συνθέσει και τραγουδήσει ένα ωραίο τραγούδι, το οποίο μεταξύ άλλων περιέχει και τους παρακάτω στίχους: «Είτε με τις αρχαιότητες είτε με Ορθοδοξία των Eλλήνων οι Κοινότητες φτιάχνουν άλλο γαλαξία». Οι Έλληνες όπου κι αν βρέθηκαν, όπου κι αν μετανάστευσαν, στα παλιότερα αλλά περισσότερο στα νεώτερα χρόνια, δημιούργησαν Κοινότητες, ίδρυσαν οργανισμούς, εκκλησιαστικούς, εκπαιδευτικούς, πολιτιστικούς και άλλους, οι οποίοι φέρουν πάντα το ένδοξο όνομα της φυλής μας. Έτσι ο Ναός μας στη Βενετία ονομάζεται «Άγιος Γεώργιος των Ελλήνων», ενώ σε οποιοδήποτε άλλο μέρος του κόσμου η όποια οργάνωση Ελλήνων έχει ονομασία στην οποία απαραίτητο συστατικό είναι το επίθετο «ελληνικός» ή «ελληνική». Και βέβαια οι οργανωμένες αυτές ομάδες που αποκαλούνται Κοινότητες βασίζονται, όπως σωστά λέει και ο Διονύσης Σαββόπουλος, στις δύο μεγάλες αξίες, την Ορθοδοξία και το ελληνικό πνεύμα. Οι κατά περιοχές Ελληνικές ή Ελληνορθόδοξες Κοινότητες είναι σώματα που σαφώς εμπερικλείουν και την έννοια της Ενορίας, αλλά και αυτήν του ελληνικού πολιτιστικού οργανισμού, ο οποίος έχει στη φροντίδα του την ελληνική εκπαίδευση, την ελληνική φιλοξενία - φιλανθρωπία και πολλά πολιτιστικά στοιχεία, όπως π.χ. χορευτικούς συλλόγους. Είναι αλήθεια πως οι ελληνικοί χοροί αρέσουν πάρα πολύ στους απόδημους Έλληνες και μάλιστα στα ~ 3 ~

4 παιδιά, και αυτό το χρησιμοποιούμε πάντα ως ένα τρόπο προσέλκυσης παιδιών στο Ελληνικό Σχολείο της Κοινότητας. Η Κοινότητα είναι μια ευρεία έννοια, η οποία παραπέμπει και σε περιόδους ιδιαίτερα ταραχώδεις για τον Ελληνισμό. Αναφέρομαι κυρίως στα δύσκολα χρόνια της οθωμανικής σκλαβιάς, όπου λόγω της σκληρής εθνικής δοκιμασίας δεν ήταν δυνατόν να λειτουργούν πάντοτε ελεύθερα και απεριόριστα τα σχολεία, οι διάφοροι πολιτιστικοί και φιλανθρωπικοί οργανισμοί, ούτε άλλα ιδρύματα με εθνικό χαρακτήρα και περιεχόμενο. Έτσι οι περισσότερες πρωτοβουλίες των υπό κατοχή Ελλήνων βρίσκονταν υπό την ευγενική κηδεμονία και φροντίδα της τοπικής Εκκλησίας ή Ενορίας. Ανάλογα συμβαίνει και στην σύγχρονη ελληνική διασπορά, όπου οι περισότερες ελληνικές εκφράσεις, εκκλησιαστικές, εκπαιδευτικές, πολιτιστικές και άλλες, έχουν ως φορέα τους την Εκκλησία. Στα δίσεκτα χρόνια του τουρκικού ζυγού η δουλεία ήταν εξωτερική, οπότε οι δυστυχείς πρόγονοί μας υπόκεινταν στην καταπίεση των κατά περιοχές κρατικών αρχόντων, ή άλλων τοπικών διοικήσεων. Στα σημερινά χρόνια όμως ο απόδημος Ελληνισμός βρίσκει πολλές φορές τον εαυτό του υπόδουλο εσωτερικά και ψυχικά, και οι δεσμεύσεις του, σε επαγγελματικό, οικονομικό, κοινωνικό ή άλλο επίπεδο, είναι τόσο έντονες, που πολλές φορές αλλοιώνουν τον χαρακτήρα και την ταυτότητά του. Ο αγώνας του τώρα συνίσταται στο να κρατηθεί ελεύθερος στο πνεύμα, να παραμείνει εθνικά ομοιογενής (όσο αυτό είναι δυνατόν) και θρησκευτικά προσηλωμένος στην πίστη και πράξη της Ορθόδοξης Εκκλησίας μας. Κι εδώ έρχεται η Κοινότητα να διαδραματίσει ένα σπουδαίο ρόλο, αφού μπορεί να συμβάλλει στην απελευθέρωση του απόδημου Έλληνα από δεσμά και δυσκολίες. Η Κοινότητα του προσφέρει το απάνεμο λιμάνι, το ασφαλές καταφύγιο, την πολυπόθητη μητρική αγκαλιά. Έτσι ερμηνεύεται και η επωνυμία των κοινοτικών χώρων ως «ελληνικό νησί». Πολλοί απόδημοι, όταν εισέρχονται στους κοινοτικούς χώρους (εκκλησία, σχολείο, κοινοτική αίθουσα κ.ά.), αισθάνονται ότι αναπνέουν τον ελεύθερο και ζωογόνο αέρα της Ελλάδας. Κι αυτό τους δίνει δύναμη και κουράγιο, για να αντέξουν τη βασανιστική - πολλές φορές- καθημερινότητά τους. Γ) Ναός - Ο ομφαλός της Κοινότητας Η εκκλησιαστική ζωή, κέντρο της οποίας είναι πάντα ο Ελληνορθόδοξος Ναός, είναι δεδομένη πρακτική των Ελλήνων στη διασπορά. Αυτό είναι ένα βασικό στοιχείο της ζωής τους και του εβδομαδιαίου προγράμματός τους. Ο Ναός αποτελεί για τον μετανάστη την παρηγοριά του, το πνευματικό του αποκούμπι, το σταθερό σημείο αναφοράς του, τον χώρο όπου νιώθει να ορίζεται ~ 4 ~

5 και να προσδιορίζεται ως Έλληνας και χριστιανός, τον συνδετικό κρίκο που τον ενώνει με όλους τους ομογενείς και ομοπίστους του. Είναι αλήθεια πως η Ορθόδοξη Εκκλησία μας στη διασπορά προσέφερε και θα συνεχίσει και στο μέλλον να προσφέρει στον Έλληνα την ηρεμία και την ψυχική γαλήνη, κι επίσης την πνευματική ανάπαυση και την απαλλαγή του (όσο αυτό μπορεί να είναι δυνατό) από την πικρία του ξενιτεμού. Κι όταν αναφερόμαστε στην Ορθόδοξη Εκκλησία, πέρα από την Πίστη, την Παράδοση και την Θεολογία, εννοούμε κι αυτό που καταλαβαίνει ευκολώτερα ο κάθε Ομογενής, που είναι βέβαια ο Ναός της Κοινότητας, ο οποίος είναι μια μικρογραφία ολόκληρης της ζωής της Εκκλησίας μας. Στο Ναό ενώνονται όλες οι μεγάλες δυνάμεις της Ομογένειας. Οι μικροί και οι μεγάλοι, οι άνδρες και οι γυναίκες, τα μέλη και οι φίλοι, οι επισκέπτες από την Πατρίδα, οι κοντινοί και οι μακρινοί, οι αγέννητοι, οι αβάπτιστοι, οι δι ευλόγους αιτίες απολειφθέντες, αλλά και οι προαπελθόντες, έχουν όλοι τη δική τους θέση μέσα στο εκκλησιαστικό γίγνεσθαι του πνευματικού και λατρευτικού κέντρου της τοπικής Κοινότητας. Δυνάμεις έντονες, μεγάλες, ουσιαστικές, «αυτός ο κόσμος ο μικρός, ο μέγας» 1, που επικεντρώνουν και προσανατολίζουν την ύπαρξη και την παρουσία τους στο μυστήριο της κοινωνίας των προσώπων. Αξίζει να υπογραμμισθεί με έμφαση ότι ο Ναός της Κοινότητας προσελκύει Ομογενείς από μεγάλες αποστάσεις. Ούτως ή άλλως οι Κοινότητες (ή Ενορίες) της διασποράς (και μάλιστα στη Μεγ. Βρετανία) είναι πολύ πλατιές γεωγραφικά. Υπάρχουν άνθρωποι που ταξιδεύουν με το αυτοκίνητό τους, ή με τα μέσα μαζικής συγκοινωνίας, κάποτε για ώρες, μέχρι να φθάσουν στο Ναό. Αυτό δεν αφορά μόνο τους πιστούς, αλλά πολλές φορές συμβαίνει και με τους ιερείς και τους ιεροψάλτες, που κι εκείνοι χρειάζεται να μεταβούν σε μακρινές αποστάσεις και σε απομονωμένες μικρές ομάδες Ομογενών και αυτοχθόνων Ορθοδόξων για να τελέσουν τα Ιερά Μυστήρια. Το γεγονός ότι πολλοί Ομογενείς ζουν απομονωμένοι, και δεν συναντούν στη διάρκεια της εβδομάδας άλλους συμπατριώτες τους, δημιουργεί την ανάγκη για την ύπαρξη ενός χώρου συνάντησης, επικοινωνίας και ανανέωσης των δεσμών φιλίας, συνεννόησης και αγάπης μεταξύ τους. Δεν θα μπορούσε να υπάρξει καλύτερος τέτοιος τόπος από τον Ιερό Ναό, στον οποίο επιτυγχάνεται ταυτόχρονα η πνευματική και λειτουργική κοινωνία, αλλά και η κοινωνική και διανθρώπινη επικοινωνία και συνεργασία. Εκείνο που έχω παρατηρήσει είναι πως, ειδικά στην αρχή της όποιας Ακολουθίας τελούμε στο Ναό, οι εισερχόμενοι σ αυτόν σπεύδουν να χαιρετίσουν και να ανταλλάξουν λίγες λέξεις ή φράσεις με τους φίλους και γνωστούς, αφού μπορεί να έχουν πολλές ημέρες, κάποτε και εβδομάδες να 1 Οδυσσέα Ελύτη, Το Άξιον Εστί, Εκδ. Ίκαρος, 12 η έκδοση, 1979, σ. 15. ~ 5 ~

6 ομιλήσουν την ελληνική γλώσσα, και να συναναστραφούν με κάποιο συμπατριώτη, λόγω των μακρινών αποστάσεων, όπως προαναφέρθηκε. Στο ζήτημα αυτό, παρότι μπορεί να γίνεται κάποιος ενοχλητικός θόρυβος, δείχνουμε πάντα την απαιτούμενη κατανόηση και αγκαλιάζουμε φιλικά και αγαπητικά όλους τους Ομογενείς, με τις όποιες αδυναμίες τους, αφού οι συνθήκες ζωής τους είναι δύσκολες και ως εκ τούτου οι πνευματικές και κοινωνικές ανάγκες τους διογκώνονται. Ο Ναός, όπως και η Κοινότητα, αποτελούν βέβαια σταθερές και μόνιμες έννοιες και αξίες. Σε γεωγραφικό όμως και χωροταξικό επίπεδο δεν υπάρχει πάντα ανάλογη μονιμότητα. Δηλαδή, μια Κοινότητα μπορεί να υφίσταται μεν επίσημα ως οντότητα, αλλά ο Ναός της μπορεί κάποτε να μην βρίσκεται πάντα σε μια συγκεκριμένη διεύθυνση. Υπάρχουν Κοινότητες που χρησιμοποιούν ως προσωρινούς χώρους λατρείας διάφορους ετερόδοξους Ναούς, ή μπορεί ακόμα και να ενοικιάζουν κάποιες αίθουσες για την Κυριακάτικη λατρευτική σύναξη, που συνήθως έχουν τελείως διαφορετική χρήση τις υπόλοιπες ημέρες. Ένας αδελφός ιερέας στάλθηκε κάποτε από την Αρχιεπισκοπή Θυατείρων να τελέσει μια Θεία Λειτουργία σε μια απομακρυσμένη πόλη της Ανατολικής Αγγλίας. Οι υπεύθυνοι της τοπικής Κοινότητας τον ανέμεναν στο σιδηροδρομικό σταθμό και τον οδήγησαν σε ένα γυμναστήριο. Εκεί συστάθηκε η τοπική εκκλησία και τελέσθηκαν οι προγραμματισμένες Ιερές Ακολουθίες. Στο τέλος της λατρευτικής σύναξης ο ιερέας ανέφερε με έκδηλη συγκίνηση στο κήρυγμά του πως «εδώ που τις υπόλοιπες ημέρες έρχονται οι άνθρωποι της γύρω περιοχής για να γυμνάσουν το σώμα τους, ήλθαμε εμείς σήμερα να ασκήσουμε και να γυμνάσουμε τις ψυχές μας». Αυτή ήταν οπωσδήποτε η καλύτερη και πνευματικώτερη ερμηνεία που θα μπορούσε ποτέ να δοθεί σ εκείνη τη σημαντική εκκλησιαστική, λειτουργική αλλά και κοινωνική εμπειρία. Σε πολλές μακρινές περιοχές, ιδιαίτερα εκτός της μεγαλούπολης του Λονδίνου, οργανώνονται -άλλοτε μόνιμα κι άλλοτε πάλι προσωρινά- Κοινότητες και Ναοί, όπου δίνεται η ευκαιρία στους λιγοστούς πιστούς των γύρω μικρών πόλεων να συναντηθούν, να συμπροσευχηθούν και να αρχίσουν να οργανώνουν, με την ευλογία φυσικά της Αρχιεπισκοπής Θυατείρων, καινούργιους ενοριακούς πυρήνες. Η διαδικασία αυτή προφανώς δεν είναι εύκολη, ούτε μπορεί να ολοκληρωθεί σε σύντομο χρονικό διάστημα. Είναι όμως μια αυθεντικά εκκλησιαστική άσκηση πίστεως και αισιοδοξίας, μέσα από την οποία όλοι οι εμπλεκόμενοι, άτομα και φορείς, βγαίνουν πάντα πολύ ωφελημένοι πνευματικά. ~ 6 ~

7 Δ) Η διδασκαλική έδρα Παράλληλα με την Αγία Τράπεζα στις Κοινότητες της διασποράς διακονούμε κι άλλη μια «αγιασμένη τράπεζα», κι αυτή είναι η σχολική έδρα, η έδρα του εκπαιδευτικού. Ιερείς και δάσκαλοι στη διασπορά είμαστε εκ των πραγμάτων Απόστολοι του Ελληνισμού και της Ορθοδοξίας. Η Ομογένεια όπου γης, και ιδιαίτερα αυτή της Μεγ. Βρετανίας, έχει επενδύσει στο ονομαζόμενο Ελληνικό Παροικιακό ή Κοινοτικό Σχολείο όνειρα και ελπίδες, για ένα καλύτερο, πιο δημιουργικό και καρποφόρο μέλλον. Τα ελληνόπουλα δεύτερης, τρίτης, αλλά και άλλων γενεών, περικλείονται στην αγαπητική αγκαλιά του Ελληνικού Σχολείου, αναγεννούνται και πορεύονται στη ζωή ως γνήσια τέκνα του ελληνοχριστιανικού πολιτισμού. Στην Ομογένεια του Ηνωμένου Βασιλείου λειτουργούν συνολικά 86 σχολεία, 43 εντός και 43 εκτός Λονδίνου, με μαθητές (6.500 μαθητές εντός και μαθητές εκτός Λονδίνου) 2. Όμως είναι γνωστό ότι ένα σημαντικό ποσοστό των παιδιών της Ομογένειας (που κάποιοι το τοποθετούν γύρω στο 75%) δεν παρακολουθεί -δυστυχώς- μαθήματα στο Ελληνικό Σχολείο. Αυτό προβληματίζει πολύ τις εκκλησιαστικές, εκπαιδευτικές και κοινωνικές αρχές της Παροικίας. Όμως υπάρχουν αρκετοί και σημαντικοί λόγοι για την αποχή αυτή. Μερικοί από αυτούς είναι: οι μικτοί γάμοι, η μακρινή απόσταση από το σχολείο, οι ακατάλληλες κάποτε ώρες λειτουργίας του σχολείου, η ακαταλληλότητα των αιθουσών κ.ά. Το σχολικό κτήριο παραμένει πάντα ένα βασικό πρόβλημα των σχολείων μας στη Μεγ. Βρετανία. Δεν είναι λίγες οι φορές που μία ή και περισσότερες τάξεις του σχολείου στεγάζονται μέσα στον ίδιο το Ναό, θυμίζοντάς μας έτσι, και μάλιστα με αυθεντικό και ζωηρό τρόπο, την παράδοση του «κρυφού σχολειού» των σκοτεινών χρόνων της τουρκοκρατίας. Οι σχολικές εκδηλώσεις (εθνικές και θρησκευτικές εορτές, τελετή λήξης μαθημάτων κ.ά.) συνήθως λαμβάνουν χώρα μέσα στον Κοινοτικό Ιερό Ναό. Έτσι, καλλιεργείται και κατοχυρώνεται στα απόδημα παιδιά μας η ελληνορθόδοξη ταυτότητα και ψυχή. Άλλοτε οι Κοινότητες στην Αγγλία ενοικιάζουν, για λίγες ώρες την εβδομάδα, αίθουσες από τα καθημερινά κρατικά σχολεία για να γίνουν εκεί τα μαθήματα. Όταν κάποτε το Ελληνικό Σχολείο που διηύθυνα ενοικίασε για το Σαββατιάτικο τμήμα του κάποιες αίθουσες ενός τοπικού Αγγλικού Γυμνασίου, μεταξύ αυτών μας προσφέρθηκε και η αίθουσα της Γεωγραφίας. Εκεί οι μαθητές μας είδαν σε ένα τοίχο ένα νέο χάρτη της Ευρώπης, όπου το κράτος της π.γ.δ.μ. αναφερόταν ως «Μακεδονία». Οι μαθητές μας τότε, πλημμυρισμένοι από πατριωτικά συναισθήματα, έσβυσαν με μαρκαδόρο το όνομα αυτό. Την επόμενη 2 Τα στοιχεία αυτά προέρχονται από το Αρχείο της Κυπριακής Εκπαιδευτικής Αποστολής (ΚΕΑ) Μεγ. Βρετανίας. ~ 7 ~

8 εβδομάδα με κάλεσε ο Διευθυντής του Αγγλικού Γυμνασίου για να μου κάνει παρατήρηση για το θέμα αυτό. Στο ίδιο αυτό Γυμνάσιο, κάθε Σάββατο, οπότε χρησιμοποιούσαμε εμείς κάποιες αίθουσές του, γινόταν καθαρισμός και βάψιμο από μια ομάδα νεαρών πρώην μικρο-απατεώνων, οι οποίοι είχαν καταδικασθεί από τα ποινικά δικαστήρια, και αντί για φυλάκιση τους είχε δοθεί εντολή να προσφέρουν σε σχολεία και αλλού κοινωνικό έργο. Αυτοί, λοιπόν, ενοχλούσαν τους μαθητές και τις μαθήτριές μας, με αποτέλεσμα εμείς (διεύθυνση, εκπαιδευτικό προσωπικό, γονείς και άλλοι), να είμαστε σε μια διαρκή υπερένταση, επαγρύπνηση και εγρήγορση, για να προλάβουμε τυχόν δυσάρεστες εξελίξεις. Οι εκκλησιαστικές Κοινότητες έχουν ευτυχώς ιδιόκτητους χώρους, οι οποίοι χρησιμοποιούνται εκτός των άλλων και για τη σχολική - εκπαιδευτική δραστηριότητα. Αυτή είναι σαφώς η καλύτερη δυνατή λύση, αφού οι αίθουσες αυτές είναι μόνιμες αίθουσες του Ελληνικού Σχολείου. Στους τοίχους αυτών των αιθουσών μπορούν να τοποθετηθούν βιβλιοθήκες με ελληνικά βιβλία, διάφορα στολίδια και εθνικοθρησκευτικές παραστάσεις, ενώ οι μαθητές μπορούν να αναρτήσουν χάρτες, ζωγραφιές, άλλες εργασίες τους, καθώς επίσης και αφίσες με τοπία από την Πατρίδα, τα οποία λειτουργούν ως μια διαρκή πρόσκληση επικοινωνίας και γνωριμίας με τον τόπο καταγωγής. Αξίζει βέβαια να αναφερθεί πως τα σπουδαία αυτά ιδρύματα υπάρχουν και λειτουργούν χάρη στην εμπνευσμένη πρωτοβουλία, την αφοσίωση και την αγάπη που δείχνουν πάντα οι Ομογενείς μας. Αυτοί προσφέρουν, με πλουσιοπάροχη γενναιοδωρία, χρήματα, από το περίσσευμα ή το υστέρημά τους, αλλά επίσης και προσωπικό έργο, ανεκτίμητης -πραγματικά- σημασίας και αξίας, έργο που έχει σαφή αναφορά σε σύνολο τον Οικουμενικό Ελληνισμό και την πολιτισμική του πορεία, κι όχι μόνο σε ένα μικρό τμήμα του 3. Η κτηριακή και λοιπή υποδομή είναι οπωσδήποτε σημαντική, αλλά μεγάλη αξία έχει πρώτα και πάνω απ όλα ο άνθρωπος. Εν προκειμένω ο μαθητής και ο δάσκαλος. Η διαλεκτική που αναπτύσσεται μεταξύ των δύο αυτών προσώπων είναι από αρχαιοτάτων χρόνων η βάση της προόδου στη ζωή και την κοινωνία. Ας ενθυμηθούμε και την αρχαία ελληνική ρήση: «το ζην οφείλω στους γονείς μου, ενώ το ευ ζην στους δασκάλους μου». Ως δάσκαλοι στα σχολεία μας στη Μεγ. Βρετανία είναι εκπαιδευτικοί που αποστέλλονται από την Ελλάδα και την Κύπρο, άλλοι ωρομίσθιοι δάσκαλοι που διορίζονται από τις κατά τόπους σχολικές επιτροπές και βέβαια και οι προσοντούχοι ιερείς μας, οι οποίοι έχουν πάντα δυναμική και ευεργετική - 3 π. Αναστασίου Δ. Σαλαπάτα, Η Ελληνική Ομογένεια της Μεγάλης Βρετανίας, Αθήνα 1996, σ. 22. ~ 8 ~

9 πνευματικά- παρουσία και συμμετοχή στη σχολική ζωή, ιδιαίτερα των Ελληνικών Σχολείων που ιδρύονται από τις εκκλησιαστικές Κοινότητες. Η «αγιασμένη» διδασκαλική έδρα διακονείται πάντα από έμπειρους και αφοσιωμένους κληρικούς και λαϊκούς εκπαιδευτικούς, ενώ διακονεί με τη σειρά της την ελπιδοφόρα νεολαία της ελληνικής διασποράς, με πολύπλευρο και πολυδιάστατο στόχο, που κυρίως αναφέρεται, εκτός από την διατήρηση των κυριώτερων στοιχείων της ελληνορθόδοξης ιδιοπροσωπίας και ταυτότητας, και στην παραγωγή ελληνορθόδοξου πολιτισμού όπου γης. Ε) Υπέρ ασθενούντων Μια κρύα νύχτα του χειμώνα κτύπησε το τηλέφωνο, στις 3 το πρωΐ. Συνήθως όταν κουδουνίζει το τηλέφωνο τέτοια ώρα πάντα σκέφτομαι πως... δεν είναι για καλό. Έτσι, πριν να το σηκώσω, κάνω πάντα το σημείο του σταυρού. Και όντως, από την άλλη άκρη της γραμμής ακούστηκε μια ανήσυχη γυναικεία φωνή. Μου μίλησε απλά και παρακλητικά. Αναφερόταν στη μητέρα της, η οποία νοσηλευόταν στο τοπικό Γενικό Νοσοκομείο και σύμφωνα με τους γιατρούς είχε μόνο λίγες ώρες ζωή. Έρριξα πολύ νερό στο πρόσωπό μου για να ξυπνήσω καλά και αφού πήρα μαζί μου τα απαραίτητα αναχώρησα για το Νοσοκομείο. Άφησα το αυτοκίνητό μου στο χώρο στάθμευσης και περπάτησα με βήμα γοργό στους γνώριμους διαδρόμους του μεγάλου Νοσοκομείου. Έφθασα στο τμήμα που μου είχαν αναφέρει στο τηλέφωνο και βρήκα χωρίς δυσκολία τον ατομικό θάλαμο, τον οποίο είχαν ευγενικά παραχωρήσει στην ασθενή οι νοσηλευτικές αρχές της πτέρυγας, όπως πάντα συνηθίζουν να κάνουν στην Αγγλία, στις περιπτώσεις εκείνων που βρίσκονται σε πορεία αναχώρησης. Όταν μπήκα στο θάλαμο, όπου ο φωτισμός ήταν χαμηλός, βρήκα τις δύο θυγατέρες της ασθενούς να στέκονται στις δύο πλευρές του κρεβατιού. Τα πρόσωπά τους ήταν γεμάτα ανησυχία και φόβο. Η ασθενής, κυρία μεγάλης ηλικίας, είχε κλειστά τα μάτια. Της μίλησα απαλά. Ανέφερα το όνομά μου και ότι θα μπορούσα να κάνω μια προσευχή γι αυτήν και ίσως αν ήθελε θα μπορούσε να μεταλάβει των Αχράντων Μυστηρίων. Ξαφνικά, εκεί που όλα ήταν ήρεμα, μέσα στην ησυχία της νύχτας, η ασθενής άνοιξε τα μάτια της με ζωηρό ύφος, με κοίταξε σαν να ήθελε να με κατακεραυνώσει και μου μίλησε απαξιωτικά, ερωτώντας με τι δουλειά είχα να βρίσκομαι εκεί και ποιός με προσκάλεσε, τονίζοντάς μου ότι δεν χρειαζόταν τίποτε από εμένα. Έμεινα με το στόμα ανοικτό. Η ασθενής σε λίγες ώρες ανεχώρησε από τη σκηνή του βίου τούτου! ~ 9 ~

10 Ετούτο το περιστατικό με σημάδεψε βαθιά. Με έκανε να σκεφθώ πολύ για το ρόλο και τη διακονία μας στα Νοσοκομεία. Θυμήθηκα και τις προτροπές των τακτικών Εφημερίων του εν λόγω Νοσοκομείου, οι οποίοι όταν μου παρέδιδαν το διοριστήριο έντυπο του έκτακτου Ορθόδοξου εφημερίου, μου τόνισαν με έμφαση ότι θα έπρεπε να είμαι πολύ προσεκτικός στην προσέγγιση και επικοινωνία με τους ασθενείς και πως δεν θα έπρεπε να θεωρήσω αυτονόητη την αποδοχή μου από αυτούς, επειδή τυπικά είμαι ο ιερέας τους. Από την κοινωνική παρατήρηση γνωρίζουμε επίσης πως οι Έλληνες συνήθως δεν επιθυμούν να δουν τον ιερέα όταν ασθενούν. Για την ιστορία, αξίζει να σημειώσουμε ότι οι ΡωμαιοΚαθολικοί είναι ακριβώς της αντίθετης άποψης. Οι συγγενείς όμως επιμένουν να καλέσουν τον ιερέα, ιδιαίτερα όταν ο ασθενής είναι ετοιμοθάνατος, συνήθως χωρίς την σύμφωνη γνώμη του. Τότε είναι που δημιουργούνται κάποια ιδιαίτερα ζητήματα, που χρειάζεται αρκετή «τέχνη» για να αντιμετωπισθούν επιτυχώς. Σε αντίθεση με το παραπάνω περιστατικό, το οποίο δεν είναι δυστυχώς η μοναδική αρνητική στιγμή στην 25-χρονη διακονία μου στα Νοσοκομεία, αξίζει να αναφέρω την άκρως συγκινητική επικοινωνία που είχα με έναν γέροντα ναυτικό, ο οποίος ξέμπαρκος στη ξένη γη και ευρισκόμενος στο τελευταίο στάδιο της επάρατης νόσου, αναπολούσε τις θαλασσινές δραστηριότητες και την περιπετειώδη ναυτική ζωή του. Δεν είχε θρησκεύσει συστηματικά στη ζωή του, όπως φάνηκε από την κουβέντα μας. Όμως, όταν κάναμε μια ήρεμη στάση στην φιλική μας επικοινωνία και είπαμε να προσευχηθούμε μαζί, τα δάκρυα έτρεχαν από τα μάτια του σαν ποτάμι και η συγκίνηση μας πλημμύρισε και τους δύο. Σε λίγες ημέρες αναχώρησε για το μεγάλο ταξίδι. Η αγγλική κοινωνία, στην οποία βρίσκομαι και υπηρετώ για ένα τέταρτο του αιώνα, είναι ως γνωστόν πολυπολιτισμική και πολυθρησκευτική. Οι εφημέριοι (chaplains) στα μεγάλα Νοσοκομεία είναι συνήθως διαφόρων δογμάτων. Άλλοι είναι έμισθοι (πλήρους ή μερικής απασχόλησης) και άλλοι άμισθοι και εθελοντές. Συνήθως βέβαια, ο προϊστάμενος των τακτικών εφημερίων είναι ο Αγγλικανός ιερέας, λόγω του ότι η Αγγλικανική Κοινωνία είναι η επίσημη χριστιανική Ομολογία στην Αγγλία. Αξίζει στο σημείο αυτό να αναφερθεί πως στην Αγγλία, κατά τις ημέρες του Πάσχα -τον Απρίλιο 2010, συνέβη ένα ιδιαίτερα αρνητικό και συνταρακτικό γεγονός, αναφορικά με τη χριστιανική ταυτότητα και την έκφρασή της μέσα στο χώρο των Νοσοκομείων. Μια νοσοκόμα (η Shirley Chaplin) πέρασε από ένα Εργατικό Δικαστήριο (Employment Tribunal), στο οποίο αντιμετώπισε τους εργοδότες της, από Νοσοκομείο του Έξετερ της Νότιας Αγγλίας, γιατί πριν από λίγο καιρό της ζήτησαν να βγάλει τον επιστήθιο σταυρό που φορούσε κι εκείνη αρνήθηκε. Το Νοσοκομείο τότε την υποχρέωσε να πάψει να εργάζεται στους θαλάμους των ασθενών, γιατί φορώντας τον σταυρό παραβίαζε τους ~ 10 ~

11 κανονισμούς υγείας και ασφάλειας του Νοσοκομείου. Την μετέθεσαν δε σε γραφειοκρατική εργασία. Εκείνη θεώρησε πως η συμπεριφορά αυτή των εργοδοτών της ήταν στην ουσία απαράδεκτη και επιθετική ενάντια στην χριστιανική της ταυτότητα. Έτσι, κατήγγειλε το Εθνικό Σύστημα Υγείας και προχώρησε σε ένδικα μέσα. Η νοσοκόμα είχε τον σταυρό αυτό στο λαιμό της από την ημέρα του χρίσματός της και τον φορούσε στην εργασία της για 31 ολόκληρα χρόνια, μέχρι που πριν λίγο καιρό της ζητήθηκε να τον βγάλει. Η ίδια ερμήνευσε την εντολή του Νοσοκομείου ως επίθεση ενάντια στην χριστιανική της πίστη. Αντέδρασε μάλιστα αναφέροντάς πως δύο μουσουλμάνες ιατροί που εργάζονταν στο ίδιο Νοσοκομείο φορούσαν μαντήλες στο κεφάλι χωρίς να ενοχλείται το νοσοκομειακό κατεστημένο. Όταν ξεκίνησε η δίκη οι δικαστές ζήτησαν από την κατηγορουμένη «να προσκομίσει αποδείξεις ότι οι χριστιανοί φορούν επιστήθιο σταυρό, ο οποίος είναι ορατός από τους άλλους ανθρώπους»!!! Όταν το διάβασα στις καθημερινές εφημερίδες της Αγγλίας αναρωτήθηκα από ποιό πλανήτη άραγε να ήλθαν οι δικαστές αυτοί στην Αγγλία, για να εκδικάσουν την υπόθεση αυτή. Τελικά το δικαστήριο έβγαλε την απόφασή του, σύμφωνα με την οποία το Νοσοκομείο έκανε καλά που απαίτησε από τη νοσοκόμα να μην φορά το σταυρό στο λαιμό της. Σύμφωνα με τη νομική ορολογία η νοσοκόμα «έχασε την υπόθεση της θρησκευτικής διάκρισης». Το δικαστήριο αποφάσισε επίσης πως το να φορά κανείς το σταυρό του δεν είναι απαίτηση της χριστιανικής πίστης («wearing the inch-long symbol was not a mandatory requirement of Shirley Chaplin s faith»). Ο Αγγλικανός Αρχιεπίσκοπος του Κάντερμπουρυ, Δρ. Rowan Williams, ο οποίος μάλιστα είναι και ιδιαίτερα φιλορθόδοξος, μίλησε για το θέμα αυτό στο Πασχαλινό του κήρυγμα, και χαρακτήρισε την στάση των εργοδοτών της νοσοκόμας ως «ξυλοκέφαλη γραφειοκρατική ανοησία» 4. Η ίδια η κα. Chaplin, χρησιμοποιώντας μάλιστα και επίκαιρη ορολογία, ανέφερε χαρακτηριστικά πως αισθάνεται ότι «σταυρώθηκε από το σύστημα», πως «οι χριστιανοί θα φοβούνται από δω και πέρα να αναφέρονται στον εργασιακό τους χώρο σε θέματα της πίστης τους» και πως το αποτέλεσμα της δίκης σημαίνει μια «πολύ κακή ημέρα για τον Χριστιανισμό». Μέσα σε τέτοιες, λοιπόν, συνθήκες, γοργότατα εξελισσόμενες προς το χειρότερο, έρχεται ο Ορθόδοξος (αλλά και ο κάθε άλλος) εφημέριος, τακτικός ή εθελοντής, να ασκήσει την ποιμαντική του φροντίδα. Οι πιο έμπειροι και βέβαια οι μόνιμοι εφημέριοι των Νοσοκομείων στην Αγγλία μας τονίζουν πως η ποιμαντική αυτή φροντίδα θα πρέπει να είναι μια μεγάλη, φιλική και ειλικρινής 4 Michael Seamark, It is a very bad day for Christianity, Daily Mail, 7 April 2010, p. 5. ~ 11 ~

12 αγκαλιά, που θα πρέπει να εσωκλείει μέσα της όχι μόνο τους ασθενείς, αλλά και το προσωπικό του Νοσοκομείου: ιατρικό, νοσηλευτικό, διοικητικό και λοιπούς υπαλλήλους. Εμένα προσωπικά μου έχει γίνει ρουτίνα να με σταματούν, πολλοί και διάφοροι, υπάλληλοι και άλλοι, στους διαδρόμους των Νοσοκομείων που επισκέπτομαι, και να μου ζητούν να τους μεταδώσω κάποια ευχή και ευλογία («Bless me, Father»). Στην δική μας περίπτωση στην Αγγλία έχουμε να αντιμετωπίσουμε και τους επισκέπτες ασθενείς, οι οποίοι κατακλύζουν τα Νοσοκομεία του Ηνωμένου Βασιλείου ερχόμενοι από την Ελλάδα και την Κύπρο. Αυτό είναι συνήθως το μεγάλο θέμα για εμάς στην Αγγλία. Οι συμπατριώτες μας που καταφθάνουν στην Αγγλία σηκώνουν συνήθως τον σταυρό μιας βαρύτατης ασθένειας, που δεν μπορεί να αντιμετωπισθεί στην Πατρίδα. Παλαιότερα, πριν την ίδρυση του Ωνασείου Νοσοκομείου στην Αθήνα, στο Λονδίνο υπήρχαν Νοσοκομεία με ολόκληρες πτέρυγες με μόνο Έλληνες ασθενείς, οι οποίοι κατέφθαναν στη μεγαλούπολη αυτή για διάφορα καρδιακά νοσήματα. Τα προβλήματα στις περιπτώσεις των ασθενών που έρχονται στην Αγγλία για θεραπεία, αποκατάσταση, χειρουργικές επεμβάσεις, ή απλά για εξετάσεις, είναι πολλαπλά. Ας αναφέρουμε ενδεικτικά μερικά μόνο από αυτά: 1. Οικονομικά (Δεν επαρκούν πάντα τα χρήματα που φέρνουν μαζί τους) 2. Επικοινωνία με γιατρούς και νοσηλευτές (Πολλοί δεν μιλούν την αγγλική γλώσσα. Αυτό είναι μεγάλο θέμα, ιδιαίτερα όταν οι γιατροί θέλουν να πουν στον ασθενή την ακριβή διάγνωση, η οποία μπορεί να είναι απαισιόδοξη) 3. Διατροφή (Οι Έλληνες ασθενείς δεν τρώνε εύκολα τα φαγητά στο αγγλικό Νοσοκομείο) 4. Διαμονή εκτός Νοσοκομείου (Μετά την εγχείρηση συνήθως ο γιατρός συστήνει στον ασθενή να βγει από το Νοσοκομείο και να τον επισκεφθεί μετά από λίγες ημέρες. Έτσι, υπάρχει ανάγκη για να κανονισθεί φιλοξενία) 5. Εκπαιδευτική / σχολική μέριμνα για ασθενείς - παιδιά (Πολλά παιδιά που ταλαιπωρούνται με χρόνιες ασθένειες χάνουν πολλά μαθήματα από το σχολείο τους. Έτσι, προσπαθούμε, με την βοήθεια των δύο Εκπαιδευτικών Αποστολών, Ελλάδας και Κύπρου, να αντιμετωπίσουμε το θέμα) Στις περιπτώσεις αυτές ο εφημέριος οργανώνει και θέτει σε εγρήγορση την Ελληνική Ομογένεια (ιδιαίτερα τις Βοηθητικές Αδελφότητες Κυριών των Ελληνορθοδόξων Κοινοτήτων μας) για την αντιμετώπιση των θεμάτων αυτών. Αξίζει εδώ να τονίσει κανείς την τεράστια προσφορά των «μυροφόρων» αυτών γυναικών, οι οποίες ως συνεργάτριες και συμπαραστάτριες του εφημερίου στο έργο του, καταθέτουν απλόχερα -στην υπηρεσία των ασθενών- το χρόνο τους, την καλή τους διάθεση και βέβαια και πολλά χρήματα, για να εξυπηρετηθούν οι ~ 12 ~

13 πολλές και ποικίλες ανάγκες, ιδιαίτερα εκείνων που έρχονται για νοσηλεία από την Πατρίδα. Το τελευταίο διάστημα δε, αυξάνονται κατακόρυφα οι ομόδοξοί μας, που προέρχονται από Βαλκανικές ή άλλες Ανατολικές χώρες, οι οποίοι χρειάζονται κι εκείνοι ανάλογη συμπαράσταση με τους συμπατριώτες μας. Κι αυτούς τους αντιμετωπίζουμε και τους διακονούμε με το ίδιο ακριβώς πνεύμα, όπως και τους «δικούς» μας. Όταν ο εφημέριος επισκέπτεται τους ομοδόξους του ασθενείς στο Νοσοκομείο, λόγω ακριβώς αυτής της πολυπολιτιστικότητας και της πολυθρησκευτικότητας της αγγλικής κοινωνίας, βρίσκεται πολλές φορές ενώπιον μεγάλων πνευματικών και ψυχολογικών αναγκών άλλων ασθενών, ετεροδόξων ή ακόμα και ετεροθρήσκων. Οι αυστηροί Ορθόδοξοι αδελφοί μας θα αναρωτηθούν τι μας αφορούν εμάς οι μη Ορθόδοξοι. Κάποτε όμως χρειάζεται να αντιμετωπίζουμε κλήσεις και από αυτούς. Δύο συνήθεις περιπτώσεις είναι οι εξής: Μικτοί γάμοι (Το Ορθόδοξο μέλος της συζυγίας μας ζητάει πολλές φορές να συμπαρασταθούμε στην περίπτωση ασθένειας του μη Ορθόδοξου) Ασθενείς στον ίδιο θάλαμο με ομοδόξους μας (Κάποτε αντιμετώπισα την περίπτωση κυρίας, που νοσηλεύονταν δίπλα από Ορθόδοξη ασθενή, της οποίας ο σύζυγος, που νοσηλεύονταν σε άλλο Νοσοκομείο, είχε πεθάνει λίγο ενωρίτερα. Οι νοσοκόμοι της πτέρυγας μου ζήτησαν να της συμπαρασταθώ) Στην Αγγλία, επίσης, που είναι μια χώρα όπου οι νόμοι και οι κανονισμοί φυλάσσονται με θρησκευτική ευλάβεια, ο ασθενής έχει το δικαίωμα να δεχθεί ως επισκέπτη όποιον εκείνος επιθυμεί. Είναι αυτό που ονομάζουν προνόμιο και δικαίωμα (prerogative) του ασθενούς. Όταν πρωτοδιορίσθηκα στο Νοσοκομείο που διακονώ, μου είπαν να επισκέπτομαι μόνο αυτούς που έχουν δηλώσει συγκεκριμένα το θρήσκευμά τους. Έχοντας πρόσβαση στον απόρρητο κατάλογο των ασθενών βρήκα ασθενή με ελληνικό όνομα, που δεν είχε όμως δηλώσει το θρήσκευμα. Αποφάσισα να τον επισκεφθώ και τελικά διαπίστωσα πως ήταν Μάρτυς του Ιεχωβά! Επισκεπτόμενος άλλον ασθενή, με απέτρεψε η προϊσταμένη νοσοκόμα να τον δω, γιατί είχε σαφείς εντολές από αυτόν να μην αφήσει κανένα να τον ενοχλήσει. Στην Ορθόδοξη Παράδοση, όταν κάποιος βρίσκεται σε πορεία αναχώρησης από τον πρόσκαιρο τούτο κόσμο, συνηθίζουμε, με τη σύμφωνη γνώμη του ιδίου, να του προσφέρουμε -ως τελευταίο μεγάλο εφόδιο και φάρμακο αθανασίας- την Θεία Κοινωνία. Βέβαια, ως γνωστόν, δεν υπάρχει τίποτα ιδανικό και εύκολο πάνω στον πλανήτη γη. Έτσι, παρατηρούμε πολλές ~ 13 ~

14 φορές τους συγγενείς να καλούν εκείνοι τον ιερέα, χωρίς τη σύμφωνη γνώμη του ασθενούς, «για να μην πάει ακοινώνητος» ο δικός τους άνθρωπος, όπως λένε. Ο ιερέας καταφθάνει βέβαια, με πνεύμα πλήρους αφοσίωσης και με διάθεση εξυπηρέτησης των πνευματικών αναγκών του ασθενούς, αλλά σε πολλές περιπτώσεις βρίσκεται ενώπιον μεγάλων εμποδίων. Κάποτε ο ασθενής δεν έχει κοινωνήσει των Αχράντων Μυστηρίων για πολλά χρόνια και δεν έχει θρησκευτικές εμπειρίες. Σε τέτοιες περιπτώσεις αρνείται να κοινωνήσει. Άλλοτε είναι ετοιμοθάνατος, χωρίς συνείδηση. Οι συγγενείς υποβάλλουν τον ιερέα σε μεγάλη πίεση να κοινωνήσει τον ασθενή, ενώ εκείνος βρίσκεται σε καταστολή. Έχουμε επίσης τους ασθενείς που πάσχουν από τη νόσο του Αλτσχάϊμερ, οι οποίοι -όταν βρίσκονται σε προχωρημένο στάδιο- δεν έχουν συνείδηση. Τέλος δε, έχουμε τους ασθενείς που βρίσκονται σε μηχανική υποστήριξη. Οι συγγενείς θέλουν κάποτε να βγάλουν τους σωλήνες από το στόμα, για να μεταλάβει ο άνθρωπός τους, οι νοσηλευτές αρνούνται κι ο ιερέας βρίσκεται σε πολλή δύσκολη θέση. Και βέβαια σε όλα αυτά τα θέματα δεν υπάρχουν ποτέ εύκολες λύσεις. Από τις υποστηρικτικές προς τον ασθενή επιστήμες γνωρίζουμε πως αυτός έχει πάντα ιδιαίτερη ψυχολογία και για τούτο απαιτείται διακριτική φροντίδα και «τέχνη» στην επικοινωνία μαζί του. Συνήθως ο ιερέας, από την φύση του λειτουργήματός του, έστω κι αν δεν έχει ειδικές γνώσεις στον τομέα αυτό, έχει όμως ασκηθεί στον τομέα της επικοινωνίας και μπορεί να αντιμετωπίσει με λεπτότητα και με διάκριση τον ασθενή και τους συγγενείς που τον περιτριγυρίζουν. Όμως, ενώ ο ιερέας μπορεί να γνωρίζει, θεωρητικά ή εμπειρικά, πως να προσεγγίσει τον ασθενή, θα πρέπει να προσεχθεί ιδιαίτερα το ζήτημα των συνεργατών του. Ποιός θα πάει μαζί με τον εφημέριο, ή στη θέση του, είναι μεγάλο θέμα. Λόγω του ειδικού αυτού δεδομένου, της ιδιαιτερότητας δηλαδή της ψυχολογίας του ασθενούς, χρειάζεται μεγάλη προσοχή στην επιλογή των συνεργατών. Τελικά, αξίζει να αναφέρουμε πως δύο στοιχεία είναι ιδιαίτερα σημαντικά, σε πνευματικό επίπεδο, η προσοχή και η προσευχή, τα δύο «π», όπως λέμε κάποτε. Όταν τα έχουμε αυτά, μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι και με την βοήθεια του Αγίου Θεού, θα φέρνουμε σε πέρας το ιδιαίτερο έργο μας. ΣΤ) Μικτοί γάμοι Το θέμα των μικτών γάμων είναι σαφώς ένα μεγάλο και σημαντικό κεφάλαιο στο βιβλίο του απόδημου Ελληνισμού. Πολλές φορές βρίσκεται στο κέντρο των συζητήσεων και της έρευνας, σχετικά με τους αποδήμους. Όμως θα ~ 14 ~

15 πρέπει να υπογραμμισθεί με έμφαση το γεγονός ότι και ο μητροπολιτικός Ελληνισμός έχει ανάλογες εμπειρίες και βιώματα, αφού η μετακίνηση των πληθυσμών είναι ένα σύνηθες πια κοινωνικό φαινόμενο στην εποχή μας, ιδιαίτερα μάλιστα μέσα στα γεωγραφικά όρια της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αξίζει, στο σημείο αυτό, να ορίσουμε κατ αρχάς τον όρο «μικτοί γάμοι», για να καταστεί απολύτως ξεκάθαρο το αντικείμενο αναφοράς μας. Με τον όρο, λοιπόν, αυτό, εννοούμε δύο κατηγορίες γάμων: Τους γάμους μεταξύ αλλογενών (ή αλλοεθνών), π.χ. μεταξύ ενός Έλληνα και μιας Αγγλίδας. Τους γάμους μεταξύ ετεροδόξων, π.χ. μεταξύ ενός Ορθοδόξου χριστιανού και μιας Αγγλικανής, ή ακόμα και μεταξύ ετεροθρήσκων, π.χ. μεταξύ ενός Ορθοδόξου χριστιανού και μιας μωαμεθανής. Βέβαια αυτό τον τελευταίο τύπο γάμου, επειδή κινείται μεταξύ διαφορετικών θρησκειών, δεν τον ιερολογεί η Ορθόδοξη Εκκλησία μας. Το ζήτημα των μικτών γάμων δεν είναι καινούριο στη δυοχιλιόχρονη ζωή και Παράδοση της Εκκλησίας μας. Αντίθετα, είναι ένα από τα θέματα με τα οποία ασχολήθηκαν οι Άγιοι Απόστολοι 5 και οι Θεοφόροι Πατέρες από πολύ ενωρίς. Η επίσημη και Κανονική Παράδοση της Εκκλησίας μας ήταν για πολλούς αιώνες αντίθετη με τους μικτούς γάμους. Συγκεκριμένοι Κανόνες, όπως ο 10ος και ο 31ος της Συνόδου της Λαοδικείας, ο 21ος της Συνόδου της Καρθαγένης, ο 14ος της Δ Οικουμενικής Συνόδου και ο 72ος της Πενθέκτης, απαγορεύουν αυστηρά τους μικτούς γάμους, προβλέποντας πνευματικές ποινές για τους παραβάτες 6. Η αντίθεση της Ορθόδοξης Εκκλησίας στο φαινόμενο των μικτών γάμων δεν είχε αναφορά τόσο στην εξωτερική ή τυπική θεώρηση του γάμου, όσο στην ουσία του μυστηρίου και στον τρόπο της τελετουργίας του. Η ουσία του μυστηρίου βέβαια σχετίζεται με τη σύναψη μιας οντολογικής σχέσης κοινωνίας του ζευγαριού, η οποία (όταν το ζευγάρι αποτελείται από Ορθόδοξα μέλη) έχει τη δυνατότητα να μεταλλαγεί και να μετουσιωθεί στην πραγματικότητα της Βασιλείας του Θεού 7. Όταν όμως πρόκειται για μικτό γάμο (μεταξύ ετεροδόξων) αυτή η μετουσίωση στην πραγματικότητα της Βασιλείας του Θεού αποτελεί μονάχα κούφιο, κενό, ή φιλοσοφικό λόγο, αφού η εμπειρία και η πίστη για το τι είναι αυτή η Βασιλεία διαφέρουν μεταξύ των δύο μελών του γάμου, λόγω του διάφορου δογματικού υπόβαθρου 8. 5 Α Κορ. 7, Ιερων. Ι. Κοτσώνη, «Μικτός γάμος», στη Θ.Η.Ε., τ. 8 ος, στ J. Meyendorff, Γάμος - Μια Ορθόδοξη προοπτική, Αθήνα 1983, σ Το ίδιο. ~ 15 ~

16 Η ιερολογία, επίσης, του γάμου, δημιουργούσε ένα πρόσθετο λόγο αντίθεσης προς τους μικτούς γάμους, αφού ο γάμος παλαιότερα τελούνταν «συνημμένως τη Θεία Λειτουργία» 9. Αυτό σήμαινε βέβαια πως το ζευγάρι θα κοινωνούσε των Αχράντων Μυστηρίων από το ίδιο Άγιο Ποτήριο, κατά τη στιγμή της Θείας Μετάληψης, και για να πραγματοποιηθεί αυτό είναι αυτονόητο πως θα έπρεπε και τα δύο μέλη του ζευγαριού να ήταν Ορθόδοξα. Μέσα σ αυτή τη λειτουργική προοπτική η Εκκλησία απλούστατα δεν ήταν σε θέση να ευλογήσει μικτούς γάμους. Στη σύγχρονη όμως εποχή (από τα μέσα του 19ου αι. και μετά), και αφού είχε ήδη συντελεστεί αλλαγή στον τρόπο τέλεσης του μυστηρίου του γάμου (είχε, δηλαδή, αποχωριστεί ο γάμος από τη Θεία Λειτουργία), η Εκκλησία, για πρακτικούς (κοινωνικούς) λόγους, επέτρεψε -κατ οικονομία- την τέλεση των μικτών γάμων, με την προϋπόθεση πως αφ ενός μεν ο γάμος θα τελεσθεί από Ορθόδοξο ιερέα 10, αφ ετέρου δε το μη Ορθόδοξο μέλος θα είναι οπωσδήποτε βαπτισμένος (-η) χριστιανός (-ή). Ένας πρόσθετος όρος, που τέθηκε μεν τότε, αλλά -ενώ ισχύει θεωρητικά ακόμη- δεν φαίνεται όμως να αποτελεί γενικευμένη πρακτική σήμερα (ιδιαίτερα στον Ελληνισμό της διασποράς), είναι να δηλώνεται εγγράφως 11, από το μη Ορθόδοξο μέλος, πως τα παιδιά που θα γεννηθούν από το μικτό αυτό γάμο, θα ακολουθήσουν οπωσδήποτε το Ορθόδοξο δόγμα 12. Εννοείται, δηλαδή, πως θα πρέπει να βαπτισθούν Ορθόδοξα. Ο γάμος μεταξύ ενός Ορθόδοξου χριστιανού κι ενός μη χριστιανού (π.χ. ιουδαίου, μωαμεθανού, ινδουϊστή, βουδιστή κ.λπ.) δεν επιτρέπεται, ούτε ευλογείται από την Ορθόδοξη Εκκλησία. Ο Ορθόδοξος χριστιανός που θα τελέσει τέτοιο γάμο θεωρητικά πρέπει να αποκόπτεται από την Ορθόδοξη κοινωνία 13. Η Ελληνική Ομογένεια στη Μεγ. Βρετανία αντιμετωπίζει στην καθημερινή της πρακτική τους μικτούς γάμους ως μια δεδομένη πραγματικότητα. Η έρευνα όμως για το συγκεκριμένο ζήτημα συναντά τεράστιες δυσκολίες, αφού δεν υπάρχουν μόνιμα αρχεία που να διατηρούν μια 9 Αρχιερατικόν, Έκδοσις της Αποστολικής Διακονίας, Εν Αθήναις 1971, σσ Ιερών. Ι. Κοτσώνη, όπ. παρ., στ Ημερολόγιον 2010, Αρχιεπισκοπής Θυατείρων και Μεγάλης Βρετανίας, Έτος 84 ο, Λονδίνο, σ Ν.Ε. Μητσόπουλου, Θέματα Ορθοδόξου Δογματικής Θεολογίας, ΟΕΔΒ, Αθήνα 1984, σ Stanley S. Harakas, Contemporary Moral Issues facing the Orthodox Christian, Light and Life Publishing Company, Minnesota 1982, p ~ 16 ~

17 ξεχωριστή καταχώριση αναφορικά με τους μικτούς γάμους. Ευτυχώς που το τρέχον αρχείο της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Θυατείρων και Μεγ. Βρετανίας κρατά κάποια τέτοια στοιχεία, κι έτσι έγινε δυνατή μια πρώτη στατιστική έρευνα για το θέμα αυτό, η οποία αποδεικνύει με έναν αυθεντικό κι επιστημονικό τρόπο ότι οι μικτοί γάμοι στη Μεγ. Βρετανία είναι ένα σημαντικό ποσοστό που φθάνει γύρω στο 40% του συνόλου των γάμων 14 που ευλογούνται στις εκκλησιές μας. Στην Αμερική (Βόρεια και Νότια), σύμφωνα με τον Stanley S. Harakas 15, το αντίστοιχο ποσοστό ξεπερνά το 50%. Κατά την περίοδο της προετοιμασίας, αλλά και κατά την τέλεση των μικτών γάμων συναντούμε συνήθως αρκετά προβλήματα, τα οποία προσπαθούμε πάντα με αγάπη και διάκριση να επιλύουμε, με σκοπό βέβαια την όσο το δυνατό μεγαλύτερη και ουσιαστικώτερη επιτυχία των γάμων αυτών. Ένα τέτοιο πρόβλημα είναι το μη Ορθόδοξο άτομο να είναι αβάπτιστο. Στις περισσότερες των περιπτώσεων το αβάπτιστο μέλος γίνεται Ορθόδοξο. Αξίζει όμως να σημειώσω την προσωπική ποιμαντική μου εμπειρία από τέτοιες περιπτώσεις, όπου το μη Ορθόδοξο άτομο (σε ποσοστό κοντά στο 100%) επιθυμεί την βάπτισή του μόνο για τυπικούς λόγους. Η εμπειρία διδάσκει πως αν το άτομο αυτό δεν γνωριζόταν με το Ορθόδοξο μέλος δεν επρόκειτο ποτέ ούτε να γνωρίσει την Ορθοδοξία, ούτε και να ασχοληθεί καθόλου με την ιδέα της κατήχησης και της βάπτισης. Σε μερικές περιπτώσεις συμβαίνει να παρακολουθούμε την πορεία μια τέτοιας οικογένειας, ανάλογα με τη σχέση που θα αποφασίσει να έχει με την Εκκλησία μας, όπου παρατηρούμε πως το μη Ορθόδοξο άτομο δεν θρησκεύει καθόλου, και μάλλον επιστρέφει σιγά-σιγά στη δική του εθνική και θρησκευτική παράδοση, όπου αισθάνεται περισσότερο ήρεμο και ασφαλές. Χρειάζεται οπωσδήποτε να υπογραμμίσουμε στο σημείο αυτό πως οι Ορθόδοξοι ιερείς δεν κάνουν ποτέ καμμία προσπάθεια προσηλυτισμού, αλλά προσπαθούν να αντιμετωπίσουν και τα δύο πρόσωπα (Ορθόδοξο και μη) με καλοσύνη και πνεύμα κατανόησης κι αγάπης. Πολλές από τις δικές μας, Ελληνορθόδοξες, οικογένειες, δεν δέχονται το γάμο μέλους τους με άτομο που προέρχεται από άλλη εθνική και θρησκευτική παράδοση. Αυτό είναι ένα σημαντικό κοινωνικό ζήτημα, το οποίο γίνεται κάποτε και ποιμαντικό πρόβλημα, όπου αναγκαστικά εμπλέκεται και ο εφημέριος, ο οποίος προσπαθεί να προσφέρει τις καλές του υπηρεσίες και την εκκλησιαστική φροντίδα του, έτσι ώστε να αποφευχθούν ακρότητες και ανεύθυνες πράξεις και καταστάσεις. 14 π. Αναστασίου Δ. Σαλαπάτα, Οι μικτοί γάμοι στην Ελληνορθόδοξη Ομογένεια της Μεγάλης Βρετανίας, Αθήνα 1995, σσ. 10 & Stanley S. Harakas, όπ. παρ. σ ~ 17 ~

18 Όταν ξεπεραστούν όλα τα αρχικά εμπόδια, το υποψήφιο ζευγάρι θα συναντηθεί με τον Ορθόδοξο ιερέα για να τακτοποιήσει τις διάφορες λεπτομέρειες της τέλεσης του μυστηρίου. Η γλώσσα του μυστηρίου, το δόγμα του κουμπάρου, η παρουσία ετερόδοξου κληρικού στον Ορθόδοξο γάμο, η τέλεση ετερόδοξου γάμου την ίδια ημέρα τέλεσης του Ορθόδοξου γάμου, και μια σειρά άλλων λεπτομερειών, θα τεθούν στη συζήτηση του ζεύγους με τον ιερέα, για να ληφθούν οι καλύτερες δυνατές αποφάσεις. Πάντως, πρέπει να τονισθεί η ουσιαστική ανάγκη, πέρα και πάνω από τις όποιες διαφοροποιήσεις στο δόγμα και την εθνική κουλτούρα, το ζεύγος να ομονοήσει και να βρει κοινό δρόμο πορείας και αγάπης, έτσι ώστε να μπορέσει να δημιουργήσει -μέσα από τη δική του στάση ζωής- οικογενειακό και κοινωνικό πολιτισμό. Η Εκκλησία μας θέλει να βρίσκεται πάντα κοντά σε κάθε νέο ζευγάρι, σε κάθε νέα οικογένεια, και να προσφέρει την ευεργετική και προστατευτική της παρουσία και φροντίδα, έτσι ώστε όλοι (ακόμα και τα μη Ορθόδοξα μέλη) να αισθάνονται ότι αγκαλιάζονται και ευλογούνται ισότιμα. Οι μικτοί γάμοι βέβαια παράγουν μικτές οικογένειες. Κι αυτές γεννούν παιδιά, τα οποία ανήκουν κατά το ήμισυ σε μία εθνοτική ομάδα και κατά το άλλο ήμισυ σε μια άλλη. Πολλές φορές, ειδικά αν έχει προηγηθεί κι άλλος μικτός γάμος στην προηγούμενη γενεά, τα ποσοστά μπορεί να είναι διαφορετικά. Κάποτε τα παιδιά, που είναι πάντα μια ξεχωριστή ευλογία για την οικογένεια, θεωρούνται στην περίπτωση των μικτών γάμων ως «πρόβλημα». Η ποιμαντική εμπειρία επιβεβαιώνει πως τα παιδιά της μικτής οικογένειας αποτελούν για τους γονείς τους πηγή έντονου προβληματισμού, διαρκών συζητήσεων, διαμάχης κι ίσως κάποτε και χωρισμού. Στις περιπτώσεις δε εκείνες που η οικογένεια, παρόλη την ανομοιογένειά της, διατηρείται ενωμένη, με τις συνεχείς και άοκνες προσπάθειες των ενδιαφερομένων μελών, παρατηρούνται στα παιδιά ιδιαίτερα προβλήματα ταυτότητας, που κάποτε είναι πολύ εμφανή κι έντονα, σ ολόκληρη -πραγματικά- την κοινωνική συμπεριφορά τους. Μερικοί σημαντικοί προβληματισμοί που αναπτύσσονται στις μικτές οικογένειες, σε σχέση με τα παιδιά τους, είναι το δόγμα που θα ακολουθήσουν και η βάπτιση που θα τελεσθεί, η γλώσσα ή οι γλώσσες που θα διδαχθούν, τα έθιμα και γενικώτερα ο τρόπος ζωής που θα υιοθετήσουν. Στο πλαίσιο της ποιμαντικής μου διακονίας έχω ανακαλύψει πολλές μικτές οικογένειες που παραμένουν αναποφάσιστες σχετικά με τα παραπάνω ερωτήματα και ιδιαίτερα με το ζήτημα της βάπτισης. Το αποτέλεσμα είναι τα παιδιά αυτά να μην βαπτισθούν ποτέ, ή να βαπτισθούν όντες ενήλικες, ή ακόμα να βαπτισθούν ως ενήλικες σε άλλες χριστιανικές Ομολογίες απ αυτές των γονέων, για λόγους αντίδρασης ή άλλους. Σημαντικό ρόλο στις αποφάσεις για τα παραπάνω θέματα συνήθως παίζουν οι παπούδες και γιαγιάδες. Αυτοί οι τελευταίοι ~ 18 ~

19 μπορούν να συμβάλουν σημαντικά στην ομαλή λειτουργία της κάθε οικογένειας, όταν μάλιστα κρατήσουν μια ισορροπημένη και μετριοπαθή στάση. Η γλώσσα είναι ως γνωστόν σημαντικός φορέας πολιτισμού. Η γλώσσα, ή οι γλώσσες, που θα διδαχθούν στα παιδιά, είναι οπωσδήποτε ένα μεγάλο θέμα, το οποίο σχετίζεται με τον τόπο αλλά κυρίως με τον τρόπο ζωής της οικογένειας, αλλά και με την ταυτότητα που επιθυμούν οι γονείς να έχουν τα παιδιά τους. Συνήθως, στη μεγάλη πλειοψηφία των μικτών οικογενειών της Ελληνορθόδοξης Ομογένειας στη Μεγ. Βρετανία, τα παιδιά έχουν ως πρώτη γλώσσα τους την αγγλική (κυρίως λόγω των σπουδών τους). Εάν δε η μητέρα είναι ελληνόφωνη, τα παιδιά μπορεί (χωρίς αυτό να είναι απόλυτο) να μιλήσουν και λίγο την ελληνική. Εάν συμβεί να είναι ο πατέρας το ελληνορθόδοξο μέλος της οικογένειας, τα παιδιά το πιθανότερο είναι να έχουν λιγότερες ευκαιρίες να διδαχθούν την ελληνική γλώσσα, λόγω της φύσεως του κοινωνικού ρόλου του πατέρα, ο οποίος συνήθως είναι το κύριο εργαζόμενο μέλος της οικογένειας και ως εκ τούτου απουσιάζει από το σπίτι αρκετές ώρες. Η ταυτότητα των παιδιών από τις μικτές οικογένειες είναι εξαιρετικής σημασίας ζήτημα. Στην πράξη παρατηρούμε τους γονείς να επιθυμούν να μεταδώσουν στα παιδιά τα δικά του ο καθένας χαρακτηριστικά, ιδιαίτερα όσον αφορά την εθνική κουλτούρα, τα κοινωνικά και θρησκευτικά έθιμα και γενικώτερα τον τρόπο ζωής. Το πως αισθάνονται τα παιδιά αυτά για την εθνική τους ειδικά ταυτότητα, το μαθαίνουμε από τα ίδια τα παιδιά, όταν στα Παροικιακά Ελληνικά Σχολεία της Ομογένειας στη Μεγ. Βρετανία πραγματοποιούνται διάφορες σχετικές έρευνες. Τα αποτελέσματα συνήθως δείχνουν πως τα παιδιά αυτά αισθάνονται πολίτες της χώρας που φιλοξενεί τους γονείς τους και στις περισσότερες περιπτώσεις δεν αισθάνονται Έλληνες. Συνήθως στο ερώτημα «τί είσαι;», απαντούν λέγοντας «είμαι Βρετανός». Όσον αφορά τη θρησκευτική τους ταυτότητα, η Ορθοδοξία μπορεί να είναι τυπικά η χριστιανική Ομολογία στην οποία ανήκουν, αλλά συνήθως θρησκεύουν ελάχιστα και εκκλησιάζονται σπάνια. Μια γενική αρχή που αφορά τους μικτούς γάμους είναι πως εκείνα τα άτομα που είναι από χλιαροί έως ψυχροί απέναντι στη δική τους εθνική κουλτούρα και θρησκευτική παράδοση μπορούν να διατηρήσουν επιτυχημένα μια μικτή οικογένεια, ενώ τα άτομα που έχουν τακτική και ζωηρή σχέση με την εθνική καταγωγή και το χριστιανικό τους δόγμα δεν επιθυμούν να εισέλθουν σε μικτή οικογένεια, κι αν το κάνουν συνήθως δεν θα κρατήσει για πολύ. Η Ορθόδοξη Εκκλησία μας ευλογεί κατ οικονομία τους μικτούς γάμους, όταν υπάρχει δεδομένη και εξακριβωμένη κοινωνική ή άλλη ανάγκη. Στην περίπτωση αυτή συντελεί στην επιτυχία του γάμου αυτού η απόφαση του μη Ορθόδοξου μέλους να βαπτισθεί (ή να χρισθεί) και να γίνει πλήρες μέλος της Εκκλησίας μας. Αυτό βοηθάει διπλά, αφού κατ αρχάς θα έχουμε και τα δύο ~ 19 ~

20 μέλη του ανδρόγυνου ομοδόξα, με κοινές θρησκευτικές πεποιθήσεις και πρακτικές. Επίσης δε, αποσοβεί τυχόν διαμάχες και διχογνωμίες του ανδρογύνου όσον αφορά το δόγμα που θα πρέπει να ακολουθήσουν μετέπειτα τα παιδιά. Πολλοί μη Έλληνες που συνάπτουν γάμους με Έλληνες αποφασίζουν να ενταχθούν στην ελληνική κουλτούρα και στον ελληνικό τρόπο ζωής. Κάποιοι μαθαίνουν την ελληνική γλώσσα και συμμετέχουν στις κοινωνικές εκδηλώσεις της τοπικής τους Κοινότητας. Αυτό ευχαριστεί το ελληνικό μέλος της συζυγίας, καθώς επίσης και την ελληνική πλευρά της οικογένειας, και βέβαια συντελεί στην κατοχύρωση της οικογενειακής γαλήνης και ενότητας. Κάποιοι ισχυρίζονται πως ίσως να είναι καλύτερα να μην τελούνταν καθόλου μικτοί γάμοι και να μην συστήνονταν ποτέ μικτές οικογένειες. Όμως αυτή η άποψη είναι οπωσδήποτε εκτός πραγματικότητας, αφού οι περισσότερες κοινωνίες είναι πια κοσμοπολίτικες, πολυπολιτισμικές και εθνικο-θρησκευτικά πλουραλιστικές. Αν λοιπόν είναι αδύνατο να αποφευχθούν ίσως να μπορούσαν τελικά να μειωθούν οι μικτοί γάμοι. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με διάφορους τρόπους. Για παράδειγμα, αν έχουμε πολύ καλά οργανωμένες Κοινότητες, οι οποίες να παρέχουν πολλές δυνατότητες συνάντησης, επαφής και βαθύτερης γνωριμίας των μελών μεταξύ τους, έχουμε αυξημένες πιθανότητες δημιουργίας κοινωνικών δεσμών και οικογενειακών σχέσεων μεταξύ των νεαρών μελών της Ομογένειας. Ένας άλλος τρόπος είναι η ενεργός συμμετοχή των Ομογενών στα Παροικιακά, αλλά και στα ημερήσια, Ελληνικά Σχολεία. Επίσης δε, στις Κατηχητικές Ομάδες, οι οποίες λειτουργούν στις καλά οργανωμένες Κοινότητες κάθε Κυριακή. Ακόμη, ο θεσμός των Συλλόγων Νεολαίας πρέπει να προσεχθεί ιδιαίτερα, και να καλλιεργηθεί κατάλληλα, για να αποδώσει σε εύθετο καιρό αγλαούς καρπούς. Οι κοινωνικές εκδηλώσεις των κατά τόπους Ελληνορθοδόξων Κοινοτήτων και των διαφόρων ελληνικών Οργανώσεων μπορούν να συντελέσουν κατά πολύ στη γνωριμία και την εμπέδωση των σχέσεων μεταξύ των Ομογενών, ιδιαίτερα δε των νέων. Αρκεί βέβαια οι μεγαλύτεροι (κυρίως οι γονείς) να δείξουν ανοιχτό πνεύμα και διάθεση αποδοχής αυτών των τρόπων γνωριμίας, και να μην αντιδράσουν στις εκκολαπτόμενες σχέσεις, με πρόσχημα την δήθεν αυστηρότητα των ηθών τους. Εάν συμβεί αυτό θα φέρει τελικά αντίθετα από τα ποθητά αποτελέσματα. Εκείνο που έχει, επίσης, αποδειχθεί ότι συμβάλλει πραγματικά και προσφέρει καταπληκτικά αποτελέσματα, σ αυτή την εναγώνια πάλη των Ομογενών να κρατήσουν τις οικογένειές τους αμιγώς ελληνορθόδοξες, είναι η τακτική και ουσιαστική επαφή με την Πατρίδα. Οι καλοκαιρινές διακοπές στον τόπο καταγωγής, τα θρησκευτικά βιώματα που αναπτύσσονται με μια επίσκεψη σ αυτόν κατά τα Χριστούγεννα ή το Πάσχα, είναι σαφώς ανεπανάληπτες ~ 20 ~