ΜιΑ ΕΚ νεου ΘΕωΡηςη του ΠΕΡιηΓητιΚΟΥ ΕΡΓΟΥ του ΑΡΧιτΕΚτΟνΑ ΚΑι ΖωΓΡΑΦΟΥ ΓΕΡΑςιΜΟΥ ΠιτΖΑΜΑνΟΥ ΑΠΟ την ΕλλΑδΑ ΚΑι την ΚωνςτΑντινΟΥΠΟλη το 1818

Transcript

1 Μια εκ νέου θεώρηση του περιηγητικού έργου... του Γεράσιμου Πιτζαμάνου 127 ΜιΑ ΕΚ νεου ΘΕωΡηςη του ΠΕΡιηΓητιΚΟΥ ΕΡΓΟΥ του ΑΡΧιτΕΚτΟνΑ ΚΑι ΖωΓΡΑΦΟΥ ΓΕΡΑςιΜΟΥ ΠιτΖΑΜΑνΟΥ ΑΠΟ την ΕλλΑδΑ ΚΑι την ΚωνςτΑντινΟΥΠΟλη το 1818 Επιμελήτρια ςυλλογών Εθνικού ιστορικού Μουσείου Ο Κεφαλονίτης αρχιτέκτονας και ζωγράφος, ιππότης Γεράσιμος Πιτζαμάνος (Αργοστόλι Κέρκυρα 1825), αποτελεί μία σπουδαία μορφή του νεοελληνικού διαφωτισμού. Ένας ευρωπαϊκού επιπέδου καλλιτέχνης και διανοούμενος (εικ. 1) που αφιέρωσε τη ζωή του στην αλλαγή του ίδιου και της κοινωνίας του με την παιδεία και την τέχνη, «την ευεργετική πνοή της ελευθερίας και του πολιτισμού», όπως χαρακτηριστικά γράφει στο περιηγητικό του κείμενο για την Κωνσταντινούπολη το Έζησε μία «μυθιστορηματική» 1 ζωή στην πιο εκρηκτική για τα Επτάνησα και τον ελληνισμό περίοδο. ςτο επίφοβα ρευστό πολιτικό τοπίο των Επτανήσων, επέλεξε να πάρει θέση για τα μεγάλα ζητούμενα της επτανησιακής κοινωνίας και μάλιστα να στρατευτεί στη Φιλική Εταιρεία για να αγωνιστεί ενεργά για τη μεγάλη εθνική υπόθεση. Επιλογές που καθορίζουν ιδεολογικά το έργο του με μεγάλο όμως προσωπικό κόστος. το έργο του, διασκορπισμένο στην Ευρώπη και στην Ελλάδα και εν πολλοίς χαμένο με τον σεισμό του 1953 στην Κεφαλονιά, παραμένει αποσπασματικά γνωστό. ςτην Ελλάδα, το μεγαλύτερο κι αντιπροσωπευτικότερο μέρος του φυλάσσεται από το 1896 στην ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος (ιεεε) - Εθνικό ιστορικό Μουσείο (ΕιΜ). η ιεεε πρόσφατα προχώρησε σε μία δίτομη μεγάλη δημοσίευση 2 με τη βιογραφία και το σύνολο του ει- 1. Ο όρος ανήκει στον Αντώνη Κωτίδη: Κωτιδης ΑντωνιΟς, Ζωγραφική του 19ου αιώνα, Αθήνα 1995, σσ. 27, ΚΟyλη Ρ. ΑνΑςτΑςiΑ, ιππότης Γεράσιμος Πιτζαμάνος ( ) Ζωγράφος και Αρχιτέκτων η ςυλλογή του Εθνικού ιστορικού Μουσείου, Αθήνα 2013, Έκδοση ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος (ιεεε), τόμ. Α [Βιογραφία Ανάλυση έργου το περιηγητικό κείμενο], τόμ. Β [τα εικαστικά έργα ςχολιασμοί]. η έκδοση αυτή αποτελεί την

2 128 καστικού του έργου, επίκεντρο του οποίου αποτελεί η συλλογή της στο Εθνικό ιστορικό Μουσείο (ΕιΜ). Για όσους δεν τον γνωρίζουν 3 να πω εν τάχει ότι είναι ένας καλλιτέχνης που αποτελεί «φαινόμενο» καταρχάς για τις σπουδές του: τη στερεότητα, την ποιότητα και το εύρος των σπουδών στην πολιτική αρχιτεκτονική, τη ζωγραφική και τη χαρακτική. Είναι ο «μηχανικός γεωγράφος» που με τιμητική υποτροφία της ιονίου Γερουσίας κατόρθωσε να ολοκληρώσει ένα πλήρη επταετή κύκλο σπουδών ζωγραφικής και αρχιτεκτονικής στην περίφημη Γαλλική ςχολή της Ρώμης και την Πολυτεχνική ςχολή του Παρισιού. ςπουδαστής ακόμα, έγινε δεκτός το 1812 ως μέλος της περιώνυμης Ακαδημίας του Αγίου λουκά μετά από πρόταση του ίδιου του προέδρου της antonio canova, κι είναι ο Επτανήσιος που κατόρθωσε να μαθητεύσει κοντά στον ch. Percier, τον αρχιτέκτονα-θρύλο του ναπολεόντειου ρυθμού. Αλλά το πιο σημαντικό είναι η ειδική ποιότητα της καλλιτεχνικής του ταυτότητας, που τον έθεσε στην πρωτοπορία. Ένας δυνατός αέρας πνευμα - τικής ελευθερίας πνέει στο έργο του, μη γνωρίζοντας όρια. Είναι ο πρώτος καθηγητής πολιτικής αρχιτεκτονικής στα Επτάνησα, αυτός που με σύγγραμμα 4 του για την πολιτική αρχιτεκτονική έθεσε πρώτος τις βάσεις της διδα- κύρια πηγή των αναφορών της παρούσας μελέτης καθώς περιλαμβάνει την πλειονότητα των προτεραίων δημοσιεύσεων. ςτο εξής: Κούλη 2013 / Προσωπογραφίες σημαντικές φυλάσ - σονται στην Εθνική Πινακοθήκη και μεμονωμένα έργα στο Μουσείο Καποδίστρια στην Κέρκυρα, ςυλλογή Γ. Περδίου και ιδιωτική συλλογή στο λονδίνο, ενώ αναφέρονται βιβλιογραφικά έργα που όμως λανθάνουν (Βλέπε για έργα και βιβλιογραφικές αναφορές των έργων: Κούλη 2013, τόμ. Α, σσ ). 3. ιστορική αξία και πολύτιμη πηγή αποτελούν οι πρώτοι βιογράφοι του: ΜΑΖΑΡaΚης aνθιμος, Βιογραφίαι ενδόξων ανδρών της νήσου Κεφαλληνίας, Βενετία 1843, σσ ή (ιταλ. Εκδ.) Masarachi antimo, Vite degli uomini illustri dell isola cefalonia, n. tommaseo (μεταφρ.), Venezia 1843: σσ / Pignatorre Marino & niccolo, Memorie storiche e critiche dell isola di cefalinia, [2 vols], corfu 1887 (τόμ. a ), corfu 1889 (τόμ. B ), σσ / ΜηλιΑΡΑΚης ΑντωνιΟς, «Γεράσιμος Πιτσαμάνος, Ζωγράφος και Αρχιτέκτων Κεφαλλήν», (άρθρο στην εφημ. ΕςτιΑ) 1887, τόμ. 24. σσ / τςιτςελης ηλιας, Κεφαλληνιακά ςύμμικτα. ςυμβολαί εις την ιστορίαν και λαογραφίαν της νήσου Κεφαλληνίας, Αθήνα 1904, τόμ. Α, σσ / rizo-rangabe Ε., livre d or de la noblesse ionienne, céphalonie, athènes 1926, vol. ii, σσ / Ε. ΡΑΓΚΑΒης-ΡιΖΟς Ε., στη ΜΕΕδ, λήμμα «Πιτσαμάνος», τόμ. Κ, σ Ένα τεύχος του βιβλίου φυλάσσεται στην Αναγνωστική Εταιρεία Κερκύρας. Ο τίτλος είναι: saggio D architettura civile con alcune cognizioni commune a tutte le belle arti, cavaliere gerasimo Pizzamano Di cefallonia, corfu 1820 (δοκίμιο Πολιτικής Αρχιτεκτονι κής, με ορισμένες γνώσεις κοινές για όλες τις καλές τέχνες, ιππότης Γεράσιμος Πιτζαμάνος από την Κεφαλονιά, Κέρκυρα τυπογραφείο διοικήσεως 1820). Για το σύγγραμμα βλέπε: ωραιο- ΠΟΥλΟς ΦιλιΠΠΟς, Ο νεοελληνικός λόγος για την Αρχιτεκτονική και την πόλη, Αθήνα 1998, σσ / Για τις αντιδράσεις που προκάλεσε: ΚΟΥλη 2013, τόμ. Α, σσ ,

3 Μια εκ νέου θεώρηση του περιηγητικού έργου... του Γεράσιμου Πιτζαμάνου 129 σκαλίας της στην Ελλάδα. Είναι ο εισηγητής της κοσμικής χαρακτικής στα Επτάνησα. Χαράσσοντας ή κυρίως σχεδιάζοντας συνθέσεις κατάλληλες για χάραξη διδάσκει σε ένα ευρύτερο κοινό όλα τα επιτεύγματα και αναζητήσεις της ευρωπαϊκής καλλιτεχνικής σκηνής σε ό,τι αφορά αλληγορίες, προσωπογραφίες, μετάλλια και γλυπτική. Πρόκειται για έργα εμβληματικά για τα Επτάνησα, όπως η πρότασή του για το Πανεπιστήμιο, τα σύμβολα των ιονίων νήσων, η πρωτοποριακή προσωπογράφηση του ευεργέτη του ιωάννη Καποδίστρια ως μία ερμαϊκού τύπου προτομή αρχαίου ρήτορα το 1816, η προσωπογραφία του Πύρρου του Θετταλού και η γνωστή μας αλληγορία για το ςύνταγμα του Ο Πιτζαμάνος είναι ο μόνος Έλληνας που τόλμησε να υποβάλει αρχιτεκτονικές προτάσεις για τα μεγάλα δημόσια έργα της εποχής του Maitland, το Ανάκτορο και το κτήριο του πολυπόθητου Πανεπιστημίου. Είναι δε ο πρώτος αρχιτέκτονας που άρχισε να μελετά με ενδιαφέρον και αντικειμενικότητα την οθωμανική αρχιτε κτονική, που λίγο μετά θα αποτελέσει στυλιστική πρόταση για κάποιους πρωτοπόρους ευρωπαίους αρχιτέκτονες. Και τέλος είναι ο αγαπητός προσωπογράφος 5 της αστικής αλλά και αριστοκρατικής επτανησιακής κοινωνίας, ο οποίος με την τελευταία αυτοπροσωπογραφία του (εικ. 1) όμως αναζήτησε να εκφράσει κάτι πέρα από τα αναμενόμενα, προάγγελος του ευρωπαϊκού ρομαντισμού. ςτη ςυλλογή του Εθνικού ιστορικού Μουσείου (ΕιΜ) διαφυλάσσεται το σωζόμενο προσωπικό του αρχείο 6, ένα χειρόγραφο, ενυπόγραφο και χρονολογημένο περιηγητικό κείμενο για την Κωνσταντινούπολη (1818), ελαιογραφικές προσωπογραφίες και το πολύτιμο λεύκωμα του με ποικίλα έργα, οργανωμένα με σπουδή από τον ίδιο στο τέλος της ζωής του. το λεύκωμα αυτό περιλαμβάνει όλα τα χαρακτικά του (αρχιτεκτονικά και κοσμικής θεματολογίας), σπουδές με μολύβι και βέβαια το περίφημο περιηγητικό σύνολο με υδατογραφίες που απαθανατίζουν ανθρώπους και τοπία από τα Επτάνησα κι από το ταξίδι του το 1818 στην Αθήνα και την Κωνσταντινούπολη. τα ίδια έργα, στις δεύτερες όψεις τους, διασώζουν σχεδιάσματα κτηρίων οθωμανικής αρχιτεκτονικής. 5. Κωτιδης 1995, σ. 203 / Dora F. MarkatoU, «self-portraits by nineteenth-century greek Painters», Proceedings of the eighth Biennial international conference of greek studies, Flinders University australia, June 2009 (num 32), σσ , Flinders University, adelaide 2011/ ΚΟΥλη 2013, τόμ. Α, σσ / τόμ. Β, εικ το προσωπικό του αρχείο στο Αρχείο ιστορικών Εγγράφων της ιεεε περιλαμβάνει το δίπλωμα της Ακαδημίας του san luca, επιστολές για απονομές αριστείων, βιογραφικά του σημειώματα, προσωπική αλληλογραφία όπως και πολύτιμα αντίγραφα χαμένων εγγράφων από το αρχείο της οικογένειας αντιγραμμένα από τον ηλία τσιτσέλη. Πλούσιο αρχειακό υλικό φυλάσσεται στα ΓΑΚ νομού Κερκύρας, το αρχείο της Γαλλικής Ακαδημίας στη Ρώμη και το Αρχείο της Ακαδημίας του Αγίου λουκά.

4 130 Από το σύνολο αυτό, θα σταθούμε στα περιηγητικά, παρόλο που μοιάζουν να ανήκουν στις παρυφές της επαγγελματικής του δραστηριότητας. Αποκαλύπτουν όμως το επίπεδο της καλλιτεχνικής του έκφρασης, την μαγική επιδεξιότητα της υδατογραφικής του τεχνικής και τις σύνθετες καλλιτεχνικές του αναζητήσεις. Αποτελούν δε πολύτιμη πηγή πληροφοριών για την εποχή. Πράγματι, η μεγάλη ομάδα έργων από τα Επτάνησα 7, την Αθήνα και την Πόλη αποτελεί καρπό μιας πηγαίας προσωπικής επιθυμίας και ένα καλλιτεχνικό του στοίχημα, είτε απαθανατίζοντας ανθρώπους και τοπία της «Γενέθλιας Γης» τα Επτάνησα είτε έναν κόσμο εν πολλοίς άγνωστο, τους λαούς της οθωμανικής αυτοκρατορίας. ςτην ουσία πρόκειται για ηθογραφικά έργα με προσωπογραφικές αναζητήσεις που συνήθως υποτιτλίζονται με τον γενικό όρο «costume»: η ενδυμασία, δηλαδή, ως φορέας εθνικής και πολιτιστικής ταυτότητας, κατά το πρότυπο των προγενεστέρων και συγχρόνων του εκδόσεων με θέμα τον κόσμο της Ανατολής. Θα επικεντρωθούμε στην ομάδα των εβδομήντα «Ενδυμασιών» από την Αθήνα και την Κωνσταντινούπολη, χρονολογημένες 8 στην πλειονότητά τους το Αν και είναι πρωτόλεια σε διαφορετικό βαθμό ολοκληρωμένα το καθένα φέρουν με μεγαλύτερη πληρότητα τα χαρακτηριστικά μιας μελλοντικής έκδοσης, συνοδευόμενα από τίτλους. το ενδιαφέρον είναι ότι συνοδεύονται κι από εκτενείς σχολιασμούς λειτουργώντας κι ως προσωπικό του ημερολόγιο. Μόνη εξαίρεση οι επτανησιακές, όπου κάθε εξήγηση προφανώς του ήταν περιττή. Εκπέμπουν δηλαδή τη γνήσια ευχαρίστηση του ταξιδιώτη σε έναν πρωτόγνωρο κόσμο, να ζωγραφίσει ό,τι τον γοητεύει και να σημειώσει πάντα στα ιταλικά ό,τι περνά από το μυαλό του πριν τα «λογοκρίνει» για τις ανάγκες μίας έκδοσης. τα έργα αυτά ήταν αποσπασματικά γνωστά μέσα από εικονογραφήσεις διαφόρων κειμένων και μελετών ενδυματολογικού 9 και λαογραφικού κυρίως 7. Οι διαστάσεις των έργων είναι 31,5x22 εκ. (με το θέμα να απλώνεται στην πλειονότητά τους πάνω σε όλη τη σελίδα). Εξαίρεση αποτελεί η Αλβανίδα από την Αττική (ΚΟΥλη 2013, Β τόμ., προμετωπίδα), η οποία έχει διαστάσεις 20,5x14 εκ., επικολλημένη στο φύλλο διαστάσεων 31,5x22 εκ. 8. Κάποια έργα με ενδυμασίες και μελέτες οθωμανικής αρχιτεκτονικής συμπληρώνονται κατά την παραμονή του στην Πόλη στα Ενδεικτικά αναφέρουμε: ΚΑΜΠΟΥΡΟΓλΟΥ δημ., «Αι Αθήναι υπό τους τούρκους» στο Πανελλήνιον Εικονογραφημένον λεύκωμα η Ελλάς κατά τους Ολυμπιακούς Αγώνας του 1896, εκδ. Β. Γαβριηλίδου, Αθήνα 1896 / ΧΑτΖηΜιΧΑλη ΑΓΓΕλιΚη, η Ελληνική λαϊκή φορεσιά-οι φορεσιές με το σιγκούνι, επιμ. τ. ιωάννου Γιανναρά, τόμ. Α Αθήνα 1977 / η ιδια η Ελληνική λαϊκή φορεσιά-οι φορεσιές με το καβάδι, επιμ. τ. ιωαννου ΓιΑννΑΡΑ, τόμ. Β Αθήνα 1983/ ΠΑΠΑντωνιΟΥ ιωαννα, η ελληνική ενδυμασία από την αρχαιότητα ως τις αρχές του 20ού αιώνα, Αθήνα 2000.

5 Μια εκ νέου θεώρηση του περιηγητικού έργου... του Γεράσιμου Πιτζαμάνου 131 ενδιαφέροντος. Αξίζει, ωστόσο, να ειδωθούν ενταγμένα στο συνολικό πλαίσιο των καλλιτεχνικών του αναζητήσεων και στο ιστορικό πλαίσιο της εποχής που τα δημιούργησε. Και ζωτικής σημασίας είναι να διαβαστούν οι σχολιασμοί του ίδιου του Πιτζαμάνου. η μεταγραφή και μετάφραση των σχολίων - έργο δύσκολο- έγινε με την έκδοση της ιεεε, χαρίζοντας στους ειδικούς αλλά και το ευρύ κοινό μια νέα νοηματοδότηση των εικόνων κι έναν πλούτο πληροφοριών και ερεθισμάτων για προβληματισμό. Γεννήθηκαν δε, σε μία περίοδο 10 που οι εθνικοί προβληματισμοί του Πιτζαμάνου γίνονται όλο και πιο πιεστικοί: αμέσως μετά την με ενδοιασμούς και φόβους επανεγκατάσταση του στα βρετανοκρατούμενα Επτάνησα «προσκεκλημένος» του Αρμοστή th. Maitland κι έχοντας ήδη αποκρυσταλλώσει μία ισχυρή φιλελεύθερη πολιτική σκέψη. Με την επιστροφή του, λοιπόν, αποδέχεται την πρόσκληση του Αρχιστρατήγου των βρετανικών δυνάμεων, του φιλότεχνου και φιλάρχαιου Fr. adam, να τον συνοδεύσει σε ένα διπλωματικό ταξίδι ως την Αθήνα. Ένα ταξίδι που συνεχίστηκε ως την Κωνσταντινούπολη με τον John cartwright, διπλωματικό ακόλουθο στην Πόλη επιτετραμμένο με το θέμα της πώλησης της Πάργας. Θα συμμετάσχει δε, σε διπλωματική αποστολή του βρετανού ανώτερου διπλωμάτη Bartolomew Frere στο ςαράι. το πεντάμηνο αυτό ταξίδι (Μάρτιος-ιούλιος 1818) που έγινε για την αποτύπωση κλασικών αρχαιοτήτων από τον επιφανή αρχιτέκτονα 11, του απέδωσε αυτό το πολύτιμο κι ανέκδοτο υδατογραφικό «ρεπορτάζ». Κατά τη διάρκεια, δηλαδή, αυτού του επίπονου εθνικά ταξιδιού για το θέμα της Πάργας, κι ενώ ακόμη απολάμβανε την προστατευτική σκέπη του καθεστώτος, ο Πιτζαμάνος δημιουργεί αυτά τα πιο ελεύθερα σχολιασμένα έργα και στον γυρισμό υπογράφει στα γαλλικά το επτασέλιδο περιηγητικό του κείμενο 12 για την Κωνσταντινούπολη. ςτο γοητευτικό αυτό κείμενο, οι ρομαντικές περιγραφές της Πόλης και οι μελαγχολικοί προσωπικοί προβληματισμοί συμπλέκονται με σειρά αιχμηρών παρατηρήσεων για τις αδυναμίες και τους στόχους των λαών της οθωμανικής αυτοκρατορίας. το κείμενο είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με τις περιη- 10. ΚΟΥλη 2013, τόμ. Α, σσ , η παρισινή εφημερίδα Αθηνά (Απρ. 1819) διαφημίζει αυτό το ταξίδι και αναφέρει ότι στόχο είχε αρχιτεκτονικές αποτυπώσεις μνημείων. τα έργα λανθάνουν. [ΚΟyλη 2013, τόμ. Α, σ. 42]. 12. Αρχείο ιστορικών Εγγράφων ιεεε, κώδικα αρ. 96. το κείμενο δημοσιεύεται [ΚΟΥλη 2013, τόμ. Α, σσ ]. Ο ίδιος σημειώνει στην αρχή του κειμένου «relatio[ne] da con[stantinople] anno 1818 [maggio] di [luglio] (Αναφορά από την Κωνσταντινούπολη το έτος 1818 Μάιο ως ιούλιο). Από τον τσιτσέλη αναφέρεται ως «Πραγματεία περί Κων/πολεως». / Για ανάλυση βλέπε Κούλη 2013, τόμ. Α, σσ / ΑΓΓΕλΟΜΑτη-τςΟΥΓΚΑΡΑΚη Ελ., Ελληνικά περιηγητικά κείμενα (16ος-19ος αι.), Μεσαιωνικά και νέα Ελληνικά (6), Πανεπιστήμιο Κρήτης 2000, σ. 180.

6 132 γητικές του υδατογραφίες, καθώς αναπτύσσει σκέψεις που εξέφρασε αποσπασματικά στους σχολιασμούς των περιθωρίων τους. Αλλά και οι υδατογραφίες δίνουν εικόνα στους ανθρώπους και τις καταστάσεις που περιγράφει στο κείμενο του. Επομένως προτείνω δύο άξονες θεώρησης των περιηγητικών έργων. Ο πρώτος αφορά στον συσχετισμό των έργων αυτών με εκείνα των κορυφαίων σύγχρονων του Πιτζαμάνου ζωγράφων o.m. von stackelberg ( ) και l. Dupré ( ). Ο δεύτερος άξονας μελέτης των έργων είναι ως η μοναδική πηγή τεκμηρίωσης του προεπαναστατικού ελληνισμού που διαθέτουμε από έναν έλληνα διανοούμενο αυτού του επιπέδου. ςτο καλλιτεχνικό και κοινωνικό επίπεδο που κινούνταν ο Πιτζαμάνος στη Ρώμη, το Παρίσι, την Κέρκυρα, την Κωνσταντινούπολη και τη Ρωσία, ήταν επόμενο να συνάντησε σπουδαίους καλλιτέχνες και εκδότες σε αναζήτηση σχετικών έργων. ςτα πλαίσια αυτά φαίνεται να συναντιούνται οι δρόμοι του με εκείνους των stackelberg και Dupré. Ένα έργο δημοσιευμένο από τον stackelberg μας χρησιμεύει ως απόδειξη της συνάντησής του με τον Πιτζαμάνο. Πρόκειται για τη Χωρική από τα περίχωρα της Αθήνας με γιορτινή φορεσιά 13 (εικ. 2) από τη συλλογή Κοστούμια και έθιμα των λαών της σύγχρονης Ελλάδας που κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το 1825 στη Ρώμη σε χάραξη Α. τesta. το σύνολο των έργων stackelberg αποδίδεται στον ίδιο, αλλά η παρουσία του ίδιου αυτού έργου υπό τον τίτλο Αλβανίδα από την Αττική (εικ. 3) στο χρονικά προηγηθέν folio του Πιτζαμάνου, αποδεικνύει ότι ανήκει δικαιωματικά στον τελευταίο. Μελετά μάλιστα επισταμένα την αρβανίτικη ενδυμασία όπως δείχνει μία σειρά έργων, και την θαυμάζει όπως χαρακτηριστικά σημειώνει, επειδή «είναι η πλέον διατηρούμενη μεταξύ των παλαιοτέρων ενδυμασιών» 14. το καταπληκτικό δε είναι ότι ο ίδιος ο Πιτζαμάνος φαίνεται να αναμείχθηκε ενεργά στη διαδικασία έκδοσης του έργου από τον stackelberg, αφού φρόντισε να αποδώσει το έργο στις διαστάσεις και το επιμελημένο επίπεδο σχεδιαστικής και χρωματικής επεξεργασίας της εικόνας που απαιτούσε η έκδοση, απαλείφοντας κάθε τίτλο και σχολιασμό και μάλιστα τοποθετώντας τη σύνθεση μέσα σε λεπτά σχεδιασμένο πλαίσιο με μαύρο μελάνι. Έχοντας αι- 13. ςτο λεύκωμα costumes et Usages des Peuples de la grèce Moderne, gravés d après les dessins exécutes sur lieu en 1811 par le Baron o.m. stackelberg, rome 1825 δημοσιεύθηκε με τον τίτλο «Paysanne des environs d athènes en habit de fête». η αρχική έκδοση ήταν ασπρόμαυρη αλλά την ίδια χρονιά άρχισαν οι επιχρωματισμοί σε διάφορες εκδόσεις. Εδώ από τη συλλογή Κοιλαλού (1825). 14. ΚΟΥλη 2013, τόμ. Β, εικ. 18/ Για το θέμα της συνεργασίας βλέπε ΚΟΥλη 2013, τόμ. Α, σσ

7 Μια εκ νέου θεώρηση του περιηγητικού έργου... του Γεράσιμου Πιτζαμάνου 133 σθητά μικρότερες διαστάσεις από τα υπόλοιπα έργα του λευκώματος, το επικόλλησε σε ένα λευκό φύλλο, σημείωσε με το γνωστό γραφικό του χαρακτήρα στο φύλλο τον πρόχειρο τίτλο Αλβανίδα από την Αττική και το τοποθέτησε στη δωδέκατη θέση. Μία σύγκριση του έργου των stackelberg/testa με αυτό του Πιτζαμάνου αποδεικνύει την πιστή αντιγραφή του πρωτοτύπου αλλά στα πλαίσια του ιδιαίτερου νεοκλασικού ύφους της έκδοσης stackelberg: απάλειψη του περιβάλλοντος χώρου που πάντα ενδιαφέρει τον Πιτζαμάνο, ένα χαριτωμένο μειδίαμα αντί για την κλεισμένη στον εαυτό της νεαρή γυναίκα του Πιτζαμάνου. το ίδιο υποδεικνύει και η αλλαγή του άξονα του σώματος. Και βέβαια ο stackelberg επιλέγει να δει φορεμένη την ενδυμασία από μία ιδανικά ωραία μορφή επιλέγοντας ραδινότερες αναλογίες στο δικό του «μοντέλο». Από τα υπόλοιπα σωζόμενα έργα του λευκώματος Πιτζαμάνου γιατί η αρίθμηση των φύλλων δείχνει ότι λείπουν έργα κανένα δεν παρουσιάζει τέτοια ομοιότητα με έργο του stackelberg όπως η Αλβανίδα του Πιτζαμάνου, παρά την υφολογική συγγένεια και τη θεματική ομοιότητα κάποιων 15. Πότε όμως να συναντήθηκαν; Μόνο εικασίες μπορούμε να κάνουμε. να ήταν στη Ρώμη το 1825, όταν ο Πιτζαμάνος άρρωστος πια αναζήτησε θεραπεία, ή νωρίτερα; Ο stackelberg φέρεται να ζωγράφισε τα έργα του περί το 1811 στη διάρκεια ταξιδιού του στην Ελλάδα το , ενώ εγκαταστάθηκε στη Ρώμη το ςυνομήλικος του Πιτζαμάνου, δεν είχε ανάλογες με αυτόν καλλιτεχνικές σπουδές. Ο χαράκτης του δε ο testa είχε σπουδάσει στην Ακαδημία του san luca, τιμητικό μέλος της οποίας ήταν ο Πιτζαμάνος. δεν αποκλείεται να αποτέλεσε τον συνδετικό κρίκο των δύο ανδρών. Άλλη πιθανότητα είναι να συναντήθηκαν μέσω του συνταγματάρχη De Βosset, πρώην διοικητή Κεφαλονιάς, με πρωτοβουλία του οποίου ο Πιτζαμάνος σχεδίασε τα μετάλλια των ιονίων νήσων το 1816, και με άδεια του οποίου διοργανώθηκαν ανασκαφές στην ιθάκη το 1813 όπου και συμμετείχε ο stackelberg. Οι πιθανές υποθέσεις είναι πολλές, σε μία τόσο περιορισμένη μικρή επτανησιακή κοινωνία, όπου κάθε περιώνυμος επισκέπτης των νησιών οπωσδήποτε θα περνούσε από την εποπτεία της πολιτικής και πνευματικής ελίτ. η περίπτωση του συνομήλικου Dupré 16 ( ) μοιάζει διαφορετική, 15. Για την οργάνωση του λευκώματος Πιτζαμάνου και την αρίθμηση των έργων, βλ. ΚΟΥλη 2013, τόμ. Α, σ. 61 / Υφολογική συγγένεια εντοπίζεται ειδικά στις αποδόσεις του Φαναριώτη, του Αρμένιου και Επισκόπου από τον Πιτζαμάνο [ΚΟΥλη 2013, τόμ. Β, εικ. 37, 51, 58) με τα έργα του stackelberg Έλληνας άρχοντας και Αρχιεπίσκοπος. Με το ίδιο θέμα βλέπουμε τον Παππά της Θήβας του stackelberg και τον Επίσκοπο με το τσιράκι του Πιτζαμάνου [ΚΟΥλη 2013, τόμ. Β, εικ. 58). 16. Για τον Dupré, βλέπε και: ΦινΟΠΟΥλΟς Ε. & Peltre chr., Voyage à athènes et à

8 134 καθώς με τον Πιτζαμάνο μοιράζονται ένα παρόμοιο νεοκλασικό ύφος, την ίδια αγάπη στην προσωπογραφία, ένα ουσιαστικό ενδιαφέρον για την ηθογραφία και κυρίως μια παρόμοια πολιτική θεώρηση των πραγμάτων. η έκδοση Dupré επιτρέπει να φανταστούμε ποια αισθητική, καλλιτεχνική γραφή και ιδεολογικό στίγμα θα μπορούσε να έχει η σειρά έργων του Πιτζαμάνου αν προλάβαινε να δημοσιεύσει. Ενταγμένος στους ναπολεόντειους κύκλους, ο Dupré δεν αποκλείεται να συναντιέται με τον Πιτζαμάνο στη Γαλλική ςχολή της Ρώμης στα , όταν φοιτά έχοντας πριν μαθητεύσει κοντά στον J. David, τον επίσημο ζωγράφο του ναπολέοντα. Οι ομοιότητες και ο συγχρονισμός των σπουδών, της πολιτικής τοποθέτησης και κυρίως της αισθητικής των δύο καλλιτεχνών μας προκαλούν να θεωρούμε πιθανότατη μία γνωριμία ίσως και φιλία και σίγουρα έναν πηγαίο καλλιτεχνικό διάλογο. ςύμφωνα με ό,τι είναι γνωστό για το έργο 17 του Dupré, αρχίζει να εκδίδεται το 1825 έτος θανάτου του Πιτζαμάνου έως το 1839, δύο χρόνια, δηλαδή, μετά τον θάνατο του ίδιου. το υλικό για τα έργα αυτά προήλθε από το επτάμηνο ταξίδι 18 του στην Ελλάδα και την Κωνσταντινούπολη το Αρχές Μαρτίου του 1819 φτάνει στην Κέρκυρα μαζί με τρεις βρετανούς χρηματοδότες του. Ο Πιτζαμάνος έχει ήδη κάνει το ταξίδι που του απέφερε το μεγαλύτερο μέρος των ενδυμασιών του λευκώματος. ςεβαστός ακόμη από τους επτανησιακούς κύκλους εξουσίας, θεωρείται πλέον σίγουρο να υποδέχθηκε και τον Dupré και τους βρετανούς συνταξιδιώτες του. Ας συγκρίνουμε 19 τον Αρμένιο του Dupré (εικ. 4) με τον Φαναριώτη με αρμένικη ενδυμασία του Πιτζαμάνου (εικ. 5), ένα έργο με απίστευτα ελεύθερο και καυστικό σχολιασμό για την κατάντια πολλών Φαναριωτών. Παρά την ελαφριά στροφή κατά πρόσωπο, τη διαφοροποίηση των κτηρίων στο φόντο (Μπλε τζαμί αντί για Αγία ςοφία) και την προσθήκη του αθάνατου δεξιά, η constantinople par l. Dupré, Αθήνα 1993 / ΒλΑΧΟς ΜΑνωλης, louis Dupré ταξίδι στην Αθήνα και την Κωνσταντινούπολη, Αθήνα 1994/ navari leonora, η ελληνική ενδυμασία: Έντυπες πηγές 16ου-20ού αιώνα από τη ςυλλογή Κοιλαλού, Αθήνα 2006, σσ Voyage à athènes et à constantinople, ou collection de portraits, de vues et de costumes grecs et ottomans, peints sur les lieux, d après nature, lithographiés et coloriés Par louis Dupré, élève de David: accompagné d un texte orné de vignettes, impimerie de Dondey- Dupré, Paris / Πρόκειται για 40 μεγάλων διαστάσεων πίνακες κυμαίνονται από 29Χ22 εκ. ως 42Χ31 εκ. επιχρωματισμένοι από τους Formentin, Motte, Dupré. Οι περισσότεροι φέρουν υπογραφή του Dupré ως «D.» στο περιθώριο. δεν τυπώθηκαν σε μία συνολική έκδοση αλλά σε σχήμα folio σε δέκα τεύχη με 4 έργα και σύντομο κείμενο από 24 ςεπτ ως 1839 [navari 2006, σ. 138/ Φινόπουλος & Peltre 1993, σ. 5]. 18. Έφτασε στην Κέρκυρα στις 8 Μαρτίου 1819 κι επέστρεψε στη Ρώμη στις 18 Απρι λίου Για τη συνεργασία Πιτζαμάνου-Dupré βλέπε και ΚΟΥλη 2013, τόμ. Α, σσ

9 Μια εκ νέου θεώρηση του περιηγητικού έργου... του Γεράσιμου Πιτζαμάνου 135 προοπτική, οι αναλογίες, η σύνθεση και τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά αλλά και η έκφραση είναι παρμένα από το έργο του Πιτζαμάνου. το εντυπωσιακό μαύρο «καλπάκι» γίνεται το κυρίαρχο ενδυματολογικό στοιχείο. η δε χρωματική παλέτα στα ρούχα προέρχεται από άλλο έργο του Πιτζαμάνου, τον Αρμένιο ςαράφη (εικ. 6). Παρομοίως, το έργο του Dupré με τον Γενίτσαρο και Μποσταντζή (εικ. 7), άμεσα παραπέμπει στις κεφαλές του Γενίτσαρου γιασακτσή Αμπντουλά στον βαθμό του μπαϊρακτάρη ή σημαιοφόρου (εικ. 8) και του Μποσταντζή απλού φρουρού από την Αυτοκρατορική φρουρά (εικ. 9) από τον Πιτζαμάνο. Και οι συγκρίσεις μπορούν να συνεχιστούν... να υπογραμμίσω επιπλέον ότι και οι δύο καλλιτέχνες μοιάζουν να εμφορούνται από την ίδια ανάγκη να μοιραστούν με το κοινό τους το όνομα ή μία προσωπική πληροφορία για τον εικονιζόμενο: ο Dupré φτάνει να τοποθετεί την ιδιόχειρη υπογραφή του απεικονιζομένου μέσα σε έργα του, όπως βλέπουμε στον Βασίλη Γούδα από το στρατόπεδο του Μ. Μπότσαρη. Παρομοίως και ο Πιτζαμάνος διασώζει το όνομα των απεικονιζομένων, και στη χαρακτική προσωπογραφία του Πύρρου υπογράφει με τα στοιχεία της κάρτας επισκεπτηρίου του. να σημειώσω ότι ο Dupré συνδέθηκε με φιλία με τον ρομαντικό φιλέλληνα γλύπτη David D angers, τον δημιουργό του ταφικού μνημείου του Μάρκου Μπότσαρη. Κοινός άξονας όλων είναι το επαναστατικό και βαθιά φιλελληνικό πνεύμα, ο θαυμασμός για τον αγώνα των νεοελλήνων για ελευθερία και η ανθρωπιστική θεώρηση των κατοίκων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, σε αντίθεση με άλλους καλλιτέχνες που έβλεπαν μόνο έναν πληθυσμό, γραφικό αλλά κατά τα άλλα αδιάφορο, που ζούσε ανάμεσα σε ένδοξα ερείπια. ςτο τελευταίο μέρος της ομιλίας, περνώ σε αυτό ακριβώς το σημείο: την αξία της μαρτυρίας του Πιτζαμάνου για την προετοιμασία του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα. Αναζητά να αποσαφηνίσει τη στόχευση και τη δυναμική ενός αγώνα που βρίσκεται προ των πυλών και να προσεγγίσει την αλήθεια ενός κόσμου ελληνικού αλλά ταυτόχρονα ξένου σε αυτόν. Είναι ένας Επτανήσιος, μεγαλωμένος σε τελείως άλλη πραγματικότητα από τον υπό οθωμανική κατοχή Έλληνα. Είναι μάλιστα σπουδασμένος στην αγκαλιά μιας αρχαιολατρικής ευρωπαϊκής ελίτ που στην πλειονότητά της περιφρονούσε τη νεοελληνική πραγματικότητα. Ο Πιτζαμάνος αποτυπώνει ανθρώπους κάθε τάξης, ηλικίας, επαγγέλματος και θρησκεύματος. Για κάθε έναν προσπαθεί να διασώσει την μοναδική του ταυτότητα, τους στόχους, τις αγωνίες και αδυναμίες του μέσα στον μικρόκοσμό του. Αποτυπώνει την ανάγκη της γυναίκας να την αναγνωρίσουν μέσα από το γιασμάκι (εικ. 10), και κάτω από τον τίτλο σημειώνει «Ονομάζεται Ευθυμία». Αποτυπώνει όμως και την κούραση και την αγωνία στο αποστραμμένο πρόσωπο της πρώην Πριγκίπισσας της Βλαχίας (εικ. 11) Αποτυπώνει το θάρρος στο βλέμμα του Πατρινού κολαούζου (εικ. 12) να κοιτά τον ευρωπαίο ζωγράφο και όλη την ευγενική παρέα κατάματα και με κάποια θυμηδία.

10 136 Ας σταθούμε σε κάποια στοιχεία που ο Πιτζαμάνος εξετάζει με τα έργα, τα σχόλια και το κείμενο του. η Ελευθερία: είναι το ζητούμενο όλων; ςτο περιηγητικό κείμενο του γράφει οργισμένος πως «στόχος των Ελλήνων, των Αρμενίων και των Εβραίων δεν είναι η ελευθερία ούτε η δόξα και η ανεξαρτησία. Είναι το χρηματικό κέρδος, και όσο θα σκέφτονται και θα ενεργούν κατ αυτόν τον τρόπο, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι θα είναι για πολύ καιρό ακόμα είλωτες των μουσουλμάνων». Και συνεχίζει: «Κολακεύοντας τον εγωισμό τους [των τούρκων], εκμεταλλευόμενοι την τεμπελιά και την νωθρότητα τους, οι ικανότεροι και πονηρότεροι ραγιάδες τούς αποσπούν σχεδόν όλα τα κέρδη του εμπορίου και της βιοτεχνίας. Ένα είδος αποζημίωσης για τη σκλαβιά την οποία έχουν τόσο καλά αποδεχθεί». η παιδεία: για τον Πιτζαμάνο είναι η κινητήριος δύναμη για να αλλάξουν τα πάντα. Γράφει στο κείμενο του για τα πάθη των ανθρώπων από την έλλειψή της: «Αν εξαιρέσουμε τις θρησκευτικές προκαταλήψεις και τον ανόητο φανατισμό που φυσικά απορρέει από αυτές, οι τούρκοι είναι αρκετά καλοί άνθρωποι. το ύφος ανωτερότητας που παίρνουν ενώπιον αυτών που δεν πιστεύουν στα δόγματα τους, είναι μάλλον κωμικό παρά επιβλητικό, αρκεί να μην ξεπέφτει στην αυθάδεια, και αξίζει περισσότερο τη λύπηση παρά την οργή». ςτην Αθήνα τιμά τους μαθητές της Φιλομούσου Εταιρείας αποτυπώνοντας τον ςχολίτη και δουδούτσα» (εικ. 13). ςτο χαριτωμένο «φωτογραφικό εσταντανέ» των δύο λογοδοσμένων νέων, της ςοφίας Παγκάλου και του λογιότατου Βασίλη Προκοπίου, (εικ. 14), σημειώνει ότι αυτός «τώρα μελετά ιατρική στην Πίζα», πληροφορία που τον συγκίνησε και θέλησε να σημειώσει. η Εθνική Αφύπνιση: πόσο έχει απλωθεί; ςτην Αθήνα θα συγκινηθεί βαθιά από τη στάση ενός απλού ανθρώπου, του Μανιάτη συνοδού του (εικ. 15). Γράφει γι αυτόν: «ςπαρτιάτης από τη Μάνη. Καθώς επιθυμούσε να δει την Ακρόπολη της Αθήνας [...] πρότεινε να με υπηρετήσει προκειμένου να κερδίσει την είσοδό του και μόνο, και να δει εκείνα τα μνημεία που οικοδομήθηκαν επάνω στις νίκες των προγόνων του». Αντίθετα, στην Πόλη απογοητεύεται από τη στάση των μορφωμένων και πλούσιων Έλληνων. ςτον Φαναριώτη με αρμένικη ενδυμασία (εικ. 5) τα σχόλια είναι καταπέλτης: «Οι Έλληνες της Κωνσταντινούπολης διατηρούν στη φαντασία τους την ισχύ του αυτοκρατορικού τους παρελθόντος. δεν τους λείπουν το πνεύμα και η φυσική ευθικρισία. Αν διέθεταν παιδεία και ενότητα μεταξύ τους, θα μπορούσαν να έχουν μεγαλύτερο αριθμό πλεονεκτημάτων σε σχέση με εκείνα που δεν διαθέτουν. [...] aτυχώς είναι σπάνιοι αυτοί που ασχολούνται με τη μελέτη, άντρες καθωσπρέπει και ενάρετοι κι όχι του εμπορίου και του δόλου. Κατά συνέπεια πέφτουν σε κάθε είδους προστυχιά». η Θρησκεία ως παράγοντας εθνικής συσπείρωσης. Καταγόμενος από ιερατική οικογένεια, μαθητεύοντας στον Καντούνη, δημιουργώντας στη θρη-

11 Μια εκ νέου θεώρηση του περιηγητικού έργου... του Γεράσιμου Πιτζαμάνου 137 σκευτική ζωγραφική 20 αλλά και μέσα κι από τα γραπτά του και τις αποδόσεις πολλών ιερέων επτανησίων (εικ. 16), ο Πιτζαμάνος δείχνει ένας βαθιά θρησκευόμενος άνθρωπος. η μύησή του στη Φιλική Εταιρεία έγινε από τον μοναχό ιωσήφ στο Άγιον Όρος, ενώ στην Κωνσταντινούπολη ( ) φέρεται να συνεργάζεται με τον ανώτατο κλήρο. Κατά την παραμονή του στην Πόλη αποδίδει ιερείς διαφόρων θρησκειών, με τρόπο διερευνητικό και βαθιά ενσυναίσθηση και κριτική ψυχανάλυση για τον ρόλο που καλούνται να εκπληρώσουν. Ξεχωρίζουμε τον νεαρό και μάλλον άπειρο Παπά από το Πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης (εικ. 17) αλλά και την εμβληματική εικόνα του Επισκόπου με το τσιράκι του να τον κοιτά θαυμαστικά (εικ. 18). η Κοινωνική Αδικία, που είναι βέβαια μία αιτία για επανάσταση. ςτο περιηγητικό κείμενό του μιλά για τους ταπεινούς χαμάληδες κατά τη διάρκεια της νηστείας στο ραμαζάνι: «Ενώ ο πλούσιος παραδίνεται στον ύπνο, κάνει τη νύχτα-μέρα και περιμένει υπομονετικά πάνω στον σοφά την ώρα όπου θα μπορέσει να επιδοθεί σε σαρκικές απολαύσεις, ο δυστυχής αγκομαχά κάτω από το φορτίο του και δεν μπορεί να πιεί ούτε ένα ποτήρι νερό χωρίς να περιπέσει σε παράπτωμα». Αυτούς τους ταπεινωμένους ανθρώπους, τους απαθανατίζει (εικ. 19) ωστόσο να στέκονται υπερήφανα και με μια μεγαλοπρεπή προοπτική, από κάτω προς τα πάνω, να ορθώνουν το ανάστημα κοιτώντας κατάματα με θάρρος. Και κλείνει τον συλλογισμό του για τους βαρκάρηδες, που από την εξάντληση «δεν ξέρω καν αν τους περνά από το μυαλό, έστω για μία στιγμή, να ζηλέψουν τους ισχυρούς του κόσμου». ςαν να μας λέει ούτε λόγος βέβαια να επαναστατήσουν... δύο χρόνια μετά, το 1820, ο Πιτζαμάνος θα εγκαταλείψει τα Επτάνησα για την Κωνσταντινούπολη, όπου μυείται στη Φιλική Εταιρεία. η θεατρική παράσταση που ανέβασε με θέμα τον Κων/νο Παλαιολόγο του κόστισε την καταδίωξη του από τους τούρκους, γιατί κατά τον βρετανό διπλωμάτη αιδεσιμότατο r.r. Walsh 21 «θεωρήθηκε μεγάλος προπαγανδιστής επαναστατικών ιδεών». τελικά διέφυγε στην Οδησσό κρυμμένος στο κεφαλονίτικο πλοίο που περισυνέλεξε και το λείψανο του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε. Κλείνω την παρουσίαση αυτή με τη σκέψη ότι ο Πιτζαμάνος δεν αποτελεί πολύτιμη πηγή πληροφόρησης για τον Αγώνα της Παλιγγενεσίας μόνον εξαιτίας των πληροφοριών και εικόνων που μας δίνει στα έργα και τα γραπτά του, 20. τα θρησκευτικά του έργα στην πλειονότητα λανθάνουν (ΚΟΥλη 2013, τόμ. Α, σ , σημ. 652). το νεανικό του έργο Μήτηρ Θεού (1803), αντίγραφο από raphael, φυλάσσεταιστην Εθνική Πινακοθήκη. η Αποκαθήλωση, αντίγραφο από caravaggio (π. 1602), φυλάσσεται στην ιερά Μητρόπολη Κερκύρας. 21. Για τον rev. r. Walsh την αναφορά του στον Πιτζαμάνο και την προσωπογραφία του από τον Πιτζαμάνο, βλ. ΚΟΥλη 2013, τόμ. Α, σσ. 53, 103.

12 138 αλλά και με τη συνολική δράση του. η στάση ζωής του είναι αποκαλυπτική των ιδανικών που έτρεφαν πολλοί άνθρωποι της εποχής, ιδανικά που τροφοδότησαν την επαναστατική φλόγα κι έκαναν δυνατή την Ελληνική Επανάσταση. τώρα δε, με την ευκαιρία της συμπλήρωσης 200 χρόνων από την έναρξη της Επανάστασης που πλησιάζει, αξίζει να δούμε εξαρχής τις εικόνες του προεπαναστατικού ελληνισμού και να διαβάσουμε προσεκτικά τις σκέψεις αυτού του τόσο διαχρονικού διανοούμενου. abstract a new approach to the traveller s Work of architect and Painter gerassimo PizzaMano in greece and constantinople, 1818 anastasia kouli senior curator, national historical Museum Based upon the two-volume edition by the historical and ethnological society of greece / national historical Museum in 2013, on the life and work of the important but largely unknown architect and painter gerassimo Pizzamano ( ), the current paper intended to rekindle dialogue on his traveller s works and propose their re-interpretation. Pizzamano s travellers works were fairly known to the public since the end of the 19 th century, but publicized in a fragmented, haphazard way, discon - nected from the rest of his work and life and stripped from his own comments and texts on constantinople (1818). they had been interpreted mainly as a source of traditional clothing information within the intense ethnological focus of that time. today, a new approach to Pizzamano s traveler s works is necessary, viewed as an inseparable part of his corpus of works and as an expression of his own quests, within the particular ideological frame which he consistently served. it is to be expected that new fields of research will open, seeking to explore Piz - zamano s artistic dialogue and relationship with other, more famous euro pean artists such as stackelberg and Dupre.

13 Μια εκ νέου θεώρηση του περιηγητικού έργου... του Γεράσιμου Πιτζαμάνου 139 ΠΑΡΑΡτηΜΑ ΕιΚΟνων Εικ. 1. Γεράσιμος Πιτζαμάνος, Αυτοπροσωπογραφία λίγο πριν τον θάνατo στην Κέρκυρα, 1825, τέμπερα και λάδι σε χαρτόνι, 49x36,5 εκ., ΕιΜ 1516/1 Εικ. 2. Ο.Μ. von stackelberg, Χωρική από τα περίχωρα της Αθήνας, Χάραξη Α. testa, Ρώμη 1825 (Α έκδοση), διαστ. μορφής 16,5x5,3 εκ., τυπογρ. πλάκα 26x0,5 εκ., ςυλλογή Κοιλαλού

14 140 Εικ. 3. Γερ. Πιτζαμάνος, Αλβανίδα από την Αττική, Υδατόχρωμα σε χαρτί, διαστ. μορφής 16,5x5,3 εκ., διαστ. σύνθεσης 20,5x14 εκ., σε φύλλο 31,5x22 εκ., eim Εικ. 4. l. Dupré, Αρμένιος, λιθογράφηση lith de lemercier, Παρίσι , 36x26,5 εκ., ΕιΜ

15 Μια εκ νέου θεώρηση του περιηγητικού έργου... του Γεράσιμου Πιτζαμάνου 141 Εικ. 5. Γερ. Πιτζαμάνος, Φαναριώτης με αρμένικη ενδυμασία, Υδατόχρωμα σε χαρτί, 31,5x22 εκ., ΕιΜ α Εικ. 6. Γερ. Πιτζαμάνος, Εβραίος και Αρμένιος σαράφης, Υδατόχρωμα σε χαρτί, 31,5x22 εκ., ΕιΜ a

16 142 Εικ. 7. l. Dupré, Γενίτσαρος και Μποσταντζής, λιθογράφηση lith de lemercier, Παρίσι , 33,5x35,5 εκ., ΕιΜ Εικ. 8. Γερ. Πιτζαμάνος, Οι Γενίτσαροι Αμπντουλά και Βεχτιά, Υδατόχρωμα σε χαρτί, 31,5x22 εκ., ΕιΜ α

17 Μια εκ νέου θεώρηση του περιηγητικού έργου... του Γεράσιμου Πιτζαμάνου 143 Εικ. 9. Γερ. Πιτζαμάνος, Μποσταντζήδες (ανακτορική φρουρά), Υδατόχρωμα σε χαρτί, 31,5x22 εκ., ΕιΜ α Εικ. 10. Γερ. Πιτζαμάνος, η Ευθυμία. Αρμένικη και τουρκική ενδυμασία, Υδατόχρωμα και μολύβι σε χαρτί, 31,5x22 εκ., ΕιΜ α

18 144 Εικ. 11. Γερ. Πιτζαμάνος, Πρώην Πριγκίπισσες της Βλαχίας: δόμνα, δομνίτσα, Υδατόχρωμα και μολύβι σε χαρτί, 31,5x22 εκ., ΕιΜ α Εικ. 12. Γερ. Πιτζαμάνος, Ο κολαούζος στη διαδρομή Πάτρα-Κόρινθος, Υδατόχρωμα σε χαρτί, 31,5x22 εκ., eim α

19 Μια εκ νέου θεώρηση του περιηγητικού έργου... του Γεράσιμου Πιτζαμάνου 145 Εικ. 13. Γερ. Πιτζαμάνος, «ςχολίτης και δουδούτσα», Έλληνας μαθητής και μικρούλα από την Αθήνα, Υδατόχρωμα σε χαρτί, 31,5x22 εκ., eim α Εικ. 14. Γερ. Πιτζαμάνος, Αρχοντική ενδυμασία από τη τζια. «η Κονσολίνα ςοφία Παγκάλου και ο λογιότατος Βασίλης Προκοπίου», Υδατόχρωμα σε χαρτί, 31,5x22 εκ., eim α

20 146 Εικ. 15. Γερ. Πιτζαμάνος, Αλβανός φρουρός και Έλληνας από τη Μάνη, Υδατόχρωμα σε χαρτί, 31,5x22 εκ., eim α Εικ. 16. Γερ. Πιτζαμάνος, Παπάς και παπαδιά από την Κεφαλονιά, Υδατόχρωμα σε χαρτί, 31,5x22 εκ., ΕιΜ

21 Μια εκ νέου θεώρηση του περιηγητικού έργου... του Γεράσιμου Πιτζαμάνου 147 Εικ. 17. Γερ. Πιτζαμάνος, ιερέας του Πατριαρχείου. ςχεδίασμα του Μπλε τζαμιού Υδατόχρωμα και Μολύβι σε χαρτί, 31,5x22 εκ., ΕιΜ α Εικ. 18. Γερ. Πιτζαμάνος, Έλληνας Επίσκοπος και το τσιράκι του, Υδατόχρωμα σε χαρτί, 31,5x22 εκ., ΕιΜ α

22 148 Εικ. 19. Γερ. Πιτζαμάνος, Χαμάλης, Υδατόχρωμα σε χαρτί, 31,5x22 εκ., ΕιΜ α