ΤΟΥ ΓΙΟΦΥΡΙΟΥ ΤΗΣ ΑΡΤΑΣ

Transcript

1 "Του γιοφυριού της Άρτας" ΤΟΥ ΓΙΟΦΥΡΙΟΥ ΤΗΣ ΑΡΤΑΣ Από το βιβλίο του Σπύρου Μαντά Του γιοφυριού της Άρτας τραγουδώντας το Θρύλο. Τ ο τραγούδι του γιοφυριού της Άρτας, εντάσσεται σε ιδιαίτερη κατηγορία ασμάτων που αποκαλούνται παραλογές -πολύστιχα αφηγηματικά τραγούδια με έντονο το παραμυθιακό στοιχείο. 1 Έχει σαν πρότυπο τη θυσία της Ιφιγένειας, που έλαβε χώρα προκειμένου, επιτέλους, να ξεκινήσει η ελληνική εκστρατεία για την Τροία. Είναι το θέμα της γνωστής τραγωδίας του Ευριπίδη, Ιφιγένεια εν Αυλίδι. Βέβαια, όπως πολύ σωστά παρατηρεί ο Γιώργος Ιωάννου σε σχετική μελέτη του, «από στενή σκοπιά εξεταζόμενες οι δύο περιπτώσεις δεν είναι ακριβώς αντίστοιχες. [ ] Εν τούτοις σε πολλά επιμέρους σημεία τα δύο δημιουργήματα ψυχολογικά πολύ πλησιάζουν». 2 Το τραγούδι, με τη σημερινή του μορφή, πρέπει να πρωτοξεκίνησε -όπως όλες οι νεοελληνικές παραλογές- γύρω στον 9ο με 10ο αιώνα από το εσωτερικό της Μικράς Ασίας, την περιοχή της Καππαδοκίας. 3 Τώρα πρέπει να θυσιαστεί, να στοιχειωθεί, η γυναίκα του Πρωτομάστορα προκειμένου να στεριώσει ένα γεφύρι. Η αιτιολογική μετάλλαξη της ανθρωποθυσίας βασίζεται πλέον σε λαϊκή δοξασία, που πολύ παραστατικά έχει εξηγήσει ο Νικόλαος Πολίτης. Έγραψε: «Προς στερέωσιν και προφύλαξιν από οιουδήποτε κινδύνου παντός κτίσματος απαιτείται να προσηλωθεί εις αυτό ζώον, κατορυττόμενον εις τα θεμέλια ή εντειχιζόμενον όσον δ ευγενέστερον είναι το ζώον, τόσον μεγαλυτέραν θεωρείται ότι έχει δύναμιν προς προστασίαν του κτίσματος. [ ] Η ψυχή του θύματος υπετίθετο ότι δια των υπερφυσικών δυνάμεων, τας οποίας έχουν οι επί γης απολελυμέναι των δεσμών του σώματος ψυχαί, ηδύνατο να προσλαμβάνει κατά βούλησιν παντοίας μορφάς,

2 και είχεν ρώμην υπεράνθρωπον, προωρισμένη δε να φυλάττει και περιέπει το οικοδόμημα, εις το οποίον προσηλώθη ήτο φοβερά εις τους επιχειρούντας να το παραβλάψωσι και ικανή να αποτρέπει τους απειλούντας αυτό κινδύνους. Το θύμα εγίνετο το στοιχειό του οικοδομήματος, διο στοιχείωσις ελέγετο υπό των βυζαντινών η δια θυσίας οικοδόμησις». 4 Πάρα πολλοί θρύλοι έχουν καταγραφεί, σε όλον τον κόσμο, που μιλάνε για θυσίες ανθρώπων προκειμένου να σταθεί όρθιο ένα οικοδόμημα. Μάλιστα στις μέρες μας η αρχαιολογική σκαπάνη όλο και συνηγορεί πως τουλάχιστον σε προϊστορικούς χρόνους -δεν λείπουν περιπτώσεις και στους ιστορικούς- τέτοιες πράξεις πραγματικά έγιναν. Εμείς θα εστιάσουμε την προσοχή μας αποκλειστικά στη νοτιοανατολική Ευρώπη, στην περιοχή συγκεκριμένα της Βαλκανικής, αφού μόνο εκεί η αποτρόπαιη πράξη της ανθρωποθυσίας πήρε ποιητική μορφή, απέκτησε φιλολογικό περιεχόμενο, έγινε έργο τέχνης! Η μη ύπαρξη εδώ για αιώνες συνόρων, λόγω Βυζαντινής και στη συνέχεια Οθωμανικής αυτοκρατορίας, οδήγησε στη μετάδοση του τραγουδιού σχεδόν σε όλους τους λαούς της. Πραγματικά, το γεφύρι της Άρτας για τους Έλληνες, το μοναστήρι του Άρτζες για τους Ρουμάνους, το φρούριο του Ντέβας για τους Ούγγρους -μειονότητα τούτοι στη Ρουμανία στην περιοχή της Τρανσυλβανίας-, το κάστρο της Σκόδρας (ή Σκούταρι) για Αλβανούς, Μαυροβούνιους και Σέρβους, μια πόλη -μάλλον τα τείχη της- για τους Βούλγαρους, τα ίδια ή και άλλα οικοδομήματα - βρύση, εκκλησία, υδραγωγείο- για τους Κροάτες, τους Βόσνιους, τους Πομάκους, τους Βλάχους, τους Τσιγγάνους, χρησιμοποιήθηκαν για την αφήγηση της θυσίας της γυναίκας του πρωτομάστορα. Το είδος του κτιρίου και οι άλλες επιμέρους διαφοροποιήσεις στα μοτίβα της πλοκής του τραγουδιού έγιναν τελικά οι φορείς των ιδιομορφιών κάθε λαού και τόπου. 5 Χαρακτηριστικό, πως το τραγούδι συναντάται ακόμη και σε μουσουλμανικούς πληθυσμούς, γηγενείς όμως, όχι Τούρκους -σε Βόσνιους, Αλβανούς, Πομάκους-, άλλη μια σοβαρή ένδειξη της παλαιότητάς του. Στον ελλαδικό χώρο οι καταγραμμένες έως σήμερα παραλλαγές αγγίζουν, αν δεν ξεπερνούν, τις 400! Αξιοσημείωτο, ότι σε όλες -αντίθετα με ότι συμβαίνει στα βαλκανικά

3 παράλληλα- η δράση επικεντρώνεται, αποκλειστικά, γύρω από το χτίσιμο γεφυριού. Το συγκεκριμένο κτίσμα, με το μυστήριο και τη γοητεία που περιβάλλεται, εξυπηρέτησε ομολογουμένως κατά τον καλύτερο τρόπο το παράλογο της υπόθεσης, την όλη πλοκή. Έχουν όμως και κάτι άλλο οι δικές μας παραλλαγές, τουλάχιστον κάποιων περιοχών. Είναι σχετικά ολιγόστιχες, διαφυλάσσοντας στο κείμενό τους μια αρχαϊκή μορφή απόλυτα ταιριαστή με την ωμότητα του μύθου. Και κάτι ακόμη, πάντα σε σχέση με τις καταγραμμένες στον ελλαδικό χώρο παραλλαγές. Είναι πολύτιμο από πολλές απόψεις να δούμε ποια ακριβώς είναι τα πετρογέφυρα που προσπαθούν σύμφωνα με το τραγούδι να στεριώσουν οι μαστόροι. Θα το κάνω στηριζόμενος στην πιο αξιόλογη για τη χώρα μας μελέτη που εκπόνησε το 1971 ο Γεώργιος Μέγας. 6 Πρώτο λοιπόν σε συχνότητα, σε ποσοστό 33%, εμφανίζεται να χτίζεται το γεφύρι της Άρτας. Ύστερα έρχεται, με 17%, το λεγόμενο γεφύρι της Τρίχας, που ακούγεται κυρίως στον Πόντο αλλά και αλλού. Και πολύ πιο πίσω ακολουθεί της Αντάνας το γεφύρι, δηλαδή των Αδάνων, περιοριζόμενο τούτο αποκλειστικά στην Καππαδοκία. Τα άλλα γεφύρια -της Λάρισας, της Αλαμάνας, του Ίρη κ.λπ.- ακούγονται σε ελάχιστες παραλλαγές, ή και σε μεμονωμένα τραγούδια. Η επισήμανση έχει τη σημασία της, αναλογιζόμενοι την τάση του λαού να προσαρμόζει οτιδήποτε γενικό και αφηρημένο σε κοντινά του συγκεκριμένα πρόσωπα, τοπωνύμια, κτίσματα. Κόντρα όμως σ αυτόν τον κανόνα, το γεφύρι της Άρτας είδαμε πόσο πολύ επιμένει να ονοματίζεται ακόμη και σε παραλλαγές πολύ μακρινές του. Φαίνεται πως η παλαιότητα του συγκεκριμένου γεφυριού και οι περιπέτειές του στο χρόνο, εξυπηρέτησαν κατά τον καλύτερο τρόπο την πλοκή του μύθου της ανθρωποθυσίας. Με τίποτα όμως δεν θα πρέπει τούτη η αριθμητική υπεροχή να οδηγήσει σε παρανοήσεις για την αρχική κοιτίδα του τραγουδιού -σαν τέτοια παραμένει η Καππαδοκία. Άλλωστε οι πολλές παραλλαγές οι αναφερόμενες στο γεφύρι της Άρτας οφείλονται και σε άλλους λόγους, ο οποίοι επέδρασαν καταλυτικά -αρχές 20ου αιώνα- στο μεγάλο αριθμό τους. Έχει τεθεί συχνά και επιτακτικά το ερώτημα, αν η περίφημη παραλογή του γιοφυριού της Άρτας κάποτε τραγουδιόταν -γιατί όχι, αν συνεχίζεται ως τις μέρες μας να τραγουδιέται ακόμη. Οι 3-4 παραλλαγές που μέχρι σήμερα έχουν δισκογραφηθεί από επώνυμους, ειδικά με τον τρόπο που αυτές αποδόθηκαν για να γίνουν πιο εύπεπτες από το κοινό, δεν πείθουν, δεν απαντούν καταφατικά στο ερώτημα. Αλλά ούτε η κάπως επιπόλαιη επισήμανση πως τέτοια πολύστιχα τραγούδια ήταν αδύνατο να τραγουδιούνται, απλά απαγγέλλονταν σε ιδιωτικές συναθροίσεις, πείθει περί του αντιθέτου. Προσωπικά, για την ιστορία να αναφέρω πως, πρώτη φορά έθεσα δημόσια το ερώτημα το 2004, σε εκδήλωση που το Κέντρο Μελέτης Πέτρινων Γεφυριών είχε οργανώσει στην Άρτα. Σχολίασα εκεί το κενό, εξέθεσα τους λόγους για τους οποίους έπρεπε οπωσδήποτε να ξεκινήσει μια ερευνητική προσπάθεια και βέβαια υποσχέθηκα στα πλαίσια του Αρχείου Γεφυριών Ηπειρώτικων που επιμελούμαι να το ψάξω. Με είχαν κεντρίσει, ομολογώ, αναφορές σε παλιά βιβλία και μαρτυρίες σε λαογραφικές συλλογές σαν τις παρακάτω: «Το χόρευαν τη Λαμπρή απέξω στην εκκλησία ή στην πλατεία του χωριού. Πιασμένες όλες οι κοπέλες από το χέρι, χωρίς να διακρίνεται η αρχή ούτε το τέλος το τραγουδούσαν και χόρευαν». 8 «Η καμάρα ήταν ο προσφιλέστερος χορός για τις γυναίκες, που με μεγάλη χάρι τον χόρευαν ντυμένες τα χρυσά ποδοΐρια τους και τις χρυσοκεντημένες κοντούρες τους και τα κάτασπρα σαν αράχνη λεπτά αλέμια τους στις εορτές του Πάσχα». 9 «Το τραγουδούσαν προπάντων σε πένθιμες ώρες, σε κηδείες σαν μοιρολόγι, όταν πέθαινε και η τρίτη και τελευταία κόρη οικογενείας συνήθως από φυματίωση στα χρόνια εκείνα και όταν πέθαινε στα ξένα μόνη της, αφού προηγουμένως είχαν πεθάνει οι άλλες αδελφές της. Το τραγουδούσαν και έκλαιγαν, το τραγουδούσαν και αναστέναζαν». 10

4 Σήμερα, μετά αναζήτηση χρόνων, πιστεύω πως έχω τη δυνατότητα να δώσω απάντηση στο ερώτημα χωρίς επιφυλάξεις και να την τεκμηριώσω πειστικά. Ναι, υπάρχουν, και μάλιστα πολλές, συνοδευτικές μελωδίες της παραλογής. Συστηματική έρευνα απέφερε -και εξέπληξε- παραπάνω από εκατό μέχρι στιγμής. Προέρχονται από διάφορα μέρη της Ελλάδας, αλλά μερικές -αντιπροσωπευτικές- και απ τις Βαλκανικές χώρες. Τις περισσότερες τις ηχογράφησα -και μαγνητοσκόπησα- ο ίδιος και μάλιστα επιτόπου, πολύ λιγότερες τις απέκτησα από ειδικά ερευνητικά κέντρα, όπως το Ινστιτούτο Λαϊκού Πολιτισμού των Τιράνων, το Εθνογραφικό Μουσείο της Βουδαπέστης, τα Αρχεία Λαογραφίας του Βουκουρεστίου, τα δικά μας Κέντρο Έρευνας της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας και Μουσικό Λαογραφικό Αρχείο του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών. Η έρευνα θα συνεχιστεί. Θεωρώ πως υπάρχει ακόμη υλικό που πρέπει οπωσδήποτε να συλλεχθεί. Έχουν επισημανθεί αναξιοποίητες ηχογραφήσεις σε αρχεία δύσκολης πρόσβασης, χειρόγραφα με μουσικές γραφές που εύκολα μπορούν να ζωντανέψουν, κι άλλες ζωντανές πηγές που για ευνόητους λόγους επείγουν να ηχογραφηθούν. 11 Για να πιάσουμε από την αρχή το μουσικό νήμα που διαχρονικά συνόδεψε, υποστήριξε μελωδικά τους υπέροχους στίχους του τραγουδιού, θα πρέπει να ετυμολογήσουμε την ίδια την ονομασία παραλογή. Ο μελετητής του δημοτικού μας τραγουδιού Στίλπων Κυριακίδης θεωρεί πως τούτη έχει προέλθει, κατά απλολογία, από την αρχαία λέξη παρακαταλογή, για την οποία διευκρινίζει: «πρόκειται περί είδους τινός μελοδραματικής απαγγελίας, συνοδευομένης υπό κρούσεως ειδικού μουσικού οργάνου, του καλουμένου κλεψιάμβου, ήτις εχρησιμοποιείτο και εις την τραγωδίαν, αποτελούσα μέσον τι μεταξύ της καταλογής της συνήθους δηλονότι ψιλής απαγγελίας των, και του κυρίως άσματος, της ωδής, προς την οποίαν κατά την μαρτυρίαν του Αριστοτέλους είχεν άμεσον σχέσιν». 12 Ήταν δηλαδή, με άλλα λόγια, συνδετικός κρίκος, πέρασμα από την αφήγηση-απαγγελία στο τραγούδι όσο για τον κλεψίαμβο, επρόκειτο για εννιάχορδο όργανο της εποχής.

5 Γνωρίζουμε πως, από τα κλασικά ήδη χρόνια, υπήρξε διάσπαση της τραγωδίας σε διαλογικά και ασματικά μέρη που παρουσιάζονταν ξεχωριστά στο κοινό, αντίστοιχα από τους τραγωδούς και τους κιθαρωδούς. Η συνήθεια εξακολούθησε και στην ελληνιστική εποχή, για να δώσει στα ρωμαϊκά χρόνια, μάλλον κορυφώσει μια παλιότερη θεατρική μορφή, τον παντόμιμο: ένας τραγωδός ή μια χορωδία αποδίδουν με μουσικό τρόπο το κείμενο, ενώ ένας ηθοποιός-χορευτής, σιωπηλά, μόνο με κινήσεις, παριστάνει τα λεγόμενα (στη λατινική: gesticulator = χειρονόμος). Αυτός ακριβώς ο παντόμιμος, που αντέχει στη βυζαντινή εποχή 13 ασφαλώς εξελισσόμενος, μπορεί να θεωρηθεί ο φορέας μύθων και ρυθμών που θα μπολιάσουν τις νεοελληνικές παραλογές -ξεκίνησαν είπαμε 9ο με 10ο αιώνα. Παραμένει βέβαια άγνωστο κάτω από ποιες συνθήκες και πώς πραγματοποιήθηκε αυτή η μετάβαση που σηματοδοτεί την αρχή του δημοτικού μας τραγουδιού, Από τότε, η θυσία της Ιφιγένειας, αναπλασμένη θεματικά -πηγή η δοξασία για την οποία μιλήσαμε-, θα συνεχίσει σαν θυσία της γυναίκας του Πρωτομάστορα, σαν το τραγούδι-παραλογή του γιοφυριού της Άρτας. Η μουσική του συνοδεία; Φαίνεται πως, όπως και οι άλλες παραλογές, τουλάχιστον αρχικά, πότε τραγουδιόταν, πότε απαγγελλόταν σε κατάλληλες περιστάσεις με «ιδιάζοντα τόνον φωνής, κλαυθμηρόν πως και λυρώδη». 14 Και φτάνουμε στην τουρκοκρατία. Στη μακραίωνη περίοδό της, εποχή μεγάλων ζυμώσεων στους τρόπους έκφρασης -απορρίψεις, εμπλουτισμοί, μετασχηματισμοί-, το συγκεκριμένο τραγούδι μας συνεχίζει να διαδίδεται όχι μόνο πανελλήνια, αλλά έως τις άκρες της Χερσονήσου του Αίμου, με ό,τι τούτο συνεπάγεται στη στιχουργική και μελωδική του υφή. Στιγμή δεν θα πάψει να μεταμορφώνεται -καμιά μορφή τέχνης δεν υπήρξε στατική, ούτε η λαϊκή. Ακριβώς αυτής της περιόδου έργα αποτελούν όσα βρήκα και ηχογράφησα σήμερα, καταληκτικοί κατά τα άλλα σταθμοί μιας μακρόχρονης εξελικτικής πορείας. Γιατί σίγουρα πια σβήνουν, μαζί με όσους -τους τελευταίους- ήξεραν να τα χειρίζονται για να τους εκφράζουν Θα παρακολουθήσουμε τώρα μερικές -μικρό δείγμα- από τις πολλές παραλλαγές, που ηχογραφήσαμε σε διάφορα μέρη της Ελλάδας, αλλά και της Βαλκανικής. (Ηχογραφήσεις-μαγνητοσκοπήσεις: Σπύρος Μαντάς / Αρχείο Γεφυριών Ηπειρώτικων)

6 Παραλλαγή από Πολύτσανη Πωγωνίου Βόρεια Ήπειρος Η Πολύτσανη -σήμερα στην αλβανική επικράτεια- βρίσκεται στο ΒΔ άκρο του Πωγωνίου, στους πρόποδες της πανύψηλης Νεμέρτσικας (2486 μ.). Η θέση της και η όλη της εικόνα δικαιολογούν τις επωνυμίες της προμαχώνας του χριστιανισμού και νύμφη του Πωγωνίου. Φαίνεται να υπήρχε από τα πρώτα ακόμη ιστορικά χρόνια, την εποχή που στην περιοχή κατοικούσαν οι Πολυάνοι, ενώ αργότερα, με το όνομα Πολυάνη ή Πολύαινη, αναφέρεται σαν κώμη του ιερού της Χαονίας. Στην τουρκοκρατία όλοι οι άντρες της ξενιτεύονταν, κυρίως στην Κωνσταντινούπολη, αλλά και στη Ρουμανία. Στην τελευταία δημιούργησαν, κοντά στο Βουκουρέστι, την Πολυανή, ενώ κάποιοι τους κατέκτησαν αξιώματα σαν του Μέγα Ποστέλνικου και Καμαράση. 15 Στην Πολύτσανη, εκτός από τα νανουρίσματα και τα μοιρολόγια, όλα τα άλλα τραγούδια αποδίδονται πολυφωνικά -σε ανημίτονη πεντατονική κλίμακα, συνέχεια του αρχαιοελληνικού δώριου τρόπου κατά τους ερευνητές. Πάντως εδώ η εκτέλεση διαφοροποιείται από των άλλων τόπων, όπου επίσης τραγουδιούνται πολυφωνικά (υπόλοιπο Πωγώνι, Δρόπολη κ.λπ.). 16 Την ομάδα συγκροτούν καθορισμένος αριθμός τραγουδιστών (όχι λιγότεροι από τέσσερις) με συγκεκριμένο ρόλο-φωνή ο καθένας. Υπάρχουν: - ο παρτής: ο κορυφαίος της ομάδας, που παίρνει, δηλαδή αρχίζει μόνος του το τραγούδι, εκφέροντας τη βασική μελωδική γραμμή. - ο γυριστής (και κλώστης ή κόφτης): η δεύτερη σημαντική φωνή-ρόλος, με απαιτήσεις ιδιαιτέρων ικανοτήτων. Τσακίζει, όπως λέγεται, το τραγούδι, στολίζοντάς το με πολλούς λαρυγγισμούς. - οι ισοκράτες: αυτοί που κρατούν το ίσο, τραγουδούν την τονική του τραγουδιού. - ο ρίχτης: ο συνδετικός κρίκος μεταξύ του παρτή και των υπολοίπων φωνών, ρόλος που παίζεται από έναν των ισοκρατών, ή κάποτε από τον γυριστή.

7 παρτής : Σαρανταπέντε μάστοροι και γυριστής : άντέ όλοι : εξήντα μαθητάδες -και ξήντα μαθητάδες. Το «45 μάστοροι», παραλλαγή με 28 στίχους, απέδωσε μικτή πολυφωνική ομάδα από τα Πωγωνίσια χωριά Πολύτσανη και Χλωμό. Είναι ο Τάκης Ζώτος (παρτής), ο Βαγγέλης Καρέτσος (κλώστης), η Άννα Κάτση (ρίχτης) και οι Χαρίκλεια Οικονόμου, Ευγενία Καρέτσου, Αλέκος Δράζιος, Χαράλαμπος Κάτσης (ισοκράτες). Η ηχογράφηση έγινε στην Αθήνα στις 19 Οκτωβρίου του ΒΙΝΤΕΟ: 45 Μάστοροι Σαρανταπέντε μάστοροι και ξήντα μαθητάδες ολημερίς το χτίζανε το βράδυ γκρεμιζόνταν. Πουλάκι πάει και κάθισε στη δεξιά καμάρα: «Μάστοροι μη δουλεύετε κι εσείς οι μαθητάδες, αν δε στοιχειώσετ άνθρωπο γεφύρι δε στεριώνει, ούτε ορφανόν, ούτε έρημον, μη ξένον, μη διαβάτη, πάρτε του Πρωτομάστορα την όμορφη γυναίκα». Τ ακούει ο Πρωτομάστορας και του θανάτου πέφτει. Κάνει γραφή και στέλλει την με το πουλί τ αηδόνι. -Γουργά ντύσου, γουργά άλλαζε, γουργά φέρε το γιόμα, γουργά να ρθεις και να διαβείς στης Άρτας το γιοφύρι. Νάτη και ξεφανίστηκε και τους καλημεράει. -Τι έχει ο Πρωτομάστορας κι είν έτσι κακιωμένος; -Το δαχτυλίδι το πεσε μεσ τη δεξά καμάρα και ποιος να μπει και ποιος να βγει και ποιος να του το φέρει. -Άντρα μου μη πικραίνεσαι κι εγώ θα σου το φέρω, εγώ θα μπω, εγώ θα βγω και μόνη να το πάρω. Όλο τον τόπο γύρισα, δεν ηύρα δαχτυλίδι. Άντρα μ για ρίξ τον άλυσο, ρίξε την αλυσίδα. Πιάνει κι ο Πρωτομάστορας ρίχνει μέγα λιθάρι. -Πως πέφτουν τα μαλλάκια μου να πέφτουν οι διαβάτες. Ένας πιάνει με το μυστρί κι άλλος με τον ασβέστη. -Κόρη μ το λόγο σου άλλαξε κι άλλη κατάρα δώσε τ έχεις αδερφό στην ξενιτιά μη λάχει και περάσει. -Πως τρέμει η καρδούλα μου να τρέμει το γιοφύρι. Τρεις αδερφούλες ήμασταν κι οι τρεις κακογραμμένες, η μια χτισε τον Τούρναβο κι η άλλη την Αυλώνα, κ εγώ, είμαι η μικρότερη, της Άρτας το γιοφύρι.

8 Παραλλαγή από Πρέβεζα Ήπειρος Από τα τέλη ήδη του 19 ου αιώνα, συγκεκριμένα το 1883, ο Δημήτρης Περιστέρης κατέγραψε και συμπεριέλαβε στο Μουσικό Ταμείο του μια παραλλαγή Του γιοφυριού της Άρτας όπως τότε ακουγόταν στην Πρέβεζα, ή μάλλον στα γύρω χωριά της. Στιχουργικά (29 οι στίχοι), πρόκειται για ενδιαφέρον κείμενο, ειδικά ο διάλογος που αμιφθείσεται μεταξύ του πρωτομάστορα Γιώργη και της γυναίκας του Λένης. Μουσικά, πρόκειται για μελωδία που, όπως πιστεύεται, πρωτοξεκίνησε από την Ήπειρο, την Άρτα και τα γύρω της μέρη, αλλά στις αρχές του 20ου αιώνα διαδόθηκε, μεταφερόμενη απ τους δημοδιδάσκαλους, σε αρκετά μέρη της Ελλάδας. 17 Ο Περιστέρης τη μετέγραψε σε βυζαντινή παρασημαντική και τη δημοσίευσε το 1907 στο περιοδικό Φόρμιγξ. 18 Αυτή ακριβώς η παρτιτούρα χρησιμοποιήθηκε, φυσικά με τους καταγραμμένους τότε στίχους, για να ξαναζωντανέψει το τραγούδι σήμερα. Σαράντα μαστορόπουλα κι εξήντα δυο μαστόροι, γιοφύριν ε- γιοφύριν εστεριώνανε γιοφύριν εστεριώνανε στης Άρτας το ποτάμι. Ολημερίς- ολημερίς εχτίζανε Η ηχογράφηση - μαγνητοσκόπηση έγινε στην Πρέβεζα στις 9 Δεκεμβρίου του Τραγούδησαν οι Μιχάλης Ζάμπας, Νεκτάριος Θάνος και Ανδρέας Κατσακιώρης -ο πρώτος συνόδεψε με λαούτο. 19

9 ΒΙΝΤΕΟ: 40 Μαστορόπουλα Σαράντα μαστορόπουλα κ εξήντα δυο μαστόροι γιοφύρι -ν- εστεριώνανε στης Άρτας το ποτάμι. Ολημερίς εχτίζανε το βράδυ γκρεμιζόταν! Φέρμαν από το Βασιλιά να κόψουν τους μαστόρους. Κλαίγουν τα μαστορόπουλα, κλαίγουν για τους μαστόρους. Πουλάκι πήγε κ έκατσε στη μεσινή καμάρα, δεν κελαδούσε σαν πουλί, σαν τ άλλα τα πουλάκια, μόν κελαδούσε κ έλεγε μ ανθρώπινη λαλίτσα. «Αν δε στοιχειώσετ άνθρωπο, γιοφύρι δε στεργιώνει, ουδέ εχθρόν, ούδ οβρηόν, ουδέ κανέναν άλλον, μόνον του πρωτομάστορα του Γεώργη τη γυναίκα». Κι ο Γεώργης όταν τ άκουσε πολύ του κακοφάνη, σταυρώνει τα χεράκια του στο σπίτι του παγαίνει. Κ η Λένη τον καρτέραε στην πόρτα και στη σκάλα. -Το τι χαμπέρια Γεώργη μου, το τι χαμπέρια Γεώργη; -Τι να σου πω Λενίτσα μου, τι να σου μολογήσω; Για σήκ απάνω κι άλλαξε και βάλε τα χρυσά σου, πάμε να σε στοιχειώσομε στης Άρτας το γιοφύρι. Κ η Λένη όταν τ άκουσε πολύ της κακοφάνη. -Αγάλι αγάλια, Γεώργη μου, αγάλι αγάλια Γεώργη, να λυσοδέσω το παιδί να το χορτάσω γάλα, κι απέ να με στοιχειώσετε στης Άρτας το γιοφύρι. Στο δρόμο που πηγαίνανε, στο δρόμο που πηγαίνουν, μυριολογούσε κ έλεγε, μυριολογάει και λέγει: -Τρεις αδερφάδες είμαστε, τρία θηριά του κόσμου, μία βαστάει τον Τύρναβο, κ η άλλη την Τατάρνα, κ η τρίτη η ομορφότερη της Άρτας το γιοφύρι. Πως τρέμει η καρδούλα μου να τρέμει το γιοφύρι, πως πέφτουν τα μαλλάκια μου να πέφτουν οι διαβάτες.

10 Παραλλαγή από Αιανή Κοζάνης Μακεδονία Η Αιανή -Κάλλιανη στην τουρκοκρατία- είναι ένα από τα χωριά που, κάποτε, συνιστούσαν το λεγόμενο Τσιαρσιαμπά, περιοχή στην αριστερή όχθη του Αλιάκμονα, νοτιοδυτικά της Κοζάνης. Κατοικήθηκε από τους αρχαίους χρόνους -το μαρτυρούν πλούσια ευρήματα ανασκαφών. Ο Στέφανος Βυζάντιος τη θεωρεί σαν τη σημαντικότερη πόλη της Ελίμειας, επαρχίας της Άνω Μακεδονίας. Στην τουρκοκρατία, καλλιεργώντας οι κάτοικοί της τον κρόκο που εξήγαγαν στην Κεντρική Ευρώπη, ανέβασε πολύ το οικονομικό και βιοτικό της επίπεδο, με συνέπεια να επισύρει ζηλόφθονα το βλέμμα του Αλή πασά που την κατέστησε τσιφλίκι του. Ποτέ όμως δεν έπαψε να αποτελεί ένα ξεχωριστό κεφαλοχώρι, με επιρροές στη γύρω περιοχή. 20 Τα τραγούδια που ακούγονταν εδώ, τότε, ήταν πολλά. Άλλα τα έλεγαν με τη συνοδεία λαλτστήδων, και άλλα, τα περισσότερα, χωρίς μουσική συνοδεία. Τέτοια τραγούδια, χωρίς όργανα, συνεχίζουν ακόμη και σήμερα να τα λένε οι γυναίκες, φορώντας την πλούσια παραδοσιακή τους φορεσιά και να τα χορεύουν όπως παλιά στον τρανό χορό. Το γεφύρι της Άρτας -παραλλαγή εδώ με 40 στίχους- οι γυναίκες το τραγουδούν και το χορεύουν ανήμερα το Πάσχα. Χωρίζονται σε δύο ομάδες και το αποδίδουν αντιφωνικά. Ιδιαίτερα, ενδιαφέροντα στοιχεία: οι πολλοί λαρυγγισμοί που μία ή δύο τους κάνουν και η αποκοπή της τελευταίας άτονης συλλαβής κατά την επανάληψη του δεύτερου ημιστίχιου. 21 α ομάδα: Σαρανταπέντε μάστορες και ξήντα μαθητάδες και ξήντα μαθητάβ ομάδα: σαρανταπέντε μάστορες και ξήντα μαθητάδες και ξήντα μαθητά- α ομάδα: γιοφύρι ν ε- εθεμελιώνανε β ομάδα: γιοφύρι ν ε- εθεμελιώνανε α ομάδα: γιοφύρι θεμελιώνανε στης Άρτας το ποτάμι στης Άρτας το ποτάμβ ομάδα: γιοφύρι θεμελιώνανε στης Άρτας το ποτάμι στης Άρτας το ποτάμ-

11 Στην επιτόπια ηχογράφηση, που έγινε Μάιο του 2007, τραγούδησαν και χόρεψαν οι Βασιλική Μαρούδη, Στέλλα Γκουρτζούμη, Ευαγγελία Στάμου, Βασιλική Στάκα, Ελένη Γιαννακοπούλου, Ματίνα Γκούνα, Βάγια Τσιμτσιλιάκου, Βασιλική Τζέμου, Βάγια Μαλιάρα, Αναστασία Κόνζου και Μαργαρίτα Λιάκου. Να τονιστεί πως, σε κάποιες κινήσεις τους στο χορό θυμίζουν παραστάσεις του πυρρίχιου. ΒΙΝΤΕΟ: 45 Μάστορες Σαρανταπέντε μάστορες και εξήντα μαθητάδες γιοφύρι θιμιλιώνανε στης Άρτας το ποτάμι. Ν ολημερίς το χτίζανε, το βράδυ γκρεμιζόταν. Μοιρολογούν οι μάστορες και κλαιν οι μαθητάδες. Πουλάκι πήγε κι έκατσε στην άκρη το ποτάμι, δεν κελαηδούσε σαν πουλί κι ουδέ σαν χελιδόνι, μόν κελαηδούσε κι έλεγε ανθρώπινη λαλίτσα: Αν δεν στεριώστε άνθρωπο γιοφύρι δεν στεριώνει και μη στεριώστε ορφανό, μη ξένο, μη διαβάτη, παρά του πρωτομάστορα την όμορφη γυναίκα. Τ άκουσε ο πρωτομάστορας και ράγισε η καρδιά του και το πουλάκι έπιασε και το παρακαλούσε: - Αργά να πας στο σπίτι μου, αργά και στη γυναίκα μ, αργά ντυθεί, αργά στουλτστεί, αργά να φέρ το γιόμα. Και το πουλί παράκουσε κι αλλιώς επήγε κι είπε: - Γοργά ντυθείς, γοργά στολτστείς, γοργά να φέρ ς το γιόμα. Μα νάτην που εφάνηκε από την άσπρη στράτα. Την είδε ο πρωτομάστορας και πέφτει να πεθάνει. Από μακριά τους χαιρετά κι από κοντά τους λέει: - Καλημέρα σας μάστορες και εσείς οι μαθητάδες, μα τ έχει ο πρωτομάστορας και είναι λυπημένος; - Το δαχτυλίδι τού πεσε στην πρώτη τη καμάρα, και ποιος θα μπει και ποιος θα βγει το δαχτυλίδι να βρει; - Ν ιγώ θα μπω, ν ιγώ θα βγω το δαχτυλίδι να βρω. Και σαν την κατεβάσανε στην πρώτη τη καμάρα Ψάζει ζερβά, ψάζει δεξιά, ψάζει κατά τη μέση. - Τράβα καλέ τον άλυσο, τράβα την αλυσίδα, ν όλο τον τόπο γύρισα και τίποτα δεν βρήκα. Ένας πηγαίν μι του μυστρί, κι άλλος με τον ασβέστη, παίρνει και ο πρωτομάστορας και ρίχνει μέγα λίθους. - Πως τρέμει το κορμάκι μου να τρέμει το γιοφύρι, πως πέφτουν τα μαλλάκια μου να πέφτουν οι διαβάτες. - Κόρη το λόγο άλλαξε κι άλλη κατάρα δώσε, έχεις αδερφό στη ξενιτιά μη λάχει και περάσει. Κι αυτή το λόγο άλλαξε κι άλλη κατάρα δίνει: - Πως τρέμουν τ άγρια βουνά να τρέμει του γιοφύρι, πως πέφτουν τ άγρια πουλιά να πέφτουν οι διαβάτες. Τρεις αδερφάδες ήμασταν κι οι τρεις κακογραμμένες, η μια στησε τον Δούναβη κι η άλλη τον Αυλώνα, κι εγώ η πιο μικρότερη της Άρτας το γιοφύρι.

12 Παραλλαγή από Ιερισσό Χαλκιδικής Μακεδονία Ακτή του Δράκοντος, Άκανθος, Κάστρο Ερισσού, Εριτσούς, Ιερισσός. Έτσι ονομάτισε ο μύθος και η ιστορία μια κωμόπολη σ έναν όμορφο μυχό της τρίτης χερσονήσου -της ανατολικότερης- της Χαλκιδικής, στο σύνορο ακριβώς με το Άγιο Όρος. Και βέβαια σε μια τόσο μακραίωνη πορεία, η μία περιπέτεια δεν έπαψε να διαδέχεται την άλλη. Ήταν όμως το 1932 που η Ιερισσός κυριολεκτικά κινδύνευσε να αφανιστεί από το χάρτη. Τότε ένας ισχυρός σεισμός την κατάστρεψε ολοσχερώς. Τελικά, αλλάζοντας θέση -κατέβηκε δίπλα στη θάλασσα-, μπόρεσε όχι μόνο να επιζήσει, αλλά σήμερα και να ακμάζει. Ανέκαθεν διέθετε ένα ασυνήθιστα μεγάλο αριθμό τραγουδιών, πλούσιων σε περιεχόμενο και θεματολογία. Κι αυτό, γιατί οι κάτοικοι είχαν τη δυνατότητα, λόγω του λιμανιού, της θαλάσσιας επικοινωνίας, να ενημερώνονται για ιστορικά και κοινωνικά γεγονότα μακρινών τόπων -τα σχολίαζαν και ύστερα, με ταλέντο, τα μετάλλασαν σε τραγούδια. 22 Καταγράφτηκε και παραλλαγή του γιοφυριού της Άρτας, με 14 στίχους. Μόνο που τούτη δεν περιλαμβάνεται, όπως θα περίμενε κανείς, μεταξύ των πασχαλιάτικων τραγουδιών, αλλά ακούγεται, αναπάντεχα, τις μέρες της αποκριάς. Τότε τραγουδούν οι κάτοικοι και χορεύουν το Μι τετρακόσιοι μάστουροι. Αποδίδεται αντιφωνικά από δύο ομάδες που συγκροτούνται αντίστοιχα από γυναίκες και άνδρες -κάθε φορά καλύπτεται ένα ημιστίχιο. Προστίθενται και τσακίσματα: στο τέλος του πρώτου ημιστίχιου το ματάκια μου και μετά το δεύτερο το πού πας καρδιά καμέ(νη) γυναίκες: Μι τετρακόσιοι μάστουροι -ματάκια μου, άντρες : Μι τετρακόσιοι μάστουροι -ματάκια μου, γυναίκες: κι ξήντα μαθητούδια -πού πας καρδιά καμέ(νη) άντρες : κι ξήντα μαθητούδια -πού πας καρδιά καμέ(νη) Τη παραλλαγή τραγούδησαν και χόρεψαν στην Ιερισσό, Οκτώβριο του 2008, οι Βέτα Αϊβαλίδου, Μαρίκα Αϊβαλίδου, Μαρίκα Γκαγκούτσα-Πάπα, Βασιλική Δεσλή, Σοφία Μίγδη, Θωμαή Μπάντη, Βέτα Προδρομίδου, Έφη Ραμπότα, Πηγή Σουλτάνη, Μηλιά Στρούνη, Μαρίκα Σφυριστού-Πανταζή, Νικολέτα Τζέλιου, Ρούλα Χαλέβα, Μαρίκα Χονδρογιάννη, Σωτηρούλα Ψέμμα, Κων/νος Αϊβαζίδης, Άγγελος Γκατζώνης, Ιωάννης Μαρίνος, Ιωάννης Μίγδης, Χρήστος Μπάντης, Ιωάννης Πλιούκας, Αστέριος Φόρας, Δημήτριος Ψέμμας.

13 ΒΙΝΤΕΟ: Χορεύοντας την καμάρα Μι τετρακόσιοι μάστουροι -ματάκια μου, κι ξήντα μαθητούδια -πού πας καρδιά καμέ(νη) ν όλη μερίτσα έχτιζαν -ματάκια μου, καμάρα θεμελιώνουν -πού πας καρδιά καμέ(νη) ν όλη μερίτσα έχτιζαν -ματάκια μου, κι απού βραδύς χαλνούσαν -καμάρα δε στιργιών(ει). Πουλάκι πάησι κι έκατσι -ματάκια μου, διξιά απ τη καμάρα -καμάρα δε στιργιών(ει). Δεν κελαηδούσι σαν πουλί -ματάκια μου, σαν αγριοπούλι απούταν -πού πας καρδιά καμέ(νη) μον κελαηδούσι κι έλιγι -ματάκια μου, μ ανθρώπινη λαλίτσα -πού πας καρδιά καμέ(νη): «Σαν δε στοιχειώσεις άνθρωπο -ματάκια μου, καμάρα δε στιργιώνει -πού πας καρδιά καμέ(νη) ουδέ φτουχό, ουδ ορφανό -ματάκια μου, ουδέ ξένου διαβάτη -πού πας καρδιά καμέ(νη) μόνο του πρωτουμάστουρα -ματάκια μου, του κάλφα τη γυναίκα -πού πας καρδιά καμέ(νη)». Τουν κάλφα ξιπροβόδισαν -ματάκια μου, να πάει να τη φέρει -πού πας καρδιά καμέ(νη). - Αν ήρθις, κάλφα μ, για καλό -ματάκια μου, να πα να βγάλου τούτα -πού πας καρδιά καμέ(νη) κι αν ήρθις, κάλφα μ, για κακό -ματάκια μου, να πα να βάλου τ άλλα -πού πας καρδιά καμέ(νη) πως τρέμει η καρδούλα μου -ματάκια μου, να τρέμει το γιοφύρι -πού πας καρδιά καμέ(νη) πως πέφτουν τα μαλλάκια μου -ματάκια μου, να πέφτουν οι διαβάτις -πού πας καρδιά καμέ(νη).

14 Παραλλαγή από Μπρόσνερο Χανίων Κρήτη Το Μπρόσνερο (ομπρός + νερό) είναι χωριό στην επαρχία Αποκορώνου, νοτιοδυτικά των Χανίων. Βρίσκεται στους πρόποδες της κορυφής Κάστρο, στο δρόμο προς τα Σφακιά. Υπήρξε θέατρο μαχών σε όλες τις επαναστάσεις και έδρα της Προσωρινής Διοίκησης Κρήτης το Σ αυτό διέμενε -είχε τον πύργο του- και ο περιβόητος μεγαλοκουραδάρης γιαννίτσαρος Ιμπραχίμ Αληδάκης, στον οποίον επιτέθηκαν οι Σφακιανοί το 1774 πριν προλάβει αυτός να τους αιφνιδιάσει. Κι ως τα γλυκοχαράγματα το Μπρόσνερο κυκλώνου και δυο παιγνιώτες διαλεχτοί στον πύργον αποσώνου Ανάμεσα στα πολλά τραγούδια που κάποτε τραγουδούσαν στο χωριό, ήταν και μια παραλλαγή του γιοφυριού της Άρτας -πρωτοκαταγράφτηκε, σε 22 στίχους, το Αναφέρεται στη λεγόμενη Ελληνική Καμάρα, που τη μνημονεύει στα 1415 ο Φλωρεντινός ιερωμένος Χριστόφορος Μπουοντελμόντι. Πρόκειται για παμπάλαιο γεφύρι, ανάμεσα Ρέθυμνο και Χανιά, το οποίο θα διαβεί το 1918 και ο περιηγητής Μιχαήλ Δέφνερ, θα το φωτογραφίσει, θα διασώσει και το τραγούδι του. 23 Η συγκεκριμένη παραλογή -όπως και άλλες- τραγουδιόταν πάρα πολύ αργά, με πολλές επαναλήψεις. Το απέδιδαν σαν ριζίτικο τση στράτας, (απογαέρματα κατά τους ντόπιους), δηλαδή σε σκοπό που συνόδευε τις μακρινές πορείες από μια περιοχή σε άλλη -γαμήλιες πομπές, βαπτιστικές, πανηγυριώτικες. Αν και τα τραγούδια της συγκεκριμένης κατηγορίας λέγονταν συνήθως με συνοδεία μουσικών οργάνων -εν αντιθέσει με κείνα τση τάβλας που είναι αποκλειστικά φωνητικάτην ελληνική καμάρα μόνο την τραγουδούσαν. 24 Ένας ή δύο: Ε.., όντε, όντε εθέε.., όντε ν εθεμελιώνανε Όλοι : Ε.., όντε, όντε εθέε.., όντε ν εθεμελιώνανε Ένας ή δύο: όντε ν εθέ- όντε ν εθεμελιώνανε ελληνική

15 Όλοι -ληνική καμάρα : όντε ν εθέ- όντε ν εθεμελιώνανε ελληνική -ληνική καμάρα Τη παραλλαγή -στην ηχογράφηση της 21 ης Μαΐου του τραγούδησαν οι Νίκος Μανουσέλης και Ανδρέας Μαριανάκης, συνοδευόμενοι από τους Βασίλη Βαβουράκη, Ανδρέα Βεριβάκη, Γιώργη Βοτζουράκη, Στέλιο Γιάνναρη, Γιώργη Κοκκινάκη, Λεφτέρη Κουτσαφτάκη, Γιάννη Λελιδάκη, Γιώργη Μπομπουραλάκη, Μανώλη Νιολάκη, Μιχάλη Πολυχρονάκη, Γιάννη Στεφανάκη. Όλοι τους αποτελούν μέλη του συλλόγου Δροσουλίτες. ΒΙΝΤΕΟ: Ελληνική καμάρα Όντε ν εθεμελιώνανε ελληνική καμάρα, ολιμερίς τη χτίζανε κι από βραδύς εχάλα. Πο κεια πουλιά περάσανε και γλυκοκελαϊδούσαν: «Καμάρα επά δε στέκεται, μουδέ θεμέλιο κάνει, όξω κι αν βάλει ο μάστορας θεμέλιο τη γυναίκα τ»! Κι ο μάστορας σαν τ άκουσε πολλά του βαροφάνη. βρίχνει ντη νε ζύμωνε αφράτο παξιμάδι. -Άφης, κερά, το ζυμωτό και βρες ρούχα να βάλεις, γιατί σε ζουγραφήσανε θεμέλιο τση καμάρας! -Κούνια μου κούνιε το παιδί, κούνια νανούριζέ το και συ καλή γειτόνισσα άμε ξετύλιξέ το. Οι όρθες τρώνε το ψωμί κι οι σκύλοι το παιδί τζη. -Αφήστε με να σας επώ αν είναι τρία λόγια: τρεις αδερφήδες είμαστε κι οι τρεις μας κακομοίρες, η μια επήγε από φωθιά, η γι άλλη από πηγάδι, κι εγώ το κακορίζικο θεμέλιο τση καμάρας. Πάρε, τρυγώνι ομορφιά και συ, παγώνι κάλλη και συ, το σφακολούλουδο, πάρε την ομορφιά μου και συ, το ξενικόσταρο, πάρε μου τα μαλλιά μου, να μην τα πάρει άλλη καμιά να χει τα βάσανά μου. Ο γι εις τση χτύπα με πηλό κι άλλος με το χαλίκι, κι ατός του ο πρωτομάστορας με το βαρύ πελέκι.

16 Παραλλαγή από Πυλί Κω Δωδεκάνησα Το Πυλί είναι χωριό της Κω, σχεδόν στο κέντρο του νησιού. Τη μακραίωνη διαδρομή του σηματοδοτεί σήμερα το μοναστήρι της Παναγιάς της Καστρινής που έχτισε ο Όσιος Χριστόδουλος τέλη 11ου αιώνα και ένα κάστρο, βυζαντινό, στο οποίο κατοίκησαν και Ιωαννίτες ιππότες. Παραλογή -στιχοπλοκιά για τους ντόπιους- από το Πυλί για το γεφύρι της Άρτας, με τίτλο η καμάρα, έχει πρώτος καταγράψει ο Σπύρος Περιστέρης, για λογαριασμό του Λαογραφικού Αρχείου της Ακαδημίας -η αποστολή είχε πραγματοποιηθεί στο νησί το Στη χώρα -μόνο εκεί υπήρχε τότε ηλεκτρικό ρεύμα και μπορούσε να λειτουργήσει μαγνητόφωνο- ήρθε και την τραγούδησε ο μικρός Ανδρέας Τσουννιάς (16 ετών). 25 Πρόκειται για ενδιαφέρουσα παραλλαγή με 39 στίχους, που μουσικά αποδίδεται σε τρημίστιχες στροφές -κάθε μουσική φράση καλύπτει ενάμιση στίχο. Εκατομπέντε μάστοροι κι εξήντα μαθητάδες, εκαοχτώ καλοί πουργοί δεκαοχτώ καλοί πουργοί, να χτίσουν ντη γκαμάρα ολημερίς εχτίζασι Στην ηχογράφηση-μαγνητοσκόπηση, που πραγματοποιήθηκε στις 26 Αυγούστου του 2009, τραγούδησε ο Γιάννης Κλαδάκης παίζοντας δωδεκανησιακή λύρα, 26 ενώ συνόδευσε στο λαούτο ο Γιάννης Λεντάκης.

17 ΒΙΝΤΕΟ: Η στιχοπλοκιά της καμάρας Εκατομπέντε μάστοροι κι εξήντα μαθητάδες, δεκαοχτώ καλοί πουργοί, να χτίσουν ντη γκαμάρα ολημερίς εχτίζασι, κάθε βραδύν εχάλα φέρνουνε φτέρες το νερό, ε-φτέρες τα χαλίκια, κι απ τη Κωσταντινόπολη φέρνουν ντο γκερεστέ ντης και το στοιχειόν εφώναξε απ τη μπο πέρα πάντα: «του πρώτου, πρώτου μάστορη, του πρώτου τη γεναίκα, θεμέλιο να τη βάλετε να στήσει η γκαμάρα». Κι ο μάστορης σα ντο κουσεν έπεσεν και λυγώθη, σταμνί νερό ντου ρίχτουσι κι ήρτεν ο λογισμός του. - Να βάλω τη μανούλα μου, μανούλα πια δε γκάμνω, να βάλω τ αδερφούλα μου, άλλη αδερφή δε γκάμνω, α βάλω τη γεναίκα μου, γεναίκα γκάμνω πάλε. Στέλει το μαστορόπουλο να πάει να της λέει: - Το Σάββατο μη χτενισθείς, τη Γκυριακή μη λλάξεις και την Δευτέρα ντο πρωί εις την γκαμάρα να ρτεις. Κι εκείνος επαράκουσε και πάει και της λέει: - Το Σάββατο να χτενιστείς, τη Γκεριακή ν αλλάξεις και την Δευτέρα ντο πρωί εις τη γκαμάρα να ρτεις. Το Σάββατο χτενίζεται τη Γκεριακή αλλάζει και τη Δευτέρα ντο πρωί εις τη γκαμάρα μπάει. Μάστορης σα ντην είδενε ήπεσε και λυγώθη, σταμνί νερό ντου ρίχνουσι τρία κανιά το μόσκο και τρία το ροδόσταμο για να ρτ ο λογισμός του. - Τι έχ ο πρωτομάστορης και κάθεται και κλαίει; - Ο αρραβώνας μού πεσε στα βάθη της καμάρας. - Δέσε με μπο τη ζώνη σου, κατέβασέ με κάτω. Δένει τη μπο τη ζώνη ντου, κατέβασέν ντη γκάτω, ψάχνει πο δω, ψάχνει πο κει, ούτ αρραβώνα να βρει, μόνο ντου δράκου τα μαλλιά πο κάτω πο τη μπέτρα. - Ανέβασέ με μάστορη, γιατ η ψυχή μου βγαίνει, όχι μονάχα μένανε, μόνο και του παιδγιού μου τρεις αδερφάδες είμαστο κι οι τρεις κακομοιράδες, τη μνια ντη βάλα στο λουτρό, την άλλη στο γεφύρι, κι εμένα ντη δερνόμοιρη βάλου με στη γκαμάρα πο πάν από το ντάφο μου καντήλι να κρεμάει, για να περνά η μάνα μου να το γιμώζει δάκρυ, για να περνά ο κύρης μου να το γιμώζει λάδι. Σπύρος Ι. Μαντάς

18 Το βιβλίο, Του γιοφυριού της Άρτας τραγουδώντας το Θρύλο, συνοδευόμενο από 1 DVD, πρωτοκυκλοφόρησε το 2010, εκτός εμπορίου, σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων και εξαντλήθηκε. Ετοιμάζεται για επανέκδοση,με περισσότερα στοιχεία, συνοδευόμενο τούτη τη φορά από 2 DVD. Αποτελεί προδημοσίευση σχετικής, εκτεταμένης μελέτης, που θα δημοσιευτεί μελλοντικά. Σημειώσεις: 1. Ο Κ. Θ. Δημαράς ορίζει τις παραλογές σαν «τεχνικά καμωμένες περιλήψεις παραμυθιών, συχνά δραματικών, βαλμένων σε στίχους». (Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, δ έκδοση, σ. 10). 2. Γιώργος Ιωάννου, Το ελληνικό τραγούδι. Παραλογές, Αθήνα 1975, σελ Στο συμπέρασμα έχουν καταλήξει οι περισσότεροι ερευνητές, αφού η όλη τους τεχνοτροπία είναι παρόμοια με εκείνη των λεγόμενων ακριτικών τραγουδιών, των οποίων η αφετηρία, χρόνου και χώρου, δεν αμφισβητείται από κανέναν. 4. Νικολάου Γ. Πολίτου, Εκλογαί από τα τραγούδια του ελληνικού λαού, Αθήναι 1914, σελ Οι Βαλκάνιοι τις παραλογές αποκαλούν μπαλάντες. 6. Γεωργίου Α. Μέγα, Το τραγούδι του γεφυριού της Άρτας, Συγκριτική Μελέτη, στο περ. «Λαογραφία», ΚΖ, Εν Αθήναις Ο μεγάλος Νικόλαος Πολίτης, θέλοντας να αποκαταστήσει στις αρχές του 20 ου αιώνα κενά στις μέχρι τότε καταγραμμένες παραλλαγές, προχώρησε σε προσεκτική αποκατάσταση ελλείψεων δημιουργώντας μια πλήρη, με όλα της τα μοτίβα, παραλλαγή -την ονόμασε του γιοφυριού της Άρτας. Για αυτή του την παρέμβαση από άλλους επαινέθηκε και από άλλους κατηγορήθηκε, το θέμα όμως είναι πως πολλοί έσπευσαν να υιοθετήσουν τη νέα, άρτια παραλλαγή, εγκαταλείποντας τη δική τους. 8. Β. Αναγνωστόπουλος, Λ. Αρχείο 2401, σ. 7-8 / χωριά Δομοκού Θεσσαλίας. 9. Γ. Ρήγα, Σκιάθου Λαϊκός Πολιτισμός, Α, σ Αγγελ. Κουρτσή, Λαογρ. Αρχείο Ακαδημίας 2401, σ. 5 / χωριό Χωριστή (Τσατάλτζα). 11. Δυστυχώς, στις αρχές του 20 ου αιώνα και στις μελωδίες των παραλλαγών σημειώθηκαν απώλειες. Σε αυτήν την περίπτωση ηθικός αυτουργός δεν είναι βέβαια ο Νικόλαος Πολίτης, αλλά οι δημοδιδάσκαλοι, φυσικοί αυτουργοί, αφού μετακινούμενοι ανά την Ελλάδα διαδίδουν στους μαθητές τους μια μουσική που μάλλον ξεκίνησε από την Ήπειρο -φυσικά η ντόπια ξεχνιέται. Αυτός είναι και ο λόγος που η συγκεκριμένη συνοδευτική μελωδία καταγράφεται σήμερα επανειλημμένα σε διάφορες, μακρινές μεταξύ τους, περιοχές. 12. Στίλπων Π. Κυριακίδης, Αι ιστορικαί αρχαί της δημώδους νεοελληνικής ποιήσεως, στο «Δημοτικό Τραγούδι», Αθήνα 1990, σελ. 173 (πρώτη δημοσίευση: Θεσσαλονίκη 1934). 13. Τότε τον λένε θαυματοποιό. Βλέπε. Φ. Κουκουλές, Βυζαντινών βίος και πολιτισμός, τόμ. ς, Εν Αθήναις 1955, σελ Δ. Καμπούρογλου, Ιστορία των Αθηναίων, τόμ. Α, 1889, σελ Περισσότερα για την Πολύτσανη, βλέπε, Μεν. Ζώτου - Χριστ. Γιάνναρου, Η Πολύτσανη της Βορείου Ηπείρου. Τοπογραφία - Ιστορία, τόμ. Α, Ιωάννινα Λεπτομέρειες σε, Γεωργία Τέντα, Δημοτικά πολυφωνικά τραγούδια Πολύτσανης Βορείου Ηπείρου, περ. «Άπειρος», τχ. 1 / Καλοκ. 1998, σ Η μελωδία διαδιδόταν μέσω των δασκάλων ντύνοντας συνήθως το άρτιο κείμενο που τότε είχε δημιουργήσει ο

19 Νικόλαος Πολίτης -σιγά σιγά αναδείχτηκε ως η εθνική μας παραλλαγή. Πάντως η συγκεκριμένη μελωδία έχει επίσης καταγραφεί στο Μικρό Χωριό της Ευρυτανίας από τον Σπ. Περιστέρη (1959), στο Στροβίτσι Ολυμπίας της Πελοποννήσου από τον Σίμωνα Καρά, και αλλού. Την άκουσα και ο ίδιος, προς μεγάλη μου έκπληξη, να εκτελείται στην Όλυμπο της Καρπάθου σε γιορτή που πραγματοποιήθηκε εκεί, το 2008, προς τιμή των παλαιών δασκάλων που είχαν υπηρετήσει στο χωριό. 18. Φόρμιγξ. Παράρτημα μουσικόν: Δημώδη άσματα εκ του Μουσικού ταμείου Δημ. Περιστέρη. περίοδος Β, έτ. Β (1907), τχ. Α, σελ Ευχαριστώ τον πρόεδρο του ιδρύματος Ακτία-Νικόπολις, Νίκο Καράμπελα, για τη βοήθειά του στην ηχογράφηση-μαγνητοσκόπηση. 20. Βλέπε, Κωνσταντίνου Σιαμπανόπουλου, Αιανή, Ιστορία - Τοπογραφία - Αρχαιολογία, Θεσσαλονίκη , Κατά τον Samuel Baud-Bovy, «το φαινόμενο της αποκοπής, που έχει επισημανθεί στο ευρωπαϊκό και ιδιαίτερα στο βαλκανικό τραγούδι, εμφανίζεται πολύ συχνά στην ηπειρωτική Ελλάδα, όπου ίσως να σχετίζεται με τη χαρακτηριστική πτώση των άτονων ι και ου στις διαλέκτους της κεντρικής και της βόρειας Ελλάδας». (Δοκίμιο για το ελληνικό δημοτικό τραγούδι, Π.Λ.Ι., Ναύπλιο 1984, σ. 27). 22, Βλέπε, Γιάννη Π. Μαρίνου, Ιερισσός. Αιώνιο ταξίδι στους δρόμους της Παράδοσης και του Πολιτισμού, Θεσσαλονίκη Μ. Δέφνερ, Οδοιπορικαί Εντυπώσεις από την Δυτική Κρήτη, Αθήναι 1928, σ Γιάννη Παυλάκη, Ριζίτικα, Κρητική Δημοτική Ποίηση, Αθήνα 1997, σ Κέντρο Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας (ΚΕΕΛ), Λαογρ. Αρχείο Νο 2280, σ Στο δοξάρι της υπάρχουν ακόμη μικρά στρογγυλά κουδουνάκια -λέγονται ασημοκούδουνα γιατί παλαιότερα ήταν ασημένια. Λειτουργούσαν, πριν την εμφάνιση του λαούτου, σαν δεύτερο όργανο ρυθμικής και αρμονικής συνοδείας, τονίζοντας τα ισχυρά μέρη του μέτρου και συνοδεύοντας τη μελωδία με το χαρακτηριστικό ίσο που δίνει το ηχόχρωμά τους. Της κρητικής λίρας έχουν πια καταργηθεί -εκεί τα αποκαλούσαν γερακοκούδουνα, επειδή στη βυζαντινή εποχή τα κρεμούσαν στα κυνηγετικά γεράκια. (βλέπε, Λάμπρου Λιάβα, Μουσικές στο Αιγαίο, Αθήνα 1987, σ ).