Εργασία στις Εφαρμογές Δημοσίου Δικαίου

Transcript

1 Εργασία στις Εφαρμογές Δημοσίου Δικαίου Διδάσκων: Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος ΘΕΜΑ: Θρησκευτική ελευθερία και επικρατούσα θρησκεία Περιεχόμενα Ονοματεπώνυμο: Χαραμής Αθανάσιος Α.Μ.: Νομική Σχολή Αθηνών Εισαγωγή.2 Ιστορική αναδρομή..3 Η θρησκευτική ελευθερία στα ελληνικά συντάγματα. 5 Διεθνής κατοχύρωση...6 1

2 Έννοια και περιεχόμενο της θρησκευτικής ελευθερίας..8 Φορείς- αποδέκτες του δικαιώματος θρησκευτικής ελευθερίας.10 Ελευθερία θρησκευτικής συνείδησης..13 Ελευθερία της λατρείας- άσκησης της θρησκείας Φραγμοί της θρησκευτικής ελευθερίας 29 1)Δημόσια τάξη- χρηστά ήθη.30 2) Προσηλυτισμός ) Εκπλήρωση των υποχρεώσεων έναντι του κράτους και συμμόρφωση στους νόμους.33 Επικρατούσα θρησκεία...36 Δογματική ενότητα- αυτοκέφαλο της Εκκλησίας της Ελλάδος 40 Σχέσεις κράτους και Εκκλησίας.42 Συμπέρασμα 43 Βιβλιογραφία..44 Νομολογία...45 Περίληψη (Ελληνικά/ Αγγλικά)...47 Λήμματα (Ελληνικά/ Αγγλικά) 48 Εισαγωγή Στην εργασία που ακολουθεί επιχειρείται μια σύντομη σκιαγράφηση του συνταγματικά κατοχυρωμένου δικαιώματος θρησκευτικής ελευθερίας (άρθρο 13 Σ). Επίσης γίνεται προσπάθεια να καταδειχθεί η σχέση που υπάρχει ανάμεσα στη 2

3 θρησκευτική ελευθερία και την παραδοσιακή στα Συντάγματά μας κατοχύρωση επικρατούσας θρησκείας. (άρθρο 3 Σ). Η εργασία ξεκινά με μια αναδρομή στην ιστορία της κατοχύρωσης της θρησκευτικής ελευθερίας ενώ ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην πορεία της εξέλιξης του δικαιώματος στα ελληνικά Συντάγματα αλλά και σε θεμελιώδη διεθνή κείμενα. Ακολουθεί μια γενική οριοθέτηση της έννοιας και του περιεχομένου της θρησκευτικής ελευθερίας ενώ γίνεται και αναφορά σε συναφείς και βασικές έννοιες ( ανεξιθρησκία, θρησκευτική ισότητα.) Μετά από σύντομη έκθεση των φορέων και αποδεκτών του δικαιώματος γίνεται ειδικότερη ανάλυση των δύο πλευρών της θρησκευτικής ελευθερίας, ελευθερίας θρησκευτικής συνειδήσεις και ελευθερίας λατρείας, και εκτίθεται η μεταξύ τους σχέση και οι επιμέρους εκφάνσεις τους. Επίσης παρουσιάζονται και αναλύονται οι φραγμοί που το ίδιο το Σύνταγμα επιβάλλει στο κατοχυρωμένο δικαίωμα. Κλείνοντας, γίνεται αναφορά στην κατοχύρωση επικρατούσας θρησκείας και στο κατά πόσο αυτή εναρμονίζεται με την θρησκευτική ελευθερία ενώ δίνεται έμφαση και σε θέματα που αφορούν τη δογματική ενότητα και το αυτοδιοίκητο της Εκκλησίας της Ελλάδος αλλά και στο κρίσιμο ζήτημα των σχέσεων αυτής με την ελληνική πολιτεία. Ιστορική αναδρομή Η θρησκεία υπήρξε από καταβολής του ανθρώπου κεντρικής σημασίας φαινόμενο για την οργάνωση και λειτουργία των κοινωνιών. Ως θρησκεία θα μπορούσε να αναφερθεί η πίστη και η λατρεία προς το θείο δηλαδή προς την καλή ανώτερη δύναμη. Πρόκειται δηλαδή για σύνολο λατρευτικών πράξεων και 3

4 δοξασιών αναφερόμενων στην υπόσταση του θείου. Οι έννοιες, λοιπόν, της θρησκείας και του θρησκευτικού αφορούν στην αντίληψη περί Θεού και στις σχετιζόμενες με αυτή μεταφυσικές και ηθικές παραστάσεις, με τις παραστάσεις αυτές να μην αποτελούν απλή αντίληψη ή έστω πεποίθηση αλλά πίστη με τη στενή έννοια της fides sacra. Η θρησκεία προσφέροντας διέξοδο, κάποιες φορές και απαντήσεις στις μεταφυσικές ανησυχίες του ανθρώπου διαμορφώθηκε από παλιά ως ένα φυσικό δίκαιο θείας έμπνευσης που καθοδηγούσε τη συμπεριφορά του ατόμου υποκαθιστώντας το υποτυπώδες ακόμα τότε θετό δίκαιο και τους κανόνες ανθρώπινης προέλευσης. Εξάλλου η φύση των θρησκευτικών κανόνων που απευθύνουν απόλυτες επιταγές προς τους πιστούς τους έφερε γρήγορα σε σύγκρουση με την κρατική εξουσία αφ ης στιγμής αυτή διεκδίκησε το μονοπώλιο στη θέσπιση νόμων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιας σύγκρουσης μεταξύ θείου και ανθρωπίνου δικαίου είναι η Αντιγόνη του Σοφοκλή που στην ομώνυμη τραγωδία αντιτάσσει στον Κρέοντα (το κράτος δηλαδή) τη συμμόρφωση στο θρησκευτικό της καθήκον. Ακόμη και στην αρχαιότητα, λοιπόν, που της ήταν ξένη η έννοια του ατομικού δικαιώματος είχε δημιουργηθεί το θεμέλιο για την αντίταξη ατομικών θρησκευτικών υποχρεώσεων στη κρατική επιταγή. Υπό την έννοια αυτή η θρησκευτική ελευθερία αποτελεί τη ρίζα των ατομικών ελευθεριών και ένα από τα πρώτα ατομικά δικαιώματα που διεκδικήθηκαν ποτέ, πράγμα που σαφώς αποδεικνύει το σημαντικό ρόλο της θρησκείας στην εξέλιξη της ανθρώπινης ιστορίας. Η πρώτη μαζική διεκδίκηση θρησκευτικής ελευθερίας τοποθετείται χρονικά στην εποχή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας όταν είχαν εξαπολυθεί άγριοι διωγμοί κατά των Χριστιανών. Το διάταγμα των Μεδιολάνων(313μχ) που διακηρύσσει την ανεξιθρησκία τερματίζει την περίοδο των διωγμών και αποτελεί την πρώτη επίσημη κατοχύρωση θρησκευτικού δικαιώματος. Τον 16 ο αιώνα η απολυταρχική εξουσία του ηγεμόνα που έφθανε μέχρι και τον προσδιορισμό της θρησκείας των υπηκόων του(cuius regio eius religio) οδήγησε σε μακρούς 4

5 θρησκευτικούς πολέμους και τελικά στη θρησκευτική μεταρρύθμιση που έδωσε νέα αφορμή για διακήρυξη της θρησκευτικής ελευθερίας. Αργότερα η θρησκευτική ελευθερία θα λάβει κεντρική θέση στη διδασκαλία των μεγάλων πολιτικών φιλοσόφων και διαφωτιστών του 17 ου και 18 ου αιώνα, κυρίως των Locke, Montesquieu,Rousseau και Voltaire. To Bill of Rights της πολιτείας της Virginia το 1776 είναι το πρώτο κείμενο που αναγνωρίζει πανηγυρικά τη θρησκευτική ελευθερία, ορίζοντας στο άρθρο 16 ότι «όλοι οι άνθρωποι έχουν το δικαίωμα να ασκούν ελεύθερα τα της θρησκείας τους σύμφωνα με τις επιταγές της συνείδησής τους». Ακολουθεί, το 1791, η πρώτη τροποποίηση του ομοσπονδιακού Συντάγματος των ΗΠΑ του 1787 κατά την οποία «το Κογκρέσο δεν θα ψηφίσει νόμο που να ιδρύει θρησκεία του κράτους ή που να απαγορεύει την ελεύθερη λατρεία οποιασδήποτε θρησκείας». Αντίθετα η γαλλική Διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη του 1789 αναγνωρίζει μόνο την ανεξιθρησκία ορίζοντας στο άρθρο 10 ότι «κανείς δεν επιτρέπεται να ενοχλείται για τις δοξασίες του υπό τον όρο ότι η εκδήλωσή τους δεν διαταράσσει τη δημόσια τάξη». Ύστερα από τις διακηρύξεις σε Αμερική και Γαλλία η θρησκευτική ελευθερία κατοχυρώνεται σε όλα τα ευρωπαϊκά συντάγματα του 19 ου και 20 ου αιώνα με πρώτο το βελγικό(1831) που αποτέλεσε πρότυπο και για πολλά μεταγενέστερα ευρωπαϊκά συνταγματικά κείμενα. 1 Η θρησκευτική ελευθερία στα ελληνικά συντάγματα Ανάλογη είναι η εξέλιξη και στα ελληνικά συντάγματα τα οποία όμως διακηρύσσουν συγχρόνως πάντα τη θρησκεία της Ανατολικής Ορθοδόξου του Χριστού Εκκλησίας ως επικρατούσα θρησκεία στην ελληνική επικράτεια. Μάλιστα οι διατάξεις που καθορίζουν τις σχέσεις κράτους και επικρατούσας 1 Άρθρα βελγ. συντ., 4 γερμ. συντ., δαν. συντ., 44 ιρλανδ. Συντ. 16 ισπαν. Συντ., 8,19 και 20 ιταλ. συντ., 19 και 20 λουξ. Συντ. 6 ολλανδ. Συντ., 41 πορτογ. Συντ.. 5

6 θρησκείας για λόγους παράδοσης και σεβασμού προς την πίστη της μεγάλης πλειοψηφίας του ελληνικού λαού αναγράφονται στην αρχή όλων των προηγούμενων συνταγμάτων μας. Το Σύνταγμα της Επιδαύρου («προσωρινό πολίτευμα της Ελλάδος»-1822 παρ ά) περιέχει διάταξη που επαναλαμβάνεται κατά λέξη και στο Σύνταγμα του Άστρους («νόμος της Επιδαύρου»-1823 παρ α) κατά την οποία «η επικρατούσα θρησκεία εις την ελληνικήν επικράτειαν είναι η της Ανατολικής Ορθοδόξου του Χριστού Εκκλησίας, ανέχεται όμως η διοίκηση της Ελλάδος πάσαν άλλην θρησκείαν, και αι τελεταί και ιεροπραγίαι εκάστης αυτών εκτελούνται ακωλύτως.». Στο Σύνταγμα της Τροιζήνας (1827) η διάταξη αναφέρει «Καθείς εις την Ελλάδα επαγγέλεται την θρησκείαν του ελευθέρως και δια την λατρείαν αυτής έχει ίσην υπεράσπισιν. Η δε της Αναταλικής Ορθοδόξου Εκκλησίας είναι Θρησκεία της Επικρατείας.». Ανάλογα και το ηγεμονικό Σύνταγμα (1832) ορίζει στο άρθρο 6 τα εξής «Η επικρατούσα θρησκεία εις την ελληνικήν Επικράτεια είναι η της Ανατολικής Ορθοδόξου και Αγίας του Χριστού Εκκλησίας, καθείς όμως πρεσβεύει τα της θρησκείας του ακωλύτως και πάσα θρησκεία, της οποίας αι τελεταί γίνονται πασιφανώς και δημοσίως, έχει ίσην υπεράσπισην υπό των νόμων.» Όπως βλέπουμε τα δύο πρώτα Συντάγματα κατοχυρώνουν απλή ανεξιθρησκία ενώ τα δύο επόμενα προχωρούν στη θρησκευτική ελευθερία. Η εξέλιξη δεν ήταν ευθύγραμμη. Τα Συντάγματα του 1844 και 1864/1911 κατοχυρώνουν μόνο την ανεξιθρησκία («πάσα άλλη γνωστή θρησκεία είναι ανεκτή») και μόνο το Σύνταγμα του 1927 καθιερώνει πλέον τη θρησκευτική ελευθερία. («η ελευθερία της θρησκευτικής συνειδήσεως είναι απαραβίαστος».) Στο ίδιο μήκος κύματος κινήθηκαν τόσο το Σύνταγμα του 1952 όσο και τα δικτατορικά Συντάγματα (1968/1973). Στο ισχύον Σύνταγμα (1975/1986/2001/2007) κατοχυρώνεται η θρησκευτική ελευθερία στο άρθρο 13. Κατά την παρ 1 αυτού, που δεν υπόκειται σε αναθεώρηση κατά το 110 παρ 1Σ, «η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης είναι απαραβίαστη. Η απόλαυση των ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων δεν 6

7 εξαρτάται από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις καθενός» Τις σχέσεις κράτους και Εκκλησίας και τα σχετικά με την επικρατούσα θρησκεία προβλέπει το άρθρο 3Σ ενώ στη θρησκευτική ελευθερία αναφέρονται επίσης τα άρθρα 5 παρ2 και 16 παρ2σ. Κανένα από τα άρθρα αυτά δεν υπόκειται σε αναστολή κατά το 48-1Σ σε περίπτωση κατάστασης πολιορκίας. Παρατηρούμε τέλος ότι η διατάξεις για τη θρησκευτική ελευθερία δεν βρίσκονται πια στην αρχή του Συντάγματος και κυρίως ότι η διάταξη περί επικρατούσας θρησκείας (άρθρο 3) διαχωρίζεται από εκείνη που καθιερώνει τη θρησκευτική ελευθερία (άρθρο 13) πράγμα που παραγνωρίζει τη στενή μεταξύ τους συνάφεια και δεν μπορεί να θεωρηθεί επιτυχής καινοτομία. Διεθνής κατοχύρωση Πέρα από την εθνική συνταγματική πρόβλεψη η θρησκευτική ελευθερία προστατεύεται και από σειρά διεθνών συμβάσεων που έχουν κυρωθεί από τη χώρα μας αποτελώντας έτσι αναπόσπαστο κομμάτι του εσωτερικού δικαίου και υπερισχύοντας κάθε αντίθετης διάταξης νόμου.( άρθρο 28-1Σ). Στο άρθρο 18 της Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου του ΟΗΕ (1948) ορίζεται ότι κάθε άτομο έχει το δικαίωμα της ελευθερίας της σκέψης, της συνείδησης και της θρησκείας. Η διακήρυξη αυτή, αν και χωρίς άμεση νομική δεσμευτικότητα επηρέασε ευθέως σειρά διεθνών κειμένων που ακολούθησαν. Η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για την προάσπιση των δικαιωμάτων του ανθρώπου και των θεμελιωδών ελευθεριών (ΕΣΔΑ-Ρώμη 1950) προβλέπει στο άρθρο 9 ότι κάθε πρόσωπο δικαιούται στην ελευθερία σκέψης, συνείδησης και θρησκείας και ότι το δικαίωμα αυτό έχει σαν συνέπεια την ελευθερία αλλαγής θρησκείας ή πεποιθήσεων, καθώς και την ελευθερία εκδήλωσης θρησκείας ή πεποιθήσεων μεμονωμένα ή ομαδικά, 7

8 σε δημόσιους χώρους ή ιδιωτικά, με την λατρεία και την άσκηση των θρησκευτικών καθηκόντων και τελετουργιών. 2 Θα μπορούσαν ακόμα να αναφερθούν το Διεθνές Σύμφωνο του ΟΗΕ για τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα του 1966 που κυρώθηκε με το Ν. 2462/97, η Τελική Πράξη του Ελσίνκι του 1975, η Διακήρυξη της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ του 1981 για την απάλειψη κάθε μορφής μισαλλοδοξίας και διακρίσεων βάσει θρησκευτικών πεποιθήσεων και το Διεθνές Σύμφωνο για το οικονομικά, κοινωνικά και μορφωτικά δικαιώματα ( Νέα Υόρκη 1985), που κυρώθηκε με τον Ν 1532/85. Δύο βασικές διαφορές ανάμεσα στην ρύθμιση του ελληνικού Συντάγματος αφενός και των διεθνών κειμένων καθώς και των περισσότερων ξένων συνταγμάτων αφετέρου είναι πρώτον ότι η ελληνική ρύθμιση εμφανίζεται στενότερη, κατοχυρώνοντας μόνο την ελεύθερη θρησκευτική συνείδηση, ενώ οι διεθνείς συμβάσεις μιλούν για ελευθερία σκέψης, συνειδήσεως και πεποιθήσεων και δεύτερον ότι το ελληνικό Σύνταγμα απαγορεύει τον προσηλυτισμό, πράγμα που δεν συναντάται σε διεθνή κείμενα και ξένα Συντάγματα. Στο δεύτερο θα επανέλθουμε. Σχετικά με το πρώτο, πράγματι το Σύνταγμα μας εμφανίζεται αποκλίνον από τη διεθνή τάση αφού δεν κατοχυρώνει ρητώς συνολικά τη συνείδηση αλλά μόνο τη θρησκευτική συνείδηση. Αυτό όμως δεν πρέπει να μας προβληματίζει ιδιαίτερα διότι, από τη μία το Σύνταγμα δεν αφήνει πράγματι ακατοχύρωτη την εν γένει συνείδηση αλλά την προστατεύει στα άρθρα 2 παρ1, 5 παρ1, 14 παρ1,11 και 12Σ, και από την άλλη κατοχυρώνει ένα minimum μόνο προστασίας. Αυτό σημαίνει ότι η συνταγματική προστασία μπορεί να επεκταθεί με διεθνείς συμβάσεις οι οποίες δεσμεύουν απόλυτα τον κοινό νομοθέτη από της κυρώσεως αυτών δια νόμου και έχουν υπερνομοθετική ισχύ. (28 παρ1σ). Έννοια και περιεχόμενο της θρησκευτικής ελευθερίας 2 Στο χάρτη των Ηνωμενων Εθνών και στη Συνθήκη της Ρώμης ειδικά για τα θέματα θρησκευτικής ελευθερίας αναφέρεται η απόφαση Σ.τ.Ε 239/1966, Βλ. Βέγλερη, η σύμβαση των δικαιωμάτων του ανθρώπου και το Σύνταγμα, σελ. 43 8

9 Ο όρος θρησκευτική ελευθερία είναι καθολικός συνεκδοχικός όρος και καλύπτει κάθε μορφή ελευθερίας που αναφέρεται στη θρησκεία. Όπως ειπώθηκε και στην αρχή θρησκεία είναι ένα σύνολο δοξασιών και θεωριών αναφερόμενων στην υπόσταση του Θεού, δηλαδή της καλής ανώτερης δύναμης. Δεν αποτελούν επομένως θρησκεία υπό συνταγματική έννοια, θεωρίες και πίστεις αφορούσες σε κακές ανώτερες δυνάμεις όπως ο σατανισμός ή η μαύρη μαγεία. Όπως είπαμε το ισχύον Σύνταγμα, σε αντίθεση με παλαιότερα κατοχυρώνει τη θρησκευτική ελευθερία και όχι απλά την ανεξιθρησκία. Μεταξύ των δύο όρων υπάρχει σαφής διαφορά. Ανεξιθρησκία είναι η αδιαφορία, η ανοχή του κράτους έναντι των θρησκευτικών πεποιθήσεων των πολιτών. Συνήθως η διασφάλιση απλής ανεξιθρησκίας συνοδεύεται από συνταγματική κατοχύρωση επίσημης θρησκείας. Εκεί η πολιτεία είναι άμεσα συνδεδεμένη με ορισμένη θρησκεία και απλώς ανέχεται να πρεσβεύουν τα άτομα άλλο θρήσκευμα. Η ανεξιθρησκία, λοιπόν, είναι μια αντικειμενική κατάσταση-ένας αντικειμενικός κανόνας δικαίου. Αντίθετα η θρησκευτική ελευθερία είναι ένα υποκειμενικό δικαίωμα με ευρύτερο και θετικότερο περιεχόμενο, που παρέχει αξίωση έναντι της πολιτείας να διασφαλίζει την ανεμπόδιστη διαμόρφωση και εκδήλωση θρησκευτικής συνείδησης. Το κράτος, δηλαδή, εδώ δεν ανέχεται απλώς αλλά διασφαλίζει και προστατεύει τα θρησκευτικά πιστεύω των πολιτών. Η θρησκευτική ελευθερία αναλύεται σε δύο πλευρέςεκδηλώσεις. Την ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης (animus) και την ελευθερία της λατρείας (corpus) ή ακριβέστερα της ασκήσεως της θρησκείας. Η πρώτη πλευρά κατοχυρώνεται στο άρθρο 13παρ1εδ α Σ. Η δεύτερη πλευρά, που έχει και τη μεγαλύτερη πρακτική αξία κατοχυρώνεται στο άρθρο 13 παρ2. Οι δύο αυτές εκδηλώσεις της θρησκευτικής ελευθερίας είναι αλληλένδετες και αλληλοσυμπληρούμενες. Η θρησκευτική συνείδηση δεν έχει ιδιαίτερη αξία χωρίς τη λατρεία μέσω της οποίας εκφράζεται και πραγματώνεται. Το απλό ενδιάθετο φρόνημα μικρή σημασία έχει χωρίς δυνατότητα ελεύθερης εξωτερίκευσης και εφαρμογής του. Αλλά και η 9

10 ελεύθερη λατρεία προϋποθέτει την ελεύθερη συνείδηση ως λογικά αναγκαίο προηγούμενο και υπόβαθρο. Όποιος περιορισμός, λοιπόν βαραίνει τη μια από τις δύο εκδηλώσεις αναγκαία επεκτείνεται και στην άλλη, αφού αυτές στην ουσία λειτουργούν ως συγκοινωνούντα δοχεία. Για παράδειγμα, ο προσδιορισμός της «γνωστής θρησκείας», που το Σύνταγμα τάσσει ως αναγκαίο όρο για την προστασία της, αν και πρακτικά αφορά στη λατρεία και όχι στο ενδιάθετο φρόνημα, επεκτείνεται ουσιαστικά και σε αυτό (στη θρησκευτική συνείδηση) αφού πίστη χωρίς λατρεία (animus χωρίς corpus) στερείται ουσιώδους σημασίας. Στο θέμα θα επανέλθουμε. Τέλος, για λόγους ολοκλήρωσης αυτής της πρώτης σύντομης σκιαγράφησης της κατωχυρούμενης στο 13Σ θρησκευτικής ελευθερίας, πρέπει να πούμε ότι άμεσα συνυφασμένη με τη θρησκευτική ελευθερία είναι η θρησκευτική ισότητα. Θρησκευτική ελευθερία χωρίς θρησκευτική ισότητα είναι αδιανόητη και αποτελεί κενό γράμμα. Η πολιτεία οφείλει να αντιμετωπίζει όλους τους πολίτες ισότιμα χωρίς οποιαδήποτε διαφοροποίηση με θρησκευτικά κριτήρια. Εξαιρέσεις επιτρέπονται μόνο όταν εμπίπτουν στο περιεχόμενο του δικαιώματος. Διαφορετικά, αν η πολιτεία εξαρτά την αναγνώριση, στέρηση ή περιορισμό δικαιωμάτων ή προνομίων από το θρήσκευμα καθενός διαταράσσεται η θρησκευτική ισότητα και μαζί της η σύνολη θρησκευτική ελευθερία. Θέμα θρησκευτικής ισότητας θέτει η παραδοσιακή στα Συντάγματά μας αναγνώριση «επικρατούσας θρησκείας» και τα προνόμια που η πολιτεία πάντα της αναγνώριζε. Αν και πολλοί το αρνούνται, η κατοχύρωση επικρατούσας θρησκείας (άρθρο 3) έχει και σήμερα πρακτικές συνέπειες και δεν εξαντλείται σε μια απλώς στατιστική διαπίστωση, αλλά ιεραρχεί τις θρησκευτικές κοινότητες δημιουργώντας προνομιακή σχέση μεταξύ μιας εξ αυτών και του κράτους. Έτσι νοθεύεται σε ένα βαθμό η θρησκευτική ισότητα και σχετικοποιείται η θρησκευτική ελευθερία. Η θρησκευτική ισότητα είναι εξειδίκευση της γενικής αρχής της ισότητας, του άρθρου 4Σ, και προβλέπεται στο άρθρο 13 παρ1εδ β και 13 παρ 4Σ. Η διάταξη είναι κακότεχνη αφού η 13 10

11 παρ 4 είναι η άλλη πλευρά της 13 παρ1 εδ β και θα μπορούσε να αποτελέσει ένα 3 ο εδάφιο της 1 ης παραγράφου. Ακόμα στη θρησκευτική ισότητα αναφέρεται το άρθρο 5 παρ 2 εδ α Σ. Μη θρησκευτικές, αλλά απλές κοσμοθεωρητικές, ηθικές ή φιλοσοφικές απόψεις και θέσεις δεν καλύπτονται από το γράμμα του 13Σ αλλά προστατεύονται ως στοιχεία της αξίας και προσωπικότητας του ανθρώπου, υπαγόμενες στα άρθρα 2 παρ1 και 5 παρ1, ενώ αυτοτελώς προστατεύονται, όπως είδαμε με τις κυρωμένες στη χώρα μας διεθνείς συμβάσεις. Κλείνοντας, να πούμε ότι στο εύρος προστασίας του 13 εμπίπτει και η εχθρική ή αρνητική έναντι της θρησκείας στάση όπως η αθρησκεία ή η αθεϊα. Φορείς- αποδέκτες του δικαιώματος θρησκευτικής ελευθερίας Πριν περάσουμε στην ανάλυση των δύο όψεων της θρησκευτικής ελευθερίας σκόπιμο είναι να αναφέρουμε τα υποκείμενα υπέρ των οποίων διασφαλίζεται το δικαίωμα, τους φορείς δηλαδή του συνταγματικού δικαιώματος. Kατά το 13 παρ 1 εδ α, «η απόλαυση των ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων δεν εξαρτάται από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις καθενός.» Επομένως, αφού το Σύνταγμα δεν διακρίνει φορείς του δικαιώματος θρησκευτικής ελευθερίας είναι όλοι όσοι ζουν στην ελληνική επικράτεια, έλληνες, αλλοδαποί που ζουν στην Ελλάδα νομίμως ή παρανόμως και ανιθαγενείς. Πρόκειται, λοιπόν, για πανανθρώπινο δικαίωμα που εξασφαλίζεται για όλα τα φυσικά πρόσωπα, πράγμα ιδιαίτερα σημαντικό σε χώρες σαν τη δική μας που υιοθετούν το σύστημα της επικρατούσας θρησκείας. Η θρησκευτική ελευθερία των αλλοδαπών περιλαμβάνει και το δικαίωμα συναθροίσεως και ενώσεως αυτών για θρησκευτικούς σκοπούς, πράγμα που έχει μεγάλη σημασία αφού τα αντίστοιχα γενικά δικαιώματα του συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι (άρθρα 11,12 Σ) κατοχυρώνονται μόνο υπέρ των Ελλήνων. 11

12 Το δικαίωμα των ανηλίκων για επιλογή, εγκατάλειψη ή αλλαγή θρησκείας ασκείται από τους γονείς τους στα πλαίσια της γονικής μέριμνας (1510 επ, 1518 ΑΚ) όπου ανήκει και η επιμέλεια του προσώπου του τέκνου, που περιλαμβάνει και τις αποφάσεις για το θρήσκευμά του. Αυτό προκύπτει και από τις διεθνείς διακηρύξεις της θρησκευτικής ελευθερίας που εξασφαλίζουν το δικαίωμα των γονέων να επιλέγουν τη μόρφωση των παιδιών τους σύμφωνα με τις δικές τους θρησκευτικές και φιλοσοφικές αντιλήψεις και διασφαλίζουν τη θρησκευτική και ηθική τους μόρφωση κατά τις δικές τους πεποιθήσεις. 3 Σε περιπτώσεις που προβλέπει ο νόμος αντί για τους γονείς αποφασίζει το δικαστήριο ή ειδικός επίτροπος. 4 Κλείνοντας με τα φυσικά πρόσωπα περνάμε στα νομικά. Αν και συχνά παραγνωρίζεται, και τα νομικά πρόσωπα ή ενώσεις προσώπων απολαμβάνουν το δικαίωμα της θρησκευτικής ελευθερίας. Φυσικά εδώ μιλάμε για την εξωτερική πλευρά της θρησκευτικής ελευθερίας (λατρεία- άσκηση θρησκείας) αφού από τη φύση τους τα ν.π. δεν μπορούν να διεκδικήσουν ελεύθερη θρησκευτική συνείδηση. Το δικαίωμα κατοχυρώνεται κατ αρχήν υπέρ των νπιδ (σωματεία και ενώσεις με θρησκευτικούς σκοπούς). Το απολαμβάνουν όμως κατ εξαίρεση και θρησκευτικοί οργανισμοί (εκκλησίες) που ο νόμος χαρακτηρίζει ως νπδδ, όπως πχ η Εκκλησία της Ελλάδος. Αν και τα νπδδ δεν είναι γενικά φορείς ατομικών δικαιωμάτων εδώ εισάγεται εξαίρεση καθ όσον αφορά τη θρησκευτική ελευθερία. Τέλος, ας κάνουμε μια αναφορά σχετικά με τις πηγές κινδύνου κατά του δικαιώματος. Κατά ποίων στρέφεται, από ποιους προστατεύει τους ως άνω φορείς του το συνταγματικό δικαίωμα της θρησκευτικής ελευθερίας; Τα δικαίωμα αυτό, όπως και όλα τα ατομικά δικαιώματα, δεσμεύει κατ αρχήν το κράτος και κάθε άλλο φορέα δημόσιας εξουσίας. Η θρησκευτική ελευθερία δεν αφορά στις σχέσεις μεταξύ ιδιωτών, δεν αναπτύσσει αυτό που αναφέρεται ως άμεση τριτενέργεια. Αντίθετα αναπτύσσει έμμεση τριτενέργεια («ακτινοβολία»). Αυτή είναι και η έννοια της τριτενέργειας κατά το νέο άρθρο 25 3 Άρθρο 18 παρ4 ΔΣΑΠΔ. 4 Άρθρα 1512,1517 ΑΚ 12

13 παρ 1 εδ 3 κατά το οποίο: «τα δικαιώματα του ανθρώπου ισχύουν και στις σχέσεις μεταξύ ιδιωτών στις οποίες προσιδιάζουν.» πχ ο οφειλέτης δεν μπορεί να απαλλαγεί των συμβατικών του υποχρεώσεων επικαλούμενος τη θρησκευτική του ελευθερία αλλά μπορεί να καταγγείλει τη σύμβαση για λόγους που προβλέπονται στο νόμο και είναι σχετικοί με τη συνταγματική προστασία της θρησκευτικής ελευθερίας. Πχ ως σπουδαίος λόγος που κατά το 672 ΑΚ δικαιολογεί την καταγγελία της σύμβασης εργασίας μπορεί να εκληφθεί η αντίθεση των όρων εργασίας με τις θρησκευτικές υποχρεώσεις του εργαζομένου. Τέλος το δικαίωμα δεν δεσμεύει τους ίδιους τους θρησκευτικούς οργανισμούς (εκκλησίες) εκτός και αν ασκούν δημόσια εξουσία. Το δικαίωμα θρησκευτικής ελευθερίας δεν εμποδίζει αυτούς τους οργανισμούς να επιβάλουν θρησκευτικές ποινές (πχ αφορισμός, καθαίρεση, έκπτωση από λειτούργημα, αργία κλπ) και να αποβάλλουν κάποιο μέλος από την κοινότητα για συμπεριφορά αντίθετη με τους θρησκευτικούς κανόνες. Άκρο όριο πάντως θέτει η καταστατική αρχή της έννομης τάξης μας για προστασία της ανθρώπινης αξίας. Ούτε η κατάργηση κυρώσεων ή ποινών κατά το κρατικό δίκαιο επηρεάζει τη δυνατότητα επιβολής από έναν τέτοιο οργανισμό σε μέλος του αντίστοιχων θρησκευτικών κυρώσεων. 5 Άκρο όριο είναι και εδώ η προστασία της αξίας του ανθρώπου (άρθρο 2 παρ1 Σ). Ελευθερία θρησκευτικής συνείδησης Το Σύνταγμα διακηρύσσει πανηγυρικώς την ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης στο άρθρο 13 παρ.1 εδ. α : «Η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης είναι απαραβίαστη». Αυτό είναι τελικώς αυτονόητο, αφού η θρησκευτική συνείδηση είναι η μύχια πεποίθηση κάθε ανθρώπου σε σχέση με το θείο. 5 Πχ η κατάργηση του κωλύματος γάμου μοναχών με το ν1250/82 δεν εμποδίζει την εκκλησία να εφαρμόζει το μέτρο και να επιβάλλει σε περίπτωση παράβασης τις προβλεπόμενες εκκλησιαστικές ποινές. 13

14 Πρόκειται για το animous της θρησκείας, το θρησκευτικό δόγμα. Το δικαίωμα στην ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης περιλαμβάνει τα ακόλουθα επιμέρους δικαιώματα: 1) Το δικαίωμα να πρεσβεύει κανείς οποιαδήποτε θρησκεία θέλει η καμία θρησκεία, να είναι δηλαδή άθρησκος ή και άθεος. Ως θρησκεία εννοούμε και τις αποκλίνουσες διδασκαλίες (αιρέσεις, σχίσματα) 6 οι οποίες δεν επηρεάζουν την νομική έννοια της θρησκείας. Επίσης, δεν ενδιαφέρει αν αυτή γίνεται δεκτή από πολλούς ή λίγους, ή αν η λατρεία της προσβάλλει την δημόσια τάξη ή τα χριστά ήθη - αν και στην περίπτωση αυτή η λατρεία της απαγορεύεται από το Σύνταγμα. 2) Το δικαίωμα διατήρησης, αλλαγής ή εγκατάλειψης μιας συγκεκριμένης θρησκείας καθώς και την επιλογή εγκατάλειψης της θρησκείας εν γένει (αθρησκεία ή αθεΐα) χωρίς δυσμενείς συνέπειες. Πρόκειται για την αρνητική πλευρά του δικαιώματος θρησκευτικής ελευθερίας. 3) Το δικαίωμα να δηλώνει ή να αποσιωπά κανείς τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις ή την ανυπαρξία τους. Εδώ στηρίζεται και η άποψη ότι η αναγραφή του θρησκεύματος στις αστυνομικές ταυτότητες και σε άλλα δημόσια έγγραφα είναι αντισυνταγματική, είτε ως υποχρεωτική (άρθρο 3 παρ. 2 εδ α ν 1988/91), είτε ως προαιρετική ( άρθρο 3 παρ2 ν1599/86) διότι και στην περίπτωση αυτή από την απουσία δήλωσης τεκμαίρεται η ύπαρξη ή η έλλειψη θρησκευτικών πεποιθήσεων. 7 Μόνη εξαίρεση υποχρεωτικής δήλωσης θρησκεύματος συνιστά η δήλωση για στατιστικούς σκοπούς εφόσον εγγυάται η εμπιστευτική μεταχείριση των στοιχείων 8. Στην περίπτωση που ορισμένη απασχόληση εκ φύσεως προϋποθέτει ορισμένες θρησκευτικές πεποιθήσεις (πχ του 6 ΣτΕ /75 και γνωμοδ εισαγγ ΑΠ 14/1959 ΝοΒ 7/ Βλ. ΣτΕ 2283/01 ΤοΣ 2001,1026/ ΣτΕ 2284/01 ΤοΣ 2001,1048/ ΣτΕ 2279/01 ΤοΣ 2001, 1084/ ΣτΕ 2281/01 ΤοΣ 2001, 1089/ ΣτΕ 2282/01 ΤοΣ 2001,1092/ ΣτΕ 2286/01 ΤοΣ 2001, 1093: Υπόθεση ταυτοτήτων 8 Βλ Μαρίνο «η θρησκευτική ελευθερία» 1972 σελ 105επ και 107επ 14

15 καθηγητή θρησκευτικών 9 αλλά όχι του φοιτητή θεολογίας 10 ) είναι εύλογο ότι η ύπαρξη ή ανυπαρξία συγκεκριμένων θρησκευτικών πεποιθήσεων ή η άρνηση δήλωσής τους δεν καλύπτονται από το δικαίωμα δήλωσης ή αποσιώπησης. 4) Το δικαίωμα να διακηρύσσει και διαδίδει κανείς τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις προφορικά, γραπτά ή διά του τύπου και των ηλεκτρονικών ΜΜΕ ατομικά ή ομαδικά. Συνταγματικά βάση παραμένει το 13 παρ 1 και όχι το 14 παρ 1Σ. Αυτονόητη προϋπόθεση αυτού του επιμέρους δικαιώματος είναι ότι δεν προσβάλλεται η δημόσια τάξη και τα χρηστά ήθη και δεν διαπράττεται το αδίκημα του προσηλυτισμού. (βλ παρακάτω.) 5) Το δικαίωμα του συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι για θρησκευτικούς σκοπούς. Το δικαίωμα αυτό θα μπορούσε να εκληφθεί και ως μερικότερη έκφανση της ελευθερίας της ασκήσεως θρησκείας. Πάντως κατοχυρώνεται από το 13 και όχι από τα 11,12 Σ και για αυτό ισχύει και υπέρ των αλλοδαπών. Το δικαίωμα της ενώσεως είναι σημαντικό για κάθε θρησκευτική κοινότητα αφού καθορίζει την οργανωτική δομή τόσο των εκκλησιών όσο και των επιμέρους οργανώσεων και ενώσεων τους. Κατ αρχήν υπάρχει ελευθερία επιλογής νομικής μορφής οργάνωσης και για θέματα σύστασης, λειτουργίας και ελέγχου των θρησκευτικών κοινοτήτων γενικά, εφαρμόζονται οι διατάξεις για τα σωματεία. Εξαιρέσεις εισάγονται μόνο υπέρ κάποιων θρησκευτικών κοινοτήτων που ο νόμος χαρακτηρίζει νπδδ (πχ Εκκλησία της Ελλάδος και κάποιες ισραηλιτικές και μουσουλμανικές κοινότητες.). Συμπλήρωμα του δικαιώματος συμπήξεως θρησκευτικών ενώσεων είναι και το δικαίωμα αυτοδιοίκησής τους σύμφωνα με τους ιδιαίτερους κανόνες κάθε θρησκευτικής κοινότητας. Το δικαίωμα, μάλιστα, αυτό παρέχεται ανεξάρτητα από το αν η κοινότητα απέκτησε ή όχι νομική προσωπικότητα. Τέτοιου 9 ΣτΕ 1417/49 πρακτικό 409/77 ΤοΣ 1977, 475: Διορισμός καθηγητή θρησκευτικών 10 ΣτΕ 194/87 ΕλΔικ1987, 1476: Υπόθεση άθεου φοιτητή 15

16 είδους, όμως, εσωτερικοί κανόνες αυτοδιοίκησης της κοινότητας, συνδεδεμένοι ενίοτε με ιερές παραδόσεις και αξίες δεσμεύουν τους πιστούς, ως «εσωτερικό δίκαιο» αλλά δεν δεσμεύουν τα ελληνικά δικαστήρια. Τα επιχειρήματα που προβάλλονται υπέρ της αντίθετης άποψης, κυρίως στην περίπτωση του κανονικού δικαίου της Ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας δεν ευσταθούν. 11 Στη πράξη παρατηρούμε συχνά κρατική σύμπραξη στην εσωτερική αυτοδιοίκηση των θρησκευτικών κοινοτήτων με τη μορφή χορηγήσεως προνομίων και ασκήσεως επιρροής. Αυτό στη χώρα μας συμβαίνει σε σχέση κυρίως με την επικρατούσα θρησκεία η οποία συνδέεται παραδοσιακά αλλά και σε επίπεδο δικαίου (άρθρο 3 Σ) πολλαπλά με το ελληνικό κράτος. Ο ίδιος ο Καταστατικός Χάρης της Εκκλησίας της Ελλάδος είναι νόμος του κράτους (ν 590/77), όπως ορίζει το Σύνταγμα (άρθρο 72 παρ1) και αυτή χαρακτηρίζεται ρητώς ως νπδδ (αρθ 1 παρ 4 Καταστατικού Χάρτη). Ορθά όμως κρίθηκε αντισυνταγματική η ανάληψη από το κράτος μέρους της εκκλησιαστικής διοίκησης με το ν1700/87 για θέματα περιουσίας της. Οι θρησκευτικές ενώσεις με νομική προσωπικότητα υπάγονται σε κρατική εποπτεία όπως και οι διάφορες ενώσεις προσώπων. Το Σύνταγμα, ακόμα, υπάγει τους λειτουργούς της επικρατούσας θρησκείας και των άλλων γνωστών θρησκειών στην ίδια εποπτεία της πολιτείας και στις ίδιες υποχρεώσεις έναντι αυτής (άρθρο 13 παρ 3 Σ ) Πρόκειται για εποπτεία νομιμότητας. Τέλος, σημαντική για κάθε θρησκευτική κοινότητα είναι και η ελεύθερη θρησκευτική συνάθροιση. Και αυτή κατοχυρώνεται στο 13 Σ και επομένως ισχύει και για αλλοδαπούς και ανιθεγενείς. 6) Το δικαίωμα θρησκευτικής πληροφόρησης και εκπαίδευσης και μάλιστα είτε ως δικαίωμα ανατροφής και μόρφωσης των ανηλίκων είτε ως δικαίωμα ίδρυσης και λειτουργίας θρησκευτικών εκπαιδευτηρίων. Ανεξάρτητα από τη συνταγματική απαγόρευση του προσηλυτισμού η 11 Βλ Σαλάχας: Η νομική θέση της Καθολικής Εκκλησίας εν τη ελληνική επικρετεία, 1974, σελ160 επ 16

17 αποδοχή θρησκευτικών πληροφοριών και η λήψη θρησκευτικής εκπαίδευσης είναι απαραίτητες για τη διαμόρφωση θρησκευτικής συνείδησης και γι αυτό προστατεύονται στα πλαίσια του δικαιώματος θρησκευτικής ελευθερίας. Εδώ προστατεύεται και η άρνηση λήψης κάθε θρησκευτικής πληροφόρησης και εκπαίδευσης. Ειδικότερα: Α)Θρησκευτική εκπαίδευση ανηλίκων. Το δικαίωμα επιλογής θρησκείας (με βάπτιση πχ) και θρησκευτικής εκπαίδευσης των ανηλίκων ανήκει στους γονείς τους, που όπως είπαμε το ασκούν στα πλαίσια της γονικής μέριμνας.(αρθ 1518ΑΚ) Το δικαίωμα αυτό είναι λειτουργικό δηλ είναι συγχρόνως και καθήκον που ασκείται από τους γονείς προς το συμφέρον του τέκνου. Σε περίπτωση διαφωνίας των γονέων αποφασίζει το δικαστήριο με γνώμονα και πάλι το συμφέρον του ανηλίκου (άρθρο 1512 ΑΚ), ενώ λαμβάνεται υπ όψιν και η γνώμη του, αν η πνευματική του ωριμότητα το επιτρέπει (1511ΑΚ). Βλέπουμε, λοιπόν, ότι ο ανήλικος δεν αντιμετωπίζεται ως αυτοτελές υποκείμενο του δικαιώματος θρησκευτικής ελευθερίας αλλά ως οιονεί προέκταση της ελεύθερης θρησκευτικής συνείδησης των γονέων του. Ζήτημα προκύπτει αν προσπαθήσουμε να εναρμονίσουμε την εν λόγω έκφανση της ελευθερίας θρησκευτικής συνείδησης, η οποία περιλαμβάνει και το δικαίωμα των γονέων να μην παράσχουν καθόλου θρησκευτική εκπαίδευση στο παιδί τους επιλέγοντας γι αυτό τη στάση της αθεΐας, με τη διάταξη του άρθρου 16 παρ 2Σ, που επιβάλλει στο κράτος ως βασική του αποστολή να παρέχει παιδεία που σκοπεί, μεταξύ άλλων, και στην «ανάπτυξη της θρησκευτικής συνείδησης των Ελλήνων.» Αυτή η συνταγματική διάταξη θα μπορούσε να θεωρηθεί ως συγκρουόμενη με το δικαίωμα των γονέων να επιλέγουν την (ενδεχόμενη) θρησκευτική μόρφωση και εκπαίδευση των ανηλίκων τέκνων τους. Για να ξεπεραστεί αυτή η σύγκρουση μεταξύ ατομικού δικαιώματος και κρατικής υποχρέωσης θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι το κράτος εξαντλεί την από το 16 παρ2 Σ υποχρέωσή του με την πρόβλεψη θρησκευτικής διδασκαλίας, διατηρουμένου συγχρόνως πλήρους του 17

18 δικαιώματος των γονέων να αποσύρουν το παιδί τους από το μάθημα των θρησκευτικών αλλά και από τον σχολικό εκκλησιασμό και τη σχολική προσευχή. Το δικαίωμα αυτό των γονέων προκύπτει σαφώς από την ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης που αυτοί ασκούν για λογαριασμό του ανηλίκου και τους αναγνωρίζεται και από της διεθνείς διακηρύξεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων (κυρίως ΕΣΔΑ). Συμπερασματικά θα λέγαμε πως ούτε το Σύνταγμα ούτε η ΕΣΔΑ επιβάλλουν ένα συγκεκριμένο πρότυπο θρησκευτικής εκπαίδευσης. Μέσα στα πλαίσια αυτά ο νομοθέτης μπορεί να επιλέξει ένα πρότυπο είτε μονοφωνικό- κατηχητικό (όπως κατά βάση το ισχύον) είτε θρησκειολογικό και να προβλέψει τη διδασκαλία των θρησκευτικών σε όλες ή σε ορισμένες μόνο τάξεις, για μία ή περισσότερες ώρες.σε κάθε περίπτωση υφίσταται, ανεξάρτητα από την ύπαρξη σχετικής διάταξης, συνταγματικό δικαίωμα καθενός να απαλλαγεί από τη θρησκευτική διαπαιδαγώγηση, χωρίς ανάγκη σχετικής δήλωσης θρησκευτικών πεποιθήσεων. Σύμφωνα με την ερμηνεία που δώσαμε παρακάμπτεται το πρόβλημα, όμως στην πράξη τα πράγματα είναι δυστυχώς διαφορετικά. Η παραδοσιακή σχέση κράτους και Ορθόδοξης Χριστιανικής εκκλησίας και η κατηχητική μονοφωνία που συνεπάγεται η συνταγματική κατοχύρωση της επικρατούσας θρησκείας, προσδίδει έντονο θρησκευτικό και μάλιστα χριστιανικό χαρακτήρα στην οργάνωση της ελληνικής εκπαίδευσης. Η μάθημα των θρησκευτικών είναι υποχρεωτικά διδασκόμενο στα σχολεία της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και μαζί με το σχολικό εκκλησιασμό και την πρωινή προσευχή, αποσκοπεί στην κατήχηση των μαθητών στο Ορθόδοξο Χριστιανικό δόγμα που αποτελεί τη θρησκεία της πλειονότητας των Ελλήνων. Κάθε ετερόδοξος, αλλόθρησκος, άθρησκος ή άθεος μαθητής μπορεί να απαλλαγεί από την παρακολούθηση του μαθήματος των θρησκευτικών καθώς και από τον εκκλησιασμό και την προσευχή, εφόσον υποβάλλει, δια των γονέων του δήλωση απαλλαγής, όπου αναφέρει τους λόγους αυτής δηλαδή στην ουσία δηλώνει τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις. Όπως γίνεται αντιληπτό το συνολικό αυτό ρυθμιστικό πλαίσιο είναι αντίθετο 18

19 με τη συνταγματικά προστατευμένη ελευθερία θρησκευτικής συνείδησης και παραβιάζει το δικαίωμα απόκρυψης των θρησκευτικών πιστεύω, το δικαίωμα των γονέων προς επιλογή της θρησκευτικής μόρφωσης των τέκνων τους και τη θρησκευτική ισότητα. Η διδασκαλία του μαθήματος των θρησκευτικών έχει, με βάση την κοινή νομοθεσία, κατηχητικό χαρακτήρα και σκοπός της είναι να καταστήσει τους μαθητές «κοινωνούς των αληθειών της Ορθόδοξης Χριστιανικής πίστεως.» (άρθρο 2 π.δ. 583/82, άρθρα 1,4,5,6 ω1566/85, άρθρο 2 π.δ. 831/77, άρθρο 3 π.δ. 1034/77). Στο κατηχητικό αυτό πρότυπο είναι προσανατολισμένη και η εκπαιδευτική πρακτική, με βάση τα σχετικά διδακτικά βιβλία. Στο ίδιο πνεύμα αποφάσεις του ΣτΕ έκριναν ότι σκοπός της παρεχόμενης στα σχολεία παιδείας είναι και η ανάπτυξη της θρησκευτικής συνείδησης των παιδιών σύμφωνα με τις αρχές της ορθόδοξης χριστιανικής διδασκαλίας, στην οποία, «κατά τεκμήριο» αποβλέπουν οι γονείς τους. Συνεπώς είναι υποχρεωτική η διδασκαλία και παρακολούθηση του μαθήματος ενώ η απαλλαγή από αυτό προϋποθέτει «αξιόπιστη δήλωση» των μαθητών ή των γονέων τους όπου να δηλώνονται οι αντίθετες ή ανύπαρκτες θρησκευτικές τους πεποιθήσεις. Η πολιτεία οφείλει μάλιστα να εξασφαλίζει τη διδασκαλία του μαθήματος «επί ικανόν αριθμόν ωρών εβδομαδιαίως.» 12 Αντίθετα, παραπάνω υποστηρίξαμε ότι η σωστή ερμηνεία του 16 παρ 2 Σ επιτάσσει είτε την απλή θρησκειολογική ενημέρωση, ώστε να γνωρίσει ο μαθητής τις κυριότερες θρησκείες και δόγματα, είτε την παροχή θρησκευτικής εκπαίδευσης σε προαιρετική πάντως βάση. Προς την κατεύθυνση αυτή φαίνεται να στρέφεται πλέον και το ΣτΕ δεχόμενο ότι ο νομοθέτης έχει διακριτική ευχέρεια να επιλέξει το κατηχητικό ή το θρησκειολογικό πρότυπο και ότι το τελευταίο ανταποκρίνεται καλύτερα στις επιταγές των άρθρων 5 παρ1, 13 παρ1 και 16 παρ2 Σ αλλά και στις διεθνείς δεσμεύσεις της χώρας μας. Προστίθεται μάλιστα ότι αν στο μέλλον επιλεγεί το πρότυπο αυτό δεν θα δικαιολογείται η προβολή λόγων 12 ΣτΕ 3356/95 ΤοΣ 1996, 506/ ΣτΕ 2176/98 ΝοΒ 1999, 139 με αντίθετες παρατηρήσεις Σ. Τσακυράκη σελ 143 επ. 19

20 συνείδησης για την απαλλαγή από το μάθημα των θρησκευτικών, 13 πρακτική που είπαμε ότι και στο σημερινό σύστημα πρέπει να θεωρηθεί αντισυνταγματική. Σε ότι αφορά την ανώτατη εκπαίδευση, η η ελευθερία θρησκευτικής εκπαίδευσης συνεπάγεται ότι δεν μπορούν να τεθούν εμπόδια στην πρόσβαση σε αυτήν οποιουδήποτε εξαιτίας θρησκευτικών πεποιθήσεων. Για την εκλογή σε θέση ΔΕΠ τμήματος θεολογικής σχολής αρκεί η κατοχή διδακτορικού διπλώματος σχετικού με το γνωστικό αντικείμενο του Τομέα στον οποίο υπάγεται η θέση και δεν απαιτείται η κατοχή διδακτορικού Ορθόδοξης Θεολογικής Σχολής. 14 Με την ενηλικίωσή του το άτομο μπορεί να ασκήσει το δικαίωμα εγκατάλειψης ή αλλαγής της θρησκείας που επέλεξαν οι γονείς του. Β)Το δικαίωμα ίδρυσης και λειτουργίας θρησκευτικών εκπαιδευτηρίων. Το δικαίωμα θρησκευτικής διδασκαλίας είναι σημαντικό για κάθε θρησκευτική κοινότητα. Η θρησκευτική διδασκαλία περιλαμβάνει το κήρυγμα, την κατήχηση, την ιεραποστολή κλπ. Όταν πρόκειται για κήρυγμα στο πλαίσιο θρησκευτικής τελετής εφαρμόζουμε τη συνταγματική διάταξη για προστασία της λατρείας. Το ίδιο και σε σχέση με τη θρησκευτική εκπαίδευση πιστών (κατήχηση) και την ιεραποστολή. Συνταγματική βάση του δικαιώματος θρησκευτικής διδασκαλίας δεν είναι, επομένως, το άρθρο 16 Σ αλλά το άρθρο 13. Εδώ κατοχυρώνεται το δικαίωμα κάθε ατόμου να διδάσκει και διαδίδει ή να καταπολεμεί κάποια θρησκεία ή να εκθειάζει την αθεΐα. Η δραστηριότητα αυτή αποτελεί προσηλυτισμό και απαγορεύεται από το Σύνταγμα μόνο όταν ασκείται με αθέμιτα μέσα. Η θρησκευτική διδασκαλία μπορεί να γίνει προφορικά, γραπτά, με διαφημίσεις, με ιδιωτικά ή δημόσια μαθήματα με ανοιχτές ή κλειστές συναθροίσεις. Πρακτικά σπουδαιότερη εκδήλωση του δικαιώματος που αναλύουμε είναι η ίδρυση και λειτουργία ιδιωτικών θρησκευτικών εκπαιδευτήριων κυρίως υπέρ των αλλοθρήσκων 13 ΣτΕ 374/02, ΔτΑ 2003, ΣτΕ 1798/89, ΤοΣ 1989,

21 και αλλόδοξων φυσικών ή νομικών προσώπων. Το δικαίωμα αυτό παρέχεται στα πλαίσια του δικαιώματος στην παιδεία (άρθρο 16 Σ) και υπό την προϋπόθεση ότι στα εκπαιδευτήρια αυτά δεν ασκείται αντιθρησκευτική ή αθεϊστική διδασκαλία ούτε διαπράττεται το αδίκημα του προσηλυτισμού. 7)Το δικαίωμα να μην εξαναγκάζεται κανείς σε πράξεις ή παραλείψεις αντίθετες με τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις. Απαγορεύεται, δηλαδή, γενικά ο θρησκευτικός εξαναγκασμός είτε σε ενέργεια που απαγορεύεται από ορισμένη θρησκεία είτε σε παράλειψη ενέργειας που επιβάλλεται από ορισμένη θρησκεία. Δεν επιτρέπεται πχ να επιβληθεί η συμμετοχή σε αλλόθρησκη ή αλλόδοξη τελετή, η θρησκευτική αμφίεση, κόμμωση ή δίαιτα. Αντισυνταγματικός ήταν επομένως, μέχρι το 1982 ο υποχρεωτικός θρησκευτικός γάμος 15. Αντισυνταγματική είναι και η ανεξαίρετη επιβολή θρησκευτικού όρκου. Το Σύνταγμα, ορίζοντας ότι κανένας όρκος δεν επιβάλλεται χωρίς νόμο που να ορίζει τον τύπο του (άρθρο 13 παρ5) δεν εξουσιοδοτεί το νομοθέτη να προβλέψει γενικά τον θρησκευτικό όρκο ανεξάρτητα από τις πεποιθήσεις του ορκιζόμενου. Τα άρθρα 408 ΚΠολ Δ και 220 ΚΠΔ ορίζουν ότι αλλόθρησκοι και αλλόδοξοι ορκίζονται κατά τον τύπο της θρησκείας τους, εάν αυτή αναγνωρίζει τον όρκο. Διαφορετικά δίνεται απλή διαβεβαίωση στο όνομα της τιμής και συνείδησής τους. 16 Ειδικά για τους Ορθόδοξους καίτοι η δόση όρκου απαγορεύεται από τη θρησκεία τους, η νομολογία εξακολουθεί να μην τους απαλλάσσει από τη σχετική υποχρέωση. 17 Ο όρκος των δημοσίων υπαλλήλων δεν έχει θρησκευτικό τύπο (βλ άρθρο 19 ΥΚ- ν2683/99). Αντίθετα το Σύνταγμα προβλέπει θρησκευτικό όρκο για τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας και τους βουλευτές. (άρθρα 33 παρ2 και 59 Σ αντίστοιχα.) όρκος που στην περίπτωση του ΠτΔ είναι υποχρεωτικά χριστιανικός! Κάτι τέτοιο έρχεται σε αντίθεση με την απαγόρευση του 15 Ο ν1250/82 καθιέρωση ως εναλλακτική δυνατότητα τον πολιτικό γάμο. 16 ΣτΕ 2601/98 ΤοΣ 1999, Α.Π. 672/82 Ποιν. Χρον. 32, 308/ Εφ Αθ 3796/79 Ποιν Χρον 1979, 508:Υπόθεση Δεσποτόπουλου (άρνηση ορκοδοσίας με θρησκευτικό τύπο). 21

22 θρησκευτικού εξαναγκασμού και αντίκειται στη θρησκευτική ισότητα. (βλ αμέσως παρακάτω.) 8) Το δικαίωμα ίσης μεταχειρίσης ανεξαρτήτως θρησκευτικών πεποιθήσεων. Όπως είπαμε και στην αρχή, η θρησκευτική ισότητα αποτελεί την πεμπτουσία της θρησκευτικής ελευθερίας, λειτουργώντας ως κέντρο βάρους του όλου συνταγματικού πλαισίου προστασίας της. Είπαμε ακόμα ότι αποτελεί μερικότερη έκφανση της γενικής αρχής της ισότητας (άρθρο 4 παρ 1Σ) και ότι κατοχυρώνεται επίσης στα άρθρα 5 παρ 2 και 13 παρ 1 εδ α Σ. Θα αναπτυχθεί λοιπόν εδώ, ως πτυχή της ελευθερίας της θρησκευτικής συνείδησης για λόγους συστηματικούς και χωρίς να παραγνωρίζεται η κεντρική σημασία της για το σύνολο του δικαιώματος. Αντίθετη με τη θρησκευτική ισότητα είναι οποιαδήποτε διάκριση με θρησκευτικά κριτήρια αλλά και η εξάρτηση της απόλαυσης ατομικών ή πολιτικών δικαιωμάτων από τις πεποιθήσεις καθενός. Ιδιαίτερη πρακτική αξία έχει η θρησκευτική ισότητα αναφορικά με την κατάληψη δημόσιας θέσης ή αξιώματος. Αντισυνταγματική κρίθηκε λοιπόν, και ορθά, η άρνηση διορισμού καθηγητή μέσης εκπαίδευσης λόγω θρησκευτικών πεποιθήσεων. 18 Το ίδιο και στη προσχολική εκπαίδευση όπου δεν παρέχεται θρησκευτική διαπαιδαγώγηση. 19 Αντίθετη με το Σύνταγμα είναι και η πρακτική διορισμού μόνο οπαδών της επικρατούσας θρησκείας στα σώματα ασφαλείας και τις ένοπλες δυνάμεις, αλλά και οι διαφοροποιήσεις που κάποτε επιβάλλουν οι ΟΤΑ ως προς την ταφή των αλλόθρησκων ή ετερόδοξων στα δημοτικά κοιμητήρια. 20 Εξαιρέσεις επιτρέπονται όπου επιβάλλεται μια θεσμική προσαρμογή του δικαιώματος στα πλαίσια ειδικής σχέσης. Έτσι το ΣτΕ δέχεται ότι δεν είναι αντισυνταγματική η πρόσληψη μόνο χριστιανών ορθόδοξων δασκάλων στη στοιχειώδη εκπαίδευση διότι αυτοί υποχρεούνται να διδάσκουν όλα τα μαθήματα, άρα και θρησκευτικά, ο δε χαρακτήρας του 18 ΣτΕ 3533/86 ΤοΣ 1987, 126 : Υπόθεση χιλιάστριας φιλολόγου / βλ και ΣτΕ 4045/83 19 Διοικ. Εφ Αθ 2702/87ΝοΒ 1988, 821 επ: Υπόθεση καθολικής νηπιαγωγού 20 ΣτΕ 3439/74 τμ Γ 22

23 μαθήματος είναι κατηχητικός και προσανατολισμένος στις αξίες της θρησκείας της πλειοψηφίας του λαού μας. 21 Εξαιρέσεις επιτρέπονται βέβαια και στο βαθμό που εισάγονται απ ευθείας από το Σύνταγμα. Ζήτημα πχ γεννάται με τον ΠτΔ του οποίου ο όρκος είναι, όπως είπαμε υποχρεωτικά θρησκευτικός (και μάλιστα χριστιανικός) καίτοι μεταξύ των προσόντων του ανώτατου άρχοντα δεν αναφέρεται πλέον η ιδιότητα του οπαδού της επικρατούσας θρησκείας. Κατά μία γνώμη, πρέπει να θεωρήσουμε ότι ο ΠτΔ μπορεί να είναι μόνο Χριστιανός, αν και όχι κατ ανάγκη Ορθόδοξος. 22 Άλλη γνώμη υποστηρίζει ότι θα εφαρμοστεί και εδώ αναλογικά η διάταξη για τον όρκο των αλλόθρησκων και ετερόδοξων βουλευτών. (άρθρο 59 παρ2 Σ). Τέλος, Τρίτη γνώμη θέλει τη συνταγματική διάταξη για τον όρκο του ΠτΔ να υποχωρεί προ των 4 και 13 Σ. Κάτι τέτοιο, όμως θα προϋπέθετε αποδοχή της θεωρίας των αντισυνταγματικών διατάξεων του Συντάγματος η οποία δεν υποστηρίζεται πλέον σήμερα. Όπως γνωρίζουμε όλες οι διατάξεις του Συντάγματος, ανεξάρτητα από την ουσιαστική τους σημασία έχουν το ίδιο τυπικό βάρος- είναι τυπικά ισοδύναμες. Τέλος, η διάκριση των θρησκειών σε επικρατούσα, γνωστές κλπ στην οποία προβαίνει το Σύνταγμά μας δεν γίνεται με αξιολογικά κριτήρια ώστε να θίγει την θρησκευτική ισότητα αλλά με λειτουργικά μόνο κριτήρια. Πάντως, όπως είπαμε η άποψη κατά την οποία η επικρατούσα θρησκεία υπερέχει των άλλων μόνο αριθμητικά και επομένως δεν προσβάλλει τη θρησκευτική ισότητα, δεν ανταποκρίνεται πλήρως στην ελληνική πραγματικότητα όπου οι δεσμοί κράτους και επικρατούσας θρησκείας έχουν μακρά διαδρομή και ουσιαστικό περιεχόμενο. Ελευθερία της λατρείας- άσκησης της θρησκείας 21 Διοικ Εφ Αθ 299/88 Διοικ Δικ 1989, 83 και ΣτΕ 1417/49 ΤοΣ 1977, 475: Υπόθεση άθεου/αλλόθρησκου δασκάλου. Η εξαίρεση είναι πολύ γενικά διατυπωμένη. Δικαιολογημένη θα ήταν σε περίπτωση που επρόκειτο για μονοθέσιο σχολείο και δεν υπήρχε άλλος δάσκαλος να διδάξει θρησκευτικά. 22 Αρκεί η πίστη στο τριαδικό δόγμα την οποία ακολουθούν επίσης η ρωμαιοκαθολική και οι περισσότερες διαμαρτυρόμενες εκκλησίες. 23

24 Η άλλη πλευρά της θρησκευτικής ελευθερίας είναι η λατρεία, ακριβέστερα η άσκηση της θρησκείας. Τα όρια ανάμεσα στην άσκηση της θρησκείας και την θρησκευτική συνείδηση είναι δυσδιάκριτα αφού η άσκηση της θρησκείας είναι συγχρόνως και εκδήλωση στην πράξη των υπαρχόντων στην ψυχή του καθένα θρησκευτικών πεποιθήσεων. Αλλά και από την άλλη η ελεύθερη θρησκευτική συνείδηση είναι κενό γράμμα χωρίς ελεύθερη λατρεία αφού έτσι θα εξαντλούνταν σε κατοχύρωση μόνο ενός ενδιάθετου φρονήματος, πράγμα που σε τελική ανάλυση είναι εκ φύσεως ελεύθερο. Στη λατρεία εμπεριέχεται η υλική αναφορά του θρησκευτικού δόγματος, είναι δηλαδή η ελεύθερη άσκηση θρησκείας η εξωτερική πλευρά της ελεύθερης θρησκευτικής συνείδησης, το corpus της θρησκείας που μαζί με την ελεύθερη συνείδηση συναποτελούν τις δύο όψεις του δικαιώματος θρησκευτικής ελευθερίας. Πρόκειται για την εξωτερική- υλική εκδήλωση της θρησκευτικής πίστης και για αυτό η συνταγματική κατοχύρωση και προστασία της έχει μεγάλη σημασία στη πράξη. Η θρησκεία ασκείται ατομικά και συλλογικά. Στην πρώτη περίπτωση είναι δύσκολη η διάκριση από την ελευθερία θρησκευτικής συνείδησης. Παράδειγμα ατομικής ασκήσεως θρησκείας είναι η επιλογή κάποιου να γίνει θρησκευτικός λειτουργός 23. Η σπουδαιότερη συλλογική άσκηση θρησκείας είναι η οργανωμένη λατρεία. Αυτή ασκείται σε ειδικούς χώρους αφιερωμένους στη λατρεία, η ονομασία των οποίων ποικίλει ανάλογα με τη θρησκευτική κοινότητα. (ναοί, ευκτήριοι οίκοι, τεμένη, συναγωγές), μπορεί όμως να ασκείται και στο ύπαιθρο. (υπαίθριες λειτουργίες, λιτανείες, περιφορές εικόνων και ιερών αντικειμένων κλπ.) Ως ορισμό της λατρείας θα μπορούσαμε να αναφέρουμε ότι «αποτελεί μορφή ανθρώπινης συμπεριφοράς, σύνολο ενεργειών του ανθρώπου, οι οποίες κατά την αντίληψη του ενεργούντος και το δόγμα στο οποίο πιστεύει, εκδηλώνουν την πίστη του προς το θείο.» ΣτΕ 4045/83 (Τμ Γ) ΤοΣ 1983, Βλ ορισμό Α. Δημητρόπουλος «Συνταγματικά Δικαιώματα» Τόμος Γ Τεύχη 1-3 Εκδ Σάκκουλα Αθήνα Θεσαλονίκη 2008, σελ

25 Το Σύνταγμα κατοχυρώνει την ελεύθερη άσκηση θρησκείας (την ελεύθερη λατρεία) στο άρθρο 13 παρ 2 εδ ά κατά το οποίο: «Κάθε γνωστή θρησκεία είναι ελεύθερη και τα σχετικά με τη λατρεία της τελούνται ανεμπόδιστα υπό την προστασία των νόμων.». Βλέπουμε, λοιπόν ότι το ισχύον Σύνταγμα, σε αντίθεση με προηγούμενα, μιλά για ελεύθερη και όχι απλά για ανεκτή θρησκεία κατοχυρώνοντας τη θρησκευτική ελευθερία και όχι την απλή ανεξιθρησκία. Εισάγει όμως έναν άλλο προσδιορισμό ο οποίος δεν συναντάται σε ξένα Συντάγματα. Περιορίζει, δηλαδή, την κατοχύρωση και προστασία που παρέχει μόνο υπέρ των «γνωστών θρησκειών» 25. Ο όρος γνωστή θρησκεία έχει απασχολήσει συχνά τη θεωρία και νομολογία και έχει συγκεντρώσει κατά καιρούς τα πυρά πολλών αφού, εκ πρώτης όψεως, μοιάζει να κάνει διακρίσεις μεταξύ των θρησκειών επιλέγοντας κάποιες μόνο τις οποίες θα προστατεύσει, πράγμα που συνιστά σαφή παραβίαση της θρησκευτικής ισότητας και θρησκευτικής ελευθερίας. Η έννοια της γνωστής θρησκείας είναι αόριστη νομική έννοια που διαμορφώθηκε από τη νομολογία του ανώτατου διοικητικού δικαστηρίου. Γνωστή θρησκεία δεν σημαίνει αναγνωρισμένη ή εγκεκριμένη θρησκεία αλλά θρησκεία με φανερά δόγματα, διδασκαλία, λατρεία, οργάνωση και σκοπούς 26, θρησκεία που δεν προϋποθέτει, εν πάση περιπτώσει, μύηση. 27 Γνωστή μπορεί να είναι μια θρησκεία παλαιά ή νέα, με μεγάλο ή μικρό αριθμό οπαδών, με ή χωρίς κλήρο, έστω και παρεκκλίνουσα από μια άλλη γνωστή θρησκεία (αίρεση). Το ΣτΕ έχει κατά καιρούς κρίνει ως γνωστές θρησκείες τις θρησκευτικές κοινότητες των Μαρτύρων του Ιεχωβά ή χιλιαστών, 28 των Αντβεντιστών της έβδομης μέρας 29, των Μεθοδιστών 30, των Ευαγγελιστών 31, της εκκλησίας των Χριστιανών αδελφών 32, της ελληνικής 25 Ο όρος χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά στο Σύνταγμα του ΣτΕ 2139/75 ΤοΣ 1975, Πρωτ Αθ 2060/69 ΝοΒ (18) 1970, 183 επ: Δε συνιστά γνωστή θρησκεία ο τεκτονισμός και Εφ Αθ 1190/87 ΤοΣ 1987, 123 επ:παράνομη η ίδρυση σωματείου για «τη συνειδητοποίηση του Κρίσνα» αφού δεν πρόκειται για γνωστή θρησκεία κατά το Σύνταγμα. 28 ΣτΕ /75 (ολ) ΤοΣ 1975, 894: Μάρτυρες του Ιεχωβά- γνωστή θρησκεία 29 ΣτΕ 2139 (ολ) ΤοΣ 1976, 240: Αντβεντιστές- γνωστή θρησκεία. 30 ΣτΕ 756/52 και 2764/62: Μεθοδιστές- γνωστή θρησκεία 31 ΣτΕ 851/61: Ευαγγελιστές- γνωστή θρησκεία 32 ΣτΕ 2058/57: Εκκλησία Χριστιανών αδελφών- γνωστή θρησκεία 25

26 Ευαγγελικής εκκλησίας κλπ. Κατά τεκμήριο κάθε θρησκεία είναι γνωστή, εκτός και αν αποδειχθεί ο «κρυφός της χαρακτήρας ή η αντίθεση της λατρείας της στη δημόσια τάξη ή στα χρηστά ήθη.» 33. Κλείνοντας τα περί γνωστής θρησκείας, να πούμε ότι η εν λόγω οριοθέτηση της συνταγματικής προστασίας αφορά μόνο τη λατρεία ή άσκηση θρησκείας και όχι το ενδιάθετο φρόνημα, τη απλή θρησκευτική συνείδηση. Αυτή ως μύχια κατάσταση μπορεί να προσανατολίζεται και σε «μη γνωστές» θρησκείες, σε μυστικιστικές πίστεις και ιδέες. Αλλά τότε η ελεύθερη λατρεία δεν χαίρει συνταγματικής προστασίας. Στην πράξη επομένως, ο περιορισμός της γνωστής θρησκείας εκτείνεται και στο επίπεδο της θρησκευτικής συνείδησης, αφού σκέτη αυτή χωρίς λατρεία δεν νοείται. Θα πρόκειται για animus χωρίς corpus, για ελεύθερη θρησκευτική συνείδηση χωρίς ελεύθερη και προστατευμένη συνταγματικά δυνατότητα εκδήλωσης και εξωτερίκευσης αυτής της συνείδησης. Στενά συνυφασμένο με την ελεύθερη λατρεία (άρθρο 13 παρ 2 εδ α Σ) και πολύ σημαντικό στην πράξη είναι το δικαίωμα κάθε θρησκευτικής κοινότητας να ιδρύει τους χώρους που προορίζονται για την άσκηση λατρείας. Η μέριμνα, φυσικά για την εξεύρεση του χώρου αφορά την οικεία θρησκευτική κοινότητα, την πολιτεία αφορά όμως η εξασφάλιση ίσων όρων ως προς όλες τις κοινότητες ώστε να ασκούν ελεύθερα τη θρησκεία τους. Στη χώρα μας έχει διαμορφωθεί ένα διαφοροποιημένο καθεστώς για την ίδρυση ναών και ευκτήριων οίκων της επικρατούσας θρησκείας σε σχέση με τις άλλες γνωστές θρησκείες, καθεστώς σε μεγάλη έκταση αντισυνταγματικό. Και να γιατί: Η ανέγερση ναών της επικρατούσας θρησκείας διέπεται αποκλειστικώς από το εσωτερικό της δίκαιο (άρθρα 47 παρ 2 Κ.Χ. και 15 Κανον8/79) κατά το οποίο με την έγκριση του οικείου μητροπολίτη την άδεια χορηγεί το γραφείο ναοδομίας (Κανον 66/93) ενώ η αρμοδιότητα των πολεοδομικών υπηρεσιών περιορίζεται στην εφαρμογή των όρων δόμησης. Αντίθετα για τις άλλες γνωστές θρησκείες τίθεται σειρά προϋποθέσεων που δεν συμφωνούν με το ισχύον Σύνταγμα. 33 Εφ Αθ 1190/87 ΤοΣ 1988, σελ

27 Συγκεκριμένα, για την ίδρυση ναών των άλλων αυτών θρησκευτικών κοινοτήτων απαιτείται: Α) Αίτηση 50 τουλάχιστον γειτονικών οικογενειών, υπογεγραμμένη από τους αρχηγούς αυτών που υποβάλλεται στην τοπικό ορθόδοξο Μητροπολίτη!. Β) Η περιφέρεια όπου διαμένουν οι αιτούντες να βρίσκεται σε μεγάλη απόσταση από άλλο ομόδοξο ναό. Γ) Βεβαίωση γνησίου υπογραφών από την αστυνομική αρχή. Δ) Έγκριση από των Υπουργό Εθνικής παιδείας και Θρησκευμάτων Για την ίδρυση ευκτήριου οίκου ή θρησκευτικού εντευκτηρίου αυτών των κοινοτήτων, απ την άλλη, απαιτείται: Α) Αίτηση των ενδιαφερομένων υποβαλλόμενη απ ευθείας στο Υπουργείο Παιδείας. Β) Βεβαίωση του γνησίου των υπογραφών από το δήμαρχο. Γ) Άδεια του ΥΠΕΘΠΘ. Σε κάθε περίπτωση εφαρμόζονται και εδώ οι αναγκαίοι όροι δόμησης. Το νομοθετικό αυτό καθεστώς είναι πρόδηλα αντισυνταγματικό διότι: Α) Η παρεμβολή οργάνων της Ορθόδοξης Εκκλησίας στη διαδικασία ανέγερσης ναού άλλης θρησκείας ή δόγματος, έστω και με προπαρασκευαστικό- γνωμοδοτικό ρόλο 34 συνιστά διαστροφή της έννοιας του 3 παρ 1 Σ και δίνει πραγματική εξουσία στην επικρατούσα θρησκεία επί των άλλων θρησκειών, προσβάλλοντας έτσι κατάφορα τη θρησκευτική ισότητα. Β) Η απαίτηση συγκέντρωσης υπογραφών έρχεται σε σύγκρουση με το δικαίωμα απόκρυψης των θρησκευτικών πεποιθήσεων και άρα με την ελευθερία θρησκευτικής συνείδησης, αφού υποχρεώνει τους ενδιαφερόμενους να δηλώσουν το θρήσκευμά τους με τον πιο επίσημο και οριστικό τρόπο. Γ) Η απαίτηση προηγούμενης διοικητικής άδειας του υπουργού παιδείας θίγει τον πυρήνα του δικαιώματος ελεύθερης άσκησης λατρείας. Το ΣτΕ, προσπαθώντας να εξομαλύνει το εξόφθαλμα αντισυνταγματικό νομοθετικό καθεστώς στο θέμα της ανέγερσης και λειτουργίας χώρων λατρείας των διαφόρων γνωστών θρησκειών, υποβίβασε την άδεια της εκκλησιαστικής 34 ΣτΕ 721/69ΑΕΚΔ 24.3(1969) 23 επ 27

28 αρχής σε διαπιστωτικής- γνωμοδοτικής φύσης που δεν δεσμεύει τον Υπουργό. 35 Όμως και την άδεια του τελευταίου την θεωρεί ότι έχει χαρακτήρα διαπιστωτικό της ιδιότητας της θρησκείας ως γνωστής, της μη προσβολής της δημόσιας τάξης και των χρηστών ηθών και της μη άσκησης προσηλυτισμού. Πρόκειται επομένως για καθαρά προληπτικό έλεγχο που επιτρέπει στη διοίκηση να ελέγχει και κατά πόσο υπάρχει ανάγκη λειτουργίας του ναού από άποψη αριθμού πιστών αλλά και αν υπάρχουν και άλλοι ναοί αντίστοιχης θρησκείας ή δόγματος στην περιοχή. 36 Ο έλεγχος αυτός είναι σε κάθε περίπτωση αντισυνταγματικός. 37 Στο ίδιο μήκος κύματος κινείται στο θέμα και ο Άρειος Πάγος. 38 Όπως αναμενόταν, αντίθετη επί του θέματος ήταν η νομολογία του ΕΔΔΑ που έκρινε ότι το σύστημα της αδείας δεν συμβιβάζεται με το άρθρο 9 της ΕΣΔΑ 39. Τέλος αντισυνταγματική ρύθμιση εισάγει και το άρθρο 6 α.ν. 2200/40 που ορίζει ότι αν ιδιόκτητος ναός τεθεί σε δημόσια λατρεία κλείνεται από την αστυνομία με εντολή του οικείου μητροπολίτη(!) ή απαλλοτριώνεται υπέρ του πλησιέστερου ενοριακού ναού. Έτσι ο ορθόδοξος μητροπολίτης μετατρέπεται καις προϊστάμενο των αστυνομικών αρχών! Το ΣτΕ δέχτηκε μάλιστα ότι η απαλλοτρίωση είναι δυνατή υπέρ του ορθόδοξου ναού ακόμα και αν ο απαλλοτριούμενος ιδιόκτητος ναός ανήκε σε άλλο δόγμα ή ξεχωριστή θρησκευτική κοινότητα προς διατήρηση του ναού αυτού στο ορθόδοξο δόγμα! 40 Οι σχετικές νομοθετικές διατάξεις, προϊόντα δικτατορικής περιόδου, δεν συμβιβάζονται με την συνταγματικά κατοχυρωμένη θρησκευτική ελευθερία και ιδιαίτερη με την ελεύθερη άσκηση της λατρείας, και θα άπρεπε να αντικατασταθούν ώστε να εναρμονίζονται τόσο με το 13 Σ όσο και με το 9 ΕΣΔΑ. Είναι προφανές ότι η άδεια δόμησης σύμφωνα με τον κάθε φορά ισχύοντα Γενικό Οικοδομικό Κανονισμό θα αποτελούσε ικανή και συνταγματική προϋπόθεση για την ίδρυση ναών και ευκτήριων οίκων όλων ανεξαιρέτως 35 ΣτΕ 1444/91 (ολ) ΕΔΔ 1991, ΣτΕ 4636/77 Ευρ ΣτΕ 1977, σελ ΣτΕ 1411/03 Εφαρμ. 2004, ΑΠ 421/91 ΕλλΔνη 1991,1548 και ΑΠ 20/01 (ολ) ΝοΒ 2002, ΕΔΔΑ 26/9/96 Μανουσάκης κατά Ελλάδος, Υ 1997, ΣτΕ 904/97, Εφαρμ 1998, 103:απαλλοτρίωση παλαιοημερολογιτικού ναού 28