ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ,ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΑΤΟΜΙΚΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΘΕΜΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: Η ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ : κ.δημητροπουλοσ ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΟΥΤΣΟΥΒΑ ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ Α.Μ.: alexoula21@hotmail.com 1

2 Πίνακας Περιεχομένων Α) ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 3 Α.1) Ιστορική αναδρομή - Κατοχύρωση στο ισχύον ελληνικό Σύνταγμα... 4 Α.2) Διεθνής κατοχύρωση... 5 Β) Η θρησκευτική ελευθερία στο άρθρο 13 του Συντάγματος... 6 Β.1) Εννοιολογικοί προσδιορισμοί :... 7 i) Γνωστή θρησκεία... 7 ii) Επικρατούσα θρησκεία... 7 Β.2) Η προστασία της θρησκευτικής ελευθερίας... 9 i) Η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης ii) Η ελευθερία ασκήσεως της θρησκείας Β.3) Φορείς του δικαιώματος της θρησκευτικής ελευθερίας Γ) Περιορισμοί της θρησκευτικής ελευθερίας : i) Γενικές ρήτρες ii) Κατάσταση πολιορκίας iii) Ποινική σχέση iv) Όρκος v) Προσηλυτισμός Δ) Νομολογία Ε) Περίληψη Summary ΣΤ) Βιβλιογραφία

3 Α) ΕΙΣΑΓΩΓΗ Από την πρώτη στιγμή της Δημιουργίας ο άνθρωπος ρίχτηκε σε έναν καθημερινό αγώνα επιβίωσης. Κλήθηκε να αντιμετωπίσει αμέτρητους κινδύνους και αλλεπάλληλες αντιξοότητες, οι οποίες του δημιουργούσαν ένα έντονο αίσθημα φόβου. Ακριβώς για αυτόν τον λόγο ο άνθρωπος αναζήτησε την ελπίδα, εκείνο δηλαδή το αίσθημα ότι τελικά όλα θα εξελιχθούν κατ ευχή και ότι όλες οι προσδοκίες και τα όνειρά του θα πραγματοποιηθούν. Συναισθανόμενος όμως τη φυσική του αδυναμία, έστρεψε αναγκαστικά τη σκέψη του προς κάτι το ανώτερο, προς μία υπεργήινη δύναμη, στην οποία μάλιστα ο ίδιος απέδωσε τη δημιουργία του Σύμπαντος. Από την δύναμη αυτή, την οποία θαυμάζει και ταυτόχρονα φοβάται, αναμένει όχι μόνο βοήθεια για την ικανοποίηση των υλικών και πνευματικών αναγκών, που αφορούν την καθημερινότητά του, αλλά και ένα είδος απάντησης στο ερώτημά του για τη μεταθανάτια ζωή, στην οποία ελπίζει. Η συνισταμένη, λοιπόν, των αισθημάτων αυτών του ανθρώπου του φόβου, του θαυμασμού και της ελπίδας- δημιουργεί το θρησκευτικό συναίσθημα, το οποίο είναι βαθιά ριζωμένο στην ανθρώπινη ψυχή. Ανάλογη όμως σπουδαιότητα με το θρησκευτικό συναίσθημα έχει και το δικαίωμα του ανθρώπου να επιλέξει εκείνον τον Θεό, που κατά την άποψή του μπορεί να ανταποκριθεί επιτυχώς στις προσδοκίες του. 1 Όλα αυτά τα δεδομένα, λοιπόν, έφεραν την ανθρωπότητα μπροστά από τα ζητήματα της θρησκείας και της θρησκευτικής ελευθερίας. Ως θρησκεία ορίζεται το σύνολο των γνωστών λατρευτικών πράξεων και δοξασιών που αναφέρονται στην υπόσταση του θείου 2, ενώ η θρησκευτική ελευθερία αποτελεί την ελευθερία του ατόμου να πρεσβεύει όποια θρησκεία επιθυμεί καθώς και να εκδηλώνει με εξωτερικές ενέργειες την πίστη του αυτή. 3 Ας δούμε, όμως, πώς εξελίχθηκε το δικαίωμα της θρησκευτικής ελευθερίας από τα αρχαία χρόνια μέχρι και τις μέρες μας. 1 Αναστάσιος Μαρίνος, «Η θρησκευτική Ελευθερία», σελ Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος, «Συνταγματικά Δικαιώματα», σελ Κωνσταντίνος Γεωργόπουλος, «Επίτομο Συνταγματικό Δίκαιο», σελ

4 Α.1) Ιστορική αναδρομή - Κατοχύρωση στο ισχύον ελληνικό Σύνταγμα Η θρησκευτική ελευθερία ήταν η πρώτη από τις ανθρώπινες ελευθερίες που διεκδικήθηκαν από την εποχή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, από τότε δηλαδή που είχαν εξαπολυθεί οι άγριοι διωγμοί κατά των Χριστιανών. Αν μελετήσουμε την ιστορία ακριβώς από την επόμενη μέρα μετά την Άλωση, είναι ανάγκη να σημειώσουμε πως ο Μωάμεθ ο Β ο Κατακτητής εφήρμοσε πιστά τον Ιερό Νόμο του Ισλάμ και διέταξε την ελεύθερη άσκηση και την προστασία της χριστιανικής θρησκείας, με τον όρο όμως ότι οι χριστιανοί θα καταβάλουν κεφαλικό φόρο στο Ισλάμ. Παραχωρήθηκαν, λοιπόν, ειδικά προνόμια, με τα οποία κατοχυρώθηκε η θρησκευτική ελευθερία των χριστιανών. Στα χρόνια όμως που ακολούθησαν, υπερίσχυσε ο θρησκευτικός φανατισμός των Τούρκων, τα προνόμια παραβιάστηκαν επανειλημμένως και ο χριστιανισμός υπέστη συνεχείς διωγμούς. Με το πέρασμα των χρόνων φτάνουμε στο έτος 1797, όταν ο Ρήγας Φεραίος, απευθυνόμενος στον ελληνικό λαό μέσω προκήρυξής του, η οποία περιλάμβανε την δική του πρόταση για το πολίτευμα της χώρας, διακήρυξε τα ανθρώπινα δικαιώματα, στα οποία συμπεριέλαβε το δικαίωμα της θρησκευτικής ελευθερίας. 4 Η αρχή για την κατοχύρωση του συγκεκριμένου δικαιώματος είχε ήδη γίνει και μάλιστα επιτυχώς, γεγονός που αποδεικνύεται από τα Συντάγματα κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης. Μάλλον ως ένδειξη σεβασμού «προς την θρησκείαν των πατέρων μας εις ην οφείλομεν την εθνικήν ανεξαρτησίαν» προτάσσονταν σε όλα τα επαναστατικά συντάγματα οι διατάξεις περί θρησκείας και θρησκευτικής ελευθερίας. 5 Έτσι, τα Συντάγματα της Επιδαύρου (1822) και του Άστρους (1823) καθιέρωναν την ανεξιθρησκεία, ενώ το Σύνταγμα της Τροιζήνας (1827) προστάτευε ταυτόχρονα και τη θρησκευτική ελευθερία. Τα ακόλουθα Συντάγματα του 1844,1864 και 1911 μιλούν και πάλι για ανεξιθρησκεία, ορίζοντας ότι «πάσα γνωστή θρησκεία είναι ανεκτή». Εν συνεχεία, το Σύνταγμα του 1927 καθιερώνει το δικαίωμα της θρησκευτικής ελευθερίας, αναφέροντας πως «η ελευθερία της θρησκευτικής συνειδήσεως είναι απαραβίαστος», διάταξη, η οποία επαναλαμβάνεται στο Σύνταγμα 4 Αναστάσιος Μαρίνος, «Η θρησκευτική Ελευθερία», σελ Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος, «Συνταγματικά Δικαιώματα», σελ

5 του 1952, όπως και στο ισχύον του 1975, που κατοχυρώνει όμως και την ανεξιθρησκεία. 6 Αυτή είναι, λοιπόν, η πορεία του δικαιώματος της θρησκευτικής ελευθερίας στον ελλαδικό χώρο. Στο σημείο αυτό, θα ήταν χρήσιμο να σημειωθεί με λίγα λόγια η πορεία του και στον διεθνή χώρο, από την εμφάνισή του μέχρι και την τελική κατοχύρωσή του από πολλαπλές συνθήκες. Α.2) Διεθνής κατοχύρωση Στον διεθνή χώρο, οι εννοιολογικές προϋποθέσεις της θρησκευτικής ελευθερίας άρχισαν να δημιουργούνται από τον 16 ο αιώνα με τη θρησκευτική μεταρρύθμιση. 7 Ύστερα από μια μακρά περίοδο θρησκευτικών πολέμων ανάμεσα σε καθολικούς και διαμαρτυρόμενους (προτεστάντες) 8 και ως αποτέλεσμα των αντιδράσεων στο δικαίωμα του ηγεμόνα να ορίζει το θρήσκευμα των υπηκόων του, έγιναν σταθερά βήματα προς την κατοχύρωση του δικαιώματος της θρησκευτικής ελευθερίας. 9 Το πρώτο συνταγματικό κείμενο που αναγνωρίζει πανηγυρικά το εν λόγω δικαίωμα είναι η Διακήρυξη Δικαιωμάτων (Bill Of Rights,1776) της πολιτείας της Βιργινίας (Virginia), 10 ορίζοντας στο άρθρο 16 ότι «όλοι οι άνθρωποι έχουν το δικαίωμα να ασκούν ελεύθερα τα της θρησκείας τους σύμφωνα με τις επιταγές της συνείδησής τους». Ακολουθεί η πρώτη τροποποίηση (1791) του Συντάγματος των ΗΠΑ του 1787, όπου διακηρύχθηκε ότι «το Κογκρέσο δεν θα ψηφίσει νόμο που να ιδρύει θρησκεία του Κράτους ή που να απαγορεύει την ελεύθερη λατρεία οποιασδήποτε θρησκείας», ενώ η γαλλική διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου όρισε στο άρθρο 10 ότι «κανείς δεν επιτρέπεται να ενοχλείται για τις δοξασίες του, ακόμη και τις θρησκευτικές, υπό τον όρο ότι η εκδήλωσή τους δεν θα διαταράσσει τη δημόσια τάξη που καθιερώνει ο νόμος», αναγνωρίζοντας με αυτόν τον τρόπο μόνο την ανεξιθρησκεία Αρ. Μάνεσης, «Συνταγματικά Δικαιώματα», σελ Π. Δ. Δαγτόγλου, «Ατομικά Δικαιώματα Ά», σελ Αρ. Μάνεσης, «Συνταγματικά Δικαιώματα», σελ Π. Δ. Δαγτόγλου, «Ατομικά Δικαιώματα Ά», σελ Αρ. Μάνεσης, «Συνταγματικά Δικαιώματα», σελ Κωνσταντίνος Γεωργόπουλος, «Επίτομο Συνταγματικό Δίκαιο», σελ.559 5

6 Ύστερα από αυτές τις διακηρύξεις, το δικαίωμα της θρησκευτικής ελευθερίας κατοχυρώθηκε στο βελγικό Σύνταγμα (1831), στον γερμανικό Θεμελιώδη Νόμο της Βόννης (1949), στο ιταλικό (1948) και στο ισπανικό Σύνταγμα (1978). 12 Σήμερα η θρησκευτική ελευθερία, μετά την πανηγυρική εξαγγελία από την Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (1948), προστατεύεται ως εσωτερικό δίκαιο με υπέρτερη ισχύ από τους κοινούς νόμους με το άρθρο 9 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ,1950) και με το άρθρο 18 του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα (ΔΣΑΠ,1966). 13 Β) Η θρησκευτική ελευθερία στο άρθρο 13 του Συντάγματος Κατόπιν αυτής της ιστορικής αναδρομής όσον αφορά τόσο τον ελληνικό όσο και τον διεθνή χώρο, ας επικεντρωθούμε στην κατοχύρωση του δικαιώματος της θρησκευτικής ελευθερίας στο άρθρο 13 του ισχύοντος ελληνικού Συντάγματος. Σύμφωνα με αυτό, «1. Η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης είναι απαραβίαστη. Η απόλαυση των ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων δεν εξαρτάται από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις καθενός. 2. Κάθε γνωστή θρησκεία είναι ελεύθερη και τα σχετικά με τη λατρεία της τελούνται ανεμπόδιστα υπό την προστασία των νόμων. Η άσκηση της λατρείας δεν επιτρέπεται να προσβάλλει τη δημόσια τάξη ή τα χρηστά ήθη. Ο προσηλυτισμός απαγορεύεται. 3. Οι λειτουργοί όλων των γνωστών θρησκειών υπόκεινται στην ίδια εποπτεία της Πολιτείας και στις ίδιες υποχρεώσεις απέναντί της, όπως και οι λειτουργοί της επικρατούσας θρησκείας. 4. Κανένας δεν μπορεί, εξαιτίας των θρησκευτικών του πεποιθήσεων, να απαλλαγεί από την εκπλήρωση των υποχρεώσεων προς το Κράτος ή να αρνηθεί να συμμορφωθεί προς τους νόμους. 5. Κανένας όρκος δεν επιβάλλεται χωρίς νόμο, που ορίζει και τον τύπο του.» 12 Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος, «Συνταγματικά Δικαιώματα», σελ Αρ. Μάνεσης, «Συνταγματικά Δικαιώματα», σελ

7 Β.1) Εννοιολογικοί προσδιορισμοί : i) Γνωστή θρησκεία Στο σημείο αυτό, είναι απαραίτητο να γίνουν ορισμένες εννοιολογικές προσεγγίσεις. Αρχικά, με το άρθρο 13 του Συντάγματος προστατεύεται η ελευθερία όχι κάθε θρησκείας, αλλά των γνωστών θρησκειών. Με τον όρο γνωστή νοείται «κάθε φανερή θρησκεία, δηλαδή κάθε θρησκεία που είναι προσιτή σε όποιον θέλει να τη γνωρίσει, η θρησκεία που έχει μόνο φανερά δόγματα και σκοπούς, φανερή οργάνωση και τρόπους λατρείας». 14 Σύμφωνα με άλλο ορισμό, «γνωστή θρησκεία χαρακτηρίζεται εκείνη που τα δόγματά της δεν είναι κρυφά και η λατρεία της είναι φανερή, άσχετα με το αν είναι παλαιά ή νέα, αν υπήρχε πριν από το Σύνταγμα ή αν ιδρύθηκε μετά από αυτό, ή αν αποτελεί αίρεση γνωστής θρησκείας (με την προϋπόθεση όμως ότι και αυτή δεν έχει κρυφά δόγματα), ή αν, τέλος, έχει αναγνωρισθεί ή όχι από το Κράτος». 15 Κατά τεκμήριο κάθε θρησκεία είναι γνωστή, εκτός αν αποδεικνύεται από τις αρχές ο κρυφός χαρακτήρας ή η αντίθεση της στην δημόσια τάξη ή τα χρηστά ήθη. 16 ii) Επικρατούσα θρησκεία Η αναφορά στη θρησκεία της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας του Χριστού ως «επικρατούσα» στην Ελλάδα, που βρίσκεται στο άρθρο 3 1 του Συντάγματος του 1975, αποτελούσε την εναρκτήρια διάταξη όλων των προϊσχυσάντων Συνταγμάτων, από το 1844 έως το Τούτο συναρτάται ασφαλώς με τον καίριο ρόλο της ορθοδοξίας στην ιστορική πορεία του ελληνισμού, ιδίως στα χρόνια της τουρκοκρατίας, ενώ αποτελεί και σήμερα διαπίστωση πραγματικού γεγονότος, χωρίς να στερείται και κανονιστικών συνεπειών. 17 Το ισχύον Σύνταγμα, όπως και όλα τα Συντάγματα από την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους, διακρίνουν ανάμεσα στην επικρατούσα θρησκεία στην Ελλάδα και στις γνωστές θρησκείες. 18 Η θεωρία, επιχειρώντας να προσδιορίσει το περιεχόμενο του όρου επικρατούσα θρησκεία, υποστήριξε δύο απόψεις, ενόψει και του γεγονότος ότι η Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία του Χριστού 14 Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος, «Συνταγματικά Δικαιώματα», σελ Κωνσταντίνος Γεωργόπουλος, «Επίτομο Συνταγματικό Δίκαιο», σελ Π. Δ. Δαγτόγλου, «Ατομικά Δικαιώματα Ά», σελ Κώστας Χρυσόγονος, «Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα», σελ Π. Δ. Δαγτόγλου, «Ατομικά Δικαιώματα Ά», σελ

8 περιλάμβανε, κατά την Επανάσταση του 1821, και εξακολουθεί και σήμερα να περιλαμβάνει το μέγιστο τμήμα του πληθυσμού στους κόλπους της. Κατά την πρώτη, πρόκειται για μία έννοια στερημένη από νομικό περιεχόμενο, περιγραφική, που απέδιδε και αποδίδει απλώς το πραγματικό γεγονός του ότι η μέγιστη πλειοψηφία του πληθυσμού στην Ελλάδα ομολογούσε πίστη σε συγκεκριμένο θρήσκευμα. Κατά την άλλη άποψη, η έννοια διαθέτει κανονιστικό περιεχόμενο, εφόσον καθιδρύει σχέση δημοσίου δικαίου ανάμεσα στο Κράτος και την Εκκλησία ως οργανισμό δημόσιας φύσης. 19 Ανεξάρτητα, όμως, από τις απόψεις που διατυπώθηκαν κατά καιρούς, σήμερα γίνεται δεκτή η άποψη ότι επικρατούσα θρησκεία δεν σημαίνει ούτε κρατική, ούτε επίσημη θρησκεία, ούτε συνεπάγεται από το Σύνταγμα ότι θα έχει κυριαρχικό ή ηγεμονικό ρόλο. Το γεγονός αυτό έγινε σαφέστερο με την απάλειψη στο ισχύον Σύνταγμα της παλαιάς υποχρέωσης του αρχηγού του κράτους να πρεσβεύει το ορθόδοξο δόγμα 20 αρχή που προκύπτει όμως καθαρά από το άρθρο 33 2, το οποίο καθορίζει τον τύπο του όρκου του Προέδρου της Δημοκρατίας 21 - και να προστατεύει την επικρατούσα θρησκεία, καθώς και την επέκταση της απαγόρευσης του προσηλυτισμού, ώστε να καλύπτει όχι μόνο την επικρατούσα, αλλά κάθε θρησκεία. Σε άλλες περιπτώσεις, η συνταγματική προστασία και η ιδιαίτερη μεταχείριση που περιοριζόταν υπό το προηγούμενο Σύνταγμα στη χριστιανική θρησκεία έχει πια επεκταθεί σε όλα τα θρησκεύματα. Μόνο η επίκληση στην αρχή του Συντάγματος και ο όρκος του Προέδρου της Δημοκρατίας καθιερώνουν, σε συνδυασμό, βέβαια, με την διάταξη του άρθρου 3 του Συντάγματος για την επικρατούσα θρησκεία, μια ορισμένη «πρωτοκαθεδρία» της χριστιανικής θρησκείας στο Σύνταγμα. Η ανακήρυξη της θρησκείας της Ορθόδοξης Εκκλησίας ως «επικρατούσας», ανεξάρτητα από προηγούμενες σημασίες της, αντανακλά πλέον απλώς το στατιστικό και ιστορικό γεγονός ότι η συντριπτική πλειοψηφία του ελληνικού λαού ανήκει σε αυτήν και ότι η ελληνική ιστορία είναι στενά συνδεδεμένη με την ιστορία της Ορθόδοξης Εκκλησίας. 22 Στο σύστημα της επικρατούσας θρησκείας, όλες οι εκκλησίες είναι νομικά ισότιμες, πλην όμως η επικρατούσα απολαμβάνει ορισμένων προνομίων ως πρώτη μεταξύ ίσων για 19 Κώστας Γ. Μαυριάς, «Συνταγματικό Δίκαιο», σελ Π. Δ. Δαγτόγλου, «Ατομικά Δικαιώματα Ά», σελ Κωνσταντίνος Γεωργόπουλος, «Επίτομο Συνταγματικό Δίκαιο», σελ Π. Δ. Δαγτόγλου, «Ατομικά Δικαιώματα Ά», σελ

9 λόγους ιστορικούς και πρακτικούς. 23 Τα προνόμια αυτά προέρχονται είτε από το ίδιο το Σύνταγμα, είτε από την νομοθεσία του Κράτους. Έτσι, αρχικά, σύμφωνα με το άρθρο 3 1 του Συντάγματος, η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ελλάδος αναγνωρίζεται ως αυτοδιοικούμενος οργανισμός. Επιπροσθέτως, με την διάταξη 3 3 κατοχυρώνεται το αναλλοίωτο του κειμένου της Αγίας Γραφής, καθώς απαγορεύεται οποιαδήποτε επίσημη μετάφρασή του σε άλλο γλωσσικό τύπο χωρίς την έγκριση της Αυτοκέφαλης Εκκλησίας της Ελλάδος και του Οικουμενικού Πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης. Ως ένα ακόμη προνόμιο υπέρ της επικρατούσας θρησκείας, προβλεπόμενο από το Σύνταγμα, θεωρείται η απαγόρευση του προσηλυτισμού, η οποία όμως πλέον επεκτείνεται και αφορά κάθε θρησκεία. Όσον αφορά τα προνόμια που προβλέπονται από ανάλογη νομοθεσία, αξίζει να σημειωθούν η υποχρεωτική διδασκαλία του μαθήματος των θρησκευτικών στα σχολεία, η ανάληψη από το Κράτος της μισθοδοσίας των εφημέριων, καθώς το ημερολόγιο- εορτολόγιο του Κράτους. Ειδικότερα για το τελευταίο ζήτημα, το εορτολόγιο και οι επίσημες αργίες ρυθμίζονται σύμφωνα με τις εορτές της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, ενώ τις Κυριακές και τις αργίες που καθορίζει ο νόμος όχι μόνο δεν λειτουργούν οι δημόσιες υπηρεσίες, αλλά και απαγορεύεται, κατ αρχήν, στους οπαδούς όλων των θρησκευμάτων οποιαδήποτε βιομηχανική, βιοτεχνική και εμπορική εργασία. 24 Β.2) Η προστασία της θρησκευτικής ελευθερίας Ύστερα από τις παραπάνω εννοιολογικές αποσαφηνίσεις, είναι αναγκαίο να επικεντρωθούμε στην προστασία που παρέχει το Σύνταγμα με το άρθρο 13. Η καθιερωμένη άποψη είναι ότι το συνταγματικό κείμενο κατοχυρώνει τη θρησκευτική ελευθερία υπό τις δύο μορφές εκδήλωσής της : α) ελευθερία της θρησκευτικής συνειδήσεως και β) ελευθερία της λατρείας, ή ορθότερα άσκηση της θρησκείας όρος ευρύτερος από αυτόν της λατρείας, αφού περιλαμβάνει παραδείγματος χάριν και τη διδασκαλία και την ιεραποστολή Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος, «Συνταγματικά Δικαιώματα», σελ Κωνσταντίνος Γεωργόπουλος, «Επίτομο Συνταγματικό Δίκαιο», σελ Π. Δ. Δαγτόγλου, «Ατομικά Δικαιώματα Ά», σελ

10 i) Η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης Η πρώτη παράγραφος του άρθρου 13 καθιερώνει το απαραβίαστο της θρησκευτικής συνείδησης. Από μία οπτική, η διάταξη αυτή θα μπορούσε να θεωρηθεί περιττή, καθώς η έννοια της συνείδησης γενικά, με την έννοια της απαγόρευσης διείσδυσης στο forum internum, στο χώρο δηλαδή του ενδιάθετου φρονήματος του ατόμου, αποτελεί ούτως ή άλλως αναγκαία συνέπεια του σεβασμού της αξίας του ανθρώπου, κατ άρθρο 2 1 του Συντάγματος. Βέβαια, η προστασία του forum internum καθεαυτή είναι μάλλον περιορισμένης αξίας, διότι σημασία δεν έχει τόσο να αφεθεί ανενόχλητο το ενδιάθετο φρόνημα, το οποίο πάντως οριοθετείται από το βιολογικό τέλος του φορέα του, όσο να επιτραπεί η εξωτερίκευση και άρα η διάδοση και αναπαραγωγή αυτού ακριβώς του φρονήματος. Όμως, η έκφραση και διάδοση των στοχασμών βρίσκει αυτοτελές έρεισμα στο άρθρο 14 1 του Συντάγματος. Επομένως, η ρητή κατοχύρωση τη ελευθερίας της θρησκευτικής ειδικά συνείδησης προσδίδει απλώς έμφαση σε μία πτυχή της γενικότερης αρχής της ελευθερίας της συνείδησης. Ελευθερία της συνείδησης δεν σημαίνει πάντως ούτε να μην εξαναγκάζεται κανείς σε συμπεριφορά αντίθετη προς τη συνείδησή του και γενικά τις πεποιθήσεις του, ούτε να μην εμποδίζεται να δράσει σύμφωνα με τις πεποιθήσεις του αυτές. Ελευθερία της συνείδησης σημαίνει ότι ο καθένας μπορεί να πρεσβεύει οτιδήποτε θέλει ή και να μην πρεσβεύει τίποτε, να μεταβάλλει οποτεδήποτε τις πεποιθήσεις του αυτές, να τις διακηρύσσει και να τις διαδίδει, χρησιμοποιώντας για τον σκοπό αυτό τα ατομικά του δικαιώματα, ή να τις αποκρύπτει. 26 Ειδικότερα, λοιπόν, ως θρησκευτική συνείδηση ορίζεται το ενδιάθετο φρόνημα του ανθρώπου σχετικά με τη φυσική ή μεταφυσική θεώρηση του κόσμου, σε αναφορά ιδίως με το θείο. 27 Η συνταγματική προστασία αυτής της μορφής θρησκευτικής ελευθερίας συνεπάγεται τα εξής επί μέρους δικαιώματα: Α) Το δικαίωμα ελεύθερης επιλογής, διατήρησης, αλλαγής ή εγκατάλειψης μιας θρησκείας, καθώς και της επιλογής της αθεΐας ή εγκατάλειψης γενικά της θρησκείας (θετικό και αρνητικό περιεχόμενο θρησκευτικής ελευθερίας). 28 Άρα καθένας δικαιούται να ζει και να συμπεριφέρεται σύμφωνα με τις θρησκευτικές ή άθρησκες 26 Κώστας Χρυσόγονος, «Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα», σελ Αρ. Μάνεσης, «Συνταγματικά Δικαιώματα», σελ Π. Δ. Δαγτόγλου, «Ατομικά Δικαιώματα Ά», σελ

11 πεποιθήσεις του. 29 Επιπροσθέτως, καμία νομική διάταξη δεν μπορεί να επιβάλλει στο άτομο να έχει πάντα το ίδιο θρήσκευμα. Η εκκλησία, βέβαια, στην οποία ανήκε, μπορεί να του επιβάλει θρησκευτική ποινή για την εγκατάλειψή της, το Κράτος, όμως, δεν έχει κανένα δικαίωμα να επέμβει με οποιονδήποτε τρόπο. Εκτός από αυτό, η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης είναι, αυτή καθεαυτή, απόλυτη, επειδή το Κράτος βρίσκεται σε αδυναμία να εισχωρήσει στα ενδόμυχα συναισθήματα του ατόμου, στη συνείδηση του, βρίσκεται σε αδυναμία να το εξαναγκάσει να έχει ορισμένο θρησκευτικό φρόνημα. 30 Β) Το δικαίωμα του ατόμου να δηλώνει με οποιονδήποτε τρόπο ή να αποσιωπά τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις ή την ανυπαρξία τους. Συνταγματική βάση παραμένει η ειδική διάταξη του άρθρου 13 1 και όχι η γενική διάταξη του άρθρου Η υποχρέωση δηλώσεως θρησκεύματος είναι θεμιτή μόνο για στατιστικούς σκοπούς, όταν γίνεται υπό συνθήκες που εγγυώνται την εμπιστευτική της μεταχείριση. Δεν συμβιβάζεται, όμως, με την εν λόγω διάταξη η υποχρεωτική δήλωση ή αναγραφή της θρησκείας του ατόμου σε δημόσια έγγραφα, όπως παραδείγματος χάριν στην αστυνομική ταυτότητα. Στην περίπτωση μόνο που, κατ εξαίρεση, μία ορισμένη απασχόληση προϋποθέτει από τη φύση της ορισμένες θρησκευτικές πεποιθήσεις (π.χ. καθηγητή θρησκευτικών), είναι εύλογο να γίνει δεκτό, ότι η μη αποδοχή ή η εγκατάλειψη των θρησκευτικών αυτών πεποιθήσεων ή η άρνηση παροχής της σχετικής πληροφορίας δεν καλύπτεται από το δικαίωμα δηλώσεως ή αποσιωπήσεως. Γ) Το δικαίωμα του «πληροφορείσθαι» και του «εκπαιδεύεσθαι». Αυτές οι δύο μορφές ελευθερίας από μόνες τους επιτρέπουν τη σωστή διαμόρφωση θρησκευτικής συνειδήσεως. Ανεξάρτητα, λοιπόν, από τη σημερινή σημασία της απαγορεύσεως του προσηλυτισμού, η αποδοχή θρησκευτικών πληροφοριών και εκπαιδεύσεως ουδέποτε είναι παράνομη, αλλά αντιθέτως προστατεύεται από την κατοχύρωση της ελευθερίας της θρησκευτικής συνείδησης. Η ελευθερία αυτή περιλαμβάνει, όμως, και την ελευθερία άρνησης κάθε θρησκευτικής πληροφόρησης ή εκπαίδευσης. 31 Αντίστοιχο με το συγκεκριμένο δικαίωμα είναι και το δικαίωμα του καθενός να διακηρύσσει τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις. Η διακήρυξη αυτή είναι δυνατόν να έχει είτε τον χαρακτήρα απλής ομολογίας των «πιστεύω» του ατόμου 29 Αρ. Μάνεσης, «Συνταγματικά Δικαιώματα», σελ Κωνσταντίνος Γεωργόπουλος, «Επίτομο Συνταγματικό Δίκαιο», σελ Π. Δ. Δαγτόγλου, «Ατομικά Δικαιώματα Ά», σελ

12 που τα εξωτερικεύει, είτε διδασκαλίας, η οποία έχει ως σκοπό τη δημιουργία οπαδών, που θα ασπασθούν τις πεποιθήσεις του διδάσκοντος. Και στις δύο περιπτώσεις η διακήρυξη θρησκευτικών πεποιθήσεων του καθενός είναι κατ αρχήν ελεύθερη, με την επιφύλαξη όμως πάντοτε της διάταξης περί απαγορεύσεως του προσηλυτισμού. Έτσι, επιτρέπεται στον καθένα να διακηρύσσει τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις είτε σε ιδιωτικό είτε σε δημόσιο χώρο, κλειστό ή ανοιχτό. Επιτρέπεται, επίσης, η διανομή φυλλαδίων που αφορούν το δόγμα, στο οποίο ανήκει ο καθένας, είτε σε συγκεκριμένους παραλήπτες είτε σε αόριστο και ανώνυμο αριθμό παραληπτών. 32 Δ) Το δικαίωμα του συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι για θρησκευτικούς σκοπούς. Εδώ θα πρέπει να διακρίνουμε μεταξύ συναθροίσεων και συνενώσεων με σκοπό την τέλεση θρησκευτικής λατρείας και εκείνων με σκοπούς γενικά σχετιζόμενους με θρησκευτικά ζητήματα και την έκφραση απόψεων για αυτά, χωρίς όμως να υπάρχει το στοιχείο της λατρείας. Στην δεύτερη περίπτωση, η συνάθροιση ή συνένωση προστατεύεται με βάση κυρίως τα άρθρα 11 και 12 του Συντάγματος αντίστοιχα, ενώ συντρέχουσα είναι η σημασία της παραγράφου 1 του άρθρου 13, αφού η θρησκευτική συνείδηση αποτελεί απλώς το υπόβαθρο της συλλογικής δράσης. Αν, όμως, πρόκειται για άσκηση λατρείας, τότε βάση της συνταγματικής ρύθμισης καθίσταται το άρθρο 13 και μόνο σε αυτήν την περίπτωση ισχύουν οι περιορισμοί του άρθρου Έτσι, για παράδειγμα, η ίδρυση σωματείου με θρησκευτικούς σκοπούς δεν ταυτίζεται κατ αρχήν με την άσκηση λατρείας, εκτός αν προκύπτει το αντίθετο από το καταστατικό του. Εάν, λοιπόν, πρόκειται απλώς για την προώθηση συγκεκριμένων θρησκευτικών ιδεών ή δοξασιών με τη διοργάνωση συζητήσεων ή άλλων εκδηλώσεων ή ακόμη και με την έκδοση εντύπων, δεν μπορεί καν να εξεταστεί η συνδρομή των προϋποθέσεων του άρθρου 13 2, υπό τις οποίες τελεί ακριβώς η ελευθερία της λατρείας, όχι όμως και γενικά η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης. 33 Αξίζει ακόμη να σημειωθεί, ότι το δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι προς θρησκευτικούς σκοπούς ανήκει σε όλους και όχι μόνο στους Έλληνες. Επιπροσθέτως, για τη σύσταση θρησκευτικών σωματείων δεν απαιτείται διοικητική άδεια ή έγκριση, ενώ η διάλυση τους διέπεται από σχετικές διατάξεις του Συντάγματος και από σχετική 32 Αναστάσιος Μαρίνος, «Η θρησκευτική Ελευθερία», σελ Κώστας Χρυσόγονος, «Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα», σελ

13 νομοθεσία. Ακόμη, κάθε θρησκευτικό σωματείο έχει το δικαίωμα να ενώνεται με άλλα θρησκευτικά σωματεία με σκοπό τη δημιουργία θρησκευτικών ομοσπονδιών σε εθνικό, επαρχιακό και τοπικό επίπεδο. Ε) Το δικαίωμα της θρησκευτικής ισότητας, το οποίο βρίσκει συνταγματικό έρεισμα στο άρθρο 5 2, σε συνδυασμό με το άρθρο 13 1 εδάφιο β. Η αναφορά πάντως του τελευταίου στα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα («Η απόλαυση των ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων δεν εξαρτάται από τις πολιτικές πεποιθήσεις καθενός.») είναι πρόδηλα ενδεικτική. Ούτε των κοινωνικών δικαιωμάτων, ούτε κανενός άλλου δικαιώματος η απόλαυση μπορεί να εξαρτηθεί από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις του ενδιαφερομένου. Εξίσου ενδεικτική είναι και η αναφορά του άρθρου 5 2 στην προστασία της ζωής, της τιμής και της ελευθερίας αδιακρίτως θρησκευτικών πεποιθήσεων. Συνεπώς, και τα άλλα έννομα αγαθά, πέρα από τη ζωή, την τιμή και την ελευθερία, οφείλουν να προστατεύονται χωρίς καμία διάκριση θρησκευτικών πεποιθήσεων. Σε σύγκριση, εξάλλου, με τη γενική αρχή της ισότητας του άρθρου 4 1 του Συντάγματος, η θρησκευτική ισότητα έχει έναν περισσότερο τυπικό-αριθμητικό χαρακτήρα, αφού από την ύπαρξη διαφορετικών θρησκευτικών πεποιθήσεων κατά κανόνα δεν προκύπτει τέτοια διαφορά πραγματικών καταστάσεων, ώστε να μπορεί να δικαιολογήσει διαφοροποιημένες ρυθμίσεις. Επιπλέον, όμως, η θρησκευτική ισότητα έχει και ευρύτερη έκταση, διότι φορείς της θρησκευτικής ελευθερίας και άρα και της θρησκευτικής ισότητας είναι και οι αλλοδαποί. 34 Συγκεκριμένα, με τις εν λόγω διατάξεις κατοχυρώνεται η αρχή, σύμφωνα με την οποία η θρησκεία δεν αποτελεί θεμιτό κριτήριο διαφοροποίησης κατά την αναγνώριση, παραχώρηση, στέρηση ή περιορισμό δικαιωμάτων. 35 Επομένως, η μεταχείριση όλων των ατόμων ανεξαρτήτως θρησκείας είναι ίση και κατά τον διορισμό τους σε οποιαδήποτε θέση του Δημοσίου ή σε κάποιο νομικό πρόσωπο δημοσίου δικαίου και κατά την άσκηση του δικαιώματος του εκλέγειν και εκλέγεσθαι και κατά την επιβολή ποινών από τα δικαστήρια για ποινικά αδικήματα, καθώς και κατά την απόλαυση κάθε αστικού, δικονομικού, φορολογικού ή άλλης φύσης δικαιώματος. 36 Εξαιρέσεις 34 Κώστας Χρυσόγονος, «Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα», σελ Π. Δ. Δαγτόγλου, «Ατομικά Δικαιώματα Ά», σελ Αναστάσιος Μαρίνος, «Η θρησκευτική Ελευθερία», σελ. 119,

14 επιτρέπονται μόνο αν επιβάλλονται και στο μέτρο που επιβάλλονται από το περιεχόμενο του δικαιώματος. Έτσι, παραδείγματος χάριν, το Συμβούλιο της Επικρατείας δέχεται ότι οι λειτουργοί στοιχειώδους εκπαίδευσης σε μονοθέσια σχολεία πρέπει να είναι χριστιανοί ορθόδοξοι, γιατί οφείλουν να διδάσκουν όλα τα μαθήματα, άρα και θρησκευτικά. ΣΤ) Το δικαίωμα της προσωπικής ελευθερίας. Το συγκεκριμένο δικαίωμα μπορεί να θεωρηθεί ότι καταλαμβάνει πολλές πτυχές της καθημερινής ζωής του ατόμου. Αρχικά, είναι ανεπίτρεπτος κάθε είδους εξαναγκασμός σε πράξη ή παράλειψη που αντίκειται στις θρησκευτικές του πεποιθήσεις. Απαγορεύεται, για παράδειγμα, ο εξαναγκασμός σε θρησκευτική πράξη ή αποχή, καθώς και η παρακώλυση συμπεριφοράς που επιβάλλεται από τη θρησκεία ενός ατόμου. 37 Επιπροσθέτως, αξίζει να σημειωθεί ότι κάθε άνθρωπος, μέσα στα πλαίσια της προσωπικής του ελευθερίας, έχει το δικαίωμα να ακολουθεί τον τρόπο ζωής που του επιβάλλει η θρησκεία του. Έχει την ελευθερία να καταναλώνει μόνο τα τρόφιμα εκείνα που επιτρέπονται από το δόγμα, στο οποίο πιστεύει, ενώ οι λειτουργοί της κάθε θρησκείας μπορούν να φορούν το θρησκευτικό τους ένδυμα και να φέρουν κάποιο διακριτικό της θρησκείας τους. Τέλος, στα πλαίσια της προσωπικής ελευθερίας, ως επί μέρους δικαιώματος της θρησκευτικής ελευθερίας, εντάσσεται και η ελευθερία του ατόμου να κυκλοφορεί στο εσωτερικό της χώρας, στην οποία διαμένει, καθώς και να μεταβαίνει στο εξωτερικό, ανεξάρτητα πάντα από το θρήσκευμα, το οποίο πρεσβεύει. 38 Ζ) Το δικαίωμα επιλογής θρησκείας και θρησκευτικής εκπαίδευσης των ανηλίκων, το οποίο ανήκει στους γονείς τους. Το δικαίωμα αυτό, που αποτελεί συγχρόνως και καθήκον, αποτελεί σπουδαίο μέρος της γονικής μέριμνας. Η θρησκευτική εκπαίδευση των ανηλίκων δεν περιλαμβάνει μόνο την τυπική, δημόσια ή ιδιωτική, διδασκαλία, αλλά και την εν γένει μόρφωση, δηλαδή την ανατροφή του ανηλίκου. 39 Με βάση τις σχετικές διατάξεις, λοιπόν, της κοινής νομοθεσίας, η διδασκαλία του μαθήματος των θρησκευτικών έχει κατηχητικόμονοφωνικό χαρακτήρα. Σκοπός του μαθήματος είναι να καταστήσει τους μαθητές «κοινωνούς των αληθειών της Ορθόδοξης Χριστιανικής πίστεως». Στο μονοφωνικό αυτό πρότυπο είναι προσαρμοσμένη και η 37 Π. Δ. Δαγτόγλου, «Ατομικά Δικαιώματα Ά», σελ , Αναστάσιος Μαρίνος, «Η θρησκευτική Ελευθερία», σελ , Π. Δ. Δαγτόγλου, «Ατομικά Δικαιώματα Ά», σελ

15 εκπαιδευτική πρακτική, με βάση τα σχετικά διδακτικά βιβλία. Αποφάσεις του Συμβουλίου της Επικρατείας, που κινούνται στο ίδιο πνεύμα, έκριναν ότι σκοπός της παρεχόμενης στα σχολεία παιδείας είναι, μεταξύ άλλων, και η ανάπτυξη της θρησκευτικής συνείδησης των παιδιών σύμφωνα με τις αρχές της ορθόδοξης χριστιανικής διδασκαλίας, στην οποία κατά τεκμήριο αποβλέπουν και οι γονείς τους. Συνεπώς, είναι υποχρεωτική η διδασκαλία και παρακολούθηση του μαθήματος των θρησκευτικών, ενώ η απαλλαγή από αυτό προϋποθέτει αξιόπιστη δήλωση των μαθητών ή των γονέων τους ότι είναι άθεοι, ετερόδοξοι ή αλλόθρησκοι. Καθήκον μάλιστα της Πολιτείας είναι να εξασφαλίζει τη διδασκαλία του συγκεκριμένου μαθήματος «επί ικανόν αριθμόν ωρών εβδομαδιαίως». 40 Αξίζει, σε αυτό το σημείο, να αναφερθεί, πως η υποχρέωση του Κράτους να παρέχει παιδεία προς ανάπτυξη της θρησκευτικής συνείδησης των μαθητών δεν μπορεί να νοηθεί ως ανταγωνιζόμενη την ελευθερία των γονέων να αποφασίζουν για τη θρησκευτική εκπαίδευση που θα δοθεί ή που δεν θα δοθεί στο παιδί τους. Η άποψη αυτή ενισχύεται και από την ρητή κατοχύρωση στις διεθνείς διακηρύξεις των δικαιωμάτων του ανθρώπου του δικαιώματος των γονέων να καθορίζουν τη θρησκευτική εκπαίδευση των παιδιών τους. 41 Μπορούμε ακόμη να σημειώσουμε πως ούτε το Σύνταγμα ούτε η Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου επιβάλλουν ένα συγκεκριμένο πρότυπο θρησκευτικής εκπαίδευσης. Θέτουν απλώς ακραία όρια, όπως αφενός η αποφυγή του φανατισμού και της μισαλλοδοξίας και αφετέρου η υποχρέωση να δοθεί αυξημένη έμφαση στα δόγματα της επικρατούσας θρησκείας. Μέσα στα πλαίσια αυτά, ο νομοθέτης μπορεί να επιλέξει ένα πρότυπο κατά βάση μονοφωνικό, όπως άλλωστε και το ισχύον, ή αντίθετα θρησκειολογικό και να προβλέψει τη διδασκαλία των θρησκευτικών σε όλες ή σε ορισμένες μόνο τάξεις, για μία ή περισσότερες ώρες. Σε κάθε περίπτωση πάντως υφίσταται συνταγματικό δικαίωμα καθενός, αδιακρίτως θρησκευτικών πεποιθήσεων, για απαλλαγή από τη θρησκευτική διαπαιδαγώγηση. 42 Τέλος, πρέπει να τονισθεί πως η θρησκευτική μόρφωση αναφέρεται μόνο σε ανηλίκους και καθορίζεται από τους γονείς. Με την ενηλικίωσή του το άτομο είναι ελεύθερο να ασκήσει το δικαίωμα εγκατάλειψης ή αλλαγής θρησκείας που επέλεξαν για αυτό οι γονείς του Κώστας Χρυσόγονος, «Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα», σελ Π. Δ. Δαγτόγλου, «Ατομικά Δικαιώματα Ά», σελ Κώστας Χρυσόγονος, «Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα», σελ Π. Δ. Δαγτόγλου, «Ατομικά Δικαιώματα Ά», σελ

16 Η) Ιδιαίτερη μνεία αξίζει να γίνει, τέλος, σε κάποια επί μέρους δικαιώματα που απορρέουν από την αρχή της ελευθερίας της θρησκευτικής συνείδησης. Τα δικαιώματα αυτά είναι το δικαίωμα διενεργείας εράνου ή λαχειοφόρου αγοράς υπέρ ορισμένης θρησκείας, το δικαίωμα ενταφιασμού μετά το θάνατο καθενός στο νεκροταφείο του δήμου ή της κοινότητας, όπου διέμενε, ανεξάρτητα από το θρήσκευμα, το οποίο πρέσβευε όσο ήταν εν ζωή, καθώς και το δικαίωμα ίδρυσης ετερόθρησκων ή ετερόδοξων εκπαιδευτηρίων, ώστε να διδάσκονται και άλλες γνωστές θρησκείες εκτός από την επικρατούσα. 44 ii) Η ελευθερία ασκήσεως της θρησκείας Η άλλη πλευρά της θρησκευτικής ελευθερίας είναι η ελευθερία άσκησης της θρησκείας, της οποίας η λατρεία είναι η σπουδαιότερη, αλλά όχι και η μοναδική εκδήλωση. Τα όρια ανάμεσα στην ελευθερία άσκησης της θρησκείας και την ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης δεν είναι βέβαια ούτε ευδιάκριτα ούτε απόλυτα, αφού η άσκηση της θρησκείας αποτελεί συγχρόνως και εκδήλωση θρησκευτικών πεποιθήσεων, και αφού η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης είναι μάταιη χωρίς την ελευθερία άσκησης της θρησκείας. 45 Η λατρεία, λοιπόν, αποτελεί μορφή ανθρώπινης συμπεριφοράς, σύνολο μερικότερων ενεργειών του ανθρώπου, οι οποίες κατά την αντίληψη του ενεργούντος και σύμφωνα με το δόγμα, στο οποίο πιστεύει, εκδηλώνουν την πίστη του προς το θείο. Στη λατρεία εμπεριέχεται η υλική αναφορά του θρησκευτικού δόγματος και με την έννοια αυτή αποτελεί η λατρεία το corpus της θρησκείας. Η λατρεία αποτελεί την τελετουργική εξωτερίκευση του θρησκευτικού πιστεύω, σύμφωνα με τα τελετουργικά πρότυπα του συγκεκριμένου δόγματος. Ο συντακτικός νομοθέτης αναφέρεται ειδικά στη θρησκευτική λατρεία, την οποία αφενός μεν προστατεύει, αφετέρου οριοθετεί. Κατά το άρθρο 13 2, κάθε γνωστή θρησκεία είναι ελεύθερη και τα σχετικά με τη λατρεία της τελούνται ανεμπόδιστα υπό την προστασία των νόμων. Η άσκηση της λατρείας δεν επιτρέπεται να προσβάλλει τη δημόσια τάξη ή τα χρηστά ήθη Αναστάσιος Μαρίνος, «Η θρησκευτική Ελευθερία», σελ. 141, 143, Π. Δ. Δαγτόγλου, «Ατομικά Δικαιώματα Ά», σελ Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος, «Συνταγματικά Δικαιώματα», σελ

17 Η θρησκεία ασκείται είτε ατομικά είτε συλλογικά και το Σύνταγμα την προστατεύει τόσο ως ατομικό, όσο και ως συλλογικό δικαίωμα. Η ελευθερία άσκησης της θρησκείας μπορεί να αναφέρεται σε ένα άτομο, αφορά όμως συχνότερα την ομαδική συλλογική εκδήλωση: τη λατρεία, τη θρησκευτική ένωση και συνάθροιση, τη διάδοση της θρησκείας και την παροχή θρησκευτικής ελευθερίας. 47 Η ελευθερία της λατρείας συνίσταται στο δικαίωμα του ατόμου να ασκεί ελεύθερα, μόνος του ή με άλλους, τα θρησκευτικά του καθήκοντα και να εκδηλώνει ελεύθερα, με εξωτερικές ενέργειες ή παραστάσεις, την πίστη του. Η εκδήλωση αυτή είναι δυνατόν να πραγματοποιείται είτε ιδιωτικά, κατ οίκον, είτε δημόσια σε ναούς ή άλλα ιδρύματα αφιερωμένα στη λατρεία του θείου, ή ακόμη και στο ύπαιθρο, όπως παραδείγματος χάριν συμβαίνει με τις λιτανείες, την περιφορά των επιταφίων, τις τελετές αγιασμού των υδάτων ή της Ανάστασης. Κυρίως, όμως, η λατρεία πραγματοποιείται στους ναούς και για αυτό το λόγο, άλλωστε, το δικαίωμα ανέγερσης ναών ή ευκτήριων οίκων θεωρείται συστατικό στοιχείο της ελευθερίας της λατρείας. 48 Πάντως, είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι αυτή η εξασφάλιση της ελευθερίας της λατρείας εξαρτάται από ορισμένες προϋποθέσεις. Αρχικά, πρέπει να πρόκειται για γνωστή θρησκεία, για θρησκεία δηλαδή η οποία, όπως προαναφέρθηκε, έχει φανερές δοξασίες. Επιπλέον, η άσκηση της λατρείας δεν πρέπει να προσβάλλει τη δημόσια τάξη ή τα χρηστά ήθη. Ως τελευταία προϋπόθεση τίθεται το γεγονός ότι η λατρεία δεν πρέπει να ασκείται με σκοπό τον προσηλυτισμό, περιορισμός ο οποίος θα εξεταστεί αναλυτικότερα στη συνέχεια. 49 Β.3) Φορείς του δικαιώματος της θρησκευτικής ελευθερίας Φορείς του δικαιώματος της θρησκευτικής ελευθερίας είναι κατά κύριο λόγο τα φυσικά πρόσωπα, και μάλιστα όχι μόνο οι ημεδαποί, αλλά και οι αλλοδαποί και οι ανιθαγενείς, ακόμη και κατά την άσκηση των ελευθεριών της συναθροίσεως και της ενώσεως για θρησκευτικούς σκοπούς. 50 Το δικαίωμα θρησκείας κατοχυρώνεται επίσης υπέρ των νομικών προσώπων και των ενώσεων προσώπων. 47 Π. Δ. Δαγτόγλου, «Ατομικά Δικαιώματα Ά», σελ Κωνσταντίνος Γεωργόπουλος, «Επίτομο Συνταγματικό Δίκαιο», σελ Αρ. Μάνεσης, «Συνταγματικά Δικαιώματα», σελ Π. Δ. Δαγτόγλου, «Ατομικά Δικαιώματα Ά», σελ

18 Τα νομικά πρόσωπα δεν μπορούν να είναι φορείς της θρησκευτικής συνείδησης με την εσωτερική της κατεύθυνση, μπορούν όμως να είναι φορείς της έκφρασης και εκδήλωσης των θρησκευτικών πεποιθήσεων. Φορείς του δικαιώματος είναι τόσο τα νομικά πρόσωπα ιδιωτικού (ενώσεις και σωματεία), όσο και τα νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου (εκκλησίες οργανωμένες κατά αυτόν τον νομικό τύπο). 51 Ιστορικά, η θρησκευτική ελευθερία ήταν η ελευθερία του ατόμου απέναντι στις επεμβάσεις του Κράτους. Αποτελούσε, από τη μία πλευρά, την απόκρουση του δικαιώματος του ηγεμόνα να ορίζει τη θρησκεία των υπηκόων του και, από την άλλη πλευρά, τη διακήρυξη του δικαιώματος του ατόμου να επιλέγει μόνο του και να ασκεί ακώλυτα τη θρησκεία της προτίμησής του. Το ατομικό αυτό δικαίωμα δεσμεύει το Κράτος και κάθε άλλο φορέα δημόσιας εξουσίας. 52 Ερευνώντας, τώρα, το ζήτημα από την πλευρά των φορέων των υποχρεώσεων που προκύπτουν από την καθιέρωση του δικαιώματος της θρησκευτικής ελευθερίας, οφείλουμε να παρατηρήσουμε πως φορέας των σχετικών υποχρεώσεων είναι κατά κύριο λόγο η κρατική εξουσία. Από τη θρησκευτική ελευθερία προφανώς δεν μπορούν να δεσμεύονται οι ίδιοι οι θρησκευτικοί οργανισμοί, ιδίως ως προς τη σχέση με το προσωπικό τους, που οφείλει να έχει τις αντίστοιχες θρησκευτικές πεποιθήσεις, αλλά και ως προς την επιβολή κυρώσεων στα μέλη ή τους λειτουργούς τους με βάση τις δογματικές τους αρχές. 53 Οι οργανισμοί αυτοί δεν εμποδίζονται επομένως από τη συνταγματική κατοχύρωση της θρησκευτικής ελευθερίας στην επιβολή ποινών ή αποβολής από τη θρησκευτική κοινότητα (αφορισμός), καθαίρεσης, έκπτωσης ή απόλυσης από θρησκευτικό λειτούργημα ή από άλλη θρησκευτικού περιεχομένου απασχόληση για συμπεριφορά αντικείμενη στις θρησκευτικές υποχρεώσεις του τιμωρουμένου Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος, «Συνταγματικά Δικαιώματα», σελ Π. Δ. Δαγτόγλου, «Ατομικά Δικαιώματα Ά», σελ Κώστας Χρυσόγονος, «Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα», σελ Π. Δ. Δαγτόγλου, «Ατομικά Δικαιώματα Ά», σελ

19 Γ) Περιορισμοί της θρησκευτικής ελευθερίας : i) Γενικές ρήτρες Στα πλαίσια της άσκησης του δικαιώματος της θρησκευτικής ελευθερίας εφαρμόζονται οι γενικές ρήτρες, όπως προσδιορίζονται κυρίως στα άρθρα 5 1 και 25 του Συντάγματος. Η άσκηση της θρησκευτικής ελευθερίας, ως μερικότερη έκφραση της ανάπτυξης της προσωπικότητας, είναι ελεύθερη, εφόσον δεν προσβάλλει τα δικαιώματα των άλλων και δεν παραβιάζει το Σύνταγμα ή τα χρηστά ήθη. Η ρήτρα της συνταγματικής νομιμότητας: Σύμφωνα με την αρχή της συνταγματικής νομιμότητας, η γενικότερη δράση όλων των κοινωνών του δικαίου, ιδιωτών και κρατικών οργάνων, πρέπει να είναι σύμφωνη με το Σύνταγμα και με τους σύμφωνους προς αυτό νόμους. Η άσκηση των συνταγματικών δικαιωμάτων ή η δράση των κρατικών οργάνων δεν είναι υπεράνω του Συντάγματος και των νόμων, αλλά υπόκειται σε αυτούς. Κάθε ανθρώπινη δράση οφείλει να εναρμονίζεται και να είναι σύμφωνη με το Σύνταγμα, δηλαδή με τις διατάξεις, που έχουν αυξημένη τυπική δύναμη, καθώς και με όλες τις διατάξεις του κοινού δικαίου που εξειδικεύουν τις συνταγματικές και είναι σύμφωνες με αυτές. Η αρχή της συνταγματικής νομιμότητας (άρθρο 5 1 του Συντάγματος) αποτελεί γενική συνταγματική αρχή εφαρμοζόμενη στη συνολική έννομη τάξη, η οποία ισχύει παντού και πάντοτε και δεν χρειάζεται να επαναλαμβάνεται σε κάθε διάταξη. Βέβαια, η διάταξη του άρθρου 13 4 επαναλαμβάνει την εν λόγω ρήτρα ως επιταγή απευθυνόμενη προς τους φορείς της θρησκευτικής ελευθερίας. Οι θρησκευτικές πεποιθήσεις δεν αποτελούν λόγο απαλλαγής από τις υποχρεώσεις προς το Κράτος και της συμμόρφωσης προς τους νόμους. Η ρήτρα αυτή θα είχε ούτως ή άλλως εφαρμογή, έστω και αν δεν προβλεπόταν ρητά, σύμφωνα με τη ρύθμιση του άρθρου 5 1 του Συντάγματος, όπως προαναφέρθηκε. Η θρησκευτική λατρεία, ως μερικότερη έκφραση της ανάπτυξης της προσωπικότητας μπορεί να ασκείται ελεύθερα, εφόσον δεν προσβάλλει τη συνταγματική τάξη Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος, «Συνταγματικά Δικαιώματα», σελ

20 Η ρήτρα της κοινωνικότητας: Ο συντακτικός νομοθέτης θέτει ως βασική αρχή της συνολικής έννομης τάξης το σεβασμό των δικαιωμάτων των άλλων. Το δικαίωμα της θρησκευτικής ελευθερίας του ατόμου στην κοινωνία οριοθετείται από τα δικαιώματα των άλλων, δηλαδή τόσο από τα συνταγματικά δικαιώματα όσο και από τα δικαιώματα τα προβλεπόμενα από την κοινή νομοθεσία. Η ρήτρα της χρηστότητας: Η άσκηση της λατρείας των γνωστών θρησκειών δεν επιτρέπεται να προσβάλλει τα χρηστά ήθη. Το γεγονός ότι μια θρησκεία είναι γνωστή δεν σημαίνει ότι οι λειτουργοί ή οι πιστοί της έχουν την δυνατότητα να προβαίνουν σε τελετουργικές πράξεις, οι οποίες αντίκεινται στα χρηστά ήθη. Η ρήτρα των χρηστών ηθών επαναλαμβάνεται στο άρθρο 13 2 αναφορικά προς την ελεύθερη άσκηση της λατρείας. Η ρήτρα αυτή θα ίσχυε ούτως ή άλλως βάσει του άρθρου 5 1, έστω και αν δεν αναγραφόταν expressis verbis στο συνταγματικό κείμενο. Η ρήτρα της χρηστότητας δεν συνιστά περιορισμό αλλά οριοθέτηση της ελεύθερης άσκησης της λατρείας. Συμπερασματικά, λοιπόν, η άσκηση της λατρείας επιτρέπεται μέχρι του σημείου που δεν προσβάλλει τα χρηστά ήθη. 56 ii) Κατάσταση πολιορκίας Ειδική σχέση, ιδιαίτερα μεγάλης έντασης, αποτελεί η κατάσταση πολιορκίας, η οποία προβλέπεται και ρυθμίζεται ειδικά με το άρθρο 48 του Συντάγματος. Στο πλαίσιο και κατά τη διάρκεια της ειδικής αυτής σχέσης, είναι δυνατή η επιβολή, στα ειδικά στο άρθρο 48 1 προβλεπόμενα συνταγματικά δικαιώματα, αναστολής συγκεκριμένου χρονικού περιορισμού της ισχύος μέρους ή όλου του περιεχομένου τους. Σε αναστολή υπόκεινται μόνο οι ρητά αναφερόμενες διατάξεις. Το σύνολο των παραγράφων του άρθρου 13 δεν περιλαμβάνεται στις δυνάμενες να ανασταλούν διατάξεις. Δεν είναι, επομένως, δυνατή η αναστολή της ισχύος της θρησκευτικής ελευθερίας κατά τη διάρκεια της κατάστασης πολιορκίας. 56 Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος, «Συνταγματικά Δικαιώματα», σελ. 170,

21 iii) Ποινική σχέση Η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης, η εσωτερική δηλαδή θρησκευτική ελευθερία, δεν υπόκειται σε περιορισμούς στα πλαίσια της ποινικής σχέσης. Αντίθετα, η ελευθερία της λατρείας υπόκειται σε περιορισμούς προσαρμοζόμενη θεσμικά. 57 iv) Όρκος Ο άνθρωπος αισθάνθηκε ανέκαθεν την ανάγκη να επικαλεστεί και να προβάλει αποδείξεις για την αλήθεια των λόγων του και για τη βεβαιότητα ως προς την εκπλήρωση των υποσχέσεων του. Θεώρησε, μάλιστα, ως ακαταμάχητη απόδειξη την επίκληση του Θεού, ο οποίος με αυτόν τον τρόπο προσέρχεται ως μάρτυρας, ως εγγυητής για την αλήθεια των λεγομένων του ατόμου και για την ειλικρινή πρόθεσή του να εκπληρώσει τις υποσχέσεις που έδωσε. 58 Το Σύνταγμα στο άρθρο 13 5 ορίζει πως «Κανένας όρκος δεν επιβάλλεται χωρίς νόμο, που ορίζει και τον τύπο του». Εκτός από τη γενική διάταξη του συγκεκριμένου άρθρου, υπάρχουν στο Σύνταγμα και ειδικότερες διατάξεις, οι οποίες αφορούν τον όρκο των βουλευτών (Σ.59) ή του Προέδρου της Δημοκρατίας (Σ.33 2). Η δύναμη που ασκεί ο όρκος ώθησε τον νομοθέτη να τον αξιοποιήσει στις νομικές διαδικασίες. 59 Κατά το Συμβούλιο της Επικρατείας, αντί του όρκου είναι πάντοτε δυνατή η απλή διαβεβαίωση. Η διάταξη του άρθρου 13 5 επιβάλλει απλώς τη νομοθετική πρόβλεψη του όρκου χωρίς να εξουσιοδοτεί τον νομοθέτη να προβλέψει θρησκευτικό τύπο όρκου ανεξάρτητα από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις του ορκιζομένου. Ο όρκος, παραδείγματος χάριν, των δημοσίων υπαλλήλων δεν έχει θρησκευτικό τύπο. Εξαιρέσεις προβλέπει το ίδιο το Σύνταγμα για τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας και τους βουλευτές, όπως προαναφέρθηκε. Και στις δύο περιπτώσεις επιβάλλει θρησκευτικό όρκο, στην περίπτωση μάλιστα του Προέδρου της Δημοκρατίας χριστιανικό όρκο, αν και πλέον γενικής διατύπωσης και χωρίς την παλαιά αναφορά στην προστασία της επικρατούσας θρησκείας. 60 Τέλος, όσον αφορά τον όρκο των βουλευτών, οι αλλόθρησκοι ή ετερόδοξοι βουλευτές ορκίζονται σύμφωνα με τον τύπο της δικής τους θρησκείας ή του δικού τους δόγματος, ενώ για τους άθεους προβλέπεται ο πολιτικός τύπος όρκου, σύμφωνα με τον 57 Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος, «Συνταγματικά Δικαιώματα», σελ Αναστάσιος Μαρίνος, «Η θρησκευτική Ελευθερία», σελ Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος, «Συνταγματικά Δικαιώματα», σελ Π. Δ. Δαγτόγλου, «Ατομικά Δικαιώματα Ά», σελ

22 οποίο ο ορκιζόμενος, προς απόδειξη των λεγομένων του, επικαλείται όχι κάποια θεία δύναμη, αλλά την τιμή και τη συνείδησή του. 61 v) Προσηλυτισμός Το Σύνταγμα απαγορεύει τον προσηλυτισμό, και μάλιστα όχι μόνο τον κατευθυνόμενο κατά της επικρατούσας, αλλά και κατά οποιασδήποτε άλλης θρησκείας. Προσηλυτισμό, με την έννοια του Συντάγματος, δεν διαπράττει ποτέ αυτός που απλώς διακηρύσσει τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις ή ομολογεί την πίστη του, όσο δημόσια και αν είναι αυτή η εκδήλωση. Η εκδήλωση αυτή αποτελεί άσκηση της ελευθερίας της θρησκευτικής συνείδησης, την οποία δεν περιορίζει με κανέναν τρόπο η απαγόρευση του προσηλυτισμού. Προσηλυτισμό, με την έννοια του Συντάγματος, δεν διαπράττει, επίσης, ούτε όποιος απλώς μεταπείθει έναν άλλον να αλλάξει θρησκευτικές πεποιθήσεις, ούτε απαγορεύει το Σύνταγμα το κήρυγμα και την ιεραποστολή προς αλλόδοξους ή άθρησκους. Η όλη φιλελεύθερη δομή του Συντάγματος, η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας, η ελεύθερη ανταλλαγή και ο πλουραλισμός των ιδεών που το διέπουν, καθώς και η προσχώρηση της Ελλάδας στις διεθνείς κατοχυρώσεις των ατομικών δικαιωμάτων δεν θα συμβιβάζονταν με μια τέτοια ανελεύθερη ερμηνεία της συνταγματικής απαγόρευσης του προσηλυτισμού. 62 Προσηλυτισμό, όμως, διαπράττει εκείνος, του οποίου η συμπεριφορά έχει ως σκοπό τη μεταβολή του θρησκευτικού πιστεύω του άλλου. Ο προσηλυτισμός αποτελεί μορφή θρησκευτικής δράσης που κατατείνει συνήθως στον προσεταιρισμό του προσηλυτιζομένου σε άλλο θρησκευτικό δόγμα. Πρόκειται, επομένως, για δράση, αφενός μεν εναντίον κάποιου θρησκευτικού δόγματος, αφετέρου δε υπέρ κάποιου άλλου θρησκευτικού δόγματος. Δεν παύει πάντως να αποτελεί προσηλυτισμό η δράση, η οποία απλά και μόνο στρέφεται εναντίον συγκεκριμένου δόγματος χωρίς να εμφανίζεται ότι ταυτόχρονα είναι και δράση υπέρ κάποιου άλλου. Κύριο χαρακτηριστικό μίας ανθρώπινης συμπεριφοράς, προκειμένου να χαρακτηριστεί ως προσηλυτισμός, είναι η χρήση αθέμιτων μέσων. Ακριβώς το στοιχείο αυτό διακρίνει τον προσηλυτισμό, ως παράνομη συμπεριφορά, από τον νόμιμο θρησκευτικό προσεταιρισμό, ο οποίος 61 Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος, «Συνταγματικά Δικαιώματα», σελ Π. Δ. Δαγτόγλου, «Ατομικά Δικαιώματα Ά», σελ

23 αποτελεί προσπάθεια μεταβολής του δόγματος των άλλων με νόμιμα όμως μέσα. Κατά το Σύνταγμα δεν απαγορεύεται η μεταβολή του θρησκευτικού πιστεύω, εφόσον γίνεται μέσα στο πλαίσιο της ελεύθερης ανταλλαγής γνωμών και επιχειρημάτων και δεν υπάρχει χρήση αθέμιτων μέσων. Η εξωτερίκευση των θρησκευτικών πεποιθήσεων και η χρησιμοποίηση του θρησκευτικού λόγου, όχι μόνο για να διακηρυχθεί η θρησκευτική ταυτότητα του δηλούντος, αλλά και για θρησκευτικούς σκοπούς, για να μεταπεισθούν δηλαδή αλλόθρησκοι αλλόδοξοι ή άθρησκοι κατοχυρώνεται συνταγματικά καθόσον εμπίπτει στο περιεχόμενο της θρησκευτικής συνείδησης. Αθέμιτη είναι η θρησκευτική δράση, και άρα προσηλυτισμός, εφόσον για τη μεταβολή της θρησκευτικής συνείδησης χρησιμοποιούνται διάφορες παροχές ή υποσχέσεις για παροχές, υλικές ή ηθικές. Αθέμιτη είναι, επίσης, η κατάχρηση της απειρίας ή της εμπιστοσύνης ή η εκμετάλλευση της ανάγκης, της πνευματικής αδυναμίας ή της κουφότητας του άλλου. Αθέμιτα είναι τα μέσα, τα οποία θα συνιστούσαν εκβίαση ή απάτη, αν αποσκοπούσαν σε παράνομο ιδιωτικό όφελος Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος, «Συνταγματικά Δικαιώματα», σελ

24 Δ) Νομολογία Α) ΣτΕ 3533/86 (Γ ) - Υπόθεση χιλιάστριας φιλολόγου : Φιλόλογος, μάρτυρας του Ιεχωβά, βρέθηκε αντιμέτωπη με την άρνηση για τον διορισμό της στη μέση εκπαίδευση λόγω της θρησκείας της. Το γεγονός, όμως, αυτό αντίκειται εξόφθαλμα στις συνταγματικές αρχές περί ισότητας και ελευθερίας, αφού η διδασκαλία της φιλολόγου είναι άσχετη με τη θρησκευτική πίστη τόσο της ίδιας όσο και των μαθητών. Β) Υποθ. Κ. Δ. 3796/1979 ΠοινΧρ 1979 (ΚΘ) : Καθηγητής Φιλοσοφίας του Δικαίου του Παντείου Πανεπιστημίου κλήθηκε να καταθέσει ως μάρτυρας, δήλωσε ότι είναι χριστιανός ορθόδοξος, αλλά αρνήθηκε να δώσει τον οριζόμενο θρησκευτικό όρκο, διότι κατά τα λεγόμενά του η δόση όρκου συνιστά μείωση και προσβολή της αξιοπρέπειας των μαρτύρων και κακοποίηση ρητής εντολής του Ευαγγελίου. Δέχθηκε να ορκιστεί τηρώντας τον τύπο του πολιτικού όρκου, ώστε να παραμείνει συνεπής προς τις επιστημονικές και ηθικές πεποιθήσεις του, τις οποίες είχε υποστηρίξει και γραπτά και προφορικά. Το Εφετείο δέχτηκε ότι υπάρχει σύγκρουση καθηκόντων που αποκλείει τον καταλογισμό, εφόσον εκτελείται ένα ηθικοκοινωνικό συγκρουόμενο προς ένα νομικό καθήκον. Γ) Υπόθεση Μ. Κοκκινάκη κατά Ελλάδας (απόφαση ΕΔΔΑ 03/12/1991) : Ο Μ. Κοκκινάκης, μάρτυρας του Ιεχωβά, κατηγορήθηκε για προσηλυτισμό χριστιανής ορθόδοξης μέσα στο σπίτι της στη Σητεία της Κρήτης. Το δικαστήριο απεφάνθη ότι ο κατηγορούμενος απλά διεξήγαγε μια θρησκευτική συνομιλία με την χριστιανή ορθόδοξη και η πράξη του αυτή καλυπτόταν με το άρθρο 9 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, το οποίο κατοχυρώνει την ελευθερία σκέψεως, συνειδήσεως και θρησκείας. Δ) ΣτΕ 2866/1951 (Ολομέλεια) Ο πολυάσχολος δημοδιδάσκαλος Ε) 54/1958 ΑΠ (τμ. Β ), Ποιν.Χρ Χιλιαστές πωλητές βιβλίων προσηλυτίζουν ΣΤ) ΣτΕ 194/1987, ΝοΒ 1987, σ. 607, Υπόθεση άθεου φοιτητή θεολογίας. 24

25 Ζ) ΣτΕ 160/1990, ΝοΒ 1991, σ. 142, Υπόθεση Μουσουλμάνας που ζητά την ελληνική ιθαγένεια. Η) ΣτΕ 1444/1991, ΤοΣ 1991, σ.381, Ησυχαστήριο των Παλαιοημερολογιτών. Θ) ΣτΕ 3356/1995, ΤοΣ 1996, σ. 506, Υπόθεση μαθητή που αρνήθηκε να απαγγείλει προσευχή. Ι) ΣτΕ 4586/1995, «ΝΟΜΟΣ» (129816),Υπόθεση αδείας λειτουργίας ευκτήριου οίκου της Αποστολικής Εκκλησίας του Χριστού, στο Ψυχικό. Κ) ΣτΕ 6416/1995, «ΝΟΜΟΣ» (175965), Ευκτήριος οίκος της Αποστολικής Εκκλησίας του Θεού στον Κορινό Πιερίας. Λ) ΣτΕ 5572/1996, «ΝΟΜΟΣ» (175715), Υπόθεση άδειας λειτουργίας ευκτήριου οίκου της Ελευθέρας Αποστολικής Εκκλησίας Πεντηκοστής στο Ν. Κορδελιό. Μ) ΣτΕ 2176/1998, ΤοΣ 1998, σ. 802, Προσφυγή μητέρας για τις ώρες διδασκαλίας των θρησκευτικών. 25

26 Ε) Περίληψη Η θρησκευτική ελευθερία αποτελεί μία από τις σημαντικότερες πτυχές της πνευματικής υπόστασης του ανθρώπου. Κατοχυρώνεται συνταγματικά στο άρθρο 13 του Συντάγματος του 1975/1986/2001. Αποτελείται από δύο κύριους άξονες : την ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης, καθώς και την ελευθερία άσκησης της θρησκείας. Οι δύο αυτές μορφές του δικαιώματος της θρησκευτικής ελευθερίας αναλύονται σε πολλές επιμέρους ελευθερίες, όπως αυτή του συνέρχεσθαι και του συνεταιρίζεσθαι για θρησκευτικούς σκοπούς ή εκείνη της θρησκευτικής εκπαίδευσης των νέων. Το δικαίωμα της θρησκευτικής ελευθερίας υπόκειται, βέβαια, και σε αναγκαίους περιορισμούς, όπως αυτούς που προβλέπονται από τις γενικές ρήτρες της συνταγματικής νομιμότητας, της χρηστότητας και της κοινωνικότητας. Ειδικότερα θέματα που απαιτούν προσοχή και ιδιαίτερη μέριμνα είναι εκείνα του όρκου και του προσηλυτισμού, ζητήματα για τα οποία τα δικαστήρια έχουν κληθεί επανειλημμένως να λάβουν θέση. Πάντως, η συνταγματική κατοχύρωση του δικαιώματος της θρησκευτικής ελευθερίας αποδεικνύει την ύψιστη σημασία του εν λόγω δικαιώματος για τον άνθρωπο. Θα ήταν τουλάχιστον άδικο να διαφοροποιούνταν η αντιμετώπιση απέναντι στον κάθε άνθρωπο λόγω της θρησκείας του, στην οποία μάλιστα το ίδιο το άτομο απέδωσε μέγιστη σημασία από την αρχή της Δημιουργίας κατά την αναζήτηση μιας ανώτερης δύναμης που θα τον έκανε να ελπίζει 26

27 Summary Religious freedom is one of the most important aspects of the spiritual existence of the human being. Constitutionally this kind of freedom is enshrined in article 13 of the Constitution of 1975/1986/2001. It consists of two main areas: freedom of religious conscience and free exercise of religion. These two forms of this right are broken down into many individual liberties such as freedom of assembly and of association for religious purposes or that of the religious education of youth. The right of religious freedom is, of course, subjected to necessary restrictions, such as those provided by the general clauses of the constitutional legality, virtuousness and sociability. Particular issues that require special care and attention are those of the oath and proselytism, issues on which the courts have been asked repeatedly to take place. However, the constitutional guarantee of the right of religious freedom demonstrates the paramount importance of this right to humans. It would be at least unfair, if the treatment towards the people was differentiated because of their differentiated religious views, in which the person himself attributed the greatest importance from the beginning of Creation in search of a higher power that would make him hope... 27