ΣΥΝΤΕΛΕΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΚΛΗΣΗ ΑΡΣΗ ΑΝΑΓΚΑΣΤΙΚΗΣ ΑΠΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗΣ

Transcript

1 ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ & ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΟ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΣΥΝΤΕΛΕΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΚΛΗΣΗ ΑΡΣΗ ΑΝΑΓΚΑΣΤΙΚΗΣ ΑΠΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗΣ Εκπόνηση : Δριγκόπουλος Σπυρίδων (Α.Μ. 1425/08) Επιβλέπων Καθηγητής : Τσιρωνάς Αθανάσιος Μέλη Επιτροπής : Φιλίππου Διονύσιος Δερβιτσιώτης Αλκιβιάδης Κομοτηνή, Δεκέμβριος 2011

2 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η πρώτη μου επαφή με τον θεσμό και το δίκαιο της αναγκαστικής απαλλοτρίωσης έγινε στο πλαίσιο του μαθήματος Γενικό ιοικητικό ίκαιο στη διάρκεια του πρώτου έτους (Β εξάμηνο) της φοίτησης μου στη Νομική Σχολή του ημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης. Νωρίτερα είχε δημοσιευθεί στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως το αναθεωρημένο Σύνταγμα που περιελάμβανε σημαντικές τροποποιήσεις στο άρθρο 17 του Συντάγματος. Εκτός των άλλων, θέμα κριτικής και σχολιασμού ήταν η επιπολαιότητα του νομοθέτη, που έθεσε σε εφαρμογή το νέο Κώδικα Αναγκαστικών Απαλλοτριώσεων Ακινήτων (ν. 2882/2001) λίγους μήνες πριν την συνταγματική αναθεώρηση. Η αμέλεια αυτή διορθώθηκε με την εισαγωγή του ν. 2985/2002. Μερικές υποθέσεις που κλήθηκα να μελετήσω κατά την έναρξη της δικηγορικής μου άσκησης και την διάρκεια άσκησης του δικηγορικού λειτουργήματος, αφορούσαν τους τρόπους συντέλεσης της αναγκαστικής απαλλοτρίωσης για την εφαρμογή του εγκεκριμένου ρυμοτομικού σχεδίου. Τότε συνειδητοποίησα τον κυκεώνα νόμων και κανονιστικών πράξεων που ρυθμίζουν την αναγκαστική απαλλοτρίωση για την εφαρμογή των σχεδίων πόλεων. Πέραν του αχανούς νομοθετικού πλαισίου, επιβαρυντικοί παράγοντες υπήρξαν η προχειρότητα της τοπικής Πολεοδομίας ιδίως όσο αφορά τη σύνταξη και κύρωση των πράξεων εφαρμογής, την εκκαθάριση των δικαιωμάτων των δικαιούχων και την εντός της τασσόμενης από το Σύνταγμα προθεσμίας καταβολής της αποζημιώσεως και η μακρόχρονη διαδικασία ενώπιον των αρμόδιων δικαστηρίων όσο αφορά τον προσωρινό και οριστικό προσδιορισμό της αποζημίωσης. Η συγγραφή της διπλωματικής μου εργασίας στο πλαίσιο της φοίτησής μου στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα στον τομέα του ημοσίου ικαίου και Πολιτικής Επιστήμης, αποτέλεσε μιας πρώτης τάξεως ευκαιρία για να ασχοληθώ και να εμβαθύνω στο δίκαιο της αναγκαστικής απαλλοτρίωσης. Η αναγκαστική απαλλοτρίωση αποτελεί ένα θεσμό με ιδιαίτερη πρακτική αξία, καθότι συνεπάγεται τη στέρηση ενός θεμελιώδους σημασίας ατομικού δικαιώματος, αυτού της

3 ιδιοκτησίας. Στα περιορισμένα πλαίσια της εργασίας αυτής προσπάθησα να περιγράψω όσο το δυνατόν καλύτερα τις ρυθμίσεις των νόμων και τα βασικά νομικά ζητήματα που προκύπτουν από το ρυθμιστικό πεδίο των συνταγματικών διατάξεων, τους τρόπους συντέλεσης της αναγκαστικής απαλλοτρίωσης και την ανάκληση της αναγκαστικής απαλλοτρίωσης. Η εργασία αποτελείται από δύο μέρη. Το πρώτο αφορά τη συνταγματική κατοχύρωση της αναγκαστικής απαλλοτρίωσης. Εν προκειμένω γίνεται λόγος για το περιεχόμενο της ιδιοκτησίας, τους περιορισμούς της και τη στέρησή της. Στο επόμενο κεφάλαιο περιγράφεται η συντέλεση της απαλλοτρίωσης ως το τελικό στάδιο της εν λόγω διαδικασίας, όπου απαριθμούνται οι τρόποι συντέλεσης, οι επερχόμενες έννομες συνέπειες της και κάποια σχετικά ζητήματα που ανακύπτουν στην πράξη. Στο δεύτερο μέρος παρουσιάζεται ο θεσμός της άρσης-ανάκλησης της αναγκαστικής απαλλοτρίωσης ως μέσο προστασίας του καθού λόγω στέρησης της περιουσίας του. Γίνεται αναφορά για την αυτοδίκαιη άρση και την υποχρεωτική ή εκούσια ανάκληση συντελεσμένης ή μη απαλλοτρίωσης, καθώς επίσης και την περίπτωση επανακήρυξης της τελευταίας, σε σχέση με τις δυνατότητες και υποχρεώσεις του θιγόμενου ιδιοκτήτη στο στάδιο αυτό, που μπορεί να προηγείται ή να έπεται της ολοκλήρωσης της απαλλοτριωτικής διαδικασίας. Τέλος στον επίλογο ακολουθούν ορισμένες διαπιστώσεις για την λειτουργία του θεσμού της αναγκαστικής απαλλοτρίωσης και της ιδιοκτησιακής προστασίας στην πράξη. Κομοτηνή, εκέμβριος 2011

4 ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ & ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΟ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΣΥΝΤΕΛΕΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΚΛΗΣΗ ΑΡΣΗ ΑΝΑΓΚΑΣΤΙΚΗΣ ΑΠΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗΣ Εκπόνηση : Δριγκόπουλος Σπυρίδων (Α.Μ. 1425/08) Επιβλέπων Καθηγητής : Τσιρωνάς Αθανάσιος Μέλη Επιτροπής : Φιλίππου Διονύσιος Δερβιτσιώτης Αλκιβιάδης Κομοτηνή, Δεκέμβριος

5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελίδα ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ.. 1 ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΩΝ... 5 I. Η ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΗΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΝΑΓΚΑΣΤΙΚΗ ΑΠΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗΣ 1.Εισαγωγή Περιεχόμενο του δικαιώματος της ιδιοκτησίας Περιορισμοί του δικαιώματος Το άρθρο 18 του Συντάγματος Το άρθρο 24 του Συντάγματος Η στέρηση της ιδιοκτησίας 21 i.γενικά 21 ii.προϋποθέσεις αναγκαστικής απαλλοτρίωσης 24 α)δημόσια ωφέλεια. 24 β) Νομοθετική πρόβλεψη 26 γ) Η καταβολή πλήρους αποζημίωσης 27 II. ΣΥΝΤΕΛΕΣΗ ΤΗΣ ΑΝΑΓΚΑΣΤΙΚΗΣ ΑΠΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗΣ 1.Γενικά Τρόποι συντέλεσης της απαλλοτριώσεως 30 i.καταβολή αποζημιώσεως.30 ii.παρακατάθεση της αποζημιώσεως στο Τ.Π.Δ.32 iii.έκδοση χρηματικού εντάλματος..40 2

6 iv.συμψηφισμός-σύγχυση στο πρόσωπο υπόχρεου -δικαιούχου.42 v.αυτοαποζημίωση.43 vi.μεταφορά συντελεστή δόμησης 51 3.Μεταγραφή στοιχείων συντέλεσης της απαλλοτριώσεως.56 4.Διεκδίκηση καταβολής της αποζημίωσης..57 i.καταψηφιστική αγωγή για την πληρωμή της αποζημίωσης..57 ii.διαταγή πληρωμής 62 iii.επίσπευση αναγκαστικής εκτέλεσης κατά του Δημοσίου τον ΟΤΑ και των άλλων ν.π.δ.δ Τύχη εμπράγματων δικαιωμάτων 65 6.Κατάληψη του απαλλοτριωθέντος...68 i.κατάληψη πριν από την συντέλεση-προστασία του καθού η απαλλοτρίωση 68 ii.κατάληψη και έννομο συμφέρον για τον καθορισμό της αποζημιώσεως.71 iii.η κατάληψη στις προσφυγικές απαλλοτριώσεις.73 7.Αναφυόμενα από τη συντέλεση των ρυμοτομικών απαλλοτριώσεων ζητήματα...77 i.χορήγηση οικοδομικών αδειών σε οικόπεδα πριν από τη συντέλεση της απαλλοτρίωσης των ρυμοτομούμενων τμημάτων τους...77 ii.η περίπτωση της τμηματικής εφαρμογής του σχεδίου πόλεως...78 III.ΑΡΣΗ-ΑΝΑΚΛΗΣΗ ΤΗΣ ΑΝΑΓΚΑΣΤΙΚΗΣ 3

7 ΑΠΑΛΛΟΤΡΙΩΣΕΩΣ Α.Ο εννοιολογικός προσδιορισμός των όρων «ανάκληση» και «αυτοδίκαιη άρση» αναγκαστικής απαλλοτριώσεως...81 α)έννοια του όρου «ανάκληση» β)έννοια του όρου «αυτοδίκαιη άρση» Β.Ανάκληση και άρση μη συντελεσμένης απαλλοτρίωσης Ανάκληση πριν από την συντέλεση της απαλλοτρίωσης 83 2.Λόγοι ανάκλησης της απαλλοτρίωση 85 i. Μη εμπρόθεσμος καθορισμός της αποζημίωσης 85 ii. Μη εμπρόθεσμη συντέλεση της απαλλοτρίωσης (18μηνο)..90 iii. Ανατίμηση μετά την συντέλεση, αλλά πριν από την είσπραξη της αποζημίωσης.96 iv.ματαίωση του σκοπού της απαλλοτρίωσης πριν από τη συντέλεση.98 3.Διαδικασία ανάκλησης.99 i. Υποχρέωση διοίκησης να προβεί με πράξη της στην τυπική βεβαίωση της αυτοδίκαιης ανάκλησης.99 ii. Αρμόδιο δικαστήριο-δικαιοδοσία δικαστηρίου-προθεσμίες..101 iii. Ποιος δικαιούται να επικαλεστεί την αυτοδίκαιη ανάκληση 103 iv.διαδικασία ενώπιον του Τριμελούς Διοικητικού Πρωτοδικείου Μετά τη διαπίστωση της αυτοδίκαιης ανάκλησης με απόφαση του Τριμελούς Διοικητικού Πρωτοδικείου i.ολοκλήρωση διαδικασίας ανάκλησης ii. Κήρυξη νέας απαλλοτρίωσης μετά την ανάκληση

8 Γ. Ανάκληση και άρση συντελεσμένης απαλλοτρίωσης..112 i. Γενικά..112 ii. Ανάκληση συντελεσμένης απαλλοτρίωσης υπέρ του Δημοσίου, ν.π.δ.δ, Ο.Τ.Α, επιχειρήσεων που ανήκουν στο δημόσιο και σε ν.πδ.δ ή σε οργανισμούς κοινής ωφέλειας iii. Ανάκληση συντελεσμένης απαλλοτρίωσης υπέρ ιδιωτών ή ν.π.ι.δ..121 iv.απαιτήσεις από μεταβολές του απαλλοτριωθέντος μέχρι την ανάκληση..127 v.αποζημίωση στον καθού λόγω της επελθούσας άρσης ή ανάκλησης της απαλλοτρίωσης vi.η αντισυνταγματικότητα της παρ. 2 του άρθρου 12 του Ν.2882/ ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΩΝ 5

9 ΑΚ Αστικός κώδικας ΑΠ Άρειος Πάγος Αρμ Αρμενόπουλος βλ. βλέπε ίκη εφ ιοικητικό Εφετείο ι ικ ιοικητική ίκη Πρ ιοικητικό Πρωτοδικείο εδ. εδάφιο Ε Α Ευρωπαϊκό ικαστήριο ικαιωμάτων του Ανθρώπου Ε Επιθεώρηση ημοσίου και ιοικητικού ικαίου Ειρ. Ειρηνοδικείο ΕισΝΑΚ Εισαγωγικός Νόμος Αστικού Κώδικα Ελλ νη Ελληνική ικαιοσύνη επ. επόμενα ΕΣ Α Ευρωπαϊκή Σύμβαση ικαιωμάτων του Ανθρώπου ΕτΚ Εφημερίδα της Κυβερνήσεως Εφ. Εφετείο Κ.Α.Α.Α Κώδικας Αναγκαστικών Απαλλοτριώσεων Ακινήτων Κ /σιας Κώδικας ιοικητικής ιαδικασίας Κ ιοικ Κώδικας ιοικητικής ικονομίας κλπ και τα λοιπά ΚΠολ Κώδικας Πολιτικής ικονομίας ΜονΠρ. Μονομελές Πρωτοδικείο μ.σ.σ μεταφορά συντελεστή δόμησης ν. νόμος ν.δ Νομοθετικό διάταγμα ΝοΒ Νομικό Βήμα ΝΠ Νομικό Πρόσωπο ημοσίου ικαίου 6

10 ΝΠΙ Ν.Σ.Κ ΟλΑΠ ΟλΣτΕ ΟΤΑ παρ. π.χ. Τ.Π. ΦΕΚ Νομικό Πρόσωπο Ιδιωτικού ικαίου Νομικό Συμβούλιο του Κράτους Ολομέλεια Αρείου Πάγου Ολομέλεια Συμβουλίου της Επικρατείας Οργανισμοί Τοπικής Αυτοδιοίκησης παράγραφος παραδείγματος χάριν Ταμείο Παρακαταθηκών και ανείων Φύλλο Εφημερίδας της Κυβερνήσεως 7

11 I. Η ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΗΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΝΑΓΚΑΣΤΙΚΗ ΑΠΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ 1)Εισαγωγή Σύμφωνα με το άρθρο 17 παρ.1 του Συντάγματος 1975/86/01 «η ιδιοκτησία τελεί υπό την προστασία του Κράτους, τα δικαιώματα όμως που απορρέουν από αυτή δεν μπορούν να ασκούνται σε βάρος του γενικού συμφέροντος.» Μέσα σε αυτή την παράγραφο περικλείονται οι βασικές κανονιστικές ρυθμίσεις του συνταγματικού νομοθέτη που αφορούν στην έννοια της ιδιοκτησίας, στην κατοχύρωση και προστασία αυτής έναντι των επεμβάσεων του Κράτους ή ιδιωτών και στους περιορισμούς που δύναται ο νομοθέτης να επιβάλλει προς εξυπηρέτηση του δημοσίου συμφέροντος. Ανέκαθεν η ιδιοκτησία αποτελούσε ένα εκ των βασικών ατομικών δικαιωμάτων 1 και για αυτό άλλωστε αποτελεί και κοινό τόπο ότι ουδεμία νομική έννοια δεν έχει συνδεθεί με την ιστορία του ανθρώπου τόσο στενά, σε τόσο βάθος και σε τόσο ευρύ φάσμα ανθρωπίνων σχέσεων όσο η έννοια της ιδιοκτησίας 2. Τόσο η διακήρυξη της Virginia (1776) όσο και η διακήρυξη των ικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη (1789), πνευματικά δημιουργήματα του ιαφωτισμού, χαρακτηρίζουν αυτή μαζί με το δικαίωμα στην προσωπική ελευθερία, την ασφάλεια και το δικαίωμα της αντιστάσεως ως φυσικό, ιερό και αναπαλλοτρίωτο δικαίωμα του ανθρώπου 3. Ταυτόχρονα όμως τέθηκαν οι πρώτοι περιορισμοί αυτής 1 «Κλασσικό ατομικό δικαίωμα πρώτης γενιάς» κατά τον Χρυσόγονο, Ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα, σελ Όπως επισημαίνει ο Γ. Κασσιμάτης «Η συνταγματική έννοια της ιδιοκτησίας και η διεύρυνση αυτής», ΕΔΔΔ Π.Δ. Δαγτόγλου, Ατομικά δικαιώματα, σελ. 892, Α.Ι. Τάχος, Ελληνικό Διοικητικό Δίκαιο, σελ. 767, που αναφέρει πως ακόμη και στην εποχή της διακήρυξης η ατομική ιδιοκτησία πολεμήθηκε σφοδρά από μεγάλες μορφές της Γαλλικής Επανάστασης όπως ο Ροβεσπιέρος, ο Σαιν Σιμόν και ο Μπλάνκι που ζητούσαν τον έντονο περιορισμό της. 8

12 χάριν του συνόλου μέσω της στέρησης της δια του θεσμού της αναγκαστικής απαλλοτριώσεως 4. Ορμώμενοι οι επαναστατημένοι Έλληνες από τις ανωτέρω διακηρύξεις, επανέλαβαν στο πρώτο Σύνταγμα που καταρτίστηκε και ψηφίστηκε στην Επίδαυρο (1822) πως «Η ιδιοκτησία, τιμή και ασφάλεια εκάστου των Ελλήνων, είναι υπό την προστασία των νόμων». Παρόμοια διατύπωση συναντάται και στο Σύνταγμα του Άστρους (Β Εθνική Συνέλευση, 1823), όπως και στο Σύνταγμα της Τροιζήνας (Γ Εθνική Συνέλευση-1827), πλην όμως σύμφωνα με τη διάταξη του άρθρου 17 «η Κυβέρνηση ημπορεί να απαιτήσει την θυσία των κτημάτων τινός δια δημόσιον όφελος αποχρώντος αποδεδειγμένον, αλλά δια προηγούμενης αποζημιώσεως» 5. Εδώ εισάγεται για πρώτη φορά στην ελληνική συνταγματική έννομη τάξη ο θεσμός της αναγκαστικής απαλλοτρίωσης συνοδευόμενος από τις προϋποθέσεις που σχεδόν απαράλλαχτες απαντώνται και στα επόμενα συντάγματα ως σήμερα. Το Σύνταγμα του 1911 συστηματοποίησε τη στέρηση της ιδιοκτησίας μέσω του θεσμού της αναγκαστικής απαλλοτριώσεως θεσπίζοντας τις προϋποθέσεις που κρίνονταν αναγκαίες για την κήρυξη αυτής και συγκεκριμένα: α)την ύπαρξη δημόσιας ωφέλειας, β) τη νομοθετική ρύθμιση που να ορίζει πότε και πως υφίσταται αυτή και γ) την αποζημίωση καθοριζομένη πάντοτε από τα δικαστήρια. Το Σύνταγμα του 1927 επανέλαβε τα προηγούμενα με τη διαφορά ότι προσθέτει αυτή τη φορά τον όρο «πλήρη» αποζημίωση. Τέλος και το Σύνταγμα του 1952 επαναλαμβάνει αυτούσια τις διατάξεις του άρθρου 17 του Συντάγματος του 1911 Η κατοχύρωση της ιδιοκτησίας από τα πρώτα συνταγματικά κείμενα στα τέλη του 18 ου αιώνα και καθ όλη τη διάρκεια του 19 ου αιώνα συνέπεσε με σημαντικές οικονομικές και κοινωνικές αλλαγές. Η βιομηχανική επανάσταση ανέτρεψε την κοινωνική δομή που 4 Διοικητικό Δίκαιο/ Απ. Γέροντας, σελ Κ. Μαυριά-Α. Παντελή Συνταγματικά κείμενα Ελληνικά και Ξένα, σελ.85 και 96 επ. και Δ. Φιλίππου- Α.Ροϊλου, Το δίκαιο της αναγκαστικής απαλλοτριώσεως, σελ. 2 9

13 στηρίζονταν στα πρωτόγονα μέσα παραγωγής, σηματοδοτώντας την πτώση των φεουδαρχικών καθεστώτων και την άνοδο της αστικής τάξης. Πλέον ο φιλελευθερισμός, που εδράζεται στον θεσμό της ιδιωτικής περιουσίας που επιτρέπει στα άτομα να έχουν αποκλειστική εξουσία πάνω στα πράγματα και κατ επέκταση και σε οικονομικά αγαθά, αποτελεί την οικονομική θεωρία και την ιδεολογία πάνω στον οποίο προωθούνται τα οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα της νέας άρχουσας τάξης 6. Οι κοινωνικές επαναστάσεις του 1848 αμφισβήτησαν την οικονομική και πολιτική κυριαρχία της αστικής τάξης. Μεταξύ των αιτημάτων που περιλαμβανόταν στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο ήταν και η κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας και η κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής 7. Παρόλο που το επαναστατικό κίνημα συντρίφθηκε κατέστη σαφές πως το δικαίωμα στην ιδιοκτησία δεν είναι απεριόριστο αλλά επιδέχεται περιορισμούς έτσι ώστε να εξυπηρετηθεί το κοινωνικό σύνολο. Το Σύνταγμα απότοκο των κοινωνικών ζυμώσεων που έλαβαν χώρα στην Ελλάδα και Ευρώπη διακηρύσσει ρητώς πως η ιδιοκτησία τελεί υπό την προστασία του Κράτους. Άμα προσεγγίσουμε τη διάταξη αυτή στο πλαίσιο μιας γραμματικής ερμηνείας αυτού γίνεται αντιληπτό πως η διατύπωση ταιριάζει περισσότερο με τη διατύπωση που χρησιμοποίησε ο συντακτικός νομοθέτης για την κατοχύρωση των κοινωνικών δικαιωμάτων. Καθώς, όμως η σημασία της ιδιοκτησίας για το κοινωνικό σύνολο είναι πολύ μεγάλη πέρα από την προάσπιση της προσωπικής ελευθερίας του ατόμου στην απόλαυση της ιδιοκτησίας του, πρέπει να ληφθούν υπόψη οι ανάγκες του κοινωνικού συνόλου. Για αυτό το Σύνταγμα αναγνωρίζει πλέον και μια ευρύτερη λειτουργία στην ιδιοκτησία, την εξυπηρέτηση του δημοσίου συμφέροντος. 6 Α. Ι. Τάχος, Ελληνικό Διοικητικό Δίκαιο, σελ. 765, Κ. Χρυσόγονος, Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα, σελ Π.Δ.Δαγτόγλου, Ατομικά δικαιώματα, σελ. 892, Απ. Γέροντας, Διοικητικό δίκαιο, σελ. 348, Α.Ι. Τάχος, Ελληνικό Διοικητικό Δίκαιο, σελ

14 Προκειμένου να πραγματωθεί η ευημερία και η πρόοδος της κοινωνίας το ίδιο το Σύνταγμα προβλέπει περιορισμούς εφόσον κρίνει ότι αυτοί είναι κατάλληλοι και αναγκαίοι για την επίτευξη του δημοσίου συμφέροντος ή παρέχει τη δυνατότητα στο νομοθέτη να επιβάλλει και την αφαίρεση της ιδιοκτησίας για την εξυπηρέτηση δημόσιας ωφέλειας. Επομένως ο δικαιούχος της ιδιοκτησίας δεν έχει μόνο δικαιώματα έναντι του Κράτους, αλλά βαρύνεται ταυτοχρόνως και με υποχρεώσεις. Από τα ήδη αναφερόμενα προκύπτει πως το Σύνταγμα αν και δίδει κοινωνικό προσανατολισμό στο δικαίωμα της ιδιοκτησίας δεν μετατρέπει εν τέλει αυτό σε κοινωνικό δικαίωμα 8. Πρωταρχική βούληση του νομοθέτη ήταν η θέσπιση του ατομικού δικαιώματος στην ιδιοκτησία, δηλαδή της αξίωσης του προσώπου έναντι της κρατικής εξουσίας για αποχή από παρεμβάσεις σε μια κατοχυρωμένη συνταγματικά σφαίρα ιδιωτικής αυτονομίας (status negativus) 9. Παράλληλα όμως, με την κατοχύρωση αυτής ως ατομικού δικαιώματος, η ιδιοκτησία προσλαμβάνει και μια θεσμική διάσταση 10. Κάτι που σημαίνει πως η ιδιοκτησία ως θεσμός της κοινωνίας καταλαμβάνεται και προασπίζεται από το Σύνταγμα.(Η εξασφάλιση της ιδιοκτησίας από την ανώτατη ιεραρχικά πηγή του δικαίου της εσωτερικής έννομης τάξης υποχρεώνει τον κοινό νομοθέτη να θέσει σε εφαρμογή κανόνες δικαίου με τους οποίους να καθίσταται δυνατή η ύπαρξη, λειτουργία και κάρπωση του δικαιώματος της ιδιοκτησίας). Παρόλα αυτά το άρθρο 17 του Συντάγματος δεν εντάσσεται στις μη αναθεωρούμενες διατάξεις και δυνητικά θα μπορούσε σε μελλοντική αναθεώρηση να τροποποιηθεί περιλαμβάνοντας περιορισμούς ή στέρηση της ιδιοκτησίας χωρίς να προβλέπεται η καταβολή αποζημίωσης στον πληττόμενο ιδιοκτήτη. Μια τέτοια αναθεώρηση, όμως θα αντίκειται στην αρχή της ισότητας των 8 Α.Ι.Τάχος, Ελληνικό Διοικητικό Δίκαιο, σελ.766, Π.Δ.Δαγτόγλου, Ατομικά Δικαιώματα, σελ Κ. Χρυσόγονος, Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα, σελ Π.Δ. Δαγτόγλου, Ατομικά Δικαιώματα, σελ. 898, Δ.Φιλίππου-Α.Ροϊλου, Το δίκαιο της αναγκαστικής απαλλοτρίωσης, σελ.7 11

15 Ελλήνων ενώπιον του νόμου (άρθρο 4 παρ.1 Συντ) και στην ελευθερία ανάπτυξης της προσωπικότητας και συμμετοχής στην οικονομική ζωή της χώρας (άρθρο 5 παρ. 1 Συντ). θα ήταν αντίθετη δηλαδή με δύο διατάξεις που είναι κατά το άρθρο 110 Συντ. μη αναθεωρητές. Και για το λόγο αυτό δεν είναι δυνατή η κατάργηση της προστασίας της ιδιοκτησίας 11. Εξαιτίας της καθιέρωσης της ιδιοκτησίας ως ατομικού δικαιώματος και ως θεσμού, η επιταγή του Συντάγματος για προστασία αυτής από το κράτος, δεν είναι άνευ περιεχομένου αλλά ουσιαστική καθώς ο ιδιώτης έχει δικαίωμα να απαιτήσει από τα αρμόδια κρατικά όργανα να προβαίνουν κάθε φορά στις κατάλληλες ενέργειες. Από την άλλη πλευρά, υφίσταται υποχρέωση της ιοίκησης και όχι διακριτική ευχέρεια να συνδράμει τον ιδιώτη, στις περιπτώσεις που ζητηθεί βοήθειά της 12. Είναι εξάλλου νομικά βάσιμη η έγερση αγωγής κατά του ημοσίου βάσει των άρθρων ΕισΑΚ με αίτημα την καταψήφιση αποζημίωσης εξαιτίας βλάβης που επηλθε στην περιουσία του ιδιώτη λόγω της παράνομης παράλειψης των αρμοδίων οργάνων να επέμβουν όταν υπήρξε προς τούτο ανάγκη. 2) Περιεχόμενο του δικαιώματος της ιδιοκτησίας Το άρθρο 17 αποτελεί εντολή προς το νομοθέτη να προσδιορίσει το περιεχόμενο και τα όρια της ιδιοκτησίας, δηλαδή την έκταση των εξουσιών που απορρέουν από το δικαίωμα αυτό, πλην όμως, «δεν μπορεί κατά την θέσπιση ορίων και περιορισμών να υπερβεί το όριο, πέραν του οποίου πλήττεται ο πυρήνας του δικαιώματος έτσι ώστε στην ουσία να αδρανοποιείται» 13. Έτσι τόσο από την γραμματική 11 Π.Δ.Δαγτόγλου, Γενικό Διοικητικό Δίκαιο, σελ Κ.Χρυσόγονος, Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα, σελ Εξάλλου το ίδιο το Σύνταγμα ορίζει στο άρθρο 25 παρ.1 πως όλα τα κρατικά όργανα υποχρεούνται να διασφαλίζουν την ανεμπόδιστη και αποτελεσματική άσκηση των ατομικών δικαιωμάτων. 13 ΣτΕ 2705/1991, Το Σ 1991, σελ. 587 επ. 12

16 διατύπωση του άρθρου 17 του ισχύοντος Συντάγματος, όσο και από την ιστορική ερμηνεία της ως άνω διάταξης, συνάγεται ότι το θέμα προσδιορισμού του περιεχομένου της συνταγματικής διάταξης επαφίεται στον ερμηνευτή και εφαρμοστή του Συντάγματος. Όμως, κατά την κρατούσα νομολογία των ελληνικών δικαστηρίων η προστασία της ιδιοκτησίας εκ μέρους της Πολιτείας περιορίζεται αποκλειστικά στα εμπράγματα δικαιώματα 14 και δεν καλύπτει τα ενοχικά δικαιώματα 15 όπως π.χ. απαιτήσεις, δικαιώματα επί τραπεζικών καταθέσεων, ούτε τα δικαιώματα επί άϋλων αγαθών, όπως η πνευματική και η βιομηχανική ιδιοκτησία. Κατά άλλη, όμως, άποψη το Σύνταγμα θέτει υπό προστασία του μόνο το δικαίωμα της κυριότητας και τις δουλείες, όχι όμως το ενέχυρο και την υποθήκη διότι τα δικαιώματα εμπράγματης ασφάλειας δεν είναι αυτοτελή 16. Στα αξιόγραφα η νομολογία έκρινε παραδόξως πως το άρθρο 17 καλύπτει το δικαίωμα πάνω στο χαρτί και όχι το δικαίωμα από το χαρτί το οποίο συχνά έχει σημαντικότατη οικονομική αξία 17. Η συσταλτική αυτή ερμηνεία της διάταξης του άρθρου 17 παρ. 1του Συντάγματος που ακολουθούσε μέχρι πρόσφατα και η θεωρία του δημοσίου δικαίου 18 ερείδεται στην άποψη ότι ο ιστορικός συνταγματικός νομοθέτης, εσκεμμένα επιδίωξε την εξαίρεση των ενοχικών δικαιωμάτων από την ένταξη τους στον εννοιολογικό περιεχόμενο της ιδιοκτησίας. Επίσης κατά την ίδια πάντοτε άποψη, η τυχόν υπαγωγή και των μη εμπράγματων δικαιωμάτων οικονομικού χαρακτήρα θα οδηγούσε σε υπερβολική επιβάρυνση των δημόσιων οικονομικών 19 διότι η αναγκαστική απαλλοτρίωση των δικαιωμάτων αυτών θα προϋπόθετε την καταβολή πλήρους αποζημίωσης. 14 Τα εμπράγματα δικαιώματα απαριθμούνται περιοριστικά (numerus classicus) στο άρθρο 973 ΑΚ και είναι η κυριότητα (999 επ. ΑΚ), οι δουλείες (1118 επ. ΑΚ), το ενέχυρο (1209 επ. ΑΚ) και η υποθήκη (1275 επ. ΑΚ) 15 Δ. Φιλίππου-Α. Ροϊλου, Το δίκαιο της αναγκαστικής απαλλοτρίωσης, σελ Α.Ι Τάχος, Ελληνικό Διοικητικό Δίκαιο, σελ ΑΠ 31/ Π.Δ.Δαγτόγλου, Ατομικά δικαιώματα, σελ. 900, όπου αναφέρεται πως πρώτοι οι θεωρητικοί του αστικού δικαίου υποστήριξαν την επέκταση της συνταγματικής προστασίας και στα ενοχικά δικαιώματα. 19 Απ. Γέροντας, Διοικητικό Δίκαιο, σελ. 353, που παραπέμπει στην ΣτΕ 598/93 13

17 Η ανωτέρω άποψη έρχεται σε αντίθεση με τα νέα κοινωνικά και οικονομικά δεδομένα. Η νομολογία παραμένει προσκολλημένη στα οικονομικά δεδομένα που ίσχυαν στην Ελλάδα μέχρι τα μέσα του 20 ου αιώνα. Η ανάπτυξη της οικονομίας όμως δεν βασίζεται πια στην κατοχή και εκμετάλλευση της ιδιοκτησίας, αλλά στην διακίνηση ενοχικών δικαιωμάτων και στη δημιουργία νέων θεσμών και εννόμων σχέσεων που διέπονται κατά κύριο λόγο από το αστικό και το εμπορικό δίκαιο. Για αυτό το λόγο υποστηρίζεται η ανάγκη της διεύρυνσης της συνταγματικής έννοιας της ιδιοκτησίας, προκειμένου να περιλαμβάνει και τα λοιπά περιουσιακά δικαιώματα, αφού η αποκλειστική προστασία των εμπράγματων δικαιωμάτων δεν ανταποκρίνεται πλέον στις σύγχρονες κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες 20. Κατά συνέπεια η εμμονή της νομολογίας στην παρωχημένη άποψή της είναι ανεξήγητη, σίγουρα δε λανθασμένη 21 Το παράλογο της άποψης της νομολογίας, ενισχύεται και από το ρυθμιστικό περιεχόμενο των διεθνών συνθηκών στις οποίες προσχώρησε η Ελλάδα. Το άρθρο 1 του Πρώτου Προσθέτου Πρωτοκόλλου της ΕΣ Α θέτει ως αντικείμενο προστασίας την περιουσία των φυσικών και νομικών προσώπων 22. Ειδικότερα το άρθρο αυτό περιλαμβάνει τους παρακάτω κανόνες: α)την αρχή της ήρεμης απόλαυσης της περιουσίας, β)το επιτρεπτό της στέρησης της ιδιοκτησίας, με τη συνδρομή ορισμένων προϋποθέσεων και γ)την εξουσία του Κράτους, να ελέγχει την χρησιμοποίηση της περιουσίας 23. Επιπλέον σύμφωνα με το άρθρο 6 παρ. 2 της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση, η Ένωση σέβεται τα θεμελιώδη 20 Γ.Κασιμάτης, Η συνταγματική έννοια της ιδιοκτησίας και η διεύρυνση αυτής, σελ Κατά τον Κ. Χρυσόγονο, Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα, σελ. 347, ένας από τους βασικούς λόγους για τους οποίους υποστηρίζεται η διεύρυνση της έννοιας της ιδιοκτησίας είναι το άρθρο 106, το οποίο επεκτείνει την προστασία της ιδιοκτησίας στο σύνολο των περιουσιακών δικαιωμάτων. 22 Κατά τον Δαγτόγλου, ο όρος περιουσία του εδ. α, που αποτελεί μετάφραση του αγγλικού possesions και του γαλλικού biens έχουν ευρύτερη εννοιολογική σημασία από την ιδιοκτησία, ως το σύνολο των εμπραγμάτων δικαιωμάτων. Στην απόφαση πάντως Sporong και Lοnnroth κατά Σουηδίας της έκρινε πως οι όροι αυτοί χρησιμοποιούνται αδιακρίτως αλλά πάντοτε με την ίδια ευρεία σημασία του δικαιώματος της περιουσίας. 23 Κ. Χορομίδης, Η επίδραση της νομολογίας του ΕΔΔΑ στην έκταση της αποζημίωσης και στη διαδικασία της αναγκαστικής απαλλοτρίωσης, σελ

18 δικαιώματα, όπως κατοχυρώνονται με την ΕΣ Α και όπως προκύπτουν από τις κοινές συνταγματικές παραδόσεις των κρατώνμελών, ως γενικές αρχές του κοινοτικού δικαίου 24. Σύμφωνα με τη νομολογία του Ε Α στο εννοιολογικό περιεχόμενο της περιουσίας, υπάγονται όχι μόνο τα εμπράγματα και τα ενοχικά δικαιώματα αλλά και κάθε άλλο δικαίωμα ή έννομη σχέση που μπορεί να αποτιμηθεί σε χρήμα 25. Πρέπει όμως να επισημανθεί, ότι παρόλο που η νομολογία δεν αποδέχεται την ένταξη των ενοχικών δικαιωμάτων στην έννοια της ιδιοκτησίας, η προστασία αυτών κατά εφαρμογή του Πρώτου Προσθέτου Πρωτοκόλλου είναι επιβεβλημένη δεδομένου ότι σύμφωνα με το άρθρο 28 παρ. 1 του Συντάγματος, οι διεθνείς συμβάσεις που έχουν κυρωθεί με νόμο και έχουν τεθεί σε ισχύ σύμφωνα με τους όρους τους «αποτελούν αναπόσπαστο μέρος του εσωτερικού ελληνικού δικαίου και υπερισχύουν πάσης άλλης αντίθετης διάταξης νόμου» 26. Κατά εφαρμογή της παραπάνω παραδοχής, ο Άρειος Πάγος με την απόφαση 40/1998, που αποτέλεσε σταθμό για την ελληνική νομολογία, αποδέχθηκε ότι τα προστατευόμενα δικαιώματα που περιλαμβάνονται στην έννοια της περιουσίας δεν είναι μόνο τα εμπράγματα αλλά και όλα τα δικαιώματα περιουσιακής φύσεως και τα κεκτημένα οικονομικά συμφέροντα. 3) Περιορισμοί του δικαιώματος Το ισχύον Σύνταγμα θέτει ρητά ως όριο στην άσκηση του δικαιώματος της ιδιοκτησίας και κατά συνέπεια ως όριο στην προστασία των επί μέρους δικαιωμάτων που απορρέουν από αυτήν, το δημόσιο συμφέρον. Τίθεται κατά συνέπεια στο ατομικό δικαίωμα 24 Απ. Γέροντας. Διοικητικό Δίκαιο, σελ Δηλαδή τα δικαιώματα από αξιόγραφα (επιταγές, συναλλαγματικές, μετοχές, ομόλογα), όπως και τα δικαιώματα της πνευματικής και βιομηχανικής ιδιοκτησίας. Εξαιρούνται οι απαιτήσεις δημοσίου δικαίου, κυρίως των συνταξιοδοτικών. 26 Ι. Πέτρογλου, Η έννοια της ιδιοκτησίας κατά το αρθρ. 1 του ΠΠΠ της ΕΣΔΑ, σελ

19 του προσώπου προς απόλαυση της ιδιοκτησίας συνταγματικός περιορισμός προκειμένου να εξυπηρετηθεί το δημόσιο ή κοινωνικό συμφέρον 27. Οι περιορισμοί αυτοί είναι δυνατόν να θεσπίζονται από τον συνταγματικό, τον κοινό νομοθέτη και την κανονιστικώς δρώσα διοίκηση. Με τη συνταγματική διάταξη η ιδιοκτησία αποκτά και κοινωνικό περιεχόμενο. Επομένως, ο νομοθέτης έχει τη δυνατότητα να προσδιορίσει το περιεχόμενο των δικαιωμάτων που πηγάζουν από την ιδιοκτησία ώστε αυτά να μην ασκούνται εις βάρος του γενικότερου συμφέροντος 28. Οι περιορισμοί της ιδιοκτησίας λειτουργούν ταυτοχρόνως και ως προσδιορισμοί των εξουσιών που απορρέουν από το δικαίωμα της ιδιοκτησίας αλλά και των υποχρεώσεων που αυτό συνεπάγεται. Οι υποχρεώσεις αυτές συνίστανται κυρίως στον περιορισμό των εξουσιών που παρέχονται στο πρόσωπο του δικαιούχου από το δικαίωμα στην ιδιοκτησία αλλά δεν μπορούν να επεκταθούν σε σημείο που να επιφέρουν την στέρησή του γιατί τότε θα υπήρχε απαλλοτρίωση 29. Πιο συγκεκριμένα ο ιδιοκτήτης μπορεί να εξαναγκαστεί σε πράξη, παράλειψη ή ανοχή ενεργειών του Κράτους ή άλλων ιδιωτών εις βάρος της ιδιοκτησίας. Επίσης ο ιδιοκτήτης εμποδίζεται από το Σύνταγμα στην κατάχρηση του δικαιώματος στην ιδιοκτησία (άρθρο 25 παρ. 3) θέτοντας φραγμό σε ατομοκεντρικές και ανεύθυνες εντέλει χρήσεις της ιδιοκτησίας με αρνητικές επιπτώσεις στα λοιπά μέλη του κοινωνικού συνόλου Κ. Χρυσόγονος, Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα, σελ 88-89, στον οποίο το γενικό συμφέρον χαρακτηρίζεται ως άμεσος συνταγματικός περιορισμός. 28 Π.Δ.Δαγτόγλου, Ατομικά δικαιώματα, σελ. 919, όπου αναφέρει πως οι νομοθετικοί περιορισμοί του δικαιώματος της ιδιοκτησίας δεν είναι κατά ανάγκη περιορισμοί αλλά εννοιολογικοί προσδιορισμοί της ιδιοκτησίας. Επίσης, Απ. Γέροντας, Διοικητικό Δίκαιο, σελ. 349 που παραπέμπει στις ΣτΕ 2057/94 και 2380/94 κατά τις οποίες απαγορεύεται η άσκηση της ιδιοκτησίας εις βάρος του γενικού συμφέροντος. 29 Π.Δ.Δαγτόγλου, Ατομικά Δικαιώματα, σελ. 919, Α.Ι.Τάχος, Ελληνικό Διοικητικό Δίκαιο, σελ. 772, κατά τον οποίο οι διατάξεις που επιβάλλουν περιορισμούς στο δικαιώμα της ιδιοκτησίας πρέπει να ερμηνεύονται στενά. 30 Π.Δ.Δαγτόγλου, Ατομικά Δικαιώματα, σελ. 934, όπου ορίζονται ως περιορισμοί των δικαιωμάτων το Σύνταγμα, οι εκάστοτε ισχύοντες νόμοι και τα δικαιώματα τρίτων. Για την ιδιοκτησία τίθεται ο επιπλέον περιορισμός του γενικού συμφέροντος. 16

20 Οι νομοθετικοί περιορισμοί της ιδιοκτησίας δεν προσβάλλουν τον πυρήνα του δικαιώματος αλλά προσδιορίζουν το περιεχόμενο και τα όρια αυτής 31. Συνεπώς, ανάμεσα στην ακώλυτη και απόλυτη άσκηση του δικαιώματος της ιδιοκτησίας και της αναγκαστικής απαλλοτρίωσης, ο συνταγματικός νομοθέτης με τη διάταξη του άρθρου 17 παρ.1 παρέχει τη δυνατότητα επιβολής σειράς περιορισμών της ιδιοκτησίας. Επειδή ακριβώς οι περιορισμοί της ιδιοκτησίας δεν αποτελούν απαλλοτρίωση για τον λόγο αυτό δεν καταβάλλεται αποζημίωση στον ιδιοκτήτη που θίγεται, εκτός αν ο νόμος προβλέπει διαφορετικά 32. Η κρίσιμη αυτή διαφοροποίηση καθιστά μεγάλης σημασίας τη διάκριση ανάμεσα στις περιπτώσεις όπου υπάρχει περιορισμός της κυριότητας και σε αυτές που περιλαμβάνουν στέρηση της ιδιοκτησίας και άρα αναγκαστική απαλλοτρίωση 33. Η νομολογία του ΣτΕ προσανατολίστηκε σε ουσιαστικά κριτήρια, όπως η αδράνεια της ιδιοκτησίας σε σχέση με τον προορισμό της ή άρση της έννοιας της ιδιοκτησίας ή εκμετάλλευσής της. Κατά την ίδια νομολογία συνιστά θεμιτό περιορισμό της ιδιοκτησίας ο βάσει του άρθρου 11 παρ. 1 του ν.δ καθορισμός των χρήσεων των οικοδομών σε ορισμένη οδό καθώς δεν εξαφανίζεται η ιδιοκτησία, ούτε καθίσταται αυτή αδρανής σε σχέση με τον προσδιορισμό της 34. Επίσης η θέσπιση αυστηρών όρων και περιορισμών δόμησης και χρήσης σε ορισμένη περιοχή έκτακτου κάλλους δεν μπορεί να θεωρηθεί ως συνταγματικά ανεπίτρεπτο περιορισμό της ιδιοκτησίας, υπερβαίνοντα το προσήκον μέτρο 35. Η μετατροπή οδού σε κοινόχρηστο χώρο (π.χ. παιδική χαρά) και η στέρηση για τον λόγο αυτό της δυνατότητας των παρόδιων ακινήτων να έχουν πρόσωπο 31 Βλέπε πλούσια νομολογία σε: Π. Παραρά, Σύνταγμα 1975, σελ. 258 επ. 32 Π.Δ.Δαγτόγλου, Ατομικά Δικαιώματα, σελ. 934, όπου αναφέρει πως είναι δυνατή η καταβολή αποζημίωσης και σε περιπτώσεις περιορισμών της ιδιοκτησίας. 33 Ι.Σ. Σπυριδάκη, Εμπράγματο Δίκαιο τ. Β, σελ. 392, ο οποίος επικαλείται ως κριτήριο της διαφοροποιήσεως τη θεωρία της ατομικής πράξεως και τη θεωρία της μειώσεως της ουσίας. 34 Π. Παραράς, Σύνταγμα 1975-Corpus I (Άρθρα 1-50), σελ. 258, ΣτΕ 2040/77, 670/79, 775/79 35 Π. Παραράς, Σύνταγμα 1975-Corpus I (Άρθρα 1-50), σελ. 258, ΣτΕ 4592/77, 2034/78, 3794/78 17

21 επί γειτονικής οδού είναι και αυτή νόμιμος περιορισμός της ιδιοκτησίας 36. Στις περιπτώσεις όμως μακροχρόνιων ρυμοτομικών βαρών η νομολογία αντιμετώπισε τη δέσμευση της ιδιοκτησίας ως περιορισμό της κυριότητας ο οποίος πρέπει απλά να αρθεί και όχι ως μορφή de facto απαλλοτρίωσης που συνεπάγεται καταβολή αποζημίωσης στον ιδιοκτήτη 37. Συνεπώς, σύμφωνα και με τη νομολογία του ΣτΕ, οι προϋποθέσεις με βάση τις οποίες η επιβολή περιορισμών στο περιεχόμενο και την έκταση του δικαιώματος της ιδιοκτησίας καθίσταται συνταγματικώς ανεκτή, είναι οι εξής 38 : 1. Να προβλέπεται ο περιορισμός από το Σύνταγμα ή το νόμο. 2. Να θεσπίζεται βάσει αντικειμενικών και απρόσωπων κριτηρίων. 3. Να αποβλέπει στην εξυπηρέτηση του γενικότερου συμφέροντος. 4. Να μην καθιστά αδρανή την ιδιοκτησία σε σχέση με τον προορισμό της Να μην την αποδυναμώνει ουσιωδώς. 6. Να είναι σύμφωνος με την αρχή της αναλογικότητας. Οι συνταγματικές διατάξεις που θέτουν περιορισμούς στο δικαίωμα της ιδιοκτησίας είναι οι διατάξεις των άρθρων 18 και 24 του Συντάγματος. Πριν ασχοληθούμε με το θέμα της παρούσας εργασίας, χρήσιμο είναι να αναδειχθούν συντόμως οι ρυθμίσεις που εισάγουν οι δύο αυτές διατάξεις. 36 Π. Παραράς, Σύνταγμα 1975-Corpus I (Άρθρα 1-50), σελ. 259, ΣτΕ 3440/79, ΤοΣ (1980), σελ Ενδεικτικά αναφέρονται οι ΣτΕ 982/05 ΝοΒ (2005), σελ. 53, ΣτΕ 1117/99 ΔιΔικ. 12 (2000), σελ. 622, Π.Δ.Δαγτόγλου, Γενικό Διοικητικό Δίκαιο, σελ , όπου διαπιστώνεται η τάση της νομολογίας να περιορίζει αφενός το περιεχόμενο της συνταγματικά προστατευόμενης ιδιοκτησίας στα εμπράγματα δικαιώματα και αφετέρου να επεκτείνει την περιοχή των περιορισμών της κυριότητας με αποτέλεσμα να συστέλλεται αδικαιολόγητα η περιπτωσιολογία εφαρμογής του θεσμού της αναγκαστικής απαλλοτρίωσης 38 Βλ. αναλυτικά, Γ. Κασιμάτη- Π. Παυλόπουλο, Οι νόμιμοι περιορισμοί της ιδιοκτησίας, ΔιΔικ. 1993, σελ. 919 επ, Απ. Γέροντας, Διοικητικό Δίκαιο, σελ ΣτΕ 695/

22 4) Το άρθρο 18 του Συντάγματος Το Σύνταγμα περιέχει ειδικές διατάξεις οι οποίες ρυθμίζουν την έκταση και τους περιορισμούς ειδικών ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων επί ορισμένων συστατικών του εδάφους μεγάλης οικονομικής σημασίας. Η παρ. 1 του άρθρου 18 αναφέρει πως ειδικοί νόμοι ρυθμίζουν τα σχετικά με την ιδιοκτησία, εκμετάλλευση και κάρπωση των μεταλλείων, ορυχείων, σπηλαίων, αρχαιολογικών χώρων, θησαυρών, ιαματικών ρεόντων και υπογείων υδάτων και γενικότερα του υποθαλάσσιου πλούτου της χώρας. Επίσης, ρυθμίζονται τα σχετικά με τη διαχείριση και εκμετάλλευση των λιμνοθαλασσών και των μεγάλων λιμνών, καθώς και τα σχετικά με τη διάθεση των εκτάσεων που προκύπτουν από την αποξήρανση τους 40. Η επιλογή αυτή του συντακτικού νομοθέτη δεν είναι τυχαία, καθώς το ενδιαφέρον του Κράτους είναι αυξημένο λόγω της σημασίας που τα αντικείμενα αυτά έχουν για την ανάπτυξη της εθνικής οικονομίας. Για να διαχειρίζεται κατά τον πιο πρόσφορο οικονομικό τρόπο ο νομοθέτης τα οικονομικά αυτά στοιχεία τα υπήγαγε σε ειδικό νομοθετικό καθεστώς διαφορετικό από αυτό που θεσπίζεται στο άρθρο 17. Έτσι έχει την ευχέρεια να προχωρήσει ελεύθερα σε ευρύτερους περιορισμούς της χρήσεως και καρπώσεως αυτών χωρίς να δεσμεύεται από τις προστατευτικές για την ιδιοκτησία διατάξεις του άρθρου 17. Παρόλα αυτά, ο νομοθέτης δεν έχει δικαίωμα να αποστερήσει την ιδιοκτησία χωρίς καταβολή στους θιγόμενους ιδιώτες, ενώ περιορίζεται από τις διατάξεις 24 παρ. 1 και 25 ως προς την ευχέρεια διαχείρισης και εκμετάλλευσης των συγκεκριμένων αγαθών. Το Σύνταγμα (άρθρο 18) ορίζει επιπλέον τα σχετικά με την προσωρινή στέρηση τη ιδιοκτησίας (επίταξη), τη 40 Α. Τάχου, Ελληνικό Διοικητικό Δίκαιο, σελ 889 επ. 19

23 διάθεση των εγκαταλελειμμένων εκτάσεων προς όφελος της εθνικής οικονομίας και τον αγροτικό αναδασμό 41. 5) Το άρθρο 24 του Συντάγματος Το άρθρο αυτό καθιέρωσε για πρώτη φορά στα ελληνικά συντάγματα την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος 42 και εισήγαγε τις μεθόδους τις οποίες ο κοινός νομοθέτης οφείλει να χρησιμοποιήσει προκειμένου να υλοποιήσει τον χωροταξικό και πολεοδομικό σχεδιασμό. Με την πρώτη παράγραφο το κράτος αναλαμβάνει την υποχρέωση να προστατεύσει το φυσικό και πολιτιστικό περιβάλλον από νομικές πράξεις, θετικές ενέργειες ή παραλείψεις του ίδιου ή τρίτων. Η υποχρέωση αυτή συνίσταται στη λήψη όλων εκείνων των προληπτικών ή κατασταλτικών μέτρων που είναι απαραίτητα για τη διαφύλαξή του 43. Η υποχρέωση αυτή του Κράτους εμφανίζεται με τη μορφή της θέσπισης κανόνων δικαίου (τυπικοί νόμοι-κανονιστικές πράξεις) και της εφαρμογής τους μέσω της έκδοσης των σχετικών κάθε φορά ατομικών διοικητικών πράξεων 44. εν πρέπει όμως να εξαντλείται εκεί αλλά πρέπει ταυτόχρονα το κράτος να απέχει από κάθε πράξη που επιφέρει βλάβη στο φυσικό περιβάλλον. Στις επόμενες παραγράφους του άρθρου ορίζεται πως προκειμένου να καταστεί βιώσιμη και λειτουργική η χωροταξική διάρθρωση της χώρας, η ανάπτυξη, η πολεοδόμηση και επέκταση των πόλεων και των οικιστικών περιοχών υπάγονται στην ρυθμιστική αρμοδιότητα και τον έλεγχο του κράτους 45. Ο νομοθέτης και η διοίκηση αναλαμβάνουν την λήψη μέτρων για να εξυπηρετηθεί η 41 Π. Παραράς, Σύνταγμα 1975, Π. Παραράς, Σύνταγμα και Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, σελ. 113 επ. 42 Α.Ι.Τάχος, Δίκαιο προστασίας του περιβάλλοντος, σελ Α.Ι.Τάχος, Δίκαιο προστασίας του περιβάλλοντος, σελ , όπου τα μέτρα που πρέπει να λαμβάνονται είναι ιδιαίτερα, δηλαδή αποτελεσματικά προς τη διαφύλαξη του περιβάλλοντος. 44 Α.Ι.Τάχος, Δίκαιο προστασίας του περιβάλλοντος, σελ Α.Ι.Τάχος, Δίκαιο προστασίας του περιβάλλοντος, σελ Προβλέπεται η προστασία της πολεοδομικής ανάπτυξης της χώρας με τη λήψη και μέτρων περιορισμού της ιδιοκτησίας. 20

24 λειτουργικότητα και η ανάπτυξη των οικιστικών περιοχών για να εξασφαλιστούν οι καλύτεροι δυνατοί όροι διαβίωσης τα οποία πρέπει να είναι σύμφωνα με τις συνταγματικές διατάξεις 46. Οι παράγραφοι 3-5 περιλαμβάνουν τις διαδικασίες και την μέθοδο της αναγνωρίσεως μιας περιοχής ως οικιστικής, την ενεργοποίηση της πολεοδομικά και την επέκτασή της. Ανεπιφύλακτα η συμμετοχή των ιδιοκτητών με την παραχώρηση εκ μέρους τους εκτάσεων και χρήματος άνευ αποζημιώσεως, για τη δημιουργία κοινόχρηστων και κοινωφελών χώρων, είναι μια καινοτομία που αποσκοπεί στην επιτάχυνση των διαδικασιών έγκρισης και επέκτασης των πολεοδομικών σχεδίων και αφετέρου στη μείωση της επιβάρυνσης του κρατικού προϋπολογισμού. Η συνεισφορά, όμως αυτή, θα πρέπει να μην είναι ούτε υπερβολικά χαμηλή ούτε πολύ υψηλή γιατί κατά τον τρόπο αυτό θα παραβιάζονταν η αρχή της αναλογικότητας 47. Παρακάτω το Σύνταγμα εισάγει το θεσμό του αστικού αναδασμού. Ορίζεται ειδικότερα πως ο νομοθέτης μπορεί να προβλέψει την συμμετοχή των ιδιοκτητών μιας περιοχής που χαρακτηρίζεται ως οικιστική στην αξιοποίησή της και γενικότερα στη διαρρύθμιση αυτής, σύμφωνα με εγκεκριμένο σχέδιο. Στην περίπτωση, όμως αυτή, οι ιδιοκτήτες λαμβάνουν αποζημίωση σε είδος. Τέλος τα μνημεία της πολιτιστικής κληρονομιάς, οι παραδοσιακές περιοχές και τα παραδοσιακά στοιχεία προστατεύονται και αυτά από το Σύνταγμα. Για την πραγματοποίηση της προστασίας αυτής περιλαμβάνεται στη συνταγματική διάταξη επιφύλαξη υπέρ του νόμου για τη λήψη των πρόσφορων μέτρων, τα οποία θα 46 Α.Ι.Τάχος, Δίκαιο προστασίας του περιβάλλοντος, σελ. 36. Η κρατική επέμβαση συνίσταται: α)στην άσκηση ρυθμιστικής αρμοδιότητας με την έκδοση νόμων και κανονιστικών διαταγμάτων, β)στην άσκηση έλεγχου προληπτικού και κατασταλτικού. 47 Γ. Σγουρίτσα, η επέκτασις του σχεδίου πόλεως κατά τον ν. 1337/83, ΝοΒ 55(2007), σελ. 790, ο οποίος θεωρεί ως αντίθετη προς την αρχή της αναλογικότητας του άρθρου 25 παρ. 1 Συντ. Την θεσπιζόμενη εισφορά σε γη και χρήμα και το άρθρο 24 Συντ. αντίθετο προς τα άρθρα 17, 20, 78 και 106 Συντ. αλλά και προς το άρθρο 1 του Πρώτου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου της ΕΣΔΑ. 21

25 οδηγήσουν μοιραία στον περιορισμό της ιδιοκτησίας 48. Και για μια χώρα όπως η Ελλάδα με πλούσια πολιτισμική παράδοση είναι αυτονόητη η προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς και η εξασφάλισή της για το μέλλον. 6) Η στέρηση της ιδιοκτησίας i) Γενικά Ανωτέρω αναφέραμε πως η ιδιοκτησία είναι πρωταρχικό ατομικό δικαίωμα το οποίο τίθεται υπό την προστασία του Κράτους. Σε πολλές περιπτώσεις, όμως, η διοίκηση προκειμένου να επιτύχει τους στόχους της (κατασκευή εθνικών οδών, σχολικών κτιρίων και άλλων έργων κοινής ωφελείας) αναγκάζεται να επέμβει στην προσωπική σφαίρα του ιδιώτη και να θίξει το δικαίωμα της ιδιοκτησίας όταν ο ιδιώτης είναι απρόθυμος να μεταβιβάσει την κυριότητα του αντικειμένου. Η σύγκρουση ανάμεσα στο δημόσιο συμφέρον και στο ατομικό δικαίωμα της ιδιοκτησίας λύεται κατά το Σύνταγμα δίδοντας προτεραιότητα στην εξυπηρέτηση του δημοσίου συμφέροντος εισάγοντας τον θεσμό της αναγκαστικής απαλλοτρίωσης (βάσει του άρθρου 1 παρ. 1 Κ.Α.Α.Α, που κατοχυρώνεται συνταγματικά στο άρθρο 17 παρ. 2-7 Σ. Η αναγνώριση της υπεροχής όμως του δημοσίου συμφέροντος δεν είναι άνευ όρων. Το ίδιο το Σύνταγμα επιτρέπει την αφαίρεση ή επιβάρυνση της ιδιοκτησίας του προσώπου σύμφωνα με τις προβλεπόμενες συνταγματικές προϋποθέσεις 49. Ως αναγκαστική απαλλοτρίωση νοείται οποιαδήποτε στέρηση της ιδιοκτησίας που επέρχεται κατόπιν εκδόσεως μονομερούς διοικητικής πράξης και πραγματοποιείται για δημόσια ωφέλεια η οποία πρέπει να 48 Ειρ. Θηβών 67/02 και ΠολΠρ. Θηβών 45/03 κατά τις οποίες οι περιορισμοί της ιδιοκτησίας που έχουν ως βάση αποκλειστικά και μόνο το άρθρο 24 παρ. 6 του Συντάγματος μπορούν κατ αρχήν να έχουν περιεχόμενο ευρύτερο από τους γενικούς περιορισμούς της ιδιοκτησίας που επιβάλλει το αρθρ Δ. Φιλίππου-Αλ.Ροϊλός, Το δίκαιο της αναγκαστικής απαλλοτρίωσης, σελ

26 συμπεριλαμβάνεται σε νομοθετικό κείμενο και συντελείται εφόσον καταβληθεί η δικαστικώς προσδιοριζόμενη πλήρης αποζημίωση 50 Ο ορισμός αυτός κατά την ορθή άποψη της θεωρίας και της νομολογίας είναι μερικός καθ όσον υπάρχουν περιπτώσεις στέρησης της ιδιωτικής ιδιοκτησίας εξαιτίας υλικών πράξεων ή παραλείψεων της ιοικήσεως που προσβάλλουν την ιδιοκτησία του ιδιώτη και για τις οποίες δεν συντρέχουν οι προϋποθέσεις που τίθενται από το άρθρο 17 παρ. 2, στις οποίες γίνεται λόγος για de facto απαλλοτρίωση 51. Ως τέτοια πρέπει να θεωρηθεί η αναίρεση και αδρανοποίηση της ιδιοκτησίας που έχει ως αναπόφευκτο αποτέλεσμα την απώλεια του οικονομικού προορισμού και συνεπώς της οικονομικής αξίας, χωρίς να έχει προηγηθεί νόμιμη κήρυξη και συντέλεση της απαλλοτρίωσης 52. Πάντως στο εννοιολογικό περιεχόμενο του όρου της απαλλοτρίωσης, συγκαταλέγονται τόσο η αναγκαστική απαλλοτρίωση με τη στενή έννοια, όσο και τη de facto απαλλοτρίωση. Επίσης πρέπει να αναφέρουμε πως η de facto απαλλοτρίωση διαστέλλεται από την απλώς παράνομη κρατική επέμβαση στην ιδιωτική ιδιοκτησία. Στην περίπτωση αυτή, πρόκειται για παράνομη ενέργεια της διοίκησης και όχι για de facto αναγκαστική απαλλοτρίωση, την άρση της οποίας μπορεί να ζητήσει ο ιδιώτης και για την οποία το κράτος ενδεχομένως να φέρει αστική ευθύνη 53. Η με την έκδοση ατομικής ιδιωτικής πράξης, αφαίρεση της κυριότητας από τον ιδιοκτήτη μεταβιβάζεται στο πρόσωπο υπέρ του οποίου κηρύχθηκε η απαλλοτρίωση. Η κτήση αυτής της κυριότητας δεν εξαρτάται από προηγούμενο δικαίωμα επί του πράγματος, δεν είναι δηλαδή παράγωγη αλλά πρωτότυπη 54. Αυτό σημαίνει ότι η 50 ΟλΣτΕ 2007/03 Περ.Δικ. (2004),σελ Κ. Χρυσόγονος, Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα, σελ Κλασσικές περιπτώσεις de facto απαλλοτρίωσης είναι η διάνοιξη δημοσίας οδού που επεκτείνεται κατά λάθος και σε μη απαλλοτριούμενο ακίνητο. Βλ. και Β. Καρακώστας, Περιουσία και υπερνομοθετική προστασία της, Δ (2005), σελ Π.Δ. Δαγτόγλου, Γενικό Διοικητικό Δίκαιο, σελ Κ. Χρυσόγονος, Ατομικά Και Κοινωνικά Δικαιώματα, σελ

27 κυριότητα του πράγματος περιέχεται στον υπέρ ου πλήρης και καθαρή από κάθε φύσεως βάρη, όπως εμπράγματες ασφάλειες ή δουλείες τα οποία μετατρέπονται σε ενοχικές αξιώσεις επί του ποσού της αποζημιώσεως κατά του καθ ου. Επίσης, η αναγκαστική απαλλοτρίωση επεκτείνεται αυτοδικαίως και σε όλα τα συστατικά του πράγματος. Τέλος πρέπει να αναφέρουμε πως η νομολογία έκρινε πως εξομοιώνονται προς την στέρηση της ιδιοκτησίας οι προπαρασκευαστικές πράξεις της αναγκαστικής απαλλοτρίωσης, κυρίως στις περιπτώσεις που με την έγκριση ή τροποποίηση του σχεδίου πόλεως ή της πολεοδομικής μελέτης, ορισμένοι χώροι προορίζονται για την εξυπηρέτηση κοινωφελών σκοπών 55. Με την πράξη έγκρισης ή τροποποίησης δεν κηρύσσεται απαλλοτρίωση των ακινήτων, αλλά παρέχεται η δυνατότητα να κηρυχθεί η απαλλοτρίωση αυτών των χώρων με την έκδοση ιδιαίτερης πράξης. Ο χαρακτηρισμός όμως των χώρων αυτών ως κοινωφελών επιφέρει ουσιώδη περιορισμό των δικαιωμάτων του ιδιοκτήτη καθώς συνεπάγεται την απαγόρευση διάθεσης του ακινήτου για άλλο σκοπό 56, χωρίς όμως η δέσμευση αυτή να υπερβαίνει τα εύλογα χρονικά όρια σε σχέση με τα συγκεκριμένα πραγματικά περιστατικά. Σε απαλλοτρίωση υπόκειται τόσο η ιδιοκτησία των Ελλήνων πολιτών όσο και των αλλοδαπών διότι το ατομικό δικαίωμα που προστατεύεται κατά το άρθρο 17 παρ. 1 Συντ. καθορίζεται αντικειμενικά και δεν γίνεται κάποια διάκριση ως προς το υποκείμενό του ΣτΕ 2143/99 ΔιΔικ (2000), σελ. 624, ΣτΕ 4444/97, ΔιΔικ (2000), σελ Απ. Γέροντας, Διοικητικό Δίκαιο, σελ. 362 κατά τον οποίο ο καθορισμός αυτός αποτελεί συνταγματικώς ανεκτή δέσμευση της ιδιοκτησίας η οποία δεν μπορεί να διατηρείται για χρόνο πέρα από τον εύλογο παραπέμποντας στις αποφάσεις ΣτΕ 749/97, 2057/97, 2668/99 και 2421/99 57 Κ. Χρυσόγονος, Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα, σελ

28 ii) Προϋποθέσεις της αναγκαστικής απαλλοτρίωσης Το Σύνταγμα επιτρέπει την αναγκαστική απαλλοτρίωση μόνο υπό ορισμένες προϋποθέσεις: α) δημόσια ωφέλεια «προσηκόντως αποδεδειγμένη», β) νομοθετική πρόβλεψη, δηλαδή, καθορισμό της δημόσιας ωφέλειας από τον κοινό νομοθέτη και γ) καταβολή πλήρους αποζημίωσης, η οποία να ανταποκρίνεται στην αξία του απαλλοτριουμένου. α) Η δημόσια ωφέλεια Η επιβολή ενός μέτρου που προσβάλλει τον πυρήνα του δικαιώματος της ιδιοκτησίας, όπως αυτό της αναγκαστικής απαλλοτρίωσης, επιτρέπεται μόνο για την εκπλήρωση σκοπού δημόσιας ωφέλειας. Η εκπλήρωση σκοπού δημόσιας ωφέλειας αποσκοπεί στην εξυπηρέτηση του κοινωνικού συμφέροντος και συνεπώς ο επιθετικός προσδιορισμός «δημόσια» προσλαμβάνει έντονο κοινωνικό περιεχόμενο 58. Εννοιολογικά ο όρος αυτός στην ιστορική του διαδρομή, ως συνταγματική προϋπόθεση της αναγκαστικής απαλλοτριώσεως, διευρύνεται νομοθετικά και ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις και τις ανάγκες της κοινωνικής εξέλιξης. Πρόκειται για αόριστη νομική (αξιολογική) έννοια, το περιεχόμενο της οποίας συναρτάται άμεσα από τις εκάστοτε πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες 59. Η διακριτική ευχέρεια, όμως, της διοίκησης δεν είναι απεριόριστη γιατί οριοθετείται από το Σύνταγμα και τις γενικές αρχές του διοικητικού δικαίου και ελέγχεται πάντοτε από τα δικαστήρια. Όμως τα τελευταία χρόνια, η διόγκωση των σκοπών του σύγχρονου κράτους συνεπάγεται και τη διεύρυνση του σημασιολογικού περιεχομένου της «δημόσιας ωφέλειας», με την υπαγωγή στο εννοιολογικό του εύρος περιπτώσεων, που 58 Κ. Χορομίδη, Η δημόσια ωφέλεια το κράτος και τα ΝΠΔΔ, ΝοΒ 1978 σελ. 815 επ. 59 Δ. Φιλίππου, Η αναγκαστική απαλλοτρίωση και άλλες επεμβάσεις στην ιδιοκτησία υπέρ των ΟΤΑ, σελ

29 υποστασιοποιούν το περιεχόμενό της 60. Στο πλαίσιο αυτό, η «δημόσια ωφέλεια», η οποία πρέπει να αποδεικνύεται προσηκόντως πριν από τη διαδικασία κήρυξης της αναγκαστικής απαλλοτριώσεως, αναφέρεται σε σκοπούς που συναρθρώνουν το δεοντολογικό προορισμό του σύγχρονου κράτους 61. Ποιοτικά και εννοιολογικά η δημόσια ωφέλεια δεν είναι διαφορετική από το γενικό συμφέρον της παρ. 1 του άρθρου Ενώ όμως το γενικό συμφέρον οριοθετεί τα εκ της ιδιοκτησίας προκύπτοντα δικαιώματα και θέτει περιορισμούς ως προς τη χρήση και εκμετάλλευση του πράγματος η δημόσια ωφέλεια οδηγεί στην αφαίρεση της ιδιοκτησίας από τον δικαιούχο. Η διαφορά των δυο αξιολογικών εννοιών είναι ποσοτική, για να δικαιολογηθεί, επομένως, η κήρυξη της αναγκαστικής απαλλοτρίωσης πρέπει η εξυπηρετούμενη ανάγκη να είναι εντονότερη και επιτακτικότερη από την απλή ύπαρξη του γενικού συμφέροντος 63. Η δημόσια ωφέλεια πρέπει να ορίζεται σε συγκεκριμένη διάταξη νόμου, σύμφωνα με το άρθρο 17 παρ. 2 του Συντ. Ο νόμος αυτός μπορεί να είναι είτε τυπικός είτε κανονιστική πράξη, που εκδίδεται στα πλαίσια ειδικής νομοθετικής εξουσιοδότησης, πρέπει δε να προβλέπει κατά τρόπο όχι γενικό και αφηρημένο αλλά με σαφήνεια και με ακριβή, ειδική και πλήρη αιτιολογία, τις περιπτώσεις που συνιστούν δημόσια ωφέλεια και δικαιολογούν την κήρυξη της απαλλοτρίωσης 64. Την προβλεπόμενη κατά τρόπο γενικά και αφηρημένο στο νόμο δημόσια ωφέλεια εξειδικεύει και συγκεκριμενοποιεί η διοικητική πράξη με την οποία κηρύσσεται η απαλλοτρίωση. 60 Δ. Φιλίππου, Η αναγκαστική απαλλοτρίωση και άλλες επεμβάσεις στην ιδιοκτησία υπέρ των ΟΤΑ, σελ Κ. Χορομίδης, Η αναγκαστική απαλλοτρίωση, που αναφέρει π ότι, η δημόσια ή κοινωνική ωφέλεια αποτελεί τη δεοντολογία της δημιουργίας, ύπαρξης και λειτουργίας του Κράτους. 62 Π.Δ.Δαγτόγλου, Ατομικά Δικαιώματα, σελ Π.Δ.Δαγτόγλου, Γενικό Διοικητικό Δίκαιο, σελ Κ. Χρυσόγονος, Ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα, σελ

30 Η αναγκαστική απαλλοτρίωση επιτρέπεται μόνο για την εκπλήρωση του σκοπού της δημόσιας ωφέλειας και το απαλλοτριούμενο πρέπει να χρησιμοποιηθεί για το συγκεκριμένο σκοπό. Σε διαφορετική περίπτωση η αναγκαστική απαλλοτρίωση καθίσταται εκ των υστέρων αντισυνταγματική. β) Η νομοθετική πρόβλεψη Ο σκοπός της δημόσιας ωφέλειας για την εξυπηρέτηση του οποίου επιτρέπεται η αναγκαστική απαλλοτρίωση, καθορίζεται σύμφωνα με το κανονιστικό περιεχόμενο της διάταξης του άρθρου 17 παρ. 2 του Συντ. από το νομοθέτη. Κατά την κρατούσα άποψη, η επιφύλαξη αυτή δεν γίνεται υπέρ του τυπικού νόμου, αλλά γενικά του ουσιαστικού νόμου, οποιουδήποτε δηλαδή κανόνα δικαίου, ακόμη και των κανονιστικών πράξεων της διοίκησης 65. Ο νόμος καθορίζει με σαφήνεια και οριοθετεί επακριβώς τη δημόσια ωφέλεια για την πραγμάτωση της οποίας επιτρέπεται η κήρυξη της αναγκαστικής απαλλοτριώσεως, καθώς και τον τρόπο και την αρχή που διαπιστώνει την ύπαρξη αυτής. Η συνταγματική διάταξη του άρθρου 17 παρ. 2 ορίζει ότι η δημόσια ωφέλεια πρέπει να αποδειχθεί «όταν και όπως ο νόμος ορίζει», δηλαδή, αφορά στη δυνατότητα του κοινού νομοθέτη να εξειδικεύσει και να προσδιορίσει in abstracto τους σκοπούς της δημόσιας ωφέλειας, ενώ η παραδοσιακή έκφραση «προσηκόντως αποδεδειγμένη», συνιστά in concreto στοιχείο της επιλογής του νομοθέτη 66. Με διάφορους νόμους έχουν χαρακτηριστεί ως σκοποί δημόσιας ωφέλειας η διάνοιξη οδών και πλατειών, η ανέγερση νοσοκομείων, στρατιωτικών και τουριστικών μονάδων, η αποκατάσταση προσφύγων, η προστασία του φυσικού περιβάλλοντος κλπ. 65 Π.Δ.Δαγτόγλου, Γενικό Διοικητικό Δίκαιο, σελ Δ. Φιλίππου-Αλ.Ροϊλός, Το δίκαιο της αναγκαστικής απαλλοτρίωσης, σελ

31 Η γενική και αόριστη νομοθετική πρόβλεψη εξειδικεύεται με τη διοικητική πράξη που κηρύττει την αναγκαστική απαλλοτρίωση. Όπως προαναφέρθηκε η κήρυξη ή όχι της απαλλοτρίωσης έγκειται στην διακριτική ευχέρεια της ιοίκησης 67, αλλά στην περίπτωση που η αναγκαστική απαλλοτρίωση επιλεχθεί ως μέσο πραγμάτωσης της δημόσιας ωφέλειας, η επιλογή αυτή υπόκειται στον δικαστικό έλεγχο ως προς την τήρηση των άκρων ορίων της διακριτικής ευχέρειας και την κατάχρηση ή όχι της δημόσιας εξουσίας. γ) Η καταβολή πλήρους αποζημίωσης Η καταβολή πλήρους αποζημίωσης συνιστά αναγκαία προϋπόθεση της αναγκαστικής απαλλοτριώσεως. Παράλληλα με τον προσδιορισμό της δημόσιας ωφέλειας, η καταβολή πλήρους αποζημίωσης ολοκληρώνει το πλαίσιο της νομοθετικής προστασίας της ιδιοκτησίας 68. Η επιλογή αυτή του νομοθέτη δεν είναι τυχαία, αλλά επιθυμεί να προστατέψει τον καθ ου η απαλλοτρίωση ιδιοκτήτη από επεμβάσεις στην ιδιοκτησία του πριν την συντέλεση της απαλλοτρίωσης. Ενισχυτική της άποψης αυτής, είναι η διάταξη της παρ. 4 υποπαράγραφος 4, που ορίζει ότι πριν την καταβολή της οριστικής ή προσωρινής αποζημίωσης διατηρούνται ακέραια όλα τα δικαιώματα του ιδιοκτήτη, η δε στέρηση της ιδιοκτησίας χωρίς την προηγούμενη καταβολή πλήρους αποζημίωσης είναι αντισυνταγματική 69. Αν παρά την συνταγματική διάταξη τα κρατικά όργανα καταλάβουν το υπό απαλλοτρίωση ακίνητο ο ιδιοκτήτης έχει δικαίωμα να ασκήσει τις αγωγές που προβλέπονται στον Αστικό Κώδικα. 67 Π.Δ.Δαγτόγλου, Ατομικά Δικαιώματα, σελ Α.Ι. Τάχος, Ελληνικό Διοικητικό Δίκαιο, σελ Π.Δ.Δαγτόγλου, Συνταγματικό Δίκαιο, Ατομικά Δικαιώματα, σελ

32 Η αποζημίωση πρέπει να είναι πλήρης 70, δηλαδή, να ανταποκρίνεται στην αξία του απαλλοτριουμένου, να επαρκεί δε για την αγορά άλλου αναλόγου ακινήτου. Επίσης η αποζημίωση για να χαρακτηριστεί ως πλήρης πρέπει να καλύπτει και τη θετική ζημιά που υπέστη ο καθ ου αλλά και το διαφυγόν κέρδος. Ως προς τη φύση της η αποζημίωση είναι κατά κανόνα χρηματική. Η παρ. 2 εδ. β εισάγει εξαίρεση και δίνει τη δυνατότητα, εφόσον βέβαια συναινεί ο δικαιούχος να καταβληθεί αποζημίωση σε είδος ιδίως με τη μορφή παραχώρησης της κυριότητας άλλου ακινήτου ή περιορισμένων εμπράγματων δικαιωμάτων αλλά και οριζόντιας ιδιοκτησίας επί ακινήτου. Ο Κ. Α. Α. Α στην παρ. 3 του άρθρου 6 εισάγει νέα ρύθμιση κατά την οποία η αναγκαστική απαλλοτρίωση συντελείται και με την καταβολή της αποζημίωσης σε είδος, εφόσον συναινεί ο δικαιούχος σε αυτό με ειδική έγγραφη δήλωση Κρίσιμος χρόνος για τον καθορισμό της αποζημίωσης που θα καταβληθεί στον καθ ου η απαλλοτρίωση είναι ο χρόνος συζήτησης ενώπιον του δικαστηρίου που είναι αρμόδιο για τον προσωρινό προσδιορισμό της. Εάν, όμως ζητηθεί απευθείας ο οριστικός προσδιορισμός της αποζημίωσης λαμβάνεται υπόψη η αξία του ακινήτου κατά τον χρόνο της συζήτησης αυτής. II. ΣΥΝΤΕΛΕΣΗ ΑΝΑΓΚΑΣΤΙΚΗΣ ΑΠΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗΣ 1) ΓΕΝΙΚΑ Σύμφωνα και με τις διατάξεις του άρθρο 7 του ΚΑΑΑ που ορίζει τα σχετικά με τη συντέλεση της αναγκαστικής απαλλοτριώσεως, την κήρυξη της αναγκαστικής απαλλοτρίωσης πρέπει να ακολουθήσει η 70 Απ. Γέροντας, Διοικητικό Δίκαιο, σελ. 366, που αναφέρει πως στα περισσότερα Συντάγματα των κρατών-μελών της ΕΕ προβλέπεται δίκαιη ή ανάλογη αποζημίωση ή απλώς η καταβολή αποζημίωσης. Αντιθέτως τα ελληνικά Συντάγματα υιοθέτησαν τον όρο πλήρης αποζημίωση, αλλά δυστυχώς οι δικαστικές αποφάσεις καθορίζουν συνήθως τιμή μονάδος πολύ χαμηλότερη από την αγοραία αξία. 29