ο άσπρος γάτος της Μονής Καισαριανής

Transcript

1 Σφουγάτος ο άσπρος γάτος της Μονής Καισαριανής

2 Διαβάζοντας το βιβλίο αυτό, φανταστείτε ότι μεταφέρεστε πολλούς αιώνες πριν, σε μια εποχή που σήμερα ονομάζουμε «βυζαντινή». Φανταστείτε επίσης τον τόπο γύρω σας να αλλάζει. Δείτε την Αθήνα σαν μια μικρή πόλη με στενούς δρόμους και χαμηλά σπιτάκια με κήπους. Στα ανατολικά υψώνεται το βουνό του Υμηττού. Αν ανεβαίνατε στις πλαγιές του, θα συναντούσατε ένα μοναστήρι, την Καισαριανή, όπου οι μοναχοί ζούσαν στη δική τους μικρή «πολιτεία». Οδηγός σας σε αυτή την ιστορία είναι ένας άσπρος γάτος με το όνομα Σφουγάτος. Ας ακολουθήσουμε τα ίχνη του

3 Το πιάτο... του Σφουγάτου Το όνομά μου, φίλοι μου, είναι γάτος Σφουγάτος. Σας φαίνεται παράξενο που το χει ένας γάτος; Μήπως αναρωτιέστε Σφουγάτος τι θα πει ή μήπως σας θυμίζει γνωστή σας συνταγή; Φαΐ απ τα πιο νόστιμα και πιο λαχταριστά, σφουγγάτο μόνο γίνεται με μπόλικα αβγά, κρεμμύδια και αλάτι μα και μυρωδικά κι όλα μαζί τηγανητά σε δυνατή φωτιά! Κι αν ομελέτα σήμερα το λένε το φαΐ, τότε σφουγγάτο το λεγαν όλοι οι Βυζαντινοί. Κι από άλλα φαγητά τους που έχω δοκιμάσει, ψάρια, τουρσιά, κρεατικά, που μ έχουνε χορτάσει, σαν του σφουγγάτου νοστιμιά δεν βρήκα πιο καλή κι είναι η αδυναμία μου αυτή η συνταγή! 3

4 Έτσι με το που έφτασα σ αυτό το μοναστήρι στο μαγειρείο κρύφτηκα κάτω απ το σουρωτήρι κι η τύχη μου, όπως φαίνεται, μου γέλασε και πάλι γιατί η μέρα ήτανε σπουδαία και μεγάλη. Κι ενώ τις άλλες μέρες κρατούσαν τη νηστεία, τυριά, αβγά, κρεατικά ήτανε αμαρτία, τη μέρα Χριστουγέννων όλοι οι προσκυνητές δοκίμαζαν με όρεξη όλες τις συνταγές. Κι οι μοναχοί στην τράπεζα της γιορτινής ημέρας ψάρια, αβγά δοκίμαζαν, όμως δεν τρώγαν κρέας και με τ αβγά ετοίμαζαν το πιο ωραίο πιάτο νόστιμο και λαχταριστό, διπλό έφτιαχναν σφουγγάτο! Έτσι, στο μαγειρείο βούτηξα μέσα σε μια γαβάθα που χε από τα πιο φρέσκα αβγά, κίτρινα και μελάτα που ο μοναχός με προσοχή τα είχε ετοιμάσει για να τα βάλει στη φωτιά, σφουγγάτο για να φτιάξει. Κι όπως με είδε μες στα αβγά, τους κρόκους και τ ασπράδια τα γέλια αμέσως έβαλε και μ άρχισε τα χάδια. Κι αφού από τη συνταγή μ ονόμασε «Σφουγάτο», στο μοναστήρι μ έκαναν το φύλακά του γάτο. 4

5 «Νιάουουου! Νιάουουουουου!» ταν Χριστούγεννα του 1147, μια γκρίζα, κρύα και βροχερή μέρα τo βουνό του Υμηττού έμοιαζε να κοιμάται βυθισμένο στην ομίχλη. Ο μοναχός Ευσέβιος μετέφερε μερικά ξύλα στο μοναστήρι της Καισαριανής. Στο μαγειρείο η φωτιά έκαιγε δυνατή, καθώς ο μοναχός Δωρόθεος ετοίμαζε το εορταστικό γεύμα. Η λειτουργία είχε τελειώσει και οι προσκυνητές συγκεντρώνονταν στην αυλή. «Νιάουουου! Νιάουουουουου!» Μα από πού ακουγόταν αυτό το επίμονο νιαούρισμα; Ο μοναχός Ευσέβιος κοίταξε γύρω του πιο προσεκτικά. Και τότε είδε ένα μικρό άσπρο γατί, κρυμμένο πίσω από τους θάμνους. «Τι κάνεις εδώ μόνο σου, μες στη βροχή;», το ρώτησε πλησιάζοντας. Για απάντηση ήρθε το ίδιο παράπονο: «Νιάουουου! Νιάουουουουου!» Ο Ευσέβιος άφησε κάτω τα ξύλα. Πήρε το γάτο στα χέρια του, πέρασε από την πύλη του μοναστηριού και έστριψε για το μαγειρείο εκεί τον σύστησε στο μοναχό Δωρόθεο. «Τυχερός είσαι», τον χάιδεψε εκείνος, «πέτυχες τη μέρα που έχουμε ωραίο φαΐ». Και τον κέρασε ένα νόστιμο ψαράκι. 5

6 Ο περίβολος και η πύλη της Μονής Καισαριανής 6

7 Η αποθήκη με τα πιθάρια 7

8 κείνη τη στιγμή ακούστηκε ένας δυνατός θόρυβος: ο μοναχός Μιχαήλ, ο τραπεζάριος, χτυπούσε το ξύλινο σήμαντρο για να καλέσει καλόγερους και προσκυνητές στην τράπεζα για το γεύμα. Ο μικρός άσπρος γάτος όμως δεν ήξερε τις συνήθειες του μοναστηριού. Κοίταξε γύρω του τρομαγμένος, το τρίχωμά του φούντωσε και έτρεξε γρήγορα να κρυφτεί στην αποθήκη, πίσω από τα πιθάρια με τα τρόφιμα. Στο δρόμο του βρέθηκε μια πήλινη γαβάθα, όπου ο μάγειρας χτυπούσε αβγά για να φτιάξει σφουγγάτο, γλίστρησε και βρέθηκε ολόκληρος μέσα. «Μάλιστα», γέλασε ο Δωρόθεος, «σου αρέσει λοιπόν το σφουγγάτο! Ακριβά γούστα έχεις, φίλε μου!» 8

9 ουρανός σκοτείνιαζε, η μέρα της γιορτής πλησίαζε στο τέλος της. Καθαρός και χορτάτος, ο γάτος έκανε την πρώτη του εμφάνιση μπροστά σε όλους τους μοναχούς που ήταν συγκεντρωμένοι στην αυλή. «Τι δουλειά έχει ένας γάτος στο μοναστήρι;», φώναξαν μερικοί. «Θα κρατάει μακριά τα ποντίκια από τις αποθήκες και το μαγειρείο», απάντησε δυναμικά ο μοναχός Δωρόθεος. «Και δεν θα τα αφήνει να πλησιάσουν τους κώδικες και τα βιβλία», πρόσθεσε ο Ευσέβιος, που ήταν υπεύθυνος για τη βιβλιοθήκη της μονής. Ο ηγούμενος έγνεψε πως συμφωνεί. «Μια που θα μείνει μαζί μας, θα πρέπει να του βρούμε ένα όνομα», είπε ο Ευσέβιος. Κι ο μοναχός Δωρόθεος είχε την έμπνευση: «Θα τον βγάλουμε γάτο Σφουγάτο, αφού μας έδειξε ότι το σφουγγάτο είναι η συνταγή που προτιμά!» 9

10 Η αυλή της μονής 10

11 Η εκκλησία της μονής 11

12 μοναστήρι της Καισαριανής έγινε, λοιπόν, το σπίτι του γάτου Σφουγάτου. Όπως όλοι οι γάτοι, αγαπούσε πολύ την ησυχία κι έτσι απολάμβανε την ήρεμη ζωή των μοναχών. Συνήθισε το χτύπο του σήμαντρου και τους ψαλμούς. Του άρεσε να τριγυρίζει στα κελιά και να σκαρφαλώνει στα κόκκινα κεραμίδια από εκεί ψηλά παρακολουθούσε την κίνηση στο μοναστήρι. Το πρωί, πριν καλά καλά χαράξει, οι μοναχοί ξυπνούσαν, πήγαιναν στην εκκλησία και άρχιζαν την προσευχή. Μόλις η λειτουργία τέλειωνε, περίμεναν ν ακουστεί το κάλεσμα του Μιχαήλ, τρεις χτύποι στο ξύλινο σήμαντρο, και κάθονταν στην τράπεζα για το φαγητό. Αυτή είχε γίνει πια η αγαπημένη ώρα του Σφουγάτου! 12

13 ετά το φαγητό, οι μοναχοί σκόρπιζαν στις δουλειές τους. Ο Σφουγάτος τριγυρνούσε αθόρυβα ανάμεσά τους, καθώς εκείνοι καθάριζαν την εκκλησία και τα κελιά, φρόντιζαν τον κήπο, έπλεκαν καλάθια και έφτιαχναν όμορφα αντικείμενα από ξύλο. Μερικοί από τους πιο νέους μοναχούς δούλευαν στο λουτρό, όπως οι άνθρωποι ονόμαζαν το μέρος όπου έκαναν μπάνιο. Το λουτρό, όπως και η συνήθεια του μπάνιου μέσα στο νερό, προκαλούσαν μεγάλη εντύπωση στον Σφουγάτο. Όχι ότι η καθαριότητα δεν ήταν σημαντική για εκείνον. Το αντίθετο. Αφιέρωνε καθημερινά πολύ χρόνο στο πλύσιμο της γούνας του. Όμως οι άνθρωποι, παρ όλο που δεν ήταν τόσο άσπροι όσο αυτός, έκαναν ολόκληρη φασαρία για να πλυθούν, εκεί μέσα στο λουτρό. Έπρεπε να μαζέψουν ξύλα, να ανάψουν φωτιά, να ζεστάνουν νερό Μάταια ο Σφουγάτος άρχιζε να γλείφεται μπροστά τους, μήπως και οι άνθρωποι καταλάβουν ότι υπάρχουν πιο απλοί και εύκολοι τρόποι για να καθαρίζει κανείς το σώμα του. Τίποτα. Δεν φαινόταν κανείς να ακολουθεί το παράδειγμά του. 13

14 Το λουτρό 14

15 άποιες μέρες, ο Σφουγάτος προτιμούσε να ακολουθήσει τους μοναχούς που έβγαιναν από τη μονή για να καλλιεργήσουν τα αμπέλια, να μαζέψουν τις ελιές ή να ασχοληθούν με τα μελίσσια. Ο Σφουγάτος τούς συνόδευε στα χωράφια, σπάνια όμως καθόταν μαζί τους. Φαίνεται ότι για εκείνους οι δουλειές αυτές ήταν σημαντικές, αφού τους άρεσαν τα σταφύλια και οι ελιές και έφτιαχναν από τους καρπούς τους κρασί και λάδι. Εκείνου όμως όλα αυτά δεν του άνοιγαν την όρεξη, ιδιαίτερα η μυρωδιά του κρασιού τού φαινόταν πολύ άσχημη. Ο Δωρόθεος του έδωσε μια φορά να δοκιμάσει λίγο από το κόκκινο υγρό, αλλά ο Σφουγάτος ανοιγόκλεισε με δυσπιστία τα ρουθούνια του και αρνήθηκε να πλησιάσει. 15

16 Απορούσε πώς στους μοναχούς άρεσε να πίνουν αυτό το ζουμί κάθε μέρα στο τραπέζι! Έτσι, έπαιζε για λίγο με κανέναν καρπό που είχε γλιστρήσει από τα καλάθια, αλλά σύντομα ξεκινούσε για τις δικές του εξερευνήσεις. Η ιστορία με τα μελίσσια ήταν πιο οδυνηρή. Στην αρχή οι μέλισσες του φάνηκαν αστείες, καθώς πετούσαν γύρω του κι εκείνος πηδούσε να τις πιάσει. Πού να φανταστεί ότι ένα τόσο μικρό πραγματάκι μπορεί να σου τσιμπήσει την πατούσα και να σε κάνει να νιαουρίσεις από τον πόνο! Μόλις το έμαθε πάντως, φρόντιζε να κρατάει τις αποστάσεις του. 16

17 ίναι αλήθεια ότι καμιά φορά ο γάτος Σφουγάτος ένιωθε μέσα του να ξυπνά η ζήλια, όταν άλλοι γάτοι μιλούσαν για τη ζωή στην πόλη που την έλεγαν Αθήνα, για πλούσια τραπέζια με κάθε λογής κρέατα και ψάρια, τυράκια και λουκάνικα. Για μέρη θαυμαστά, όπως η αγορά, όπου υπήρχαν, λέει, πάγκοι με απλωμένες αμέτρητες λιχουδιές. Ήταν άραγε αλήθεια ή παραμύθια που του έλεγαν για να τον κοροϊδέψουν; Στο μοναστήρι, αντίθετα, οι νηστείες ήταν συχνές, και πολλές φορές οι μοναχοί για γεύμα τους έτρωγαν μονάχα το «αγιοζούμι», μια σούπα νερουλή με μερικά κρεμμύδια. Κι άλλοτε πάλι έτρωγαν χόρτα 17

18 και λαχανικά, φαγητά δηλαδή χωρίς κανένα ενδιαφέρον για ένα γάτο, ή όσπρια με διάφορα ονόματα φασόλια, φακές, ρεβύθια ή κουκιά αλλά με την ίδια πάντα άνοστη γεύση. Ευτυχώς, τουλάχιστον, ήταν άφθονα τα ψάρια! Ο Σφουγάτος τριβόταν γουργουρίζοντας στα πόδια του Δωρόθεου, που πάντα του κρατούσε κάποιο μικρό δωράκι. Α, ναι, ο μοναχός Δωρόθεος ήταν από τους αγαπημένους του Σφουγάτου. Και το μαγειρείο του. Μικρό, ζεστό, γεμάτο όμορφες μυρωδιές και χορταστικές εκπλήξεις 18

19 Το μαγειρείο & η τράπεζα 19

20 τράπεζα, αντίθετα, έκρυβε κινδύνους. Ο Σφουγάτος έπρεπε να τρυπώσει στα κρυφά, προσέχοντας να μην τον πάρει είδηση ο τραπεζάριος Μιχαήλ. Αν ο γάτος σκαρφάλωνε στο στρωμένο τραπέζι, περίεργος να ανακαλύψει το φαγητό της μέρας, ο Μιχαήλ θύμωνε και τον κυνηγούσε έξω από το δωμάτιο. Ο Σφουγάτος έτρεχε να βρει καταφύγιο στο μαγειρείο, πίσω από τη μεγάλη χύτρα του Δωρόθεου. 20

21 απόγευμα, οι μοναχοί γύριζαν στη μονή κι η πόρτα έκλεινε, αυτό όμως δεν ήταν πρόβλημα για τον Σφουγάτο. Είχε ανακαλύψει μυστικά περάσματα και μπαινόβγαινε ελεύθερα στον περίβολο της μονής. Κι ενώ ο γεροπορτάριος κανέναν δεν άφηνε να περάσει χωρίς άδεια, μόλις έβλεπε τον Σφουγάτο να περνά, τον ρωτούσε «Για πού το βαλες, Σφουγάτο;» και του άνοιγε την πόρτα. Ο άσπρος γάτος τέντωνε την ουρά του πιο ψηλά και τον χαιρετούσε με ένα «Νιάου» όλο ευγένεια. 21

22 Η είσοδος στο μοναστήρι 22

23 Τα κελιά 23

24 περισσότερα βράδια, ο Σφουγάτος ακολουθούσε το μοναχό Ευσέβιο στη βιβλιοθήκη του. Μαζί με το γελαστό Δωρόθεο, ο ντροπαλός βιβλιοφύλακας ήταν η παρέα που προτιμούσε ο άσπρος γάτος. Του άρεσε η μυρωδιά των βιβλίων, κι ας μην ήταν ιδιαίτερα νόστιμα. Μια φορά που ο Ευσέβιος κοιτούσε αλλού, ο Σφουγάτος δεν παρέλειψε να γλείψει λίγες σελίδες, μα του φάνηκαν πολύ σκληρές κι άγευστες πραγματικά απορούσε τι τους έβρισκαν τα ποντίκια. Όμως ο Ευσέβιος καθόταν ώρες πολλές ακίνητος μπροστά στα βιβλία του, δεν τον μάλωνε όταν σκαρφάλωνε στο τραπέζι, αντίθετα, άπλωνε το χέρι του και τον χάιδευε. Ο Σφουγάτος έβρισκε μια βολική θέση και παρακολουθούσε με ενδιαφέρον να κουνιέται το περίεργο λεπτό ξυλαράκι που κρατούσε ο Ευσέβιος ανάμεσα στα δάχτυλά του για να γράφει μέχρι που αποκοιμιόταν. 24

25 τσι περνούσαν οι μέρες στη Μονή Καισαριανής και ο γάτος Σφουγάτος έζησε ευτυχισμένος μέχρι τα βαθιά γατίσια του γεράματα. Τα χρόνια πέρασαν, έγιναν αιώνες Πολλά πράγματα άλλαξαν στην πόλη της Αθήνας, ακόμα και στο μοναστήρι της Καισαριανής όπου, όπως σε όλα τα μοναστήρια, ο χρόνος κυλάει πιο αργά απ ό,τι στις πολύβουες πολιτείες. Αν κάποια μέρα σάς φέρουν τα βήματά σας στον Υμηττό, μπορείτε κι εσείς να επισκεφτείτε το βυζαντινό μοναστήρι, μια που σήμερα είναι ένα μνημείο ανοιχτό σε όλους. Μπαίνοντας στην αυλή του, δεν θα δείτε πια τους μοναχούς να το κατοικούν, όμως θα νιώσετε το χρόνο να γυρίζει πίσω σε παλιότερες εποχές. Κι αν, καθώς περιηγείστε τη μονή, ακούσετε ένα νιαούρισμα ή δείτε φευγαλέα μια κάτασπρη ουρά να χάνεται μέσα στους θάμνους, μην παραξενευτείτε. Ίσως να συναντήσατε κάποιον απόγονο του Σφουγάτου. Ίσως πάλι να πρόκειται για την ήρεμη κι απαλή ψυχή του μοναστηριού. 25

26 κι εδώ το παραμύθι μας τελειώνει......ή μήπως η ιστορία του γάτου Σφουγάτου δεν είναι παραμύθι; 26

27 Με τη γλώσσα του Σφουγάτου Βιβλιοφύλακας Προσέχει όλους τους κώδικες και όλα τα βιβλία να μην τα φαν οι ποντικοί αλλά και η υγρασία. Ηγούμενος Aπό όλους τους καλόγερους ένας θα ξεχωρίζει που θα ναι για όλα υπεύθυνος την τάξη να ορίζει. Αυτός είναι ο ηγούμενος, φροντίζει στη μονή να μην υπάρχει πρόβλημα ούτε και ταραχή. Κελιά Mικρά είναι τα δωμάτια που μένουν μοναχοί κι έτσι κελιά ονομάζονται σε κάθε μια μονή. Κώδικες Σελίδες από πάπυρο γραμμένες με μελάνι δεμένες όλες στη σειρά με νήμα που να πιάνει. Έτσι φτιάχνονταν κάποτε στον κόσμο τα βιβλία, κώδικες είναι η επίσημη γι αυτά ονομασία. Μαγειρείο Είναι η κουζίνα της μονής, με μπόλικα τσουκάλια χύτρες, κουτάλες, πιατικά, πιρούνες και κουτάλια. 27

28 Περίβολος Είναι τοίχος χτισμένος γύρω από τη μονή που ασφάλεια της δίνει και ηρεμία πολλή. Πορτάριος Στην πύλη ο πορτάριος στέκεται της μονής κι όλο ερωτήσεις κάνει πριν μπει μέσα κανείς. Τράπεζα Η τράπεζα για τις μονές είναι η τραπεζαρία, εκεί που τρων οι μοναχοί, γιορτή είναι ή νηστεία. Τραπεζάριος Τα γεύματα των μοναχών εκείνος τα φροντίζει, την τάξη μες την τράπεζα μόνο αυτός ορίζει. Σήμαντρο Αν βρεις κομμάτι ξύλινο και ξύλινο σφυρί μπορείς να κάνεις σήμαντρο που έχει κάθε μονή. Κι όταν αυτά τα δυο χτυπάς κρατώντας το ρυθμό το κάλεσμά σου ακούγεται πολύ πιο δυνατό. Χύτρα Το φαγητό το έφτιαχναν τότε σ ένα τσουκάλι που αργά αργά σιγόβραζε σε μια φωτιά μεγάλη. Ήταν τσουκάλι από πηλό, που ονομάζαν χύτρα και όλα τα μαγείρευε εκτός από την πίτα. 28

29 Οι εικόνες σε αυτές τις σελίδες προέρχονται από τοιχογραφίες, δηλαδή ζωγραφιές στους τοίχους της εκκλησίας στο βυζαντινό μοναστήρι της Καισαριανής. Παριστάνουν μορφές αγίων και θρησκευτικές σκηνές. Αν και οι τοιχογραφίες έγιναν πολύ αργότερα από τη δική μας ιστορία, μοιάζουν να ζωντανεύουν εικόνες από τη ζωή του Σφουγάτου! Όπως σε κάθε γάτο, τα ψάρια άρεσαν πολύ στον Σφουγάτο. Πώς τα ψάρευαν οι άνθρωποι; Πώς τα μαγείρευαν έπειτα; Δείτε την εικόνα και βρείτε τις απαντήσεις. Αναγνωρίζετε τα σκεύη που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι στο τραπέζι; Μήπως καταφέρνετε να ξεχωρίσετε τι τρώνε; 29

30 Εδώ ένας νέος άντρας μαγειρεύει όπως ο μοναχός Δωρόθεος! Θυμάστε πώς ονομάζεται το σκεύος που χρησιμοποιεί; Τι φαγητό θα μπορούσε να ετοιμάζει; Γύρω από το πλούσιο τραπέζι, πέντε άνθρωποι φαίνονται πολύ απασχολημένοι. Τους ξεχωρίζετε; Τι δουλειές κάνουν; Σας θυμίζει η τοιχογραφία την καθημερινή ζωή του γάτου Σφουγάτου και των μοναχών στο μοναστήρι της Καισαριανής; Αν έχετε έρθει επίσκεψη στο μοναστήρι της Καισαριανής, μπορείτε να δείτε τις ίδιες τις τοιχογραφίες. Μπείτε στην εκκλησία. Πριν τον κυρίως ναό, συναντάτε ένα στενόμακρο χώρο (νάρθηκας). Αναζητήστε τις δύο πρώτες τοιχογραφίες αριστερά από την είσοδο, ενώ τις άλλες δύο δεξιά. 30

31 Υπουργείο Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς Διεύθυνση Μουσείων Τμήμα Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων και Επικοινωνίας Γενική επιμέλεια: Στέλλα Χρυσουλάκη, αρχαιολόγος Κείμενα - εικονογράφηση: Αλεξάνδρα Σέλελη, αρχαιολόγος Το πιάτο... του Σφουγάτου - Με τη γλώσσα του Σφουγάτου: Έλενα Μπαζίνη, αρχαιολόγος Ηλεκτρονική - καλλιτεχνική επιμέλεια: Σπήλιος Πίστας Copyright 2015 Υ.ΠΟ.ΠΑΙ.Θ. ISBN ηλεκτρονικής έκδοσης Το έντυπο «Σφουγάτος, ο άσπρος γάτος της Μονής Καισαριανής» με ISBN δημιουργήθηκε το 2008 στο πλαίσιο της δράσης «Περιβάλλον και Πολιτισμός». Ψηφιοποιήθηκε το 2015 για την Πράξη με κωδικό MIS «Επικαιροποίηση και ψηφιοποίηση πολιτιστικού εκπαιδευτικού υλικού για την ενίσχυση της εκπαιδευτικής διαδικασίας», που υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Διά Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. 31