ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ. Anarsia lineatella 99 Grapholitha molesta 103 Grapholitha funebrana 105. Πρόλογος v. Εισαγωγή vii

Transcript

1 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος v Εισαγωγή vii Έντομα ελιάς 1 Bactrocera oleae 3 Prays oleae 10 Saissetia oleae 15 Parlatoria oleae 20 Euphyllura phillyreae 23 Pollinia pollini 25 Calocoris trivialis 26 Palpita unionalis 28 Phloeotribus scarabaeoides 32 Rhynchites cribripennis 35 Lepidosaphes ulmi 37 Έντομα αμπέλου 41 Lobesia botrana 43 Empoasca vitis 48 Viteus vitifoliae 50 Pulvinaria vitis 55 Frankliniella occidentalis 57 Anomala vitis 61 Eupoecilia ambiguella 63 Drepanothrips reuteri 64 Byctiscus betulae 65 Planococcus ficus 68 Έντομα πυρηνοκάρπων 73 Myzus persicae 75 Hyalopterus pruni 77 Pseudaulacaspis pentagona 79 Sphaerolecanium prunastri 81 Caliroa cerasi 83 Capnodis tenebrionis 85 Drososphila suzukii 87 Rhagoletis cerasi 91 Adoxophyes orana 94 Anarsia lineatella 99 Grapholitha molesta 103 Grapholitha funebrana 105 Έντομα γιγαρτοκάρπων 107 Cacopsylla pyri 109 Anthonomus pomorum 112 Anthonomus pyri 114 Phyllonorycter blancardella 116 Phyllonorycter corylifoliella 118 Lyonetia clerkella 120 Zeuzera pyrina 123 Cossus cossus 126 Aphis pomi 128 Quadraspidiotus perniciosus 130 Stephanitis pyri 133 Contarinia pyrivora 135 Synanthedon myopaeformis 137 Cydia pomonella 140 Dysaphis plantaginea146 Eriosoma lanigerum 148 Dasineura pyri 150 Yponomeuta malinellus 152 Archips rosanus 155 Hoplocampa testudinea 158 Hoplocampa brevis 162 Έντομα εσπεριδοειδών 165 Aleurothrixus floccosus 167 Aspidiotus nerii 170 Planococcus citri 172 Icerya purchasi 175 Phyllocnistis citrella 179 Aonidiella aurantii 183 Coccus hesperidum 186 Prays citri 189 Ceratitis capitata 191 Heliothrips haemorrhoidalis 194 Lepidosaphes beckii 196 xi

2 Έντομα λοιπών δένδρων 199 Metcalfa pruinosa 201 Amphicerus bimaculatus 206 Homotoma ficus 209 Ceroplastes rusci 211 Choreutis nemorana 215 Curculio nucum 217 Αgonoscena targionii 219 Eurytoma amygdali 222 Anthonomus amygdali 225 Curculio elephas 227 Cydia splendana 228 Έντομα κηπευτικών 231 Tuta absoluta 233 Pieris brassicae 238 Plutella xylostella 241 Liriomyza trifolii 244 Trialeurodes vaporariorum 246 Delia antiqua 249 Delia radicum 251 Chamaepsila rosae 253 Agriotes spp. 254 Agrotis segetum 257 Gryllotalpa gryllotalpa 260 Brevicoryne brassicae 261 Aphis fabae 263 Έντομα χειμερινών σιτηρών 267 Aelia spp. 269 Limothrips cerealium 272 Zabrus tenebrioides 274 Lema melanopus 277 Oscinella frit 280 Chlorops pumilionis 282 Cnephasia pumicana 285 Haplodiplosis marginata 287 Έντομα καλαμποκιού 291 Ostrinia nubilalis 293 Sesamia nonagrioides 299 Diabrotica virgifera 307 Rhopalosiphum maidis 312 Έντομα καπνού 315 Bemisia tabaci 317 Thrips tabaci 322 Έντομα πατάτας 327 Phthorimaea operculella 329 Leptinotarsa decemlineata 334 Έντομα βαμβακιού 341 Helicoverpa armigera 343 Pectinophora gossypiella 350 Spodoptera exigua 354 Spodoptera littoralis 357 Aphis gossypii 360 Lygus spp. 362 Έντομα ζαχαρότευτλων 367 Asproparthenis punctiventris 369 Lixus junci 371 Chaetocnema tibialis 372 Cassida nobilis 375 Scrobipalpa ocellatella 377 Έντομα σπαραγγιού 381 Phorbia platura 383 Parahypopta caestrum 385 Platyparea poeciloptera 387 Crioceris asparagi 391 Crioceris duodecimpunctata 393 Hexomyza simplex 394 Έντομα μηδικής 399 Holotrichapion pisi 401 Gonioctena fornicata 402 Hypera postica 404 xii

3 Έντομα αποθηκευμένων προϊόντων 407 Acanthoscelides obtectus 409 Bruchus pisorum 411 Ahasverus advena 412 Cryptolestes ferrugineus 414 Anobium punctatum 415 Lasioderma serricorne 416 Stegobium paniceum 417 Anthrenus flavipes 418 Anthrenus fasciatus 418 Anthrenus verbasci 420 Attagenus piceus 422 Attagenus pellio 422 Dermestes lardarius 424 Trogoderma granarium 425 Carpophilus hemipterus 428 Carpophilus dimidiatus 429 Niptus hololeucus 430 Ptinus fur 431 Gibbium psylloides 432 Gibbium aequinoctiale 432 Necrobia rufipes 433 Oryzaephilus surinamensis 435 Rhyzopertha dominica 437 Adistemia watsoni 439 Sitophilus granarius 440 Tenebrio molitor 443 Tenebrio obscurus 443 Tribolium confusum 444 Tribolium castaneum 444 Tenebroides mauritanicus 447 Sitotroga cerealella 449 Ephestia cautella 450 Ephestia elutella 451 Ephestia kuehniella 453 Corcyra cephalonica 454 Plodia interpuctella 455 Pyralis farinalis 458 Tineola bisselliella 459 Periplaneta americana460 Blatta orientalis 461 Blatella germanica 463 Supella longipalpa 464 Lepisma saccharina 466 Βιβλιογραφία 481 Ελληνική 483 Ξενόγλωσση 488 Ευρετήριο 511 Ελληνικό 513 Ξενόγλωσσο 515 xiii

4

5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΕΝΤΟΜΑ EΛΙΑΣ

6

7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 - ΕΝΤΟΜΑ ΕΛΙΑΣ Bactrocera oleae (Rossi) (Dacus oleae) DIPTERA: TEPHRITIDAE κν. δάκος της ελιάς Εξωτερική μορφολογία Ενήλικο: Έχει μήκος περίπου 5 mm και χρωματισμό σκούρο έως ανοιχτό καστανό. Ο θώρακας φέρει 3 κατά μήκος σκοτεινές γραμμές και υπόλευκο θυρεό (scutellum) ενώ έχει υπόλευκες ή υποκίτρινες κηλίδες στα πλάγια. Οι πτέρυγες είναι διαφανείς, ιριδίζουσες, με ένα σκοτεινό στίγμα στην άκρη (Εικ. 1). Ο ωοθέτης είναι αιχμηρός και ευδιάκριτος. Αυγό: Πολύ στενόμακρο, λευκό και λεπτότερο στο ένα άκρο. Προνύμφη: Υπόλευκη, μήκους 7-8 mm σε πλήρη ανάπτυξη, με το πρόσθιο μέρος του σώματος στενότερο από το οπίσθιο. Δεν έχει κεφαλική κάψα και στο πρόσθιο μέρος του σώματος είναι σκοτεινόχρωμα μόνο τα στοματικά άγκιστρα (Εικ. 2). Νύμφη: Ελλειψοειδής, καστανή, μήκους 5-6 mm που έχει ως περίβλημα το σκληρυμένο δερμάτιο της αναπτυγμένης προνύμφης (Εικ. 3). Εικ. 1. Ενήλικο θηλυκό του Bactrocera oleae. 3

8 ΕΙΔΙΚΗ ΓΕΩΡΓΙΚΗ ΕΝΤΟΜΟΛΟΓΙΑ Εικ. 2. Προνύμφη και προνυμφική στοά του Bactrocera oleae στο μεσοκάρπιο της ελιάς. Εικ. 3. Νύμφες διαφόρων ηλικιών του Bactrocera oleae. 4

9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 - ΕΝΤΟΜΑ ΕΛΙΑΣ Ξενιστές: Είναι είδος μονοφάγο. Στη φύση το θηλυκό ωοτοκεί ένα ή περισσότερα αυγά εντός των καρπών της ελιάς ανάλογα με την πυκνότητα πληθυσμού του εντόμου και την αφθονία των καρπών της ελιάς. Τόσο η νεαρής ηλικίας όσο και η ανεπτυγμένη προνύμφη αναπτύσσεται μόνο στο μεσοκάρπιο (σάρκα) της ελιάς και της αγριελιάς ενώ στο εργαστήριο οι προνύμφες μπορούν να αναπτυχθούν και σε ορισμένες ποικιλίες τομάτας (Navrozidis and Tzanakakis 2005). Βιολογία-ζημιές: Έχει 3-4 γενεές το έτος στις περισσότερες περιοχές της Ελλάδας. Ανάλογα με την περιοχή, διαχειμάζει ως ενήλικο σε προφυλαγμένες θέσεις ή ως νύμφη στο έδαφος. Σε περιοχές με ήπιο χειμώνα όταν υπάρχει στα δέντρα κατάλληλος καρπός, είναι δυνατόν να συνυπάρχουν στον ελαιώνα όλα τα στάδια του εντόμου, εκτός του αυγού. Η ωοτοκία αρχίζει όταν ο καρπός μαλακώσει και το έντομο μπορεί με τον ωοθέτη του να τον τρυπήσει. Το ενήλικο τοποθετεί ένα αυγό σε κάθε οπή ωοτοκίας και σε περιόδους χωρίς πίεση προσβολής ένα αυγό σε κάθε καρπό. Τα ενήλικα διαφορετικών γενεών ωοτοκούν από τον Ιούνιο έως τον Νοέμβριο. Η προνύμφη δημιουργεί στοά στη σάρκα του καρπού (καταστρέφοντάς τον) και όταν συμπληρώσει την ανάπτυξή της, δημιουργεί οπή εξόδου (Εικ. 4) και νυμφώνεται μέσα στον καρπό όταν ο καρπός είναι πράσινος ενώ όταν ο καρπός είναι μαύρος (ώριμος, λαδωμένος) νυμφώνεται στο έδαφος σε μικρό βάθος. Με ευνοϊκές συνθήκες, ο βιολογικός κύκλος συμπληρώνεται σχεδόν σε ένα μήνα. Ο πληθυσμός του δάκου της ελιάς αυξάνει ιδιαίτερα το φθινόπωρο και μάλιστα όταν ο καιρός είναι τότε υγρός και σχετικά ζεστός. Οι υψηλές θερμοκρασίες και η χαμηλή ατμοσφαιρική υγρασία που επικρατούν κατά τους καλοκαιρινούς μήνες δεν ευνοούν την ανάπτυξη του δάκου της ελιάς. Η προνύμφη έχει ανάγκη της παρουσίας συμβιoτικών βακτηρίων στον πεπτικό της σωλήνα για να μπορέσει να χρησιμοποιήσει τις πρωτεΐνες του μεσοκαρπίου της ελιάς, όταν η ελιά είναι πράσινη. Κατά την ωοτοκία, τα βακτήρια αυτά που βρίσκονται και στο εσωτερικό του ωοθέτη του θηλυκού, επαλείφονται στο αυγό και από εκεί μπαίνουν στον πεπτικό σωλήνα της νεαρής προνύμφης. 5

10 ΕΙΔΙΚΗ ΓΕΩΡΓΙΚΗ ΕΝΤΟΜΟΛΟΓΙΑ Η οπή ωοτοκίας του δάκου, διευκολύνει την εγκατάσταση του μύκητα Sphaeropsis dalmatica (Thümen) (Camarosporium dalmaticum, Macrophoma dalmatica), που προκαλεί την "ξεροβούλα" στις άγουρες και τη "σαποβούλα" στις ώριμες ελιές (Εικ. 5). Στη θέση ωοτοκίας του δάκου ακολουθεί πολλές φορές ωοτοκία του εντόμου Prolasioptera berlesiana (Diptera: Cecidomyiidae) που βοηθάει την εξάπλωση του μύκητα στον ελαιόκαρπο και είναι πιθανόν να τον μεταφέρει εκεί. Ο δάκος είναι ο σοβαρότερος εχθρός της ελιάς στη χώρα μας και σε ορισμένες άλλες παραμεσόγειες χώρες. Έχει μελετηθεί όσο κανένα άλλο έ- ντομο στην Ελλάδα. Ορισμένοι το θεωρούν ως το πιο επιβλαβές στην ελληνική γεωργία έντομο. Το ελληνικό κράτος, από πολλά χρόνια δαπανά αξιόλογα ποσά κάθε χρόνο για την καταπολέμηση του εντόμου αυτού και για έρευνες που έχουν σκοπό τη βελτίωση των μεθόδων καταπολέμησής του. Εικ. 4. Προσβεβλημένος καρπός ελιάς από το δάκο της ελιάς (οπή εξόδου). 6

11 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 - ΕΝΤΟΜΑ ΕΛΙΑΣ Εικ. 5. Προσβολή καρπών ελιάς από το μύκητα Sphaeropsis dalmatica που προκαλεί την "ξεροβούλα" στις άγουρες και τη "σαποβούλα" στις ώριμες ελιές (Φωτ. J. Latinovic). ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ Εφαρμόζεται κυρίως χημική καταπολέμηση αλλά κατά καιρούς δοκιμάσθηκαν και δοκιμάζονται αρκετές μέθοδοι βιολογικής αντιμετώπισης. Η χημική καταπολέμηση γίνεται με δύο μεθόδους: την "προληπτική" και την "θεραπευτική". Τα εντομοκτόνα που χρησιμοποιούνται είναι πυρεθροειδή (alpha-cypermethrin, beta-cyfluthrin, deltamethrin, lambda-cyhalothrin), νεονικοτινοειδή (thiacloprid), οργανοφωσφορικά (dimethoate), φυσικός πύρεθρος (pyrethrins), σπινοσύνες (spinosad) και ο εντομοπαθογόνος μύκητας Beauveria bassiana. Για την εφαρμογή τους πρέπει ο τελευταίος ψεκασμός να εφαρμόζεται τουλάχιστον 20 ή 15 ημέρες πριν από την έναρξη συλλογής του ελαιοκάρπου ανάλογα με το σκεύασμα που θα χρησιμοποιήσουμε. Στον τελευταίο ψεκασμό και για την αποφυγή υπολειμμάτων 7

12 ΕΙΔΙΚΗ ΓΕΩΡΓΙΚΗ ΕΝΤΟΜΟΛΟΓΙΑ β. Θεραπευτική μέθοδος. Με τη μέθοδο αυτή γίνεται πλήρης κάλυψη της κόμης των δέντρων με ψεκαστικό υγρό, με σκοπό να σκοτωθούν όχι μόνο τα ενήλικα αλλά και οι προνύμφες που τυχόν υπάρχουν μέσα στον καρπό. Οι ψεκασμοί γίνονται με ψεκαστήρες μέσου όγκου, σχεδόν μέχρις απορεντομοκτόνων στο λάδι και στις ελιές, χρησιμοποιείται το dimethoate που είναι και υδατοδιαλυτό ώστε μεγάλο μέρος του φεύγει στο ελαιοτριβείο με την υδάτινη φάση, και επίσης διασπάται γρηγορότερα από άλλα λιγότερο υδατοδιαλυτά σκευάσματα. α. Προληπτική μέθοδος. Κατ αυτήν το εντομοκτόνο (συγκέντρωσης 0.3 %) μαζί με το ελκυστικό (συγκέντρωσης 2-3 %) εφαρμόζονται με σκοπό να προσελκύσουν τα θηλυκά και να τα θανατώσουν μετά την κατανάλωση του δολώματος πριν ωοτοκήσουν στον ελαιόκαρπο. Το ελκυστικό είναι υδρολυμένη πρωτεΐνη ή κάποιο άλλο από αρκετά που υπάρχουν στο εμπόριο (π.χ. Success, Dacus Bait, Entomela, κ.ά.). Η διεξαγωγή των δολωματικών ψεκασμών εποπτεύεται από τα Τοπικά Ταμεία Ελαιοπροστασίας που ανήκουν στις Διεύθυνση Αγροτικής Οικονομίας και Κτηνιατρικής των Περιφερειακών Ενοτήτων. Στους δολωματικούς ψεκασμούς με κανονική πυκνότητα δένδρων, ψεκασμός γίνεται μόνο σε ένα τμήμα της κόμης κάθε τρίτου δέντρου, υπό μορφή χοντρών σταγόνων και σε ποσότητα περίπου 300 κ.ε. ανά δέντρο. Για τον καθορισμό του χρόνου διεξαγωγής του δολωματικού ψεκασμού πρέπει να γίνεται παρακολούθηση της πορείας του ενήλικου πληθυσμού με «δακοπαγίδες» τύπου McPhail. Οι παγίδες αυτές περιέχουν υδατικό διάλυμα φωσφορικού ή θειικού αμμωνίου 2% και τοποθετούνται μία ανά 1000 περίπου δέντρα. Παρακολούθηση των συλλήψεων των παγίδων πρέπει να γίνεται ανά 4-5 ημέρες ενώ όταν υπάρχουν 5-20 δάκοι ανά παγίδα τότε εφαρμόζεται ο πρώτος δολωματικός ψεκασμός (μέσα Ιουνίου - αρχές Ιουλίου), ο οποίος θα πρέπει να είναι γενικός και μπορεί να ακολουθήσουν και άλλοι αφού συνεκτιμηθεί και το ποσοστό προσβολής του ελαιοκάρπου. Η εφαρμογή των δολωματικών ψεκασμών για την αντιμετώπιση του δάκου είναι μέθοδος που συνδυάζεται με τις αρχές της ολοκληρωμένης αντιμετώπισης γιατί έχει πολύ μικρές δυσμενείς επιπτώσεις στο περιβάλλον. 8

13 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 - ΕΝΤΟΜΑ ΕΛΙΑΣ ροής του ψεκαστικού υγρού (10-25 λίτρα υγρού για δέντρα μέσης ανάπτυξης) ή, λιγότερο συχνά, με επινώτιους ψεκαστήρες μικρού όγκου και συγκέντρωση εντομοκτόνου 0.3% (1-1.5 λίτρο ανά δέντρο). Ψεκάζαμε όταν το ποσοστό "γόνιμης προσβολής" (αυγά, ζωντανές προνύμφες, νύμφες ή προνυμφικές στοές) φτάσει το 2-5% για τις ελαιοποιήσιμες ή το 2% για τις βρώσιμες ελιές (Μπρούμας 1994). Πρέπει να τηρούνται με σχολαστικότητα τα καθορισμένα ελάχιστα χρονικά όρια μεταξύ τελευταίας επέμβασης και συγκομιδής, ώστε να μην έχει το λάδι ανεπίτρεπτα υπολείμματα εντομοκτόνων, υπολείμματα που ουσιαστικά δεν μειώνονται μέσα στο λάδι με την πάροδο του χρόνου. Η θεραπευτική όμως μέθοδος έχει ως συνέπεια τη θανάτωση πολλών ωφέλιμων εντομοφάγων εντόμων σε μεγαλύτερο βαθμό από ότι η προληπτική μέθοδος, με συνέπεια εξάρσεις πληθυσμών κοκκοειδών και άλλων εχθρών της ελιάς όπως τα Eriophyidae. Όσον αφορά στις βιολογικές μεθόδους η καταπολέμηση του δάκου με εισαγωγή και μαζικές εξαπολύσεις του παρασιτοειδούς Opius concolor Szépligeti (Hymenoptera: Braconidae) δεν έδωσαν ενθαρρυντικά αποτελέσματα και δεν συνεχίστηκαν. Το 1977 δοκιμάσθηκαν μαζικές εξαπολύσεις στειρωμένων με ακτινοβολία δάκων σε συνδυασμό με δύο δολωματικούς ψεκασμούς στην Χαλκιδική και διατήρησαν τον πληθυσμό του δάκου σε χαμηλά επίπεδα (Economopoulos et al. 1977), όμως οι προσπάθειες δεν συνεχίσθηκαν. Εναντίον ενηλίκων και προνυμφών του δάκου δοκιμάσθηκαν επιτυχώς ενδοτοξίνες συγκεκριμένου στελέχους του Bacillus thuringiensis όταν εφαρμόσθηκαν μαζί με υδρολυμένη πρωτεΐνη 3 % (Navrozidis et al. 2000). Από όλες τις βιολογικές μεθόδους αποτελεσματικότερη και πρακτικότερη αποδείχτηκε η μαζική παγίδευση των ενηλίκων, με διάφορους τύπους παγίδων (τροφικών, χρωματικών, φερομονικών, ή συνδυασμούς αυτών), κυρίως σε περιοχές όπου ο πληθυσμός του εντόμου δεν είναι μεγάλος. 9

14 ΕΙΔΙΚΗ ΓΕΩΡΓΙΚΗ ΕΝΤΟΜΟΛΟΓΙΑ Prays oleae (Rossi) (P. oleella) LEPIDOPTERA: YPONOMEUTIDAE κν. πυρηνοτρήτης της ελιάς Εξωτερική μορφολογία Ενήλικο. Έχει μήκος mm και άνοιγμα πτερύγων mm. Ο γενικός χρωματισμός του είναι τεφρός έως τεφρόλευκος ή και ανοιχτοκάστανος. Οι οφθαλμοί είναι σκοτεινοκάστανοι, οι κεραίες μήκους όσο το μισό του σώματος και ο θώρακας τεφρόλευκος, με μία μαύρη κηλίδα στην κορυφή του scutellum. Οι πρόσθιες πτέρυγες είναι τεφρόλευκες έως καστανόλευκες με μεταλλική λάμψη, αργυρόχρωμες ανταύγειες και με διάσπαρτες σκοτεινοκάστανες ως μαύρες γραμμές, κηλίδες και λέπια (Εικ. 5). Οι οπίσθιες πτέρυγες είναι ομοιόμορφα ανοιχτότεφρες χωρίς σκοτεινά σημεία ή κηλίδες. Αυγό: Σε κάτοψη σχεδόν κυκλικό, διαστάσεων περίπου 0.5 x 0.4 mm, λευκό ως ανοιχτοκίτρινο. Συνήθως έχει σχήμα επιπεδόκυρτου φακού. Προνύμφη: Είναι πρασινοκάστανη, πρασινότεφρη ή τεφροπράσινη, με καστανή κεφαλή και προθωρακική πλάκα και τελικό μήκος mm. Σε ορισμένες ηλικίες και συνθήκες (διατροφικές ή περιβαλλοντικές) η προθωρακική πλάκα φέρει δύο σκοτεινές κηλίδες (Εικ. 6). Νύμφη: Είναι καστανή, μήκους 5-6 mm, σε αραιό βομβύκιο, σε προφυλαγμένες συνήθως θέσεις πάνω στο δέντρο ή στο έδαφος. Ξενιστές: Είναι είδος ολιγοφάγο. Προσβάλλει κυρίως την ελιά και αγριελιά, αλλά μπορεί να αναπτυχθεί και σε ορισμένα άλλα Oleaceae, όπως είδη Jasminum, Ligustrum και Phillyrea. Βιολογία-ζημιές: Έχει 3 γενεές ανά έτος. Oι προνύμφες της κάθε γενεάς προσβάλλουν διαφορετικό όργανο του δέντρου δηλαδή άλλες ζουν ως φυλλορυκτικές και φυλλοφάγες, άλλες ως ανθορυκτικές και ανθοφάγες, και τέλος ως καρπορυκτικές και σποροφάγες. Είναι έντομο αυτοδύναμο, καθώς σε κανένα στάδιό του δεν διαπαύει. 10

15 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 - ΕΝΤΟΜΑ ΕΛΙΑΣ Εικ. 6. Ενήλικο και προνύμφη του Prays oleae (Από Mitchell 2009). 11

16 ΕΙΔΙΚΗ ΓΕΩΡΓΙΚΗ ΕΝΤΟΜΟΛΟΓΙΑ Διαχειμάζει ως προνύμφη στην 3 η φυλλόβια ή φυλλοφάγο γενεά. Τα αυγά συνήθως αυτής της γενεάς αποτίθενται στην επάνω επιφάνεια των φύλλων, τον Σεπτέμβριο-Νοέμβριο. Οι ζημίες που προκαλούν οι προνύμφες στα φύλλα είναι τεσσάρων τύπων: Η νεαρή προνύμφη εισέρχεται στο μεσόφυλλο και ορύσσει λεπτή νηματοειδή στοά (Εικ. 7). Στη συνέχεια ορύσσει στοά σχήματος C (Εικ. 7). H προνύμφη όταν γίνει 3 ης ηλικίας εγκαταλείπει τη στοά της και δημιουργεί νέα στοά-βοθρίο (Εικ. 7) διαστάσεων 3-5 x 2-3 mm στο ίδιο ή σε άλλο γειτονικό φύλλο. Τρώει το παρέγχυμα και ωθεί τα αποχωρήματά της έξω από το βοθρίο. Μετά την 3 η έκδυση, η προνύμφη 4 ης ηλικίας εγκαταλείπει τον θάλαμο και ζει στην επιφάνεια του φύλλου κατατρώγοντας την κάτω επιδερμίδα. A B Γ Εικ. 7. Διάφοροι τύποι στοών που δημιουργεί η προνύμφη του Prays oleae ανάλογα με την ηλικία της: (A) νηματοειδής, (Β) σχήματος C και (Γ) βοθρίο. Τον Φεβρουάριο Μάρτιο του επόμενο έτους, η διαχειμάζουσα προνύμφη επαναδραστηριοποιείται, το μήκος της οποίας είναι τότε 4-5 mm. Στο φύλ- 12

17 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 - ΕΝΤΟΜΑ ΕΛΙΑΣ λο, στη θέση διάβρωσης, η προνύμφη υφίσταται την τελευταία της έκδυση και γίνεται 5 ης ηλικίας. Η προνύμφη αυτή είτε μένει στο ίδιο φύλλο τρώγοντας το παρέγχυμα ώσπου να νυμφωθεί στην ίδια θέση είτε νυμφώνεται στις κορυφές των βλαστών ανάμεσα σε φύλλα που συνδέει με μετάξινα νήματα. Παρατηρείται όμως νύμφωση ατόμων της γενεάς αυτής και κάτω από ξερούς φλοιούς του δέντρου ή και στο έδαφος. Τα ενήλικα της γενεάς που διαχείμασε (3 ης ) εμφανίζονται τέλος Μαρτίου έως Μάιο. Ωοτοκούν αυγά και τα τοποθετούν ένα ένα, στα κλειστά άνθη της ελιάς, συνήθως στον κάλυκα ή στη βάση της κλειστής στεφάνης. Τα αυγά εκκολάπτονται μετά από 4-5 ημέρες και οι προνύμφες της 1 ης γενεάς, που είναι γνωστές ως ανθόβιες ή ανθοφάγες, μπαίνουν στο κλειστό άνθος όπου αναπτύσσονται τρώγοντας τους στήμονες, τον ύπερο και τη γύρη. Ώσπου να συμπληρώσει την ανάπτυξή της η κάθε προνύμφη προσβάλλει διαδοχικά συνήθως 3-10 άνθη, που τα συνδέει με νήματα. Ό- ταν συμπληρώσει την ανάπτυξη της νυμφώνεται σε αραιό βομβύκιο στην ανθοταξία, ανάμεσα στα προσβεβλημένα άνθη ή και σε γειτονικές άλλες κατάλληλες θέσεις. Η νύμφωση γίνεται κατά τα τέλη Μαΐου, εποχή άνθησης της ελιάς. Τα ενήλικα της γενεάς αυτής (1 ης ) εμφανίζονται από τα τέλη Μαΐου έως αρχές Ιουλίου. Αυτά ωοτοκούν στους καρπούς κοντά στον ποδίσκο και δημιουργούν την καρπόβια ή καρποφάγο γενεά. Η εκκολαπτόμενη προνύμφη εισέρχεται στον καρπό και στη συνέχεια στον πυρήνα διατρεφόμενη από το ενδοσπέρμιο. Από την προσβολή καταστρέφονται οι ηθμαγγειώδεις δεσμίδες και ο καρπός παραμένει μικρός και μαυρίζει (πιπέρι). Ο καρπός μπορεί να ζημιωθεί από τη στοά της νεαρής προνύμφης και αργότερα, όταν αυτή έχει μήκος 8 mm ή και περισσότερο, οπότε ζαρώνει, μαυρίζει και όταν δεν πέφτει σε κάποιες περιοχές τον ονομάζουν «καλογρί». Κατά τα μέσα Αυγούστου εξέρχεται του πυρήνα και στη συνέχεια του καρπού και νυμφώνεται στο έδαφος. Από την οπή εξόδου της προνύμφης προκαλείται πτώση του καρπού, συνήθως τον Σεπτέμβριο - Οκτώβριο. Τα ενήλικα της 2 ης αυτής γενεάς παρατηρούνται τον Σεπτέμβριο με Νοέμβριο και αποθέτουν τα αυγά της φυλλοφάγου γενεάς. Τα ενήλικα κάποιας γενεάς π.χ. της καρπόβιας είναι δυνατόν να ωοτοκήσουν στα φύλλα όταν δεν υπάρχουν καρποί, οι προνύμφες όμως δεν μπο- 13

18 ΕΙΔΙΚΗ ΓΕΩΡΓΙΚΗ ΕΝΤΟΜΟΛΟΓΙΑ ρούν να αναπτυχθούν και να επιβιώσουν. Έτσι εξηγείται γιατί ορισμένες χρονιές υπάρχουν μειώσεις ή εξάρσεις του πληθυσμού του πυρηνοτρήτη. Οι προσβολές από την ανθόβια γενεά δεν θεωρούνται σημαντική ζημία επειδή και μόνο το 3-5% των ανθέων να μείνει αρκεί για να δώσει μια καλή παραγωγή. Όταν όμως υπάρχει έξαρση πληθυσμού της ανθόβιας γενεάς αναμένεται και έξαρση στην καρπόβια γενεά που προκαλεί και τη σοβαρότερη ζημιά στην ελαιοπαραγωγή. ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ Τοποθετούνται στον ελαιώνα, πριν την έναρξη των πτήσεων της ανθοβίου γενεάς, φερομονικές παγίδες (πτεροειδούς τύπου) (Εικ. 8) που συλλαμβάνουν ενήλικα αρσενικά ώστε να καθορισθεί αφ ενός το μέγεθος και ο χρόνος εμφάνισης του πληθυσμού και αφ ετέρου ο χρόνος επέμβασης (Kavallieratos et al. 2005, Andreadis et al. 2011b). Εικ. 8. Φερομονική παγίδα πτεροειδούς τύπου (Pherocon 1C, Trécé, Adair, OK) για την σύλληψη αρσενικών ατόμων του Prays oleae. 14

19 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 - ΕΝΤΟΜΑ ΕΛΙΑΣ Εφόσον κριθεί αναγκαίο γίνεται ένας ή δύο ψεκασμοί εναντίον των προνυμφών της καρπόβιας γενεάς. Εφαρμόζονται ρυθμιστές ανάπτυξης (diflubenzuron) μια εβδομάδα μετά την έναρξη των πτήσεων των ενηλίκων ενώ στο μέγιστο των πτήσεων εφαρμόζονται οργανοφωσφορικά (dimethoate). Σε περιπτώσεις έξαρσης πληθυσμών γίνονται ένας ή δύο επεμβάσεις στην ανθόβιο γενεά ανάλογα με τις συλλήψεις των φερομονικών παγίδων. Επίσης, χρησιμοποιούνται πυρεθροειδή (beta-cyfluthrin, lambda-cyhalothrin, deltamethrin) ή πυρεθρίνες (pyrethrins). Από τους φυσικούς εχθρούς του σημαντικότεροι είναι τα Ageniaspis fuscicollis Dalman var. praysincola Silvestri, Chelonus eleaphilus Silvestri και Trichogramma sp., τα οποία όμως δεν είναι ικανά να περιορίσουν τον πυρηνοτρήτη σε ανεκτά επίπεδα πληθυσμού. Πολύ καλά αποτελέσματα βιολογικής αντιμετώπισης έδωσαν σκευάσματα τοξινών του Bacillus thuringiensis var. kurstaki, τα οποία δεν θανατώνουν ωφέλιμα έντομα και άλλα ακάρεα και είναι ασφαλέστερα για τον άνθρωπο και το περιβάλλον. Εφαρμόζονται ως επί το πλείστον στην ανθόβια γενεά με μία επέμβαση στην έναρξη της ανθοφορίας και σε πυκνούς πληθυσμούς επαναλαμβάνεται στη λήξη της ανθοφορίας. Saissetia oleae (Olivier) (Lecanium oleae, Coccus oleae) HOMOPTERA: COCCIDAE κν. λεκάνιο της ελιάς ή μαύρη ψώρα της ελιάς Εξωτερική μορφολογία Ενήλικο: Μόνο το θηλυκό εμφανίζεται στην Ελλάδα, το οποίο πολλαπλασιάζεται παρθενογενετικά. Το αρσενικό αναφέρθηκε μόνο στην Β. Αμερική. Το νεαρό είναι αναπαραγωγικά ανώριμο, έχει παραχθεί παρθενογενετικά και είναι γένους θηλυκού. Στα νώτα του εμφανίζει τρεις τρόπιδες, δύο παράλληλες εγκάρσιες και μία μεσαία κατά μήκος, έτσι ώστε να σχηματίζεται ανάγλυφο ένα πλάγιο «Η», το οποίο αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρι- 15

20 ΕΙΔΙΚΗ ΓΕΩΡΓΙΚΗ ΕΝΤΟΜΟΛΟΓΙΑ σμα του συγκεκριμένου εντόμου (Εικ. 9). Τα πόδια του είναι λεπτά και σχετικά κοντά, τα οποία τελικά ατροφούν όταν ακινητοποιείται. Οι διαστάσεις του θηλυκού κατά την ωρίμανσή του είναι 2-5 x 1-4 x mm (Αργυρίου 1963) και το χρώμα του σκοτεινότεφρο ή σκοτεινοκάστανο έως μαύρο. Η ιδιότητά του αυτή σε άλλες χώρες του προσδίδει το χαρακτηρισμό «μαύρο κοκκοειδές». Αυγό: Έχει σχήμα ωοειδές, διαστάσεων x mm. Η εξέλιξη του χρωματισμού του έχει ως εξής: λευκό, πορτοκαλί ή ρόδινο, ανοιχτό κόκκινο ή ιώδες. Το μητρικό σώμα προστατεύει τα ευρισκόμενα ανάμεσα στην κοιλιακή επιφάνεια του σώματος της μητέρας και την φυτική επιφάνεια πολυάριθμα αυγά (2000 περίπου). Η ωοτοκία γίνεται κατά την περίοδο του Μαΐου και συνεχίζεται για ακόμα 2 μήνες περίπου. Η εκκόλαψη των αυγών γίνεται 30 ημέρες μετά την ωοτοκία. Προνύμφη: Οι προνυμφικές ηλικίες είναι τρεις. Στην πρώτη εμφανίζονται δύο μορφές: η νεοεκκολαφθείσα ή έρπουσα και η εγκατεστημένη. Οι διαστάσεις της έρπουσας προνύμφης είναι x mm και φέρει χρωματισμό ανοιχτοκάστανο ωχρό ή κιτρινωπό. Μετά από περιπλάνηση λίγων ωρών ή και ημερών στα φύλλα και στους νεαρούς βλαστούς του ξενιστή, η έρπουσα προνύμφη εισάγει τα στοματικά της μόρια στους φυτικούς ιστούς και εγκαθίσταται στη θέση αυτή αρχίζοντας τη μύζηση των χυμών του φυτού. Το χρώμα της εγκατεστημένης προνύμφης 1 ης ηλικίας μένει περίπου το ίδιο, ενώ το σώμα της εμφανώς μεγαλώνει. To χρώμα της προνύμφης 2 ης ηλικίας είναι ανοιχτοκάστανο ή κιτρινωπό. Κατά την 3 η και τελευταία ηλικία η προνύμφη αποκτά τεφρό χρωματισμό και οι χαρακτηριστικές τρόπιδες γίνονται σαφέστερες. Ξενιστές: Είναι πολυφάγο είδος. Προσβάλλει πάνω από 100 είδη δέντρων, θάμνων αλλά και ποωδών φυτών. Στην Ελλάδα οι ζημιές εντοπίζονται κυρίως σε ελιά και εσπεριδοειδή. 16

21 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 - ΕΝΤΟΜΑ ΕΛΙΑΣ Εικ. 9. Ενήλικο άτομο του Saissetia oleae. Βιολογία-ζημιές: Έχει 2 γενεές ανά έτος. Διαχειμάζει ως προνύμφη 2 ης ή 3 ης ηλικίας και σπανιότερα ως ενήλικο. Η ενηλικίωση του κοκκοειδούς, στην Ελλάδα, γίνεται κυρίως την άνοιξη ή αρχές του θέρους. Ωοτοκεί τον Ιούνιο Ιούλιο και οι νέες προνύμφες αναπτύσσονται κατά το υπόλοιπο του θέρους. Τόσο τα ενήλικα όσο και οι προνύμφες μυζούν το χυμό φύλλων και βλαστών και απεκκρίνουν άφθονα μελιτώδη αποχωρήματα, στα οποία αναπτύσσονται μύκητες της καπνιάς (Εικ. 10). Προσβάλλουν φύλλα, τρυφερούς βλαστούς ή μικρούς κλάδους. Στα φύλλα βρίσκεται πιο συχνά στα νεύρα ή κοντά στα νεύρα. Το λεκάνιο θεωρείται από τα πιο επιβλαβή έντομα για την καλλιέργεια της ελιάς στη χώρα μας, διότι οι πυκνοί πληθυσμοί που αναπτύσσονται στο δέντρο και σε συνδυασμό με την καπνιά, έχουν ως αποτέλεσμα την εμφάνιση αξιόλογης φυλλόπτωσης και την εξασθένιση των δέντρων (Παλούκης 1979). 17

22 ΕΙΔΙΚΗ ΓΕΩΡΓΙΚΗ ΕΝΤΟΜΟΛΟΓΙΑ Εικ. 10. Ανάπτυξη του μύκητα της καπνιάς στα μελιτώδη αποχωρήματα του Saissetia oleae. ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ Η χημική καταπολέμηση του λεκανίου κρίνεται δύσκολη, λόγω της μεγάλης διάρκειας της περιόδου εκκόλαψης. Όταν εκκολάπτονται οι οψιμότερες προνύμφες, οι πρωϊμότερες έχουν ήδη γίνει αναπτυγμένες προνύμφες (τέλος 3 ης ηλικίας). Σε κάθε επέμβαση με εντομοκτόνο σκεύασμα θα θανατωθούν σχεδόν όλες οι προνύμφες 1 ης ηλικίας (αν ο ψεκασμός γίνει προσεκτικά), μεγάλο ποσοστό των 2 ης ηλικίας και μικρότερο των 3 ης ηλικίας. Ο ψεκασμός θα έχει αποτέλεσμα μόνο αν έχουν εκκολαφθεί οι περισσότερες, αν όχι όλες, οι προνύμφες και να έχουν εγκαταλείψει το μητρικό σώμα, γεγονός που παρατηρείται σε πολλές περιοχές κατά τον Αύγουστο. Κυρίως χρησιμοποιείται γαλάκτωμα θερινού ορυκτελαίου (paraffin oil) για το ο- 18