THE GREEK RESISTANCE IN THE AREA OF KALAVRITA AND EGIALIA BETWEEN 1941 AND 1944

Transcript

1 THE GREEK RESISTANCE IN THE AREA OF KALAVRITA AND EGIALIA BETWEEN 1941 AND 1944 PANAGIOTIS STOURAS Dissertation submitted in fulfillment of the requirements for the degree of Magister Artium In Greek In the Faculty of Humanities Of the University of Johannesburg Supervisors: 1. Prof. H. Bambounis 2. Prof. Thekla Sansaridou Hendrickx 3. Prof. B. Hendrickx Johannesburg, April 2012

2 Περιεχόμενα Περιεχόμενα 3 Abstract 7 Πρόλογος 9 Εισαγωγή Ιστορικό πλαίσιο Από τον ελληνο-ιταλικό πόλεμο, στην Κατοχή και την Αντίσταση Η Ελλάδα στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο Οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής στο Αίγιο Οι ιταλικές δυνάμεις κατοχής στο Αίγιο Πανελλήνιες αντιστασιακές οργανώσεις Το πολιτικοκοινωνικό πλαίσιο. Οι πρώτες προσπάθειες αντίστασης ΕΑΜ ΕΛΑΣ ΕΠΟΝ Ε.Α ΕΔΕΣ - ΕΟΕΑ ΕΚΚΑ Η ίδρυση και η δράση των πρώτων αντιστασιακών ομάδων στις επαρχίες Καλαβρύτων και Αιγιαλείας Εαμικές Οργανώσεις α. Το τάγμα Αιγιαλείας β. Το Ανεξάρτητο Τάγμα Καλαβρύτων γ. Η ομάδα του Συνταγματάρχη Βλάση Ανδρικόπουλου δ. Η έλευση των ανταρτών από την Ρούμελη στην Πελοπόννησο ε Η Συνάντηση στη Ρακίτα (4 Ιουλίου 1943). Η οργάνωση του 12ου Συντάγματος στ. Η σύσκεψη στο Νάσια Καλαβρύτων. Η επαφή του 12ου Συντάγματος με την αγγλική αντιπροσωπία Αντιεαμικές Οργανώσεις α. ΕΕΟΕ ομάδα Σεβαστάκη β. Μωρηάς γ. ΕΟΕ ομάδα Δροσόπουλου δ. Σύγκρουση ΕΛΑΣ και ΕΟΕ ε. Το ανταρτοδικείο στα Μελίσσια Ο Αγγλικός παράγοντας Ο αντιστασιακός παράνομος Τύπος Εφημερίδες της Δεξιάς και Κέντρου Παράνομες εφημερίδες της Αριστεράς Τοπικές εφημερίδες επαρχιών Καλαβρύτων και Αιγιαλείας Συγκρούσεις αντάρτικων ομάδων και δυνάμεων κατοχής Ο αφοπλισμός των σταθμών Χωροφυλακής Αρογόζαινα 101 (28 Μαρτίου 1943), Δαφνών (29 Μαρτίου 1943), Αχλαδιά (31 Μαρτίου 1943) Η μάχη στο Πυργάκι (18 Απριλίου 1943) Η συμπλοκή στην Τέμενη Αιγιαλείας (26 Απριλίου 1943) 110 3

3 5.4. Η μάχη στο Κακοχωριό (Δάφνες) (11-12 Μαΐου 1943) Ο αφοπλισμός του σταθμού Χωροφυλακής Μαζεΐκων (31 Μαΐου 1943) Το σαμποτάζ στον οδοντωτό και στα λιγνητορυχεία Καλαβρύτων (1 Ιουνίου 1943) Η μάχη στην Αγία Λαύρα (13 Ιουνίου 1943) Η σύγκρουση στην Κέρτεζη (15 Ιουνίου 1943) Η μάχη στα Φίλια (20 Ιουνίου 1943) Η μάχη στον Χελμό (περιοχή: Ξερόκαμπος) (21 Ιουνίου 1943) Το μπλόκο της Ελίκης (1 Ιουλίου 1943) Η μάχη στη Γουρζούμισσα (Λεόντιο) (14 Ιουλίου 1943) Η μάχη της Κερπινής (16 Οκτωβρίου 1943) Η επιχείρηση «Καλάβρυτα» Οι αιχμάλωτοι Γερμανοί της μάχης της Κερπινής α. Η πορεία των αιχμαλώτων από το πεδίο της μάχης έως τα Μαζέικα β. Οι διαπραγματεύσεις για την τύχη των αιχμαλώτων Οι κινήσεις των γερμανικών δυνάμεων πριν το Ολοκαύτωμα των Καλαβρύτων Η αναδιοργάνωση των αντάρτικων ομάδων πριν το Ολοκαύτωμα των Καλαβρύτων Η τύχη εκτέλεση των Γερμανών αιχμαλώτων Η πορεία του γερμανικού στρατού προς το πλάτωμα Μαγέρου και η ανεύρεση των πτωμάτων των Γερμανών αιχμαλώτων Η κυκλωτική κίνηση των γερμανικών δυνάμεων προς τα Καλάβρυτα (4/12/ /12/1943) α. Οι γερμανικές δυνάμεις από την Πάτρα β. Οι γερμανικές δυνάμεις από το Αίγιο β.i. Η σφαγή στους Ρωγούς (8/12/1943) β.ii. Η σφαγή στην Κερπινή (8/12/1943) β.iii. Η σφαγή στο Μέγα Σπήλαιο Η σφαγή στην Άνω και Κάτω Ζαχλωρού (8/12/1943) Καλάβρυτα (9/12/ /12/1943) Καλάβρυτα Δευτέρα 13 Δεκεμβρίου Συμπεράσματα 203 Παράρτημα Βιογραφίες προσώπων Έγγραφα Φωτογραφίες Χάρτες Εικόνες. 218 Πηγές - Βιβλιογραφία Πηγές Αδημοσίευτες Πηγές Τύπος Συνεντεύξεις Βιβλιογραφία Μονογραφίες α. Γενικές 292 4

4 2.1.β. Ειδικές Συλλογικά Έργα 300 5

5 6

6 Abstract The aim of the present essay is the study of the Resistance which took place in the area of Kalavrita and Egialia between and how it is related to the Resistance in the rest of Greece, using everyday people s memories. More specifically, we are going to find the impact of the geomorphology of the area on the development of the Resistance and the importance of the local history and traditions on the development of the patriotic feeling of the area s citizens. Moreover, we are going to study the factors which led to the creation and development of Resistance, the impact of the Communist party and ideas and of other factors, and the role of the allies diplomacy. Although many books and essays have been written about that period of time, the history of Greek Resistance is not complete yet, as they used to emphasise the patriotic aspect, minimizing the importance of the Resistance in social aspects, and the impact on the lives of everyday people. Moreover, most of the local history talks about the facts in the town of Kalavrita, and less is known about the Resistance in the rest of Achaia. However, there are still unexploited sources, like interviews, diaries and photos. Their study will result in a more complete understanding of the local history and also in the preservation of these important memories of the people who were alive at that time. For this study, the quality methods of interviews and field study will be used. Qualitative analysis will be used to extract similarities and differences with other studies, so as to generate new evidence for the local history. This essay will contain 3 major parts. In the 1 st part, we are going to discuss what was happening in Greece just before the beginning of the 2 nd World War. More specifically, we will speak about the position of the Greek expedition from the day of capitulation (April 1943), till the organisation of the Resistance towards the German and Italian expeditions. Then we are going to find out what was going on in the same period in the regions of Kalavrita and Egialia (summer 1943) during the first years of the war. Moreover, we are going to explore the everyday life of the Greek people, how the Greek society 7

7 changed due to German and Italian army and the more or less important facts which helped in the organisation of the local Resistance, as these facts were presented in the local newspapers. In the first part, we are going to speak extensively about the birth of the Greek Resistance. We will also speak about the resisting organised teams, armed or not, in the local area and in the whole of Greece which were related to the Resistance. More specifically, we are going to speak about the people who took part in these teams, the way they were organised and the relations they had with each other and similar European teams. Also, we are going to find out the relations with the political parties, so as to discover the political ideas of these teams. Moreover, we will talk about the legal and illegal mass media of the time, the way they were organised and their importance in the development of Resistance, through the newspapers and the testimonies of the people who lived of that time. In the second part, we will speak about the conflicts between the local teams and the German and Italian army. Moreover we will speak about the importance of the English allies and the Greek people who were fighting for their country and their freedom. We will talk especially about the conflict between the 2 major teams in the area, a conflict which predicted the civil war in Greece. In the 3 rd part, we will study the Holocaust of Kalavrita, in a more subjective way. After that we will analyse the facts before the Holocaust, we will try to explain the reasons of the German revenge and we will study the reaction of the local teams, Greek government and the rest of the world. In addition, we will try to find out the historical truth about the exact number of dead people of the Holocaust in Kalavrita, through the study of historical sources. Not only Greek and other references will be used, but also interviews of the last people who have lived the facts and were rescued. Also information from the local newspaper of that time will be used. Finally, the recollections of the commander-wing D. Michos, captain of the local teams, will be a very important source of information. 8

8 Πρόλογος Δεν είναι πολύ εύκολο, ούτε αποφασίζει κανείς ελαφρά τη καρδία να προσεγγίσει την ιστορία ενός τόσο βίαιου και διαμφισβητούμενου θέματος όπως η Κατοχή ( ). Δεν έζησα τα γεγονότα, οι μνήμες των ανθρώπων που τα έζησαν λιγοστεύουν με τα χρόνια και ως εκ τούτου ήταν δύσκολο να τα περιγράψω και πολύ περισσότερο να τα σχολιάσω. Να ασχοληθώ δηλαδή με την πολιτική, τα κόμματα, τις στρατηγικές, τα παρασκήνια της υψηλής πολιτικής κ.τ.λ. Όταν όμως έπεσαν στα χέρια μου τα απομνημονεύματα του αρχηγού των α- νταρτών στην Αιγιάλεια και τα Καλάβρυτα, του αντισμήναρχου Δημητρίου Μίχου, τα γνωστά «τετράδια», με οδήγησαν σε ένα βαθύτερο προβληματισμό σχετικά με τη φύση της κατοχικής περιόδου, επηρέασαν βαθύτατα τη διανοητική μου πορεία αναφορικά με το ιστορικό γίγνεσθαι της περιοχής και αισθάνθηκα την ανάγκη να εμβαθύνω την ανάλυσή των τετραδίων σε επίπεδο επιτόπιας έρευνας. Εν τω μεταξύ, η γνωριμία μου με τον κ. Περικλή Ροδάκη, λογοτέχνη και ι- στορικό, ο οποίος έζησε τα γεγονότα εκ των έσω και οι πολύωρες συζητήσεις μαζί του περί του θέματος της Αντίστασης στην περιοχή, κέντρισαν το ενδιαφέρον μου για την ενασχόλησή μου με τα γεγονότα και τις εξελίξεις της περιόδου αυτής, αλλά και της συγκεκριμένης περιοχής ιδιαιτέρως. Βέβαια ο κ. Ροδάκης με έφερε σε επαφή και με άλλους πρωταγωνιστές των γεγονότων της Αντίστασης και αυτό με ενθάρρυνε να συνεχίσω την επιτόπια έρευνα, ώστε να διασταυρώσω τις πληροφορίες και να συγκεντρώσω μαρτυρίες και ντοκουμέντα που θα μου χρησίμευαν να τεκμηριώσω την εργασία μου. Προσπάθησα να μην αγνοήσω έναν κόσμο από εμπειρίες, που κέντρο του ήταν κάποιες πολύ πιο τετριμμένες αλλά όχι λιγότερο σπουδαίες έννοιες έλλειψη τροφίμων και ακρίβεια, καθημερινοί φόβοι και πάθη και που ο κόσμος αυτός αποτέλεσε το έδαφος από το οποίο ξεφύτρωσε η πολιτική της κατοχικής περιόδου. Βέβαια στην εκπόνηση μιας τέτοιου είδους εργασίας, αντιμετώπισα σειρά δυσκολιών. Το να προσεγγίσεις αυτούς τους ανθρώπους που πάνω τους και μέσα τους κουβαλούν τις εμπειρίες αυτής της εποχής, δεν είναι εύκολη υπόθεση. Αρκετοί λόγω του βάρους της ηλικίας τους ή της βεβαρημένης υγείας τους, δεν μπορούσαν να εκφράσουν τις αναμνήσεις τους. Πολλοί «υποψιασμένοι» δεν ήθελαν να ανταποκριθούν στο κάλεσμα και να γυρίσουν πίσω το χρόνο και τη μνήμη τους, ίσως επειδή η κατο- 9

9 χική περίοδος είναι μια αρκετά κοινωνικά, εθνικά και πολιτικά διαμφισβητούμενη εποχή. Δεν έλειψαν και εκείνοι οι οποίοι αρνήθηκαν να συνεισφέρουν τις ζώσες μνήμες και τις εμπειρίες τους φοβούμενοι τον πολιτικό στιγματισμό που χαρακτηρίζει κυρίως την μεταπολεμική μετεμφυλιακή Ελλάδα. Τέλος επειδή ο χρόνος είναι αδυσώπητος, οι περισσότεροι από τους πρωταγωνιστές της περιόδου δεν υπάρχουν στη ζωή (έχουν παρέλθει ήδη 70 περίπου χρόνια από τα γεγονότα) και έτσι χάθηκε οι ευκαιρίες που με τις συνεντεύξεις τους ή τις μαρτυρίες τους θα μπορούσαν να εμπλουτίσουν την εργασία μου και να αποκαταστήσουν την ιστορική αλήθεια. Οφείλω να αναφέρω ότι οι ρίζες της καταγωγής μου ανάγονται στην επαρχία Καλαβρύτων. Προσπάθησα όμως κατά το δυνατόν να απαλλαγώ από συναισθηματισμούς και πολιτικοϊδεολογικές επιρροές. Έχοντας υπόψη την ιστορική ευθύνη που βαραίνει τον νέο ιστορικό, αποπειράθηκα να προσεγγίσω με προσοχή το πλούσιο πρωτογενές υλικό και αφού το μελέτησα σε βάθος, το σύγκρινα και το ανάλυσα, θα προσπαθήσω να εκθέσω και την αντικειμενική ιστορική αλήθεια. Από τη συχνή επαφή μου με άτομα της νέας γενιάς κατανόησα ότι πολλοί νέοι επιθυμούν να ενημερωθούν, να πληροφορηθούν και να μάθουν την αλήθεια για τα τραγικά γεγονότα της Κατοχής, αλλά και για το μεγαλείο του αγώνα του ελληνικού λαού, την Αντίσταση. Οφείλουμε να τους δώσουμε το ελπιδοφόρο μήνυμα της Αντίστασης, ώστε να τους γίνει ψυχικό βίωμα, χωρίς προκαταλήψεις, μισαλλοδοξίες και κομματικά πάθη. Είναι γνωστό πως μερικά πολιτικά κόμματα προσπάθησαν μέσα από την στρατευμένη ιστοριογραφία τους, να οικειοποιηθούν τον αγώνα του απλού λαού. Μέσα όμως από την μελέτη εκτεταμένης βιβλιογραφίας και ιστορικών πηγών (συνεντεύξεις, προφορικές μαρτυρίες, βιογραφίες, φωτογραφίες, εφημερίδες εποχής, αλληλογραφία αγωνιστών κ.α.), φτάνω στο σημείο να συμπεράνω πως κανένα πολιτικό κόμμα ή καμιά κοινωνική τάξη δεν μπορεί να μονοπωλήσει τον αγώνα εκείνο, που η μεγάλη τιμή της διεξαγωγής του ανήκει στον ελληνικό λαό. Με αυτές τις σκέψεις και ολοκληρώνοντας τον πρόλογο της εργασίας μου, θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους εκείνους που με οποιοδήποτε τρόπο με βοήθησαν να προσεγγίσω και να μελετήσω τα γεγονότα της εποχής. Καταρχάς οφείλω ευγνωμοσύνη στον καθηγητή prof. B. Hendrickx, καθηγητή του τμήματος Ελληνικών και Λατινικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Johannesburg, ο οποίος με κατηύθυνε καθόλη τη διάρκεια της έρευνας και συγγραφής της παρούσης εργασίας μου και με βοήθησε να ξεπεράσω όλες τις μεθοδολογικές δυσκολίες. Ιδιαίτερη μνεία, οφείλω στον κ. 10

10 Αθανάσιο Θ. Φωτόπουλο, Επίκουρο Καθηγητή Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Πατρών, ο οποίος πρώτος με ενθάρρυνε να ασχοληθώ με την εργασία αυτή και μου στάθηκε αρωγός σε κάθε δύσκολη στιγμή της ερευνητικής μου προσπάθειας. Ευχαριστίες οφείλω και στον κ. Περικλή Ροδάκη, λογοτέχνη και ιστορικό, α- γωνιστή της Αντίστασης, που μου εμπιστεύτηκε πολύτιμο αρχειακό υλικό και με βοήθησε να προχωρήσω στο συχνά ολισθηρό έδαφος της εποχής αλλά και της περιοχής. Πολύτιμη ήταν και η συμβολή της κα. Γιώτας Κολλιοπούλου Κωνσταντοπούλου, προέδρου της Ενώσεως Καλαβρυτινών Πάτρας και Αντιπροέδρου του Μουσείου Καλαβρυτινού ολοκαυτώματος, η οποία με το ειλικρινές της ενδιαφέρον με υποστήριξε και με έφερε σε επαφή με την τοπική «ζώσα μνήμη». Ευχαριστίες ακόμη θέλω να εκφράσω και στον κ. Ανδρουτσόπουλο Βασίλη, κάτοικο Αιγίου, ο οποίος μου εμπιστεύτηκε εμπειρίες ζωής στην συνέντευξη του, που θα παραθέσω στη συνέχεια. Θα ήταν παράλειψή μου, εάν δεν ευχαριστούσα εκ βαθέως καρδίας την οικογένεια του ομογενή λογοτέχνη ερευνητή Θεμιστοκή Ροδάκη για την ουσιαστική βοήθεια που μου προσέφερε. Τέλος, ουσιαστική είναι και η συμβολή όλων εκείνων των απλών ανθρώπων των επαρχιών Καλαβρύτων και Αιγιαλείας, όχι μόνο ως προς το αντικείμενο της έρευνας, αλλά και στο ανθρώπινο επίπεδο. Τους ανήκει βαθιά ευγνωμοσύνη και σεβασμός. 11

11 12

12 Εισαγωγή Ό,τι γνωρίζαμε ως σήμερα για την περίοδο της δεκαετίας του 1940, αφορά κυρίως στις εξελίξεις στο επίπεδο κορυφής: διπλωματικά παρασκήνια, ο ρόλος των ξένων δυνάμεων, κεντρικές αποφάσεις αντιστασιακών οργανώσεων, διεργασίες στην ηγεσία πολιτικών κομμάτων. Φαίνεται όμως ότι ωρίμασαν πια οι συνθήκες για μια νέα προσέγγιση στην ιστοριογραφία των γεγονότων. Μετά την μεταπολίτευση, όταν η Αντίσταση έπαψε να είναι προγραμμένη, ήρθε στο φως της δημοσιότητας μια καινούρια συγκομιδή πρωτογενούς υλικού, με την μορφή κυρίως απομνημονευμάτων. Όμως μεγάλο μέρος του υλικού αυτού και πάλι αφορά το επίπεδο της «υψηλής πολιτικής» τονίζοντας μονόπλευρα ίσως την εθνική πατριωτική πλευρά της Αντίστασης, παραγνωρίζοντας της κοινωνικές και διχαστικές πτυχές της. Έτσι η ιστορία της Αντίστασης εξακολουθεί να παρουσιάζει κενά, ιδίως ως προς τις επιπτώσεις των ιστορικών εξελίξεων στη ζωή και στις απόψεις των απλών ανθρώπων. Τα κενά αυτά, ο ι- στορικός προσπαθεί να τα καλύψει θέτοντας ερωτήματα σαν άξονες για την συγκέντρωση και την αξιοποίηση του υλικού του: α) Τι ρόλο έπαιξε ο γεωμορφολογικός παράγοντας στην γέννηση, ανάπτυξη και έκβαση της Αντίστασης στην περιοχή. β) Ο ρόλος της τοπικής ηρωικής ιστορίας και παράδοσης στην διαμόρφωση του πατριωτικού και αντιστασιακού φρονήματος των κατοίκων της επαρχίας. γ) Ποιοι οι παράγοντες που έπαιξαν ρόλο στην ίδρυση, την εξέλιξη και την έκβαση της Αντίστασης. Ήσαν καθαρά εθνικοί (απελευθέρωση της χώρας από τον κατακτητή) ή ήσαν και πολιτικοί (επικράτηση μιας συγκεκριμένης ιδεολογίας). δ) Η αριθμητική έκφραση των οργανώσεων και ο ρόλος των προσώπων, υποκειμένων. ε) Τι ρόλο έπαιξαν στην εξέλιξη του αγώνα οι κρίσιμοι αστάθμητοι παράγοντες και ο ρόλος των ευκαιριών. στ) Ποιος ο ρόλος των Άγγλων; Πόσο καθοριστικός υπήρξε στην εξέλιξη των γεγονότων; Ποιος ο ρόλος του ΚΚΕ και γενικότερα των κομμουνιστικών ιδεολογιών στην εξέλιξη των γεγονότων. ζ) Ποιος ο ρόλος της συμμαχικής στρατηγικής διπλωματίας, του διεθνούς πλαισίου. 13

13 η) Ποιος ο ρόλος των σχέσεων: μεταξύ των οργανώσεων μεταξύ οργανώσεων και κατακτητών μεταξύ οργανώσεων και Άγγλων μεταξύ οργανώσεων και λαού. Τα παραπάνω ερωτήματα, δεν είναι δυνατόν να απαντηθούν με τα μέσα της παραδοσιακής ιστοριογραφίας. Είναι αναγκαίο λοιπόν να προσφύγουμε στην επιτόπια έρευνα, στην προφορική ιστορία, σε πρωτογενείς πηγές και απομνημονεύματα, διότι μέσα από την εξωτερίκευση της μνήμης του αυτόπτη και άμεσου μάρτυρα, εξιστορώντας την καθημερινότητα του απλού ανθρώπου, φωτίστηκαν περιστατικά και γεγονότα που παρέμεναν στη σκιά. Πολλές φορές μέσα από την αλυσίδα των διαφορετικών αφηγήσεων ενδεχομένως βρεθούμε μπροστά σε πράξεις ηρωικές μεν αλλά και ακραίες, πατριωτικές αλλά και βίαιες. Βέβαια, δεν αρκεί μόνο αυτό για την απάντηση των ερωτημάτων μας. Εδώ θα παίξει τον ρόλο της η Μικροϊστορία (micro-storia) που πρωταρχικός της σκοπός είναι «να ανοίξει την Ιστορία σε εκείνους τους ανθρώπους που με τις άλλες μεθόδους θα έμεναν απ έξω» και «να φωτίσει την ιστορική αιτιότητα στο επίπεδο των μικρών ο- μάδων, όπου λαμβάνει χώρα και το μεγαλύτερο κομμάτι της ζωής» 1. Πρόκειται για μια μορφή κοινωνικής ιστορίας «από τα κάτω» που χρησιμοποιεί τεχνικές που προσιδιάζουν στην προσέγγιση της υψηλής κουλτούρας και της διανοητικής ιστορίας και όχι τις ποσοτικές τεχνικές της δημογραφίας και της κοινωνιολογίας. Ειδικότερα ενδιαφέρεται για την αναγωγή στο συνολικό, στο επίπεδο των δομών, δια μέσου της συστηματικής προσέγγισης του μεμονωμένου. Στο πλαίσιο της μικροϊστορίας οι πηγές αντιμετωπίζονται όχι ως «τεκμήρια», αλλά ως ενδείξεις, ως στοιχεία συμβολικών κωδίκων που αποδεσμεύουν τη σημασία και επιδέχονται ερμηνεία. Δηλαδή με απλά λόγια πολλοί άνθρωποι που έχουν ζήσει το ίδιο γεγονός ή την ίδια εποχή, παρουσιάζει ο καθένας την δική του ιστορία, το δικό του βίωμα και έτσι σαν σε πάζλ στήνεται η Ι- στορία. Έτσι, η μικροϊστορία, γίνεται αποκρυπτογράφος μιας αθέατης πραγματικότητας: μιας κοινωνικής, ανθρωπολογικής, και έτσι μιας πιο πλατιάς ιστορικής πραγματικότητας. Με τα «παραδείγματά» της, που δεν είναι «παραδείγματα» εξαιρετικών στιγμών ή μέσων όρων, αλλά τώρα ανασυρμένα από το βάθος: τις γωνίες, τα μεταίχμια, τις παρυφές της ιστορίας, στα οποία έχει θέση και η όποια σύγκρουση ή απόκλισή τους από την κανονική ροή των καταστάσεων και απ τις συμπεριφορές της πλειο- 1 Edward Muir, «Introduction: Observing Trifles», στο Muir Ruggiero (επιμ.), Microhistory and the Lost Peoples of Europe, σ. xxi. 14

14 νότητας, προκειμένου να αποδοθεί πληρέστερα το στίγμα της παθολογίας ή του παραλογισμού μιας εποχής. Επομένως η μικροϊστορία εμφανίζεται όχι ως άρνηση μιας ιστορίας ευρύτερων κοινωνικών πλαισίων, αλλά ως συμπλήρωμά της. Η παράθεση αντιφατικών εμπειριών και ερμηνειών του ίδιου γεγονότος εμπλουτίζει τη γνώση μιας περιόδου και τονίζει ταυτόχρονα το ρόλο του ατόμου στο κοινωνικό γίγνεσθαι. Από την άλλη πλευρά η ομοιότητα των βιωμάτων ατόμων ποικίλης κοινωνικής και πολιτικής καταγωγής, αναδεικνύει τη συλλογικότητα των εμπειριών και τον ρόλο της εντοπιότητας ως ρυθμιστικής αρχής των κοινωνικών σχέσεων. Έτσι λοιπόν η προσωπική και συλλογική έκφραση και μνήμη, στα πλαίσια της μικροϊστορικής θεώρησης των γεγονότων, βρίσκονται σε συνεχή διάλογο. Επομένως σε αυτή την περίπτωση ο ιστορικός περιορίζεται στο ρόλο του διευθυντή ορχήστρας, καθώς επιβάλλεται να συγκεντρώσει όλες τις «ατομικές φωνές» των αφανών πρωταγωνιστών, να τις συντονίσει και τέλος να λάβει υπόψη του και τη συλλογική μνήμη των κατοίκων ολόκληρης της περιοχής. Με την εργασία αυτή γίνεται η προσπάθεια να ακουστούν οι εμπειρίες των κατοίκων δυο επαρχιών του νομού Αχαΐας στη βόρεια Πελοπόννησο. Είναι η ημιορεινή Αιγιάλεια και η ορεινή επαρχία Καλαβρύτων. Συγκεκριμένα θα ακουστούν τα βιώματα και οι παραστατικές αφηγήσεις κατοίκων της περιοχής από την πολυτάραχη δεκαετία του 1940, μιας αμφιλεγόμενης δεκαετίας που ύψωσε ηρωισμούς, αλλά καταβαράθρωσε ανθρώπινες προσωπικότητες. Οι άνθρωποι της περιοχής ανεξάρτητα από κοινωνική ή πολιτική «καταγωγή», αριστεροί ή δεξιοί, φιλελεύθεροι ή τοπικά στελέχη, απλά μέλη οργανώσεων, άνδρες, γυναίκες, αγρότες, κτηνοτρόφοι, ιερωμένοι, περιγράφουν τα γεγονότα με τη δική τους γλώσσα, τη δική τους ματιά, έτσι όπως τα έζησαν και όπως τους σημάδεψαν και τους διαμόρφωσαν την ατομική και τη συλλογική τους μνήμη. Αφού αναλύσαμε τα μεθοδολογικά εργαλεία και τις κατευθύνσεις, αξίζει να αναφερθούμε στους σκοπούς στόχους της εργασίας. Ο κύριος στόχος της εργασίας αυτής είναι να απεικονίσει το κλίμα της εποχής μέσα από τις προσωπικές και συλλογικές εμπειρίες του λαού. Να φωτίσει περιστατικά της τοπικής ιστορίας της εποχής που επηρέασαν τις διχαστικές τάσεις στις μικρές κοινωνίες της υπαίθρου. Επίσης ο- φείλουμε να παραθέσουμε την διάσωση πρωτογενών πηγών (ιδίως μαρτυριών) και αφού αντλήσουμε πληροφορίες από τη δευτερεύουσα βιβλιογραφία, να διαπιστώσουμε αν επαληθεύονται οι αιτιάσεις των διαφόρων μελετητών. Η μέχρι σήμερα ιστορική έρευνα έχει περιοριστεί κυρίως στην Επιχείρηση Καλάβρυτα με συνέπεια να μην υ- 15

15 πάρχει μια ολοκληρωμένη εικόνα για την Αντίσταση στην ευρύτερη περιοχή της Βόρειας Αχαΐας. Σκοπός της εργασίας είναι να δώσουμε όσο αυτό είναι εφικτό μια ολοκληρωμένη εικόνα για την περίοδο και την περιοχή αυτή, αποφεύγοντας την παράθεση αποσπασματικών γεγονότων και καταστάσεων. Αναμφισβήτητα πολλοί ιστορικοί και άλλοι τοπικοί κυρίως ερευνητές, έχουν προσεγγίσει τις τοπικές εξελίξεις αλλά παρατηρήθηκε ότι επικρατεί ιδεολογικός και πολιτικός διαχωρισμός ιδεολογική και πολιτική χρήση της ιστορίας. Τα πολιτικά κόμματα φρόντισαν να ερμηνεύσουν με τον τρόπο τους τις εξελίξεις και να καταστήσουν την άποψή τους κυρίαρχη, με συνέπεια η δεκαετία του 1940 αποτέλεσε διακύβευμα για όλη την περίοδο μέχρι σήμερα. Σκοπός μας είναι να πρυτανεύσει η αντικειμενικότητα της ιστορίας πέρα από κομματικά πάθη και συμφέροντα. Από την άλλη, ναι μεν έχουν γραφεί ιστορικά συγγράμματα για την ιστορία της περιόδου, αλλά εντούτοις υπάρχουν και ανεκμετάλλευτες μελέτες, που οι νεώτεροι ιστορικοί οφείλουμε να τις αξιοποιήσουμε. Τετράδια απομνημονευμάτων, συνεντεύξεις, παράνομος Τύπος, φωτογραφίες και αλληλογραφία από τα τοπικά αρχεία μελετήθηκαν, με σκοπό αφενός μια ολοκληρωμένη και ολόπλευρη προσέγγιση στην τοπική ιστορία της περιόδου και αφετέρου να μην χαθούν οι αφηγήσεις τεκμήρια και οι μνήμες των ανθρώπων που πρωταγωνίστησαν. Πέρα από αυτά, θα προσπαθήσουμε να σκιαγραφήσουμε τη διαφορετική πορεία της τοπικής Αντίστασης σε σχέση με την γενική πανελλήνια, να ανακαλύψουμε τυχόν ομοιότητες, να εντοπίσουμε τον βαθμό επηρεασμού της μικροϊστορίας από τη μακροϊστορία και το αντίστροφο, έχοντας υπόψη πως το τοπικό πλαίσιο επηρεάζει την εξέλιξη του γενικότερου πλαισίου. Σκοπός τέλος της εργασίας είναι να εξαχθούν συμπεράσματα ευρύτερης σημασίας, που αφορούν την αξία της τοπικής αντίστασης σε σχέση με την πανελλήνια και πανευρωπαϊκή αντίσταση, καθώς και με την έκβαση του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Αναφορικά με την δομή της εργασίας, αυτή χωρίζεται σε έξι κεφάλαια και το καθένα αποτελείται από υποενότητες που μέσω αυτών θα προσπαθήσουμε να διαφωτίσουμε την ιδιαιτέρως περίπλοκη κατοχική περίοδο. Βασικό συνεκτικό στοιχείο της δομής της έρευνας αυτής, αποτελεί η συνεχής προσπάθεια σύγκρισης του γενικού με το ειδικό, της κατάστασης που επικρατεί σε ολόκληρη την Ευρώπη με αυτή που επικρατεί στην Ελλάδα και σε δεύτερο στάδιο, αυτής που επικρατεί στην Ελλάδα με αυτή που επικρατεί στην επαρχία Αιγιαλείας και Καλαβρύτων. 16

16 Καταρχάς, στο πρώτο κεφάλαιο της εργασίας, θα επιχειρήσουμε να σκιαγραφήσουμε το ιστορικό πλαίσιο πριν από την εμφάνιση της οργανωμένης αντιστασιακής κίνησης στην περιοχή. Θα αναφερθούμε στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και στην συμμετοχή της Ελλάδος σε αυτόν και γενικότερα θα μελετήσουμε την περίπτωση της Ελλάδας και της συμμετοχής της στον πόλεμο. Στο τέλος του κεφαλαίου αυτού, θα αναφερθούμε στην εμφάνιση των ιταλικών και των γερμανικών στρατευμάτων στην ευρύτερη περιοχή της μελέτης μας και ιδιαίτερα στην πόλη του Αιγίου. Στο δεύτερο κεφάλαιο, θα ασχοληθούμε με την γέννηση και την οργάνωση της αντιστασιακής κίνησης σε πανελλήνιο επίπεδο. Θα εισχωρήσουμε στις κοινωνικο πολιτικές συνθήκες της εποχής και θα εστιάσουμε στις βασικές αντιστασιακές ομάδες πανελλήνιας εμβέλειας (ΕΛΑΣ, ΕΔΕΣ, ΕΚΚΑ). Το τρίτο κεφάλαιο, ασχολείται με την μελέτη των τοπικών αντιστασιακών οργανώσεων που έδρασαν στην ευρύτερη περιοχή της επαρχίας Καλαβρύτων και Αιγιαλείας. Οι συγκεκριμένες αντιστασιακές ομάδες διαφοροποιούνται αναλόγως με τα πολιτικά τους ερείσματα και με τις σχέσεις τους με τις πανελλήνιες αντισταστιακές οργανώσεις. Τοιουτοτρόπως, το κεφάλαιο χωρίζεται σε τρεις μεγάλες υποκατηγορίες, τις εαμικές οργανώσεις (τάγμα Αιγιαλείας, τάγμα Καλαβρύτων, ομάδα Βλάση Ανδρικόπουλου), τις αντιεαμικές ομάδες (ΕΕΟΕ, Μωρηάς, ΕΟΕ) και τον αγγλικό παράγοντα στην περιοχή (ρίψεις αγγλικών εφοδίων και έλευση αγγλικών αποστολών στρατιωτικών, διπλωματικών και μυστικών αποστολών στα εδάφη της επαρχίας). Μέσα σε αυτό το κεφάλαιο θα ασχοληθούμε ακόμα και με τις αντάρτικες συνελεύσεις που πραγματοποιήθηκαν με θέματα την οργάνωση και την διοίκηση του αντιστασιακού αγώνα και με την επιρροή των αγγλικών αποστολών. Τέλος θα προσπαθήσουμε να διαφωτίσουμε και να ξεκαθαρίσουμε δύο γεγονότα που ίσως αποτελούν την απαρχή και τα πρώτα σπέρματα του Εμφυλίου στην περιοχή, την σύγκρουση των ομάδων ΕΛΑΣ και ΕΟΕ και το ανταρτοδικείο στο χωριό Μελίσσια και την εκτέλεση των Ελλήνων αξιωματικών της ΕΟΕ από τους αντάρτες του ΕΛΑΣ. Λόγω της ιδιαίτερης συνεισφοράς του Τύπου τόσο στην οργάνωση του αντιστασιακού αγώνα, όσο και στην διάδοση του αντιστασιακού μηνύματος στην ευρύτερη περιοχή, αφιερώσαμε το τέταρτο κεφάλαιο της εργασίας στον αντιστασιακό Τύπο. Καταρχάς διαχωρίσαμε τις εφημερίδες που κυκλοφορούσαν στην περιοχή, σε εφημερίδες της Αριστεράς και της Δεξιάς και εν συνεχεία ασχοληθήκαμε με τον παράνομο Τύπο της εποχής (κυρίως Τύπος που κυκλοφορούσε στα βουνά από αντιστασιακούς). 17

17 Στο πέμπτο κεφάλαιο θα ασχοληθούμε με τις συγκρούσεις, συμπλοκές και μάχες που διενεργήθησαν στα εδάφη της επαρχίας, μεταξύ των τοπικών αντιστασιακών ομάδων της επαρχίας Καλαβρύτων και Αιγιαλείας και των κατοχικών δυνάμεων (ιταλικών και γερμανικών) στο διάστημα από τον Μάρτιο του 1943 έως και τον Ο- κτώβριο του ιδίου έτους. Η αφήγηση των συγκρούσεων θα εμπλουτιστεί με πρωτοπρόσωπες αφηγήσεις των πρωταγωνιστών και θα προσπαθήσουμε για πρώτη φορά να απαριθμήσουμε όλες τις συγκρούσεις όσο ασήμαντες και να είναι. Ιδιαίτερη μνεία στην παρούσα έρευνα γίνεται στην «Επιχείρηση Καλάβρυτα». Στο τελευταίο κεφάλαιο θα μας απασχολήσει η αιτία της αδιαμφισβήτητης καταστροφής που έλαβε χώρα τον Δεκέμβριο του 1943, τόσο από την πλευρά των Γερμανικών αρχείων, όσο και από την πλευρά των αντιστασιακών πηγών. Μάλιστα, αξίζει να λεχθεί εν προκειμένω, η χρόνια αντιπαράθεση πολιτικών ομάδων στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης σχετικά με τα πραγματικά αίτια και τους πραγματικούς υπαίτιους αυτής της καταστροφής. Στην παρούσα έρευνα δεν πρόκειται να λάβουμε το μέρος κανενός σε αυτές τις πολιτικές αντιπαραθέσεις, αλλά όπως προαναφέρθηκε, στόχος μας είναι η ιστορική αλήθεια και πραγματικότητα. Θα ασχοληθούμε επίσης με ένα άλλο ακανθώδες και πολυσυζητημένο ζήτημα των τελευταίων ημερών πριν την καταστροφή των Καλαβρύτων, αυτό της τύχης των Γερμανών αιχμαλώτων της μάχης της Κερπινής (16 Οκτωβρίου 1943), που κατά πολλούς ιστορικούς και ιστοριοδίφες αποτελεί την πραγματική αιτία του Ολοκαυτώματος. Θα ήταν παράληψή μας να μην αναφερθούμε στις σκληρές στιγμές του πρωινού της 13 ης Δεκεμβρίου του 1943, όσο κυνικές και αν είναι, παρουσιάζοντάς τες μέσα από αφηγήσεις των τελευταίων επιζώντων. Τέλος, θα προσπαθήσουμε να δώσουμε λύση στο «πρόβλημα των αριθμών», δηλαδή στον ακριβή αριθμό των εκτελεσθέντων καθόλη την πορεία των γερμανικών κατοχικών στρατευμάτων από και προς τα Καλάβρυτα, καθώς και σε αυτό το σημείο παρατηρείται μια σύγκρουση απόψεων, που πολλές φορές υποβοηθείται ή υποκινείται από πολιτικές πεποιθήσεις. Εν κατακλείδι, το παρόν πόνημα λαμβάνει τέλος με την παρουσίαση των βιογραφικών στοιχείο «σημαντικών» και «ασήμαντων» πρωταγωνιστών των γεγονότων που προαναφέρθησαν. Ακολουθούν φωτογραφίες, έγγραφα και χάρτες της εποχής από «επώνυμα» και «ανώνυμα» πρόσωπα, που το καθένα όμως συμπληρώνει το μωσαϊκό της ιστορικής πραγματικότητας αυτής της ταραγμένης και πολυσήμαντης εποχής. 18

18 1. Ιστορικό πλαίσιο 1.1. Από τον ελληνο-ιταλικό πόλεμο, στην Κατοχή και την Αντίσταση Στόχος της συγκεκριμένης έρευνας, δεν είναι η λεπτομερής περιγραφή γεγονότων του Ελληνο - Ιταλικού πολέμου, αλλά προκειμένου να συνδέσουμε τα γεγονότα του Πολέμου και της Αντίστασης, ενδιαφέρον παρουσιάζει να παραθέσουμε και την μαρτυρία του τότε κληρωτού στρατιώτη Ανδρουτσόπουλου Βασίλη από το χωριό Μελίσσια Αχαΐας. «Στις 18 Οκτωβρίου 1940, καλείται η κλάση μου στο στρατό (1940 Β ). Την Α κλάση, την είχε πάρει το Μάρτη. Κατατάσσομαι στο Σύνταγμα τηλεγραφητών στην περιοχή Ρούφ, με την ειδικότητα τηλεφωνητή. Μια Κυριακή απόγευμα, ακούμε βόμβο αεροπλάνου και βλέπουμε μια τεράστια ουρά από καπνό πάνω από το στρατόπεδο. Το αεροπλάνο αφού έκανε κάποιες στροφές εξαφανίστηκε. Δυο καταδιωκτικά ελληνικά απογειώθηκαν να το καταδιώξουν, αλλά αυτό είχε εξαφανιστεί. Ήταν το πρώτο αεροθούμενο γερμανικό αεροπλάνο. Αφού είχαν περάσει δέκα μέρες από την ημέρα που κατατάγηκα, ημέρα Δευτέρα 28 Οκτώβρη πρωί, συνέβη κάτι το ασυνήθιστο. Πολύ βιασύνη για το εγερτήριο. Ακούγονται σειρήνες και κτυπούν συναγερμοί. Όλοι αλαφιασμένοι τρέχουμε στα χαρακώματα που είχαμε φτιάξει κοντά στην εκκλησία του Αγ. Βασιλείου [εκκλησία στρατοπέδου Ρούφ]. Σε λίγα λεπτά ακούγεται μούγκρισμα αεροπλάνων και ο Πειραιάς βομβαρδίζεται. Δύο καταδιωχτικά δικά μας φτάνουν εκεί και γίνεται αερομαχία. Τη βλέπουμε. Ένα ιταλικό αεροπλάνο πέφτει και άλλα τρία τέσσερα εξαφανίζονται. Αφού έληξε ο συναγερμός κυκλοφόρησαν οι εφημερίδες που έγραφαν σε μεγάλους τίτλους: «Κηρύχτηκε πόλεμος, Βομβαρδίστηκε ο Πειραιάς, η Κόρινθο, η Πάτρα και το Αγρίνιο.» το στρατόπεδο μεταφέρεται στο Χαϊδάρι όπου γίνεται κέντρο νεοσύλλεκτων. Στις 8 Νοεμβρίου του 1940, παίρνω προσωρινό απολυτήριο και πήγα στο χωριό μου. Εν τω μεταξύ, οι Ιταλοί κάνουν επίθεση στα ελληνοαλβανικά σύνορα, διασπούν τις γραμμές μας και προχωρούν για τα Γιάννινα. Στο Καλπάκι όμως τους αναχαίτισε ο ελληνικός στρατός, έπειτα από φονική μάχη που είχε νεκρούς και τραυματίες και από τις δυο πλευρές. Οι Ιταλοί οπισθοχωρούν και η πρωτοβουλία έρχεται στον ελληνικό στρατό. 19

19 Ολόκληρος ο ελληνικός λαός ξεσηκώνεται και γίνονται έρανοι υποχρεωτικά σε κάθε σπίτι να δώσει από μια κουβέρτα, φανέλες, κάλτσες και στέλνονται στο μέτωπο. Με το κτύπημα της καμπάνας αναγγέλλουν στα χωριά διαταγή ή επιτυχία στο μέτωπο. Ο στρατός μας κάνει μεγάλες επιτυχίες, προχωρεί μέσα στο αλβανικό έδαφος, πέφτουν υψώματα και προχωρούν για την Κοριτσά, το Αργυρόκαστρο, το Τεπελένι. Στις 20 Δεκέμβρη, επιστρατεύομαι πάλι. Τώρα βρίσκομαι στα έμπεδα Μηχανικού στο Ρούφ, παίρνω την ειδικότητα του τηλεγραφητή και η εκπαίδευση είναι εντατική. Βρισκόμαστε στις αρχές Μάρτη του Κυκλοφορεί η φήμη ότι ετοιμάζουν αποστολή για το μέτωπο. Ο ενθουσιασμός μας ήταν μεγάλος. Όλοι θέλαμε να πάμε στο μέτωπο. Στα μέσα Μάρτη φωνάζουν τα ονόματα για την αποστολή. Εγώ είμαι από τους πρώτους. Αφού αποχαιρέτησα στο Πεδίο του Άρεως τον αδερφό μου και βγάλαμε αναμνηστικές φωτογραφίες, συνεννοηθήκαμε να του γράψω συνθηματικά σε πιο μέρος θα πήγαινα. Τότε γράφαμε π.χ. «Κάπου στο μέτωπο τ.τ. 615» Επέστρεψα στο στρατώνα. Κάνανε προσκλητήριο και ανά δύο μας δίνουν από ένα όπλο γκρα απαρχαιωμένο που παίρνει μια σφαίρα, ενώ τα σύγχρονα παίρνουν έξι φυσίγγια. Στο συνάδερφό μου έδωσαν το όπλο στο όνομά του. Αποχαιρετηθήκαμε. Είχε βραδιάσει όταν μπήκαμε στο τραίνο και ξεκινήσαμε. Τα ξημερώματα αντικρίσαμε τη λίμνη Ξυνιάδα, μετά την κατεστραμμένη από τους σεισμούς Λάρισα και φτάσαμε στη Θεσσαλονίκη. Εκεί χωρίσαμε άλλοι για τη Αλβανία και άλλοι για τα ελληνοβουλγαρικά σύνορα. Ο σύντροφός μου με το όπλο έφυγε για την Αλβανία και εγώ για τα ελληνοβουλγαρικά σύνορα, χωρίς όπλο, μόνο με τις μπαλάσκες και το κράνος. Φτάσαμε στο χωριό Άνω Βυρώνια, στους πρόποδες του Μπέλεσι [Μπέλες]. Το χωριό, όπως και όλα τα παραμεθόρια χωριά, είχε εκκενωθεί από τους κατοίκους σε βάθος 30 χιλιομέτρων από τα σύνορα. Στο βορειοανατολικό μέρος του χωριού είχαν φτιάξει μια γαλαρία με αρκετό βάθος, που μέσα είχαν πολλές υπηρεσίες, όπως τηλέφωνα με έρπουσες γραμμές, ασύρματο, πρόχειρα χειρουργεία και δεν ξέρω τι άλλο. Αφού τακτοποιηθήκαμε, έγραψα γράμμα στους δικού μου με τα συνθηματικά όπως είχαμε συνεννοηθεί. Αυτά τα γράμματα τα έγραψα γύρω στις Μάρτη Από τις παρατηρήσεις μου σαν τηλεφωνητής, που σήμερα δεν θυμάμαι όλες, οι περισσότερες ήταν ανησυχητικές και προκαλούσαν το φόβο του πολέμου με τη Γερμανία, τη στιγμή που ο ελληνικός στρατός αγωνιζόταν να αντιμετωπίσει στην Αλβανία την μεγάλη εαρινή επίθεση των Ιταλών. 20

20 Τις πρωινές ώρες της Κυριακής 6 Απρίλη, με φώναξε ο λοχίας να πάρω τις παρατηρήσεις. 4:45 το πρωί είμαι έτοιμος να πάρω το ακουστικό και από την άλλη άκρη ακούγεται η απάντηση ανήσυχη και βιαστική: «Τι παρατηρήσεις θέλετε;» «Εδώ βροντάει το γερμανικό πυροβολικό. Μας χτυπάν οι Γερμανοί!» Ξεσηκώθηκαν όλοι οι στρατιώτες και οι αξιωματικοί. Σε λίγα λεπτά, να τα πρώτα «στούκας», αεροπλάνα καθέτου εφορμήσεως. Στην αρχή δυο στη κορυφογραμμή πάνω από τη Βυρώνια. Τα οχυρά βομβαρδίζονται. Παρατάω το τηλεφωνείο και βγαίνω στο δρόμο. Ακούγεται βουή και ξαφνικά βλέπω σμήνη αεροπλάνων να εμφανίζονται στον ορίζοντα. Αφού τελείωσε ο βομβαρδισμός επιστρέψαμε στις θέσεις μας. Το τηλεφωνείο ήταν κατεστραμμένο. Ακούγονται πάλι αεροπλάνα, χαμηλά στις στέγες των σπιτιών. Όλα αυτά γίνονται γιατί δεν διαθέταμε αντιαεροπορικό πυροβόλο. Αποτέλεσμα των συνεχόμενων βομβαρδισμών ήταν, ότι το ύψωμα που δεσπόζει στη χαράδρα που φτάνει εκεί που είναι το καταφύγιό μας, το παίρνουν οριστικά οι Γερμανοί. Γίνεται οπισθοχώρηση, ενώ πρέπει να περάσουμε τη γέφυρα του Στρυμόνα πριν μας πάρει η ημέρα. Η γέφυρα έχει μήκος 800 μέτρα. Αυτή τη γέφυρα τα γερμανικά αεροπλάνα προσπάθησαν να την κόψουν αλλά αστόχησαν, διότι υποστηριζόταν από αντιαεροπορικό πυροβολικό, όπως άκουσα τότε. Αφού περάσαμε τη γέφυρα και αρχίσαμε να ανεβαίνουμε, απέναντι μας αντικρίσαμε ένα θέαμα τρομερό. Όσο κόβει η ματιά μας, βαθιά στον ορίζοντα των βουνών της Βυρώνιας, δεξιά αριστερά, σε όλη τη μεθόριο, κόκκινες φωτοβολίδες διασχίζουν τον ουρανό. Πολλές δασωμένες περιοχές καίγονται. Τα οχυρά κινδυνεύουν, θέλουν βοήθεια. Αφού ανεβήκαμε το ύψωμα και κατεβήκαμε στην άλλη πλευρά, βρεθήκαμε σε μια ρεματιά, με πολλούς θάμνους, τέλειο καμουφλάρισμα. Σε λίγο ξημέρωσε και ξαφνικά την ησυχία τη διακόπτει βόμβος αεροπλάνων. Δυο αναγνωριστικά γερμανικά αεροπλάνα περνούν πολλές φορές από πάνω μας. Βραδιάζει και βγαίνουμε από τη χαράδρα να αλλάξουμε θέση. Τώρα βρισκόμαστε πλησίον σε ένα χωριό που λέγεται Χείμαρρος. Εκεί είναι κάτι ορύγματα που λέγανε πως υπήρχαν από τον καιρό του πολέμου του Μπαίνουμε μέσα ανά δυο και σκεπαζόμαστε με κλαριά. Ήταν Τρίτη, 8 του Απρίλη. Την άλλη μέρα, Τετάρτη 9 Απρίλη, 11 το πρωί οι στρατιώτες αρχίσαμε να βγαίνουμε από τις κρυψώνες. Μόλις βγήκα και εγώ, η ματιά μου πέφτει στο βάθος του κάμπου, που περνάει ο δρόμος Θεσσαλονίκης - Σερρών. Λέω στον συνάδελφό μου πως κάτι «μαύρα» κινούνται το ένα πίσω από το άλλο. Ίσως οι Γερμανοί μας κλείσανε από τη Θεσσαλονίκη, ή είναι Εγγλέζικα που έρχονται για ενίσχυση. Είχαμε και μια ελπίδα. Φωνάζουμε έναν ανθυπολοχαγό και ακριβώς εκείνη τη στιγμή το τεθωρακισμένο όχημα 21

21 που φύλαγε το φράγμα του Στρυμόνα, το βλέπουμε με λευκή σημαία σκεπασμένο. Πήγαινε προς τη Θεσσαλονίκη να παραδοθεί. Ο υπολοχαγός με τρεμάμενη φωνή μας λέει: «ο πόλεμος για μας ετελείωσε. Οι εχθροί μας γίναν φίλοι μας, και οι φίλοι μας εχθροί». Μας διέταξε να συγκεντρωθούμε και να δεχτούμε τους Γερμανούς με καλοσύνη. Έστω και μια άγρια ματιά μας, θα είναι εις βάρος μας, μας είπε ο αξιωματικός. Εμείς περιμέναμε με αγωνία από στιγμή σε στιγμή να φανούν οι Γερμανοί. Οι ώρες είναι ατελείωτες. Κατά τα μεσάνυχτα έρχεται μια πληροφορία από τον ασύρματο πως η Στρατιά της Μακεδονίας, υπόγραψε την παράδοση άνευ όρων και δεν θα θεωρηθούμε αιχμάλωτοι πολέμου. Σε λίγο, ακούγεται η διαταγή του γερμανικού στρατού να παραδώσουμε τον ο- πλισμό μας κάτω στον δημόσιο δρόμο. Μετά από λίγες ώρες, στο χώρο αυτό, συγκεντρωθήκαμε 5000 στρατιώτες, ολόκληρη η ΧVIII Μεραρχία. Η πείνα και η δίψα ήταν έντονες. Η ξηρά τροφή είχε τελειώσει. Ανατολικά από το δρόμο ερχόταν μια μοτοσικλέτα που ακολουθούσε ένα τεθωρακισμένο όχημα. Από τη μοτοσικλέτα ένας φωτορεπόρτερ με κινηματογραφική μηχανή μας πήρε φωτογραφίες, αφού προηγουμένως είχαμε παραταχθεί κατά εξάδες. Αφού τελείωσε αυτή η φάση, μας διέταξαν να καθίσουμε σταυροπόδι, χωρίς να χαλάσουμε τις γραμμές μας. Μας κινηματογράφησαν και σε αυτή τη φάση και έφυγαν. Την ώρα που ο ήλιος πλησιάζει στη δύση του, μας συγκεντρώνουν στο δρόμο ανά εξάδες με κατεύθυνση τα βουλγαρικά σύνορα. Κουρασμένοι και νυσταγμένοι, βαδίζαμε και ξαφνικά μπαίναμε σε κάποια πόλη. Ήταν το Σιδηρόκαστρο. Μας έβαλαν σε κάτι σχολεία, έχουμε το δικαίωμα να περιφερόμαστε μέσα στην πόλη. Από την πόλη δεν μπορεί να φύγει κανένας γιατί φρουρείται παντού από Γερμανούς σκοπούς. Πέρασαν 3 μέρες, είναι Σάββατο του Λαζάρου απόγευμα. Τα οχυρά έχουν παραδοθεί. Αφού ξημέρωσε Κυριακή των Βαΐων, χωρίς καμία εντολή, αρχίσαμε να φεύγουμε. Έφυγα με τα πόδια από κει πάνου και έφτασα στα Μελίσσια! Έκαμα περίπου ένα μήνα. Μέσα στα χωριά διακονεύαμε, λίγο ψωμί, κανά ρούχο. Τη γέφυρα του Στρυμόνα την είχανε κόψει. Πολλοί πετάξαμε τα πράγματά μας, για να αποφύγουμε το βάρος. Περάσαμε το ποτάμι πάνω σε μαδέρια. Ήμασταν τρία άτομα παρέα, συντοπίτες. Σταματήσαμε στην άκρη της Θεσσαλονίκης. Εκεί μας πλησίασε μια ξανθιά, ωραία κοπέλα, που ήταν εβραιοπούλα. Στην αρχή, μας παρακάλεσε να την πάρουμε μαζί μας, γιατί οι Γερμανοί κυνήγαγαν τους Εβραίους στη Θεσσαλονίκη. Της εξήγησα τότε ότι ήταν δύσκολο να την πάρουμε. Την άλλη μέρα μας έφερε φρατζόλες ψωμί με τυρί, γιατί ο αδερφός της είχε φούρνο. Ώρα της καλή, αν ζει. Φεύγοντας, φοβηθήκαμε μήπως στη φρατζόλα είχαν βάλει κάτι ύποπτο και την πετάξαμε, δεν την φάγαμε. 22

22 Κατεβήκαμε στην Κατερίνη και στη συνέχεια στον Πλαταμώνα για να περάσουμε τα στενά στα Τέμπη και να βγούμε στον κάμπο της Λάρισας. Στον Πλαταμώνα, ένας από την ομάδα τραυματίστηκε και δεν μπορούσε να περπατήσει άλλο. Τον αφήσαμε εκεί και πήγαμε σε ένα χωριό απέναντι από τον Πλαταμώνα, αριστερά όπως ανεβαίνουμε, δεν το θυμάμαι πώς το λένε. Σε ένα σπίτι ζητήσαμε φαγητό και ένας καλοκαμωμένος γέρος φώναξε τις κόρες του να μας ετοιμάσουν κάτι. Θυμάμαι πως μας έφεραν γιαούρτι με μπομπότα [καλαμποκίσιο ψωμί]. Πήραμε και για τον τρίτο της ομάδας και φύγαμε από αυτό το χωριό. Έπρεπε όμως κάπου να ξενυχτήσουμε. Ζητήσαμε από έναν παπά, να μας δώσει μια χαμοκέλα [καλύβα] για να περάσουμε τη νύχτα. Όμως, ο κερατόπαπας δεν μας έδωσε τίποτα. Θυμάμαι ξενυχτήσαμε σε ένα καλύβι με άχυρα. Συμφωνήσαμε ένας να φυλάει και δυο να κοιμούνται γιατί φοβόμαστε τους Βούλγαρους κομιτατζήδες που γύριζαν στην περιοχή. Ο τραυματίας της παρέας, φορούσε γυαλιά, που την νύχτα τα έχασε μέσα στα άχυρα. Στο δρόμο για τη Λάρισα συναντήσαμε και ένα πατριώτη μας, ο οποίος έβραζε και πούλαγε χαρόνια [είδος φασολιού] στους στρατιώτες που επέστρεφαν. Του δίνες ένα δίφραγκο και σου βάζε μια γαβάθα χαρόνια με μπομπότα. Αφήνοντας δεξιά μας τον Πηνειό, παίρνουμε το δρόμο αριστερά και φτάνουμε στα Αμπελάκια. Εκεί στην άκρη του χωριού, ήταν κορίτσια, που είχαν σε μεγάλα κοφίνια φέτες ψωμί και τυρί και έδιναν σε όσους πέρναγαν από εκεί. Στην άλλη άκρη του χωριού προς τη Λάρισα, καθίσαμε να ξεκουραστούμε. Πλησίαζε να βραδιάσει και ξαφνικά κυκλοφόρησε η φήμη πως στις Θερμοπύλες γίνεται μάχη και οι Γερμανοί οπισθοχωρούν. Τότε όλοι μαζί, οι κάτοικοι και εμείς ανηφορίσαμε την πλαγιά του Κίσαβου για να κρυφτούμε, όμως δεν ήταν τίποτα το σημαντικό. Το πρωί πήραμε το δρόμο για τη Λάρισα. Πριν τρεις μήνες είχε γίνει μεγάλος σεισμός και οι κάτοικοι της Λάρισας και των χωριών καθόντουσαν σε σκηνές. Φτάσαμε στη Λάρισα περίπου το μεσημέρι. Διανυχτερέψαμε όλοι μαζί σε ένα σπίτι ακατοίκητο και ραγισμένο από τους σεισμούς. Βγαίνοντας από τη Λάρισα και προχωρώντας στον κάμπο για τη Λαμία, δεν βρίσκουμε ψωμί και γεμίζουμε τα σακίδιά μας με κουκιά. Στο δρόμο για τη Λαμία σταματήσαμε στο μοναστήρι Αγία Τριάδα που ήσαν μαζεμένοι εκεί οδοιπόροι σαν κι εμάς. Στη Λαμία φτάσαμε το μεσημέρι. Τώρα παίρνουμε το δημόσιο δρόμο και βαδίζουμε 12 χιλιόμετρα προς τον Μπράλο. Για να αποφύγουνε τις στροφές, οι προηγούμενοι από εμάς είχαν δημιουργήσει μονοπάτια. Όταν κατεβήκαμε σε ένα μικρό οροπέδιο, αρχίσαμε να συναντάμε γερμανικές φάλαγγες, που επέστρεφαν, αφού το έργο τους είχε τελειώσει. Τα πυροβόλα τους, τα 23

23 σέρνουν πολλές φορές 6 έως 8 άλογα. Προχωρώντας, δεξιά μας και σε αρκετή απόσταση, βλέπουμε τη γέφυρα «της Παπαδιάς», ανατιναγμένη από τους Άγγλους και στο βάθος, μακριά, το «χάνι της Γραβιάς». Είχαμε περπατήσει από το Σιδηρόκαστρο, πάνω από 10 ημέρες, δεν θυμάμαι ακριβώς. Πάντως εδώ τερμάτισε η πεζοπορία, γιατί θυμάμαι ότι στην Αμφίκλεια πήραμε το τραίνο για την Αθήνα, σε φορτηγά βαγόνια, σαρδελοποιημένοι και η ψείρα βρισκόταν στη δόξα της. Φτάσαμε στην Αθήνα. Η χαρά μου είναι μεγάλη που βλεπόμαστε πάλι με τον αδερφό μου, έπειτα από αυτή την καταστροφή του πολέμου. Με περιποιήθηκε, μου έδωσε ρούχα, παπούτσια, έγινα άνθρωπος. Από το χωριό δεν ξέρουμε τίποτα. Καμιά επικοινωνία Στα μέσα Μαΐου, έφτασα στο χωριό μου και οι στιγμές αυτές μου έμειναν αξέχαστες. Όλα μου φαίνονταν σαν όνειρο Η ζωή τώρα αρχίζει με καινούρια αφεντικά. Πρέπει να πειθαρχήσουμε στους νόμους του κατακτητή. Δεν μπορούμε να καταλάβουμε ακόμα τι μέρες μας περιμένουνε 2 2 Προσωπική συνέντευξη με τον Ανδρουτσόπουλο Βασίλη, Αίγιο

24 1.2. Η Ελλάδα στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο Η γενική στρατιωτική κατάσταση της Ευρώπης μετά την απόρριψη του ιταλικού τελεσίγραφου, στις 28 Οκτωβρίου 1940, σε γενικές γραμμές δεν κρίνεται ελπιδοφόρα για την Ελλάδα. Η Γαλλία, το Βέλγιο, το Λουξεμβούργο, η Ολλανδία, η Δανία, η Νορβηγία, η Πολωνία, είχαν καταληφθεί από τα γερμανικά στρατεύματα, ενώ παράλληλα, οι δυτικές ευρωπαϊκές χώρες και ακτές, παρείχαν στους Γερμανούς κατάλληλες βάσεις εξόρμησης για τον αεροπορικό και υποβρύχιο πόλεμο κατά της Βρετανίας. Από την άλλη πλευρά, η Μεγάλη Βρετανία βρισκόταν σε αρκετά δύσκολη θέση. Είχε αποκοπεί από τους συμμάχους της, ενώ ταυτοχρόνως υπήρχε κίνδυνος εισβολής στα νησιά της. Οι Ιταλοί τώρα, στην Βόρεια Αφρική πίεζαν τους Βρετανούς και ιδιαίτερα στην Αίγυπτο, είχαν προελάσει σε μεγάλο βάθος και είχαν απωθήσει τις βρετανικές δυνάμεις. Καθόσον η Ιταλία εισήχθη στον πόλεμο και η Γαλλία συνθηκολόγησε, η συγκοινωνία στη Μεσόγειο είχε καταστεί επισφαλής. Η Ρωσία και οι ΗΠΑ, δεν είχαν λάβει μέρος στον πόλεμο. Η Γιουγκοσλαβία, τηρούσε μάλλον φιλαξονική πολιτική. Η Ρουμανία από το καλοκαίρι του 1940 είχε παραιτηθεί από την αγγλική εγγύηση και είχε εκδηλώσει διαθέσεις να συνεργαστεί πολιτικά με την Ιταλία και Γερμανία. Η Βουλγαρία, ασκούσε καιροσκοπική πολιτική, με προφανή απόκλιση προς τον άξονα. Τέλος, η Τουρκία διατήρησε αυστηρή ουδετερότητα, την οποία κράτησε μέχρι το τέλος. Επομένως η Ελλάδα, δεν είχε να περιμένει βοήθεια από καμία ευρωπαϊκή χώρα, παρά μόνο από την Αγγλία, κατόπιν των εγγυήσεων της 14 Απριλίου του Αυτή, ήταν σε γενιές γραμμές, η γενική πολεμική κατάσταση, την ώρα που η Ελλάδα απέρριπτε θαρραλέα και υπερήφανα το ιταλικό τελεσίγραφο και αποφάσιζε στηριζόμενη μόνο στις δικές της δυνάμεις, να πολεμήσει κατά του επιδρομέα, ο οποίος εισέβαλλε στη χώρα μισή ώρα πριν την λήψη του τελεσιγράφου. Η ιταλική επίθεση και εισβολή εκδηλώθηκε στις περιοχές Πίνδου και Ηπείρου και επεκτάθηκε σ όλη τη ζώνη από το όρος Γράμμος μέχρι του Ιονίου Πελάγους. Στην περιοχή της Βορειοδυτικής Μακεδονίας, από το όρος Γράμμο μέχρι και την λίμνη της Μεγάλης Πρέσπας, περιορίστηκε σε μικρές τοπικές συμπλοκές μεταξύ των μεθοριακών φυλακίων. Βέβαια η απόφαση για την εισβολή στην Ελλάδα είχε ληφθεί από τον Χίτλερ και το επιτελείο του στις 4 Ιανουαρίου του 1940 και είχε οριστεί εξ αρχής για την ά- 25

25 νοιξη του Μάλιστα στις 4 Νοέμβρη του 1940, σε μια συνδιάλεξη του Χίτλερ με στρατιωτικούς ηγήτορες, αποφασίστηκε να γίνει αυτή η επίθεση. Οι βασικές γραμμές των επιχειρήσεων καθορίστηκαν στις οδηγίες του Φύρερ αριθμός 18 της 12 Νοεμβρίου του 1940 και αριθμός 20 («επιχείρηση Μαρίτσα») της 13 Δεκεμβρίου Εν τω μεταξύ η ανατροπή της γιουγκοσλαβικής κυβέρνησης στις 27 Μάρτη 1941 ενίσχυσε την απόφαση για την επίθεση, είχε όμως σαν συνέπεια τη διαίρεση και αναδιάρθρωση των δυνάμεων που θα χρησιμοποιούνταν κατά της Ελλάδος. Την Κυριακή 6 Απριλίου 1941 το 17 ο Ορεινό Σώμα Στρατού (ΑΚ) και το 30 ο Σώμα Στρατού της 21 ης Στρατιάς (ΑΟΚ 12) με 8 περίπου Μεραρχίες (ανάμεσα στις οποίες και μια Μεραρχία αρμάτων) και το 8 ο Σώμα Αεροπορίας της 4 ης Μοίρας, με πάνω από 400 αεροπλάνα, άρχισαν, ξεκινώντας από τη Βουλγαρία, την επίθεση κατά της Ελλάδας. Σ αυτές τις μονάδες της Βέρμαχτ, τις εξοπλισμένες με μεγάλη δύναμη πυρός και σύγχρονα μηχανήματα, σε μεγάλο βαθμό μηχανοκίνητες και θωρακισμένες, αντιπαρατάχθηκαν 6 ελληνικές Μεραρχίες (απ αυτές η μια μηχανοκίνητη) και 80, εν μέρει απαρχαιωμένα αεροπλάνα και 2 ½ Μοίρες και Μονάδες της Royal Air Force (της Βρετανικής Πολεμικής Αεροπορίας). Παρά τη στεναρή αντίσταση του Ελληνικού Στρατού, οι επιχειρήσεις διεξήχθησαν ουσιαστικά σύμφωνα με τις αντιλήψεις της ηγεσίας της Βέρμαχτ για τον αστραπιαίο πόλεμο. Στις 9 Απριλίου έπεσε η Θεσσαλονίκη, στις 27 του ιδίου μηνός κατελήφθη η Αθήνα και στις 30 Απρίλη οι Γερμανοί στρατιώτες έφτασαν στο νοτιότερο σημείο της Πελοποννήσου. Στο χρονικό διάστημα από 20 Μαΐου ως 1 Ιουνίου καταλήφθηκε η Κρήτη, παρά τη σκληρή και για τη Βέρμαχτ πολυαίμακτη αντίσταση. Ο Βασιλιάς και η κυβέρνηση της Ελλάδας κατέφυγαν στην Αίγυπτο. Για τον ελληνικό λαό άρχιζε η εποχή των δεινοπαθημάτων, διάρκειας 3 ½ χρόνων, κάτω από την «νέα τάξη πραγμάτων». 3 Με απόφαση του ίδιου του Χίτλερ στις 17 Μαΐου του 1941 η Ελλάδα διαιρέθηκε σε τρεις Ζώνες Κατοχής: 4 Η Γερμανική ζώνη περιλάμβανε το 12% των ελληνικών εδαφών. Ειδικότερα τα 2/3 του νομού Έβρου κατά μήκος των τουρκικών συνόρων, την Κεντρική Μακεδονία με Ανατολικό σύνορο τον ρου του ποταμού Στρυμόνα, τη Δυτική Μακεδονία με όριο τον ρου του ποταμού Αλιάκμονα, όλα τα νησιά του βορείου Αιγαίου εκτός από τη Θάσο και τη Σαμοθράκη που πέρασαν στη Βουλγαρική Κατοχή, όλα τα παράλια προς το Αιγαίο από το Στρυμονικό Κόλπο έως την ευθεία γραμμή από τη Χαλκί- 3 Μ. Ζέκεντορφ, Η Ελλάδα κάτω από τον αγκυλωτό σταυρό, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1991, σσ Βλέπε παράρτημα, αριθ

26 δα στα Μέγαρα (περιοχή που αποτελεί ένα ιδιότυπο καθεστώς), τα νησιά του Σαρωνικού, τα νησιά Μυτιλήνη, Χίο και Μήλο και την Κρήτη εκτός από το Ανατολικό τμήμα της (νομός Λασιθίου). Οι Γερμανοί εγκατέστησαν στη Ζώνη Κατοχής τους άνδρες και ικανές δυνάμεις ασφαλείας κάθε κατηγορίας. Η Ιταλική Ζώνη Κατοχής περιλάμβανε πάνω από το 70% του ελληνικού εδάφους. Την Ήπειρο, το Δ. του Αλιάκμονα, τμήμα της Δυτικής Μακεδονίας, τη Θεσσαλία, τη Στερεά Ελλάδα, την Πελοπόννησο, τις Κυκλάδες, τον νομό Λασιθίου Κρήτης και τα νησιά του Νοτίου Αιγαίου εκτός της Μήλου. Η Αττική είχε ιδιότυπο καθεστώς. Εδώ βρίσκονταν και οι κεντρικές αρχές Κατοχής των Ιταλών και των Γερμανών. Οι ιταλικές κατοχικές δυνάμεις ανέρχονται σε 12 Μεραρχίες, η κάθε μια των οποίων είχε δύναμη άνδρες. Πέρα από το στρατό εγκατέστησαν και αρχές καραμπινιερίας, ειδικής ασφάλειας και μυστικών υπηρεσιών. Η καραμπινιερία ήταν ε- γκατεστημένη σε κάθε υποδιοίκηση ελληνικής χωροφυλακής. Η Βουλγαρική Ζώνη Κατοχής με το 15% περίπου του ελληνικού εδάφους, περιλάμβανε την Ανατολική Μακεδονία και τη Θράκη εκτός ορισμένων τμημάτων κοντά στα σύνορα με την Τουρκία. Με βάση τον διαχωρισμό της Ελλάδας σε Ζώνες Κατοχής, η Πελοπόννησος, που μας ενδιαφέρει, ήταν αποκλειστικά ζώνη της Ιταλίας. Οι Γερμανοί διατηρούσαν στις βασικές πόλεις μικρά τμήματα και πάντα μυστικές υπηρεσίες και υπηρεσίες πληροφοριών. Μια τέτοια ειδική μονάδα ήταν και η ομάδα τοπογράφων που έκαναν χαρτογράφηση της Πελοποννήσου και είχε έδρα την Κλειτορία (Μαζέικα) και εμφανίστηκε στις αρχές του φθινοπώρου του Σύμφωνα με προσωπική συνέντευξη του Περικλή Ροδάκη: «το 1941 εμφανίστηκε στην επαρχία μας μια ομάδα τοπογράφων Γερμανών. Ήταν όλοι τους καθηγητές Πανεπιστημίου μάθαμε, που ανάλαβαν να κάνουμε τη χαρτογράφηση της Πελοποννήσου με κέντρο τα Αροάνεια, το Χελμό δηλαδή. Σε κάποια φάση, η ομάδα αυτή των χαρτογράφων είχε έδρα τα Μαζέικα. Ερχόσαντε μάλιστα και στο Γυμνάσιο ναι να μιλήσουν στα αρχαία Ελληνικά.» 5 Την άνοιξη του 1943 οι Γερμανοί πυκνώνουν την παρουσία τους στην Πελοπόννησο φοβούμενοι την απόβαση των συμμάχων, οι οποίοι είχαν αφήσει να διαρρεύσει ότι θα γινόταν στο νότιο Ιόνιο Πέλαγος και στις ακτές της Δυτικής Πελοποννήσου, συγκεκριμένα στην Ηλεία, όπου το έδαφος προσφέρεται για ανάπτυξη των τάνκ και του μηχανοκίνητου πεζικού. Τοιουτοτρόπως άρχισαν να μεταφέρουν και 5 Προσωπική συνέντευξη με τον Περικλή Ροδάκη, Αθήνα

27 δικές τους δυνάμεις στην Πελοπόννησο. Η κατάσταση γίνεται πιεστικότερη όταν το αντάρτικο σε συνεργασία με την αγγλική αποστολή, που είχε πέσει στα βουνά της Ρούμελης, ανατίναξαν στις 25 Νοεμβρίου 1942 τη γέφυρα του Γοργοποτάμου, με ά- μεση συνέπεια την απομόνωση των γερμανικών στρατευμάτων της νοτίου Πελοποννήσου και την ανάσχεση του ανεφοδιασμού του μετώπου της Αφρικής. Οι Γερμανοί βρίσκονται σε πολύ δύσκολη θέση, καθώς έχει φτάσει η στιγμή της αντίστροφης μέτρησης στον Πόλεμο. Η ήττα τους στο Στάλινγκραντ (Φεβρουάριος 1943) τους ανάγκασε να επιστρατεύσουν και νέες δυνάμεις, οι οποίες δεν υπήρχαν. Έτσι απέσυραν δυνάμεις από τη Μακεδονία για την περιοχή της Πελοποννήσου. Εν τω μεταξύ, το αντάρτικο που είχε αναπτυχθεί δεν του άφηνε περιθώρια κίνησης εκτός από την ένταση της φασιστικής τρομοκρατίας. Με την απόβαση όμως των συμμάχων στη Σικελία η Ιταλία ουσιαστικά καταρρέει για τον Άξονα. Αυτό σημαίνει ότι οι Γερμανοί στην Ελλάδα έπρεπε να καλύψουν και τη Ζώνη Κατοχής της Ιταλίας. Από τις 9 Σεπτεμβρίου 1943, όταν η Ιταλία θα συνθηκολογήσει, οι Γερμανοί θα έπρεπε να συλλάβουν τους πρώην συμμάχους τους, να τους αφαιρέσουν τα όπλα για να μην περάσουν στα χέρια των ανταρτών. 28

28 1.3. Οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής στο Αίγιο Καθ όλη τη διάρκεια του ελληνοϊταλικού και ελληνογερμανικού πολέμου, τα στρατευμένα παιδιά της επαρχίας Καλαβρύτων και Αιγιαλείας, αγωνίζονται υπεράνθρωπα στα βουνά της Αλβανίας και Βουλγαρίας αντίστοιχα. Ο άμαχος πληθυσμός σύσσωμος σε μια κορυφαία έξαρση πατριωτισμού, συμμετείχε ολόψυχα στον αγώνα. Οι εντυπώσεις από τους πρώτους βομβαρδισμούς της Πάτρας από την ιταλική αεροπορία, έχουν απομακρυνθεί, ύστερα από τις λαμπρές νίκες στα ελληνικά βουνά. Τις τελευταίες μέρες του Απρίλη του 1941, γερμανικά στούκας έκαναν την εμφάνισή τους και σκορπίζοντας προκηρύξεις στα ελληνικά καλούσαν το λαό της επαρχίας να δεχθεί τους Γερμανούς ως απελευθερωτές και συμμάχους. Αυτή η κίνηση προμήνυε ότι πλησίαζε η ώρα της γερμανικής εισβολής και στην επαρχία Καλαβρύτων και Αιγιαλείας. Την ίδια περίοδο, στο λιμάνι του Αιγίου ναυλοχούσε ένα μικρό πλοίο του πολεμικού ναυτικού, το οποίο πρόβαλε ηρωική αντίσταση με τα μικρής εμβέλειας αντιαεροπορικά του όπλα. Επειδή ήταν αδύνατο να φύγει και να σωθεί, το πλήρωμα το έριξε στη στεριά και του κατέστρεψε μηχανή και οπλισμό. Τέλος του Απριλίου του 1941 δυο γερμανικές φάλαγγες ξεχύθηκαν ορμητικά, η μια από τον Ισθμό της Κορίνθου και η άλλη από το Ρίο, προς τα λιμάνια της Νοτίου Πελοποννήσου, καταδιώκοντας τους Άγγλους, τους Αυστραλούς, τους Νεοζηλανδούς, που προσπαθούσαν να διαφύγουν προς την Κρήτη. Στις αρχές του Μαΐου, 200 γερμανικά τανκ και μοτοσικλέτες μπήκαν στο Αίγιο από την βόρεια πλευρά της πόλης, την οδό Ταξιαρχών και αφού διέσχισαν την κεντρική οδό της πόλης (οδός Μητροπόλεως), στρατοπέδευσαν νότια της πόλης, στην περιοχή της Καλλιθέας. Πρώτη τους κίνηση ήταν η εγκατάσταση και οργάνωση γερμανικού φρουραρχείου στην πόλη του Αιγίου. Αξίζει να αναφέρουμε την πρώτη γερμανική διαταγή του φρουραρχείου, της 9 ης Μαΐου του 1941, που τοιχοκολλήθηκε στους δρόμους του Αιγίου και έγραφε: «Γερμανικόν Φρουραρχείον Αιγίου, Διαταγή 1. Η πώλησις παντός εμπορεύματος και ιδίως υφασμάτων, ενδυμασιών, ειδών εκ μαλλίου κλπ, επιτρέπεται μόνον να πωλούνται κατόπιν εγγράφου αδείας του Φρουραρχείου. Πάς έμπορος δέον να έχει την παρούσαν διαταγήν γεγραμμένην εις την γερμανικήν ανηρτημένην εις καταφανήν θέση του καταστήματός του δια να επιδεικνύει ταύτην εις τους Γερμανούς αγοραστάς. 29

29 Της ανωτέρω διαταγής εξαιρούνται είδη καθημερινής χρήσεως, ήτοι: οδοντόπασται, βούρτσαι δοντιών, κορδόνια, βερνίκια υποδημάτων και τοιαύτα μικροπράγματα. 2. Κατά την πώληση ειδών έναντι αδειών του Φρουραρχείου ο πωλητής καταστηματάρχης δέον να αξιώσει όπως ο αγοραστής του παραδώσει τη σχετικήν άδειαν του Φραουραρχείου ήν οφείλει να διαφυλάξει. 3. Δι έκαστον πωλούμενον είδος πρέπει να δίδεται στον αγοραστήν μια απόδειξις του αντιτίμου. 4. Η πληρωμή των αγοραζομένων ειδών θα γίνεται υποχρεωτικώς ή δια Γερμανικόν Μάρκον ή δια Ελληνικών δραχμών. 5. Η διαταγή αύτη θα ελεγθεί υπό Γερμανικών περιπώλων του Φρουραρχείου δια την ακριβήν τήρησην. Καταστήματα άτινα δεν θέλουσι τηρήση την ως άνω διαταγή ή θα κλεισθώσι ή και πιθανόν να κατασχεθώσι υπό του Φρουραρχείου τα εν αυτής εμπορεύματα. Αίγιον τη 9 Μαΐου 1941 Το Γερμανικόν Φρουραρχείον» 6 Οι περισσότεροι κάτοικοι γεμάτοι πίκρα και αγανάχτηση, ακούγοντας τις γερμανικές ερπύστριες, είχαν κλειστεί στα σπίτια τους. Στους δρόμους κυκλοφορούσαν λίγοι κάτοικοι καθώς και η χωροφυλακή που προσπαθούσε να εξασφαλίσει την τάξη και να διευκολύνει τις κινήσεις των Γερμανών. Εν τω μεταξύ από το μέτωπο κατέφθαναν άοπλοι, πεινασμένοι και ρακένδυτοι οι στρατιώτες. Κουρασμένοι από τις κακουχίες αλλά περήφανοι από τις νίκες εναντίον των ιταλικών στρατευμάτων. Ανάμεσά τους υπήρχαν και Άγγλοι, οι οποίοι έφευγαν για την Καλαμάτα. Οι Γερμανοί πάνοπλοι διέσχιζαν την πόλη με παγωμένο βλέμμα που η αλαζονεία τους φανέρωνε το σκληρό και αδίστακτο κατακτητή. Είναι η εποχή που οι εργαζόμενοι στην Χαρτοποιία Αιγίου προέβησαν στην πρώτη ίσως αντιστασιακή πράξη, καταστρέφοντας το τσιγαρόχαρτο με θειάφι για να μην πέσει στα χέρια του εχθρού έτοιμο προς χρήση (βλέπε σχετικό κεφάλαιο παρακάτω). Ένα από τα πρώτα και σημαντικότερα προβλήματα που είχαν να αντιμετωπίσουν οι κάτοικοι του Αιγίου, με την πρώτη κιόλας εμφάνιση των γερμανικών στρατευμάτων στην πόλη, ήταν αυτό της πείνας. Ήδη από τις 11 Μαΐου του 1941 τα τρόφιμα μοιράζονταν με δελτίο. Στο τέλος Μαΐου εξοικονομήθηκε λίγο αλεύρι και οι φούρνοι ζύμωσαν ψωμί που δεν έφτασε όμως για όλους τους κατοίκους. Την ίδια περίοδο, διορίστηκε Νομάρχης Αχαΐας ο Αλκιβιάδης Μπαλισάρης, ο οποίος με έκκληση του στο λαό συνιστούσε την εντατική καλλιέργεια της γης, προς αντιμετώπιση των 6 Εφ. «Έρευνα» Αιγίου,

30 ελλείψεων λόγω του πολέμου. Την ίδια χρονική περίοδο (Μάϊος του 1941) πραγματοποιήθηκε ένα γεγονός που συντάραξε την μικρή κοινωνία του Αιγίου. Στο Γυμνάσιο της Καλλιθέας που είχε μετατραπεί σε στρατιωτικό Νοσοκομείο, έγινε κλοπή τροφίμων και ειδών ιματισμού, κυρίως κλινοσκεπάσματα, που τα είχαν προσφέρει Ελληνίδες στη διάρκεια του Ελληνοϊταλικού πολέμου για τους στρατιώτες που πολεμούσαν στην Αλβανία. Την 1 η Ιουνίου του 1941 παρατηρούμε και την παρουσία της «Εφορείας των Συσσιτίων Αιγίου», με κέντρα διανομής φαγητού. 7 Χαρακτηριστικό παράδειγμα της κατάστασης που επικρατούσε όταν στην περιοχή ήσαν εγκατεστημένα τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής, αποτελεί η μαρτυρία του Ανδρουτσόπουλου Βασίλη. Από προσωπική συνέντευξη με θέμα την ζωή στο γερμανοκρατούμενο Αίγιο αναφέρουμε τα παρακάτω: «στο 4 ο Δημοτικό Σχολείο Αιγίου κάτω απ τα Ψηλαλώνια, γινόταν διανομή συσσιτίου στους Ιταλούς. Τότε πολλά πεινασμένα παιδιά και ανάμεσά τους και εγώ πηγαίναμε να ζητιανέψουμε λίγο φαγητό. Τις περισσότερες φορές, οι Ιταλοί στρατιώτες μας έδιναν από το καζάνι του συσσιτίου τους. σπάνια μας κυνηγούσαν και φεύγαμε. Αντίθετα οι Γερμανοί, ότι έμενε από το φαγητό τους το έριχναν στην εμπολή (ένα αυλάκι με νερό που ποτίζονταν τα χωράφια) προς την περιοχή του συνοικισμού. Και σαν να μην έφτανε αυτό το πασπάλιζαν από πάνω και με χώμα. Μερικά παιδιά πολύ πεινασμένα, εμείς βλέπεις είχαμε και το χωριό [ο πατέρας του ήταν από τα Μελίσσια και μπορούσαν να προμηθευτούν τρόφιμα], πήγαιναν και άρπαζαν το φαγητό κάτω από τη λάσπη. Οι Γερμαναράδες έκαναν χάζι με την πείνα των παιδιών, γελούσαν και τα κορόιδευαν, ενώ πολλές φορές τα κατάβρεχαν με τις μάνικες και πυροβολούσαν χλευάζοντας.» 8 Το φαινόμενο αυτό της διαφοράς νοοτροπίας των δύο λαών κατακτητών, είναι δύσκολο να ερμηνευτεί με λογικά κριτήρια. Πάντως οι στρατιώτες της Βέρμαχτ, πεινασμένοι εργάτες από τη δεκαετία του 1930, έβρισκαν για πρώτη φορά την ευκαιρία να έρθουν σε επαφή με τρόφιμα όπως φρούτα, κρέας και λαχανικά και η αφθονία αυτή τους έκανε να μην εκτιμήσουν την αξία των τροφίμων. Έτσι με μια απλή διαταγή, στερούσαν από τον ιδιοκτήτη της αυτή την αγροτική περιουσία και θεωρούσαν σωστό να πετούν στα σκουπίδια το πλεονάζον φαγητό. Σε καμία περίπτωση δεν έ- μπαιναν στη διαδικασία να εκτιμήσουν το μέγεθος της πείνας των ανθρώπων γύρω τους. 7 Γ. Παπαγεωργίου, Η Εθνική Αντίσταση στην Αιγιάλεια, Αθήνα 1983, σ Προσωπική συνέντευξη με τον Ανδριουτσόπουλο, Βασίλη, Αίγιο

31 Αντίθετα οι Ιταλοί στρατιώτες, αγροτικής προέλευσης οι περισσότεροι, φανέρωναν συνήθειες πολύ πιο οικείες προς τον Έλληνα αγρότη. Μια απ αυτές τις συνήθειες τους υπαγόρευε να μην πετάνε το φαγητό, γιατί έτσι κι αλλιώς σπάνια περισσεύει και αφού γνώριζαν από πρώτο χέρι πόσος κόπος χρειάζεται για να παραχθεί ένα αγροτικό προϊόν. Λόγω των κοινών αυτών νοοτροπιών, οι ιταλικές κατοχικές δυνάμεις και ο λαός του Αιγίου, όπως θα δούμε παρακάτω, δείχνουν μια αμοιβαία εξοικείωση μεταξύ τους. Οι δύο αυτές πληθυσμιακές ομάδες αν και ζουν υπό το καθεστώς του κατακτητή και του κατακτημένου, βρίσκονται πολύ κοντά στη νοοτροπία ζωής. Αυτό ίσως οφείλεται και στην μεσογειακή νοοτροπία των δύο λαών, όπως επίσης και στη δυσπιστία των Ιταλών στρατιωτών απέναντι στα μεγαλεπήβολα επεκτατικά σχέδια του αρχηγού τους, Μπενίτο Μουσολίνι. 32

32 1.4. Οι ιταλικές δυνάμεις κατοχής στο Αίγιο Τον Ιούνιο του 1941 έχουμε αλλαγή φρουράς των στρατευμάτων κατοχής στην ευρύτερη περιοχή Καλαβρύτων και Αιγιαλείας. Οι Γερμανοί παραδίνουν τη διοίκηση στους Ιταλούς, επομένως ο έλεγχος της Αιγιάλειας, αλλά και όλης της Πελοποννήσου ανατίθεται στους Ιταλούς, αφού η Γερμανική Μεραρχία είχε φύγει για την Κόρινθο. Μάλιστα οι Ιταλοί του Μουσσολίνι συνέστησαν και στρατοδικείο που λειτουργούσε στην αρχή στη Ναύπακτο και αργότερα στην Πάτρα στην οδό Ερμού και στην αίθουσα του Μορφωτικού. Σε αντικατάσταση της Γερμανικής Μεραρχίας εγκαταστάθηκε στην Πάτρα η Μεραρχία «Πιεμόντε». Διοικητής των ιταλικών κατοχικών δυνάμεων στο Αίγιο ήταν ο Τζιοβάνι Μποτζιοβάνι. Η Διοίκηση εγκαταστάθηκε στο αρχοντικό του Αριστείδη Γεωργίου που ήταν προπολεμικά υποκατάστημα της Εθνικής Τράπεζας. Ένα ιταλικό τμήμα στρατού, εγκαταστάθηκε στην «Ανάπλαση», η Καραμπινιερία (χωροφυλακή) στο παλιό 1 ο Γυμνάσιο (γωνία Αθηνάς και Ξενοφ. Σταυρουλόπουλου και το Φρουραρχείο στο άλλοτε ξενοδοχείο «Σπλέντιν» (πλατεία Αγίας Λαύρας). Ο Γεώργιος Θ. Παπαγεωργίου, περιγράφει με λεπτομέρειες τον ερχομό των Ιταλών και την εγκατάστασή τους στην «Ανάπλαση»: «από το σπίτι που έμενα, Ανδρέα Λόντου 25, στο παλιό αρχοντικό του Νικολαΐδη του περασμένου αιώνα, ακριβώς απέναντι στην «Ανάπλαση», μπορούσα να παρακολουθήσω τη ζωή των Ιταλών φασιστών. Μάλιστα συζητούσα και μαζί τους μια που μιλούσα τη γλώσσα τους. Εντύπωση μου είχαν κάνει το στρογγυλό καλοζυμωμένο ψωμί τους και οι ωραίες μποτίλιες, ντυμένες με ψάθα που είχαν μέσα ένα μαύρο καλό κρασί, που το έλεγαν «μαρσάλα». Κάθε μέρα ένας λόχος του φασιστικού ιταλικού στρατού ανέβαινε στην περιοχή του γηπέδου (σημερινό Στάδιο) και έκανε ασκήσεις. Το μεσημέρι ο λόχος γύριζε από την οδό Μητροπόλεως συντεταγμένος με τα όπλα του και με στρατιωτικό βήμα τραγουδούσε το φασιστικό άσμα «Vincere» (θα νικήσουμε). Δήμαρχος Αιγίου όταν ήρθαν οι Ιταλοί ήταν ο Σωτήριος Σταυρουλόπουλος, ο οποίος αργότερα παραιτήθηκε.» 9 Από τις κινήσεις τους οι Ιταλοί φανερώνουν ένα πρόσωπο ήπιο και αρκετά συνεργάσιμο για κατακτητή. Μάλιστα, διαβάζουμε στην εφημερίδα «Έρευνα» Αιγίου της 3 ης Αυγούστου 1941, ότι στις 31 Ιουλίου του 1941 επισκέφτηκε το Αίγιο ο στρατιωτικός διοικητής Στρατηγός Αντόλφο Νάλντι (Adolfo Νaldi), ο οποίος είχε την έ- 9 Γ. Παπαγεωργίου, ό.π., σ

33 δρα του στην Πάτρα. Επισκέφτηκε το δήμαρχο Δημήτριο Σταυρουλόπουλο και τον ρώτησε για τις ανάγκες του Αιγίου αφού του υποσχέθηκε να τον βοηθήσει για την επίλυση των προβλημάτων της πόλης. Μάλιστα ο Στρατηγός επισκέφτηκε και το Νοσοκομείο όπου χαιρέτησε τους νοσηλευόμενους τραυματίες Έλληνες στρατιώτες του πολέμου, αφού τους συγχάρηκε για την ανδρεία που επέδειξαν. 10 Στην ίδια εφημερίδα και με την ίδια ημερομηνία δημοσιεύτηκε και η διαταγή του Ανώτατου Διοικητού Ιταλού Στρατηγού Κάρλο Τζελόζο. Η διαταγή αυτή προσκαλούσε όλους όσους κατείχαν όπλα, πυρομαχικά, λάφυρα πολέμου και εξαρτήματα να τα παραδώσουν στις τοπικές στρατιωτικές Αρχές, μέχρι τα μεσάνυχτα τις 10 ης Αυγούστου του Η διαταγή απειλούσε με την ποινή του θανάτου τους παραβάτες 11. Ταυτόχρονα, η τοπική Καραμπινιερία κάλεσε τους κατόχους ραδιοφώνων να τα παραδώσουν «προς φύλαξιν». Κάποιοι δεν συμμορφώθηκαν με τη διαταγή αυτή. Τα φύλαξαν σε κρύπτες και άκουγαν παράνομα τις ειδήσεις από το Λονδίνο και το Κάιρο. Αυτές οι ειδήσεις αργότερα αποτέλεσαν την πρώτη ύλη του παράνομου τύπου και των παράνομων πληροφοριακών δελτίων που κυκλοφόρησαν οι αντιστασιακές οργανώσεις (βλέπε σχετικό κεφάλαιο). Δήμαρχος στην πόλη του Αιγίου εκείνη την περίοδο ήταν ο Σωτήρης Σταυρουλόπουλος. Παραιτήθηκε με την είσοδο των Γερμανών και τον αντικατέστησε ο δικηγόρος Γεώργιος Σακελλαρόπουλος. Εν συνεχεία, και ο Σακελλαρόπουλος παραιτήθηκε και την θέση του ανέλαβε ο Αλέξης Καζάνης, πρόεδρος των παντοπωλών Αιγίου. Σύμφωνα με τους Μπιναρδόπουλο Χλιάπα Ρούπα, ο Καζάνης «συνεργάστηκε με τον εχθρό, ενθάρρυνε εργάτες να πάνε στη Γερμανία για δουλειά και δημιουργούσε ομάδες εργασίας για το άνοιγμα ορυγμάτων των Γερμανών, με αμοιβή τη δελεαστική παροχή τροφίμων.» 12 Για την περίοδο εκείνη το κίνητρο ήταν πολύ ισχυρό. Για τη συνεργασία του αυτή με τα κατοχικά στρατεύματα, ο Καζάνης εκτελέστηκε το 1944 από τους αντάρτες. Η κατοχική κυβέρνηση της Αθήνας, είχε χαρακτηρίσει το Αίγιο ως κέντρο γεωργικό. Οι κάτοικοι, εκτός από εκείνους που είχαν εγκατασταθεί από τα γύρω χωριά, ήσαν εργάτες, υπάλληλοι και επαγγελματίες. Ο Ανδρέας Φιλιππόπουλος, παλαίμαχος δημοσιογράφος του Αιγίου έγραφε στην εφημερίδα «Έρευνα»: «Το Αίγιον δυνατόν να χαρακτηρίζεται όπως και είναι ο τόπος της σταφιδοπαραγωγής. Οι καθαυτό 10 Εφ. «Έρευνα» Αιγίου, Εφ. «Έρευνα» Αιγίου, Γ. Μπιναρδόπουλος, Λ. Ρούπας, Θ. Χλιάπας, Η Αιγιάλεια στην Κατοχή και την Αντίσταση, Αθήνα 1987, σ

34 όμως Αιγιείς όχι μόνο δεν είναι σταφιδοπαραγωγοί, αλλά ούτε καν σπυρί σταφίδας έ- χουν εις τα σπίτια των να ταΐσουν τα παιδιά των» 13 Η πείνα, προκαλούσε απελπισία και απόγνωση στη ζωή των κατοίκων, ενώ πιστοποιήθηκαν ακόμη και θάνατοι από ασιτία. Πολλοί κάτοικοι έπαιρναν ό,τι πολύτιμο είχαν, ρολόγια ασημικά ρούχα και πεζοπορώντας οχτώ έως δέκα ώρες ανέβαιναν στα ορεινά χωριά της Αιγιάλειας και των Καλαβρύτων. Εκεί τα αντάλλασαν είδος με είδος με φασόλια καλαμπόκι και σιτάρι. Τον Οκτώβριο του 1941, το καλαμπόκι είχε φτάσει 350 δραχμές η οκά και τα φασόλια 400 δραχμές. Στις 19 Νοεμβρίου 1941 πουλήθηκαν ψάρια στην αγορά προς 430 δραχμές η οκά, ενώ οι εργάτες για να εργαστούν στα κτήματα ζητούσαν πολύ ακριβά μεροκάματα από τους κτηματίες. Στις 2 Νοεμβρίου 1941, ο Γερμανός στρατιωτικός διοικητής Νοτίου Ελλάδος με ανακοίνωσή του στο Αίγιο, γνωστοποιούσε ότι με απόφαση των Γερμανικών στρατοδικείων καταδικάστηκαν σε θάνατο και εκτελέστηκαν τέσσερεις Έλληνες για σαμποτάζ εναντίον των χιτλερικών. Στο τέλος του Νοεμβρίου του 1941 η κατάσταση είχε γίνει τραγική. Την παραμονή των Χριστουγέννων του ιδίου έτους αφενός μοιράστηκαν 300 δέματα στους άπορους του Αιγίου, γνωστά ως τα «δέματα των απόρων», αφετέρου παρελήφθησαν από την Αγροτική Τράπεζα Αιγίου 8500 οκάδες όσπρια, που είχε στείλει ο Ερυθρός Σταυρός. Τα όσπρια μοιράστηκαν στα φιλανθρωπικά ι- δρύματα και στους κατοίκους. Η διανομή έγινε στους ναούς από τις ενοριακές επιτροπές, ενώ το κάθε άτομο έλαβε 300 δράμια όσπρια. 14 Η ζωή συνέχιζε να είναι τραγική για τους κατοίκους του Αιγίου, καθότι ο λαός πεινούσε γιατί οι δυνάστες είχαν καταλάβει τα μέσα συντηρήσεως. Η ληστρική επιδρομή των κατακτητών τόσο σε ατομική όσο και σε ομαδική κλίμακα, προκάλεσε ελλείψεις τροφίμων κατά κύριο λόγο στις πόλεις. Μαρτυρίες αναφέρουν πως οι Γερμανοί κυρίως στρατιώτες «αγόραζαν» ότι έβρισκαν σε χαμηλή τιμή και τα έστελναν στις χειμαζόμενες οικογένειές τους, στη Γερμανία. Τα λαϊκά συσσίτια τότε, όπως και στην προηγούμενη περίοδο, έσωσαν πολλούς από την πείνα και το θάνατο. Τέτοια κέντρα παροχής συσσιτίου ήταν στη γωνία Ανδρέου Λόντου και Χιλιάκου Ορεινού, στο ισόγειο του σπιτιού Λιαρομμάτη, στην γωνία Ανδρέα Λόντου και Βάλφουρ στο κτήριο του άλλοτε χοροδιδασκαλείου, στην οδό Σπ. Παναγιωτόπουλου πάνω από το κατάστημα Ριζόπουλου, στη γωνία των οδών Ευθ. Γάτου και Ανδρέα Λόντου. Τα κεντρικά γραφεία των συσσιτίων ήσαν στην οδό Μεσσηνέζη. Πρόεδρος των λαϊκών 13 Εφ. «Έρευνα» Αιγίου, Γ. Παπαγεωργίου, ό.π., σ

35 συσσιτίων ήταν ο δεσπότης Θεόκλητος και διευθυντής ο Γιάννης Θανασούλιας. Ακόμα υπηρέτησε και ο Γεώργιος Κόσκος, συνταξιούχος υπάλληλος. 15 Στα λαϊκά συσσίτια εργάστηκαν και προσέφεραν εθελοντική υπηρεσία και οι Κώστας Ριζόπουλος (δημοσιογράφος και λογοτέχνης), Λεωνίδας Γκόφας (δικηγόρος), Γεώργιος Σπυρόπουλος (δημόσιος υπάλληλος), Κώστας Χατζόπουλος (υπάλληλος ΟΤΕ), Νίκος Μπάλλας (εφοριακός), Γεράσιμος Οικονομόπουλος, Δημήτρης Παπαδημητρίου, Ντίνος Παπαγιαννόπουλος (καθηγητής), Αργύρης Σκαρτσίλας και ο Γεώργιος Παπαγεωργίου. 16 Πέρα από τα οργανωμένα λαϊκά συσσίτια, ο λαός έδρασε με πολλούς άλλους θεμιτούς και αθέμιτους τρόπους προκειμένου να επιβιώσει. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι «σαλταδόροι» του Αιγίου, οι οποίοι αψηφώντας τον κίνδυνο και δουλεύοντας με μεθοδικότητα άρπαζαν από τον κατακτητή στην αρχή τρόφιμα για να ζήσουν και στη συνέχεια όπλα και πυρομαχικά, μέχρι και καύσιμα. Οι περισσότεροι από αυτούς εντάχθηκαν στον ΕΛΑΣ. 15 Εφ. «Έρευνα» Αιγίου, Γ. Παπαγεωργίου, ό.π., σ

36 2. Πανελλήνιες αντιστασιακές οργανώσεις 2.1. Το πολιτικοκοινωνικό πλαίσιο. Οι πρώτες προσπάθειες αντίστασης. Καταρχάς, πριν ξεκινήσουμε την περιγραφή και την ανάλυση του τρόπου οργάνωσης των τοπικών αντιστασιακών ομάδων, των ομάδων δηλαδή που δρούσαν στην ευρύτερη περιοχή της επαρχίας Αιγιαλείας και Καλαβρύτων, αποτελεί sine qua non προϋπόθεση, να αναφερθούμε στις ομάδες αντίστασης οι οποίες είχαν πανελλήνια εμβέλεια και αποτέλεσαν πρότυπα οργάνωσης για τις τοπικές ομάδες. Τις τελευταίες ημέρες του Απριλίου του 1941, ξεκίνησε στην Ελλάδα η ταραγμένη περίοδος που συμβατικά ονομάζουμε Κατοχή. Μέχρι τον Ιούνιο του ιδίου χρόνου οι νικητές του πολέμου είχαν μοιράσει τις διοικητικές και στρατιωτικές ζώνες ευθύνης τους στην νικημένη χώρα και με ενδιάμεσο την κυβέρνηση κουϊσλίγκ του στρατηγού Γεωργίου Τσολάκογλου, που οι ίδιοι τοποθέτησαν στην Αθήνα, άρχισαν να κυβερνούν τη χώρα. Η μεγαλύτερη έκταση της χώρας ήταν στην δικαιοδοσία των Ιταλών. Οι Γερμανοί κράτησαν το μεγαλύτερο μέρος της Κρήτης, μερικά σημεία στις Κυκλάδες, στην Αττική και τα παράλια της Αθήνας, τη Θεσσαλονίκη και την κεντρική Μακεδονία καθώς και τη συνοριακή ζώνη στον Έβρο. Οι Βούλγαροι κατέλαβαν τη Δυτική Θράκη. Η ελληνική κοινωνία για ένα μεγάλο διάστημα προσπάθησε να προσαρμοστεί στη νέα τάξη πραγμάτων και να βρει τους τρόπους επιβίωσής της. Υπήρχαν προβλήματα ανεφοδιασμού με τα στοιχειώδη, ιδιαίτερα στα μεγάλα αστικά κέντρα διότι έγινε αποκλεισμός της χώρας από το θαλάσσιο εμπόριο αλλά και καταστροφή των χερσαίων συγκοινωνιών. Αργότερα, το χειμώνα του 1941, οι ελλείψεις αυτές μετατράπηκαν σε επισιτιστικό πρόβλημα ιδιαίτερα στις πόλεις. Υπολογίζεται ότι περίπου άτομα πέθαναν από την πείνα στα μεγάλα αστικά κέντρα της Αθήνας, Θεσσαλονίκης, Πάτρας και Ηρακλείου. Οι άθλιες συνθήκες ζωής και διαβίωσης, η οικονομική καταστροφή, η έλλειψη ασφάλειας, η κοινωνική κατάπτωση, η χυδαία συμπεριφορά προς την ανθρώπινη προσωπικότητα από τα ξένα στρατεύματα και τους Έλληνες συνεργάτες τους, έφεραν τον απλό λαό στο σημείο σύγκρουσης έναντι των κατοχικών στρατευμάτων. Παράλληλα, η πίεση που ασκούσαν οι σύμμαχοι και ιδιαίτερα οι Άγγλοι οι οποίοι επεδίωκαν 37

37 την δημιουργία δικτύων κατασκοπίας και σαμποτάζ, αλλά λίγο αργότερα και οι Σοβιετικοί που καλούσαν τους λαούς σε εξέγερση, έφερε σε άλλες περιπτώσεις πενιχρά και σε άλλες περιπτώσεις αξιόλογα αποτελέσματα κατά τις πρώτες απόπειρες ένοπλης οργανωμένης αντίστασης του ελληνικού λαού. Χαρακτηριστικά παραδείγματα συναντούμε στην κεντρική Μακεδονία όπου οι ομάδες «Αθανάσιος Διάκος» και «Οδυσσέας Ανδρούτσος», στηριγμένες από κομμουνιστές έδρασαν από τον Ιούλιο ως το φθινόπωρο του 1941 και των οποίων η δράση έληξε απότομα με τα φρικτά αντίποινα των Γερμανών και τις μαζικές εκτελέσεις άμαχου πληθυσμού στα χωριά της Νιγρίτας Σερρών. Παρόμοια ήταν και η τύχη άλλων ένοπλων ομάδων που στηρίζονταν αποκλειστικά σε συμμαχική βοήθεια όπως στον Αλμυρό Βόλου. Η χαρακτηριστικότερη περίπτωση τέτοιων πρώιμων και ανοργάνωτων αντιδράσεων, έλαβε χώρα στην περιοχή της Δράμας και ειδικότερα στο χωριό Δοξάτο, όπου στις 28 Σεπτεμβρίου 1941 οι κομμουνιστές εκτελώντας κατά γράμμα τις εντολές από την Μόσχα (που μεταδίδονταν από τον ραδιοφωνικό σταθμό της Μόσχας) εξεγέρθηκαν ενάντια στον βουλγαρικό κατοχικό στρατό. Πέντε μέρες μετά, στις 3 Οκτωβρίου 1941, η αιματηρή αντίδραση του βουλγαρικού στρατού στοίχησε τη ζωή πολλών κατοίκων της περιοχής (3000 άμαχος πληθυσμός) καθώς και τοπικών στελεχών του ΚΚΕ. Μετά τις αποτυχημένες και αιματοβαμμένες αυτές προσπάθειες, η ένοπλη αντίσταση σταμάτησε, για να εμφανιστεί πολλούς μήνες αργότερα σαφώς πιο οργανωμένη. «Στις αρχές της Κατοχής, οι διαθέσεις της μάζας του λαού, σύμφωνα με ποικίλες πηγές, δεν ήταν αντιγερμανικές», υποστηρίζει ο Χάγκεν Φλάισερ. 17 Ποικιλία πηγών όμως υποστηρίζει το αντίθετο. Απλές καθημερινές κινήσεις πολιτών και άμαχου πληθυσμού όπως α) η παγερότητα υποδοχής των στρατευμάτων στις πόλεις που έ- μπαιναν, β) η καταστροφή οδοδεικτών, γ) οι παραπλανητικές πληροφορίες που έδιναν στους Γερμανούς ακόμη και τα μικρά παιδιά, δ) η καταστροφή στις 31/5/1941 αποθήκης πυρομαχικών στη Θεσσαλονίκη, ε) η άρνηση του αρχιεπισκόπου Χρύσανθου να ορκίσει την κυβέρνηση Τσολάκογλου, στ) η απόκρυψη ή η μη δήλωση όπλων, ζ) η οργάνωση αυτοάμυνας σε πολλά χωριά, η) το κατέβασμα της σβάστικας από την Α- κρόπολη στις 30/5/1941 από τους Μανώλη Γλέζο και Απόστολο Σάντα, θ) η αναγραφή αντιγερμανικών συνθημάτων στους τοίχους των κτιρίων, ι) οι πρώτες προκηρύξεις και τα αντιστασιακά ποιήματα καθώς και ια) η δημιουργία των πρώτων οργανωμένων 17 Χ. Φλάισερ, «Κατοχή Αντίσταση Γοργοπόταμος», στο Ιστορικά της εφ. «Ελευθεροτυπία», τεύχος 5, ( ). 38

38 ανταρτοομάδων σε όλη τη χώρα, αποδεικνύουν το αντίθετο των λεγομένων του ιστορικού Φλάισερ. Τελικά πώς φαντάζονταν οι Έλληνες την Αντίσταση; Με ποιόν τρόπο; Με όπλα και δολιοφθορές; Με συνθήματα στους τοίχους; Αντίσταση στην Ελλάδα ή στο εξωτερικό; Αντίσταση με τους συμμάχους ή με το λαό; Τι χαρακτήρα θα έπρεπε να είχε η Αντίσταση; Εθνικό - απελευθερωτικό ή κοινωνικό απελευθερωτικό; Ή μήπως κάποιος ή κάποιοι συνδυασμοί όλων των παραπάνω; Τα ερωτήματα αυτά ταλάνισαν τους πρώτους οργανωτές της Εθνικής Αντίστασης και δύο μεγάλες προσωπικότητες της εποχής προσπάθησαν να δώσουν απαντήσεις και να σκιαγραφήσουν τον πραγματικό χαρακτήρα της Ελληνικής Εθνικής Αντίστασης. Αφενός ο Δημήτριος Γληνός τονίζει: «ο σημερινός αγώνας του λαού μας στο περιεχόμενό του δεν μπορεί να είναι τίποτε άλλο παρά απελευθερωτικός σήμερα πρωτεύει η πάλη για την εθνική λευτεριά, γιατί χωρίς αυτήν δεν μπορούμε να έχουμε καμιά κοινωνική προκοπή» 18. Αφετέρου ο Δ. Σβορώνος γράφει: «η Αντίσταση των Ελλήνων γίνεται εναντίον ξένων δυνάμεων κατοχής και ο βασικός της χαρακτήρας καθόλη τη περίοδο της Κατοχής, είναι εθνικός και επομένως διαφέρει ριζικά από μια κοινωνική εσωτερική επανάσταση» 19. Παρόλες τις αποτυχημένες απόπειρες αντίστασης κατά των κατοχικών στρατευμάτων, οι Έλληνες σε όλα τα μήκη και τα πλάτη δημιούργησαν πλειάδα ομάδων αντίστασης. Το επίσημο κράτος, η κατοχική κυβέρνηση Τσολάκογλου, αδυνατούσε να ελέγξει αυτές τις ομάδες, με αποτέλεσμα να θέτουν σε κίνδυνο τις περιουσίες και τη ζωή πλουσίων και φτωχών Ελλήνων σε πόλεις και χωριά. Αναγκαστικά λοιπόν, έπρεπε να μπει μια τάξη σε αυτό το χάος, να δημιουργηθούν ένοπλες ομάδες περιφρούρησης και ένας οργανωτικός ιστός που αποστολή του θα ήταν η οργάνωση, η διοίκηση και ο συντονισμός όλων αυτών των μικροομάδων ανά την Ελλάδα. Το ρόλο αυτό ανέλαβε οικειοθελώς, και σε καμία περίπτωση αναγκασμένο από το επίσημο ελληνικό κράτος, το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας. Το ΚΚΕ, ήταν η μόνη οργανωμένη δύναμη στο πλαίσιο της ελληνικής κοινωνίας που θα μπορούσε να διεκπεραιώσει ένα τέτοιο έργο, καθώς το σώμα των αξιωματικών διαρθρωμένο γύρω από μια κρατική εξουσία, η οποία ούτε ήταν ούτε ήθελε να είναι ανατρεπτική, δεν μπορούσε να αναλάβει παρόμοιες πρωτοβουλίες. Το πρόσωπο που ανέλαβε να ενοποιήσει και να αναδείξει τη γενική διάθεση για ένοπλη αντίσταση ήταν ο Άρης Βελουχιώ- 18 Δ. Γληνός, Τι είναι και τι θέλει το Ε.Α.Μ., Ρήγας, Αθήνα 1944, σ Δ. Σβορώνος, «Η Ελλάδα », σε Πρακτικά του Διεθνούς Ιστορικού Συνεδρίου, Αθήνα 1989, σ. ΧΙ. 39

39 της, παλιό μαχητικό στέλεχος του ΚΚΕ. Ο κατ όνομα Θανάσης Κλάρας, μεταμορφώθηκε σε Άρη Βελουχιώτη, όταν προέκυψε η ανάγκη για ένοπλη αντίσταση στον κατακτητή. Η εμφάνιση του Άρη Βελουχιώτη επέδρασε ευεργετικά στη σταθεροποίηση της πρώτης αντάρτικης ομάδας, καθώς οι δυσμενείς συνθήκες θα είχαν οδηγήσει στην αποτυχία της προσπάθειας αν δεν υπήρχε η ηθική, πολιτική και τεχνική ενίσχυση του επαναστατικού κέντρου της Αθήνας, δηλαδή της κεντρικής επιτροπής του ΕΛΑΣ. Την ίδια περίπου περίοδο, εμφανίζονται στην Ελλάδα τρεις αντιστασιακές οργανώσεις (ΕΑΜ, ΕΔΕΣ, ΕΚΚΑ), οι σχέσεις, οι συνεργασίες και οι συγκρούσεις των οποίων, έμελλε να παίξουν καθοριστικό ρόλο τόσο στην περίοδο της Αντίστασης κατά των κατοχικών δυνάμεων, όσο και στην μετέπειτα ταραγμένη περίοδο του Εμφυλίου πολέμου. Εν συνεχεία θα ασχοληθούμε με τα βασικά χαρακτηριστικά των τριών αυτών οργανώσεων. 40

40 2.2. ΕΑΜ ΕΛΑΣ ΕΠΟΝ Ε.Α. Εκπρόσωποι του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδος, προσπάθησαν να προσεγγίσουν και άλλες πολιτικές δυνάμεις με κοινή αντιστασιακή δράση, όπως το Α- γροτικό Κόμμα, το Σοσιαλιστικό και την Ένωση Λαϊκής Δημοκρατίας. Αυτά τα τρία κόμματα, μαζί με το σχετικά μεγαλύτερο και πιο οργανωμένο ΚΚΕ, συγκεντρώθηκαν στο τέλος της οδού Ιπποκράτους στην Αθήνα, στις 27 Σεπτεμβρίου του 1941 και ί- δρυσαν το ΕΑΜ, δηλαδή το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο. Την ιδρυτική πράξη υπογράφουν: για το ΚΚΕ ο Λευτέρης Αποστόλου, για το Αγροτικό Κόμμα ο Απόστολος Βογιατζής, για το Σοσιαλιστικό Κόμμα Ελλάδος (ΣΚΕ) ο Χρήστος Χωμενίδης και για την Ελληνική Λαϊκή Δημοκρατία (ΕΛΔ) ο Ηλίας Τσιριμώκος 20. Σύμφωνα με το ιδρυτικό του κείμενο οι στόχοι του ΕΑΜ ταυτίζονταν με τους πόθους του λαού και ήσαν α) η απελευθέρωση της Ελλάδας και η αποκατάσταση της πλήρους ανεξαρτησίας της χώρας, β) ο σχηματισμός προσωρινής κυβέρνησης από το ΕΑΜ μετά την εκδίωξη των κατακτητών, με στόχο την προκήρυξη εκλογών για Συντακτική Βουλή ώστε ο λαός να αποφασίσει ο ίδιος για τον τρόπο διακυβέρνησής του, γ) η επιβίωση του λαού. 21 Στο σημείο αυτό, αξίζει να παραθέσουμε την άποψη του Πέτρου Ρούσου σχετικά με τον χαρακτήρα του ΕΑΜ: «δημιουργήθηκε έτσι μια πρωτότυπη μαζική εθνικοαπελευθερωτική οργάνωση που, με τον καιρό, ξεπέρασε το 1 1/2 εκατομμύριο μέλη σε έναν πληθυσμό 7 1/2 εκατομμύρια! Πρωτότυπη γιατί αποτελούσε συνασπισμό κομμάτων και ταυτόχρονα ακατάλυτη μαζική ένωση πατριωτών διαφορετικής ιδεολογικής τοποθέτησης. Κανένας μας δεν μπορούσε ακόμη να φανταστεί πώς συγκεκριμένα θα εξελιχθεί στην πράξη εκείνος ο μεγαλειώδης οργανισμός. Εξελίχθηκε πάντως, κατά τη βασική πρόβλεψη του κόμματός μας, σαν η ακατάλυτη συμμαχία της εργατικής τάξης, της αγροτιάς, της προοδευτικής διανόησης, των μεσαίων στρωμάτων της πόλης, των εθνικών μειονοτήτων, που προσέλκυσε στην πορεία μεγάλη μερίδα του κλήρου, κυρίως του κατώτερου, πολλούς αξιωματικούς και μια μερίδα της μεσαίας α- στικής τάξης.» 22. Τελικά, στο ερώτημα αν το ΕΑΜ ήταν ένας συνασπισμός κομμάτων ή μια ενιαία οργάνωση, τα ίδια τα ιδρυτικά μέλη του αποφάσισαν πως το ΕΑΜ ήταν ένας συνασπισμός πολιτικών κομμάτων, όπου ναι μεν το κάθε κόμμα διατηρούσε την 20 Λ. Αποστόλου, Το ξεκίνημα του ΕΑΜ, Αθήνα 1982, σ. 96 Θ. Χατζής, Η νικηφόρα Επανάσταση που χάθηκε, Δωρικός, Αθήνα 1983, σ. 174 Π. Ρούσος, Η μεγάλη πενταετία, τ. Α, Αθήνα 1978, σ Α. Κέδρος, Η Ελληνική Αντίσταση , τ. Α, Θεμέλιο, Αθήνα 1981, σ Ρούσος, Π., ό.π., σ

41 ιδεολογική, πολιτική και οργανωτική αυτονομία του και την ελεύθερη έκφραση των απόψεών του, αλλά όλα τα κόμματα ενεργούσαν από κοινού για την Απελευθέρωση και την πραγμάτωση των προαναφερθέντων στόχων της οργάνωσης. 23 Βέβαια, δεν πρέπει να παραβλέψουμε το γεγονός πως αρκετά μέλη της οργάνωσης του ΕΑΜ, δεν ανήκαν σε κόμματα, αλλά ήσαν απλά ΕΑΜίτες, ΕΠΟΝίτες, ΕΛΑΣίτες ή μέλη της Εθνικής Αλληλεγγύης. 24 Στο ΕΑΜ συμμετείχαν και άλλες μικρότερες αντιστασιακές οργανώσεις: το Εργατικό ΕΑΜ, η Εθνική Αλληλεγγύη, το ΕΑΜ νέων το οποίο στη συνέχεια μετονομάστηκε σε ΕΠΟΝ, η ΠΕΔΥ (Πανυπαλληλική Επιτροπή Δημοσίων Υπαλλήλων), η Παγκληρική Ένωση, η Οργάνωση Αστυνομικών Υπαλλήλων. Τέλος, στα τέλη του Ιανουαρίου του 1942, εξελέγη και η κεντρική επιτροπή του ΕΑΜ, αποδεικνύοντας πως το ΕΑΜ είχε πια και έναν «εσωτερικό κανονισμό λειτουργίας» θέτοντας «τα οργανωτικά θεμέλια της μεγαλύτερης εθνολαϊκής οργάνωσης στην ιστορία της Ελλάδας... η αρχή της ομοφωνίας κατοχύρωνε την ενότητα και την αρμονική συνεργασία κομμάτων και οργανώσεων, με διαφορετικά προγράμματα πάνω σε άμεσους και καθορισμένους από κοινού σκοπούς». 25 Πέραν του πολιτικού σκέλους της οργάνωσης του ΕΑΜ, το ΚΚΕ είχε τη διάθεση και πρωτοβουλία δημιουργίας ένοπλων σωμάτων που θα προκαλούσαν όσο το δυνατόν περισσότερα προβλήματα στον κατακτητή, με στόχο την εκπλήρωση του πρώτου και κύριου στόχου της πολιτικής οργάνωσης του ΕΑΜ. Παρά τα δραματικά γεγονότα - αντίποινα στη Δράμα και το Δοξάτο τον Σεπτέμβριο του 1941 και την καθυστέρηση δημιουργίας ένοπλων αντιστασιακών ομάδων, στις 10 Φεβρουαρίου του 1942 η ΚΟΕ (Κεντρική Οργανωτική Επιτροπή) του ΕΑΜ συγκροτεί τον ΕΛΑΣ, το ένοπλο δηλαδή τμήμα του. Στο σημείο αυτό, αξίζει να αναφέρουμε τα σχετικά με την ονομασία ΕΛΑΣ, όπως τα περιγράφει ο Διονύσης Χαριτόπουλος: «είχε επικρατήσει η επωνυμία ΕΛΣ: Ελληνικός Λαϊκός Στρατός. Αλλ ο Θανάσης Κλάρας, όταν οι συζητήσεις φτάσαν ως αυτόν, είχε μια έμπνευση: - Ελληνικός Λαϊκός Ανταρτικός Στρατός πρέπει να λέγεται. Δηλαδή ΕΛΑΣ. Θα πιάσει ως σύνθημα. Ελλάς και ΕΛΑΣ. Άρεσε η σκέψις ( )και εγκρίθηκε με ενθουσιασμό. Μόνο που ο Θανάσης Χατζής ( ) το Ανταρτικός το αντικατέστησε με το Απελευθερωτικός». 26 Ο Εθνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός άρχισε να βγάζει στα βουνά μικρές ομάδες ενόπλων. Το τρίπτυχο των 23 Μ. Γλέζος, Εθνική Αντίσταση, τ. Α, Στοχαστής, Αθήνα 2005, σσ Θ. Χατζής, ό.π., σ Ό.π., σ Δ. Χαριτόπουλος, Άρης ο αρχηγός των ατάκτων, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, σσ

42 στόχων του ΕΛΑΣ ήταν α) αγώνας για την απελευθέρωση της πατρίδας, β) περιφρούρηση των κατακτήσεων του λαού και των ελευθεριών του ενάντια σε κάθε επιβολή, γ) εξασφάλιση της τάξης μέχρι την διεξαγωγή εκλογών στις οποίες ο λαός να εκφράσει ελεύθερα τη θέλησή του. Η Κεντρική Επιτροπή του ΕΛΑΣ, συγκροτήθηκε από τους : Ταγματάρχη Μάρκο Κλαδάκη (εκπρόσωπο του ΣΚΕ), Λοχαγό Φοίβο Γρηγοριάδη (εκπρόσωπο του ΚΚΕ), Λοχαγό Γ. Καλιανέση (εκπρόσωπο της ΕΛΔ), Υπολοχαγό Ιερώνυμο Τρωιάνο (ανεξάρτητο δημοκράτη), Ανθυπολοχαγό Κεχριμπάρη (εκπρόσωπο του ΔΚΕ). Πολιτικός αντιπρόσωπος ορίστηκε ο Θανάσης Χατζής, ο οποίος ήταν και γραμματέας της Κεντρικής Επιτροπής του ΕΑΜ. Η ιδρυτική διακήρυξη του ΕΛΑΣ κυκλοφόρησε στις 16 Φεβρουαρίου του 1942 και την ίδια μέρα στο δημοσιογραφικό όργανο του ΕΑΜ «Ελεύθερη Ελλάδα» δημοσιευόταν η απόφασή του για τη συγκρότηση του ΕΛΑΣ. Ο Θανάσης Κλάρας Άρης Βελουχιώτης για την περίσταση στην κοιλάδα του Σπερχειού, στα ορεινά της Λαμίας, ξεκίνησε να υλοποιήσει τις αποφάσεις και το όραμα των διακηρύξεων. Στις 22 Μαΐου εμφανίστηκε στο χωριό Δομνίστα της Ευρυτανίας η πρώτη Ελασίτικη α- νταρτοομάδα, αποτελούμενη από 9 αντάρτες, αναγγέλλοντας στους χωρικούς την συμβολική εμφάνιση του ΕΛΑΣ με τον Άρη να διασαλπίζει την ιστορία του ένοπλου αγώνα του ελληνικού λαού για την λευτεριά του. Ο Άρης Βελουχιώτης προσπάθησε με διάφορους τρόπους να φέρει τις μικρές αντάρτικες ομάδες στο πολιτικό προσκήνιο. Ως προς αυτό φάνηκε πως δύο από τις πρωτοβουλίες του ήσαν καταλυτικές. Η πρώτη ήταν η απόφασή του να δράσει «δημόσια». Να εγκαταλείψει δηλαδή την πρακτική της αφάνειας και της απόκρυψης των ενόπλων του στα δάση και τα βουνά όπως έκαναν οι υπόλοιπες ομάδες φυγόδικων οπλοφόρων της εποχής και εμφανίστηκε επιδεικτικά στα χωριά διακηρύσσοντας ανοιχτά τις προθέσεις του. Η δεύτερη πρακτική ήταν η εγκατάσταση κάποιου «υπεύθυνου» σε κάθε χωριό, ο οποίος θα κρατούσε την επαφή με το αντάρτικο και θα συνδιαλεγόταν με τις ένοπλες ομάδες των ανταρτών, φροντίζοντας παράλληλα και για τον εφοδιασμό με τρόφιμα. Σε κάθε μονάδα του ΕΛΑΣ, μικρή ή μεγάλη, η ηγεσία κατά το πρότυπο του ρωσικού στρατού, είχε τοποθετήσει μια συγκεκριμένη μορφή διοίκησης. Χαρακτηριστικό αυτής, ήταν το γεγονός πως η μονάδα δεν διοικείτο από έναν αρχηγό, αλλά επικρατούσε το σύστημα της «τριαδικότητας» στην διοίκηση. Η «τριαδικότητα» αυτή έγκειται στο γεγονός πως δικαίωμα λόγου στην διοίκηση της μονάδος είχαν τρεις φο- 43

43 ρείς εξουσίας: α) ο καπετάνιος ή κομισσάριος, β) ο πολιτικός της επίτροπος και γ) ο στρατιωτικός της ηγέτης 27. Ο κομισσάριος, ήταν ο πραγματικός φορέας της εξουσίας, ο άγρυπνος φρουρός του κόμματος σε κάθε μονάδα του ΕΛΑΣ, ο κατάσκοπος που παρακολουθούσε τις κινήσεις των αντρών της ομάδας και ήλεγχε τις πράξεις τους, αν ήσαν σύμφωνες με την καθοδήγηση που είχε δοθεί από το κόμμα. Παρακολουθούσε εάν εργάζονταν όλοι υπέρ των σκοπών και στόχων του κόμματος. Ενεργούσε την αλληλογραφία και παρείχε λεπτομερείς πληροφορίες στον αμέσως προϊστάμενό του, σχετικά με όσα συνέβαιναν στην ομάδα του. Τέλος, επιτηρούσε, παρακολουθούσε και έλεγχε τις πράξεις των στρατιωτικών διοικητών αξιωματικών που προέρχονταν από τον στρατό, καθώς το κόμμα δεν είχε εμπιστοσύνη σε ανθρώπους που δεν είχαν λάβει την κομμουνιστική παιδεία και τις επιδιώξεις της λαϊκοδημοκρατικής επανάστασης. Μάλιστα, είχε το δικαίωμα να εκτελέσει επιτόπου άνδρες ή αξιωματικούς, ή να τους αποστείλει σε στρατόπεδα συγκεντρώσεως, αν έκρινε πως η συμπεριφορά και οι κινήσεις τους δεν ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις της οργάνωσης. Ο πολιτικός επίτροπος, που ήταν συγχρόνως και αξιωματικός, συνεργαζόταν πάντοτε με τον στρατιωτικό διοικητή της μονάδας και από κοινού υπέγραφαν τις διαταγές. Η εξουσία του ήταν απεριόριστη. Ασχολείτο με την συλλογή πληροφοριών για τις κινήσεις του εχθρού, μιλούσε στις συγκεντρώσεις και ερχόταν σε επαφή με τις πολιτικές οργανώσεις, διαβιβάζοντας οδηγίες του κόμματος και της ηγεσίας του ΕΑΜ. Ο θεσμός του πολιτικού επιτρόπου, καταργήθηκε όταν συστήθηκε η ΠΕΕΑ. Όσον αφορά στον στρατιωτικό υπεύθυνο της ομάδας, αυτός ήταν ο αξιωματικός και ο στρατιωτικός επικεφαλής της ομάδας. Οι αρμοδιότητές του στρατιωτικού υπευθύνου, που ήταν ταυτόχρονα και πολιτικός υπεύθυνος, περιορίζονταν στην εκπαίδευση, διοίκηση, οργάνωση του στρατιωτικού τμήματος. Ο στρατιωτικός υπεύθυνος, λόγω της θέσης του, έπρεπε να είχε υπηρετήσει στο στρατό ως αξιωματικός, για να γνωρίζει τις μεθόδους εκπαίδευσης των ανδρών και τις τακτικές πολέμου. Πολλές φορές όμως (και ιδιαίτερα στην επαρχία που θα ασχοληθούμε) ο στρατιωτικός υπεύθυνος δεν ήταν απαραίτητα στέλεχος του κόμματος, ούτε της οργάνωσης του ΕΑΜ, αλλά ανεξάρτητος δημοκράτης ή προοδευτικός πατριώτης. Καθοριστική σημασία για το μέλλον του ΕΛΑΣ, την οργάνωση, την ανάπτυξη, το κύρος και την κατοχύρωσή του στην συνείδηση των Ελλήνων, έπαιξε η ανατί- 27 Βλέπε παράρτημα, αριθ. 2 44

44 ναξη της σιδηροδρομικής γέφυρας στο Γοργοπόταμο, τον Νοέμβριο του 1942 με τη συνεργασία όλων των αντάρτικων ομάδων (ΕΛΑΣ, ΕΔΕΣ) και την συμβολή Άγγλων συμμαχικών στρατιωτικών σαμποτέρ. Στις αρχές του καλοκαιριού, ο ΕΛΑΣ ήταν μια υπολογίσιμη στρατιωτική δύναμη, με μόνιμους αντάρτες, με εφεδρείες, πειθαρχία, κανόνες και οργανωμένες δομές, που κυριαρχούσε σε μια εκτεταμένη και αυστηρά προσδιορισμένη «ελεύθερη ορεινή Ελλάδα». Χαρακτηριστικά, με την ιταλική κατάρρευση (τέλος του καλοκαιριού του 1942), πολλά όπλα, πυρομαχικά και πολεμικό υλικό του διαλυμένου ιταλικού στρατού, πέρασαν στα χέρια των ανταρτών, ιδιαίτερα στη Θεσσαλία, όπου ο ΕΛΑΣ κληρονόμησε ολόκληρο τον οπλισμό μιας ιταλικής μεραρχίας και ισχυρών μονάδων ιππικού. Η αριθμητική του δύναμη ξεπέρασε τους μόνιμους άντρες. Καμιά δύναμη στην Ελλάδα δεν μπορούσε πλέον να ανταγωνιστεί αυτή τη στρατιωτική και κατά συνέπεια πολιτική δύναμη. Η δημιουργία και η ανάπτυξη του ΕΛΑΣ όπως και όλου του κινήματος που ονομάστηκε Αντίσταση, στη σύγχρονη ιστορία της Ελλάδος, είναι φαινόμενο μοναδικό, κομβικό για την κατανόηση της πολυκύμαντης ιστορίας της χώρας στον 20 ο αιώνα. Αλλά και σε διεθνές επίπεδο σπανίζουν οι αντίστοιχες περιπτώσεις. Ο ΕΛΑΣ δεν δημιουργήθηκε με την ενίσχυση, τη στήριξη και τις εντολές ενός εγκατεστημένου κρατικού μηχανισμού, όπως έγινε με το αντάρτικο στη Γαλλία ή στη Σοβιετική Ένωση. Η δημιουργία του δεν καθορίστηκε από εσωτερική εθνικιστική σύγκρουση, όπως έγινε στη Γιουγκοσλαβία. Δεν είχε τη θεωρητική βάση και τα έντονα τοπικά χαρακτηριστικά όπως στην Αλβανία. Ήταν μέρος του παγκόσμιου αντιφασιστικού αγώνα αλλά είχε τη δική του ταυτότητα και τα ιδιαίτερα, εντυπωσιακά χαρακτηριστικά του. Στα πέντε χρόνια της διάρκειάς του, οι που υπηρέτησαν στις γραμμές του δημιούργησαν μια αξιόμαχη, ισχυρή στρατιωτική δύναμη, έξω από κρατικές δομές μέσα από κοινωνικές και συνεπακόλουθες πολιτικές διεργασίες, δημιουργώντας μια τομή στην ιστορία της νεώτερης Ελλάδος και την είσοδο σε μια νέα εποχή. Πέραν όμως από τη δημιουργία μιας ένοπλης οργανωμένης ομάδας ανταρτών, το ΕΑΜ προχώρησε και στην σύσταση μιας νεολαιίστικης ομάδας με την επωνυμία ΕΠΟΝ (Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων). Ιδρύθηκε στις 23 Φεβρουαρίου 1943 με την αυτοδιάλυση και τη συγχώνευση σε αυτή πολλών μικρών εθνικοαπελευθερωτικών οργανώσεων της Νεολαίας της Αριστεράς, όπως Αγροτική Νεολαία Ελλάδας (ΑΝΕ), Ενιαία Μαθητική Νεολαία (ΕΜΝ), Λαϊκή Επαναστατική Νεολαία (ΛΕΝ), 45

45 κ.α. Την πρωτοβουλία για την ίδρυσή της είχε το ΕΑΜ Νέων, το οποίο αυτοδιαλύθηκε και μέσα από τον πυρήνα του δημιουργήθηκε η ΕΠΟΝ 28. Σύμφωνα με τον Πέτρο Αντέου, στη σύσκεψη για την ίδρυση της ΕΠΟΝ, πήραν μέρος οι: α) Δημ. Βλαντάς, Στ. Γιαννακόπουλος από την ΟΚΝΕ, β) Σκεύος και Λυκούργος από την ΣΕΠΕ, γ) Πλουμίδης και Γ. Σταύρος από την ΛΕΝ, δ) Στεριόπουλος, Σκληρός από την ΑΝΕ, ε) Αδάμ Μολυβδάς από την ΕΝΑΡ, στ) Κυριάκος Τσακίρης από τον ΘΙΛ, ζ) Μπ. Δρακόπουλος, Κ. Φιλίνης από την ΕΜΝ, η) Πέτρος Διβέρης, Γ. Τρικκαλινός από την ΕΕΕΝ, θ) Ηλέκτρα Αποστόλου, Ματίνα Γουδούρη, Βενιτράτου, Ρ. Ιμβριώτου από την ΛΝ, ι) Προέδρου, Κ. Λιναρδάτος από την ΦΕΝ, ια) Στ. Κασιμάτης από τους φοιτητές, ιβ) Βαγ. Βασβανάς από τους νέους της Μακεδονίας, ιγ) Θόδωρος Λιακόπουλος από τους νέους της Πελοποννήσου ιδ) Γ. Γεωργαλάς, Αθ. Ρουσόπουλος, Μ. Σβώλου από ΕΑΜ Νέων. 29 Ο Κ. Φιλίνης, σχετικά με την ΕΠΟΝ και τις αιτίες που διαμόρφωσαν αυτή τη πανεολαιΐστικη οργάνωση αναφέρει: «Η ΕΠΟΝ ήταν η μαζικότερη αντιστασιακή οργάνωση νεολαίας στην κατεχόμενη Ευρώπη. ( ) συγκριτικές μελέτες που έχουν γίνει από ιστορικούς, Έλληνες και ξένους, έχουν δείξει ότι το γεγονός οφείλεται κυρίως σε κοινωνικές αιτίες που είχαν διαμορφωθεί ύστερα από την Μικρασιατική καταστροφή του 1922 και το ισχυρό προσφυγικό κίνημα που επακολούθησε ( ) Ωστόσο, κατά τη γνώμη μου, οι αιτίες που διαμόρφωσαν τα πρόσθετα χαρακτηριστικά της μαζικότητας της ΕΠΟΝ έχουν σχέση με την ανάπτυξη της δημοκρατίας». 30 Εν κατακλείδι, αναφορικά με τις οργανώσεις του ΕΑΜ, αξίζει να αναφερθούμε στην Εθνική Αλληλεγγύη. Στις 28 Μαΐου του 1941, ιδρύθηκε η Εθνική Αλληλεγγύη, η πρώτη πανελλαδικής μορφής αντιστασιακή οργάνωση. Την απόφαση για την ίδρυσή της πήραν με δική τους πρωτοβουλία, σε μια σύσκεψη στον Κολωνό, οι δραπέτες από τα νησιά της εξορίας Παντελής Καραγκίτσης, Λευτέρης Αποστόλου και Αριστοτέλης Μπύρας, αναθέτοντας στον Καραγκίτση την υλοποίηση της απόφασης. Τα ιδρυτικά μέλη της Ε.Α. ήσαν τα εξής: α) Κλέονας Παπαλοϊζος (μετέπειτα γραμματέας), β) Βασίλης Μαρκεζίνης, γ) Διονυσία Παπαδομιχελάκη, δ) Νίκος Δρέσιος, ε) Γεώργιος Βασιλόπουλος και στ) Σπύρος Αντύπας. Πρόεδρός της διετέλεσε ο καθηγητής του Πολυτεχνείου Αθηνών, Αθανάσιος Ρουσόπουλος 28 Μ. Γλέζος, ό.π., σσ Π. Ανταίος, Συμβολή στην ιστορία της ΕΠΟΝ, Καστανιώτης, Αθήνα 1977, σ Κ. Φιλίνης, «Από την ΕΠΟΝ στη σημερινή εποχή», στο ΕΑΜ Αντίσταση, τεύχος 64-65, Ιανουάριος Φεβρουάριος Μάρτιος

46 Η οργάνωση αυτή στην πορεία έγινε πανελλαδική και πλατύτατη στην κοινωνική της σύνθεση. Υπολογίζεται ότι συμμετείχαν σ αυτή πάνω από Έλληνες. Δικαιολογημένα ονομάστηκε από τον λαό «Η μάνα του Αγώνα», καθώς σκοπός της ήταν να συλλέγει τρόφιμα και είδη πρώτης ανάγκης και να τα στέλνει στις φυλακές και στους τόπους εξορίας. Ο χαρακτήρας της δράσης της, την οδήγησε σε συνεργασία με τον Ερυθρό Σταυρό, προσελκύοντας μ αυτό τον τρόπο αρκετές πολιτικές και κοινωνικές προσωπικότητες και κληρικούς και αναδείχτηκε ως η πιο σημαντική και από πλευράς εμβέλειας αντιστασιακή οργάνωση της Κατοχής Μ. Γλέζος, ό.π., σ

47 2.3. ΕΔΕΣ - ΕΟΕΑ Ο ΕΔΕΣ (Εθνικός Δημοκρατικός Ελληνικός Σύνδεσμος) αποτέλεσε τη δεύτερη σε μέγεθος και επιρροή, μετά το ΕΑΜ ΕΛΑΣ, αντιστασιακή οργάνωση κατά τη διάρκεια της Κατοχής της Ελλάδος. Ξεκίνησε, στις 9 Σεπτεμβρίου του 1941 ως πολιτική οργάνωση των οπαδών του απόστρατου και αυτοεξόριστου στη Γαλλία στρατηγού Νικόλαου Πλαστήρα, υπό την ηγεσία του συνταγματάρχη Ναπολέοντα Ζέρβα. Την ιδρυτική επιτροπή απετέλεσαν οι α) Λεωνίδας Σπαής, β) Μιχαήλ Μυριδάκης, γ) Ηλίας Σταματόπουλος, δ) Αλεξάνδρα Αθανασιάδου, ε) Δημήτριος Μπέης Αντωνόπουλος, στ) Σωτηρόπουλος, ζ) Θεοδ. Κουντουριώτης, η) Ιωάννης Δημάκης. Όμως, στις 23 Σεπτεμβρίου του ιδίου έτους, κατέφθασε από την Γαλλία απεσταλμένος του Πλαστήρα με το όνομα Κομνηνός Πυρομάγλου και τον Οκτώβριο του 1941 σχηματίστηκε νέα διοικούσα επιτροπή, που αποτελείτο από τους: α) Β. Πετρόπουλος (Πρόεδρο), β) Κομνηνό Πυρομάγλου (Γ. Γραμματέα), γ) Θεόδωρο Κουντουριώτη, Ι. Δημάκη και Ναπολέοντα Ζέρβα (μέλη) και δ) 400 αξιωματικούς που ήσαν μυημένοι στην ίδρυσή της. Τα λεγόμενα έρχεται να επικυρώσει ο Λεωνίδας Σπαής, ο οποίος αναφέρει χαρακτηριστικά: «η ίδρυσις του ΕΔΕΣ είχε το πρώτον οργανωθεί το Περιελάμβανε αρκετά μέλη, ( ) αντικειμενικός σκοπός του ΕΔΕΣ εις το οποίον μετείχαν και αρκετοί αξιωματικοί εν ενεργεία, ήταν η ανατροπή της δικτατορίας Γεωργίου Β - Μεταξά. Ο ΕΔΕΣ ιδρύθη κατόπιν εντολής του εν Παρισίοις διαμένοντος Ν. Πλαστήρα, διαβιβασθείσης υπό του καθηγητού Κ. Πυρομάγλου, ο οποίος επί τούτου πηγαινοήρχετο συχνά εις το Παρίσι, μεταφέροντας οδηγίες του Πλαστήρα, που ήταν ο ουσιαστικός αρχηγός της οργανώσεως». 32 Από τις αρχές Οκτωβρίου του 1941 έως το τέλος του χρόνου, ο ΕΔΕΣ δημιούργησε επαφές με στρατιωτικούς και πολιτικούς προκειμένου να διευρυνθεί η βάση της οργάνωσης. Το χειμώνα του 1941 ο ΕΔΕΣ κατάφερε και εξασφάλισε επαφή με το Βρετανικό Στρατηγείο Μέσης Ανατολής και πιο συγκεκριμένα με το Special Operations Executive (SOE), την αρμόδια βρετανική υπηρεσία για την εκτέλεση ανατρεπτικών υπονομευτικών δραστηριοτήτων στις χώρες που βρίσκονταν υπό εχθρική κατοχή. Η επαφή του Ζέρβα με τη SOE έγινε δια μέσου της οργάνωσης Προμηθέας ΙΙ του Χ. Κουτσογιαννόπουλου, του οποίου ο πρώτος βοηθός, υποπλοίαρχος Δ. Μπαρδόπουλος, ήταν από τα πρώτα ιδρυτικά μέλη του ΕΔΕΣ. Η ουσιαστική όμως σύνδε- 32 Λ. Σπαής, Πενήντα χρόνια στρατιώτης, τ. Α, Μέλισσα, Αθήνα 1970, σ

48 ση του Ζέρβα με τη SOE έγινε δια μέσου του Γεράσιμου Αλεξάτου (Οδυσσέας) του επίσημου αγγελιοφόρου της SOE στην Ελλάδα. Ο Οδυσσέας, αναγνωρίζοντας τη διάθεση του Ζέρβα για αντίσταση, του διέθεσε 20 εκ. δραχμές και στη συνέχεια ήρθαν σε επαφή με την οργάνωση του Κουτσογιαννόπουλου, ο οποίος ανέλαβε τις μελλοντικές επαφές με το Ζέρβα. Τελικά, ο Ζέρβας κατάφερε να αποσπάσει το ποσό των χρυσών λιρών, χωρίς να προχωρήσει σε καμία κίνηση συγκρότησης ένοπλων ομάδων 33. Το ένοπλο τμήμα του ΕΔΕΣ, ιδρύθηκε στις 30 Ιουλίου 1942 και έδρασε κυρίως στη Δυτική Ελλάδα (Αιτωλοακαρνανία και Ήπειρο). Στα μέσα του 1943 δημιουργήθηκε το Γενικό Στρατηγείο του ΕΔΕΣ με έδρα στα Τζουμέρκα με δύναμη τριών Στρατηγείων: α) στην Τριχωνίδα με επικεφαλής τον Γεώργιο Παπαϊωάννου, β) στο Ξηρόμερο με επικεφαλής τον Κώστα Καραμπέκο, γ) στο Βάλτο με επικεφαλής τον Στυλιανό Χούτα. Ιδρύθηκε επίσης το Αρχηγείο Ηπείρου με διοικητή τον ταγματάρχη Απόστολο Κωνσταντινίδη και σταθμό διοίκησης το Μοναστήρι Ρωμανού, κοντά στη Λάκκα Σουλίου, με επιτήρηση πολλών κλιμακίων τοποθετημένων σε νευραλγικές θέσεις. Ο Στυλιανός Χούτας αναφέρει: «ο Ζέρβας αφού ερρύθμισε εν Αθήναις τα της οργανώσεως του ΕΔΕΣ, ανεχώρησε την 23 ην Ιουλίου 1942 δια Βάλτον Αιτωλοακαρνανίας συνοδευόμενος από τους Μυριδάκην Μιχ., Πυρομάγλου Κομνηνόν, Παπαδάκη Ι. και Κωστάκην Παντ. ( ) τους λόγους για τους οποίους προέκρινε ούτος την επαρχίαν Βάλτου ως την καταλληλοτέραν περιοχήν δια την συγκρότησιν των πρώτων αντάρτικων ομάδων, εκθέτει ο ίδιος εις τα απομνημονεύματά του δημοσιευθέντα εις την εφημερίδα «Ακρόπολις», υπό τον τίτλον «Τα απόρρητα έγγραφά μου», γράφων επί του θέματος αυτού τα εξής: ( ) κύρια δύναμις κατοχής στην Ελλάδα ήταν τότε οι Ιταλοί. Η σημαντικωτέρα χερσαία επικοινωνία των ιταλικών στρατευμάτων με τη βάσιν των, την Ιταλία, ήτο η αμαξιτή οδός η οποία διασχίζει την Αιτωλοακαρνανίαν και την Ήπειρον δια να εισέλθει κατόπιν εις Αλβανία, όπου φτάνει εις την Αυλώνα και τους άλλους αλβανικούς λιμένας». 34 Ο Ζέρβας στην πράξη δεν είχε κάνει καμία προετοιμασία για την έξοδό του στο βουνό και στηριζόταν αποκλειστικά τη βοήθεια των Βρετανών. Οι τελευταίοι όμως δεν κατάφεραν να κάνουν καμία ρίψη εφοδίων στις ομάδες του Ζέρβα με αποτέλεσμα η ομάδα του Ζέρβα κατά τους πρώτους μήνες ζωής του ένοπλου τμήματος 33 Κ. Πυρομάγλου, «Η οργάνωση του ΕΔΕΣ Αθηνών, Σεπτέμβριος Οκτώβριος 1942», στο Ιστορικόν Αρχείον Εθνικής Αντιστάσεως, τ. Α, τεύχη 5-6, σσ Σ. Χούτας, Η Εθνική Αντίστασις των Ελλήνων, Αθήνα 1961, σ

49 να βρίσκεται σε πολύ δύσκολη κατάσταση. Η απόφαση του Βρετανού αρχιστράτηγου Μέσης Ανατολής να εντάξει την Ελλάδα, το Σεπτέμβριο του 1941 στον ευρύτερο στρατηγικό σχεδιασμό για την εκστρατεία στη Βόρεια Αφρική θα αποδεικνυόταν σημαντικό πλεονέκτημα για το Ζέρβα. Από εκείνη τη στιγμή η SOE και ο επικεφαλής της, συνταγματάρχης (αργότερα ταξίαρχος) Έντυ Μάγερς (Eddie C.W. Magers), θα έπρεπε «να αναλάβει τον συντονισμό και την παραπέρα ανάπτυξη της δραστηριότητας των ανταρτών». Από εκείνη τη στιγμή ξεκίνησε η μόνιμη βρετανική παρέμβαση στα ελληνικά πράγματα, η οποία είχε ως βασικό στόχο, πέρα από τον κοινό αγώνα ενάντια στις δυνάμεις του Άξονα, τον έλεγχο του αντάρτικου αγώνα και των οργανώσεων. 35 Στις 14 Μαρτίου του 1943, το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής πρότεινε οι α- ντάρτικες ομάδες του Ζέρβα να ονομαστούν «Εθνικές Ομάδες Ελλήνων Ανταρτών» (ΕΟΕΑ), όπως και τελικά έγινε. Οπότε καθοριζόταν και τυπικά η εξάρτησή τους από το Αρχηγείο Μέσης Ανατολής, απ όπου και μόνον θα λάμβαναν εντολές και θα εφοδιάζονταν. Ο Ζέρβας χάραξε από τούδε και στο εξής προσωπική πολιτική, πέρα από τις αρχές και τα πιστεύω του ΕΔΕΣ, και οι προσωπικές του φιλοδοξίες έγιναν αχαλίνωτες. Έβαλε στόχο λοιπόν να πείσει την ελληνική και τη βρετανική πλευρά ότι «ο κομμουνισμός απειλεί την Ελλάδα». Αποκορύφωμα των αχαλίνωτων φιλοδοξιών του ήταν ότι το πολιτικό πρόγραμμα του ΕΔΕΣ του βουνού, το οποίο εγκρίθηκε και κυκλοφόρησε το 1943 και περιείχε πολλά θετικά στοιχεία για την ανασυγκρότηση της Ελλάδος, όχι μόνο έμεινε στα χαρτιά, αλλά στις 30 Μαρτίου του 1945, ο στρατηγός (πλέον) Ζέρβας, έπειτα από συνεννοήσεις με στοιχεία της άκρας Δεξιάς και αγνοώντας τους αρχικούς σκοπούς του ΕΔΕΣ, ίδρυσε το «Εθνικό Κόμμα Ελλάδος» Η. Πετιμεζάς, Εθνική Αντίσταση και κοινωνική Επανάσταση, Εστία, Αθήνα 1991, σσ , Κ. Πυρομάγλου, Ο Δούρειος Ίππος, Αθήνα 1958, σσ

50 2.4. ΕΚΚΑ Η τρίτη πανελλήνιας δράσης αντιστασιακή ομάδα, είναι αυτή της ΕΚΚΑ (Εθνική Και Κοινωνική Απελευθέρωση), η οποία ιδρύθηκε επίσημα τους πρώτους μήνες του φθινοπώρου του Βέβαια, από τον Οκτώβριο του 1941 συζητούσαν και συμφωνούσαν για τη δημιουργία μιας οργάνωσης: α) ο δικηγόρος και πρώην βουλευτής Γ. Α. Καρτάλης, β) ο συνταγματάρχης Ευριππίδης Μπακιρτζής και γ) ο συνταγματάρχης Απόστολος Καψαλόπουλος. Η κίνηση αυτών μαζί με τους συνταγματάρχες Παπαθανασίου και Δημ. Κατάβολο καθώς και των Δ. Καραχρήστο, Γ. Γεωργαντά, Δημ. Μανωλέσο, είχε ως αποτέλεσμα να ιδρυθεί στις αρχές φθινοπώρου του 1942 με εμπνευστή και δημιουργό τον Γεώργιο Καρτάλη η ΕΚΚΑ. Ο ίδιος ο Γεώργιος Καρτάλης στα «Πεπραγμένα» του, επεξηγεί: «κατόπιν πολλών αναζητήσεων και προσπαθειών, εν τέλει, το φθινόπωρον του 1942, μετ άλλων φίλων και εν συνεργασία με τον αείμνηστον συνταγματάρχην Ψαρρόν, συνεπήξαμεν την ΕΚΚΑ, οργάνωσιν η οποία είχε διπλήν αποστολήν, ήτοι εθνικοαπελευθερωτικήν κατά πρώτον και έπειτα κοινωνικοαπελευθερωτικήν. Η οργάνωσις υπήρξε σαφής και ειλικρινής, εις τον σκοπόν της, όπως και ειλικρινής και δημοκρατική εις την τακτική της, απέναντι και των οπαδών της και των άλλων Ελλήνων και των άλλων οργανώσεων». 37 Στο πρώτο φύλλο της μυστικής εφημερίδας με τον τίτλο «Απελευθέρωσις» την οποία εξέδωσε η ΕΚΚΑ στις 17 Ιανουαρίου 1943 αναλύονται και οι μεταπελευθερωτικοί σκοποί της οργάνωσης: «η μεταπολεμική Ελλάδα, εξελιγμένη και έτοιμη ι- στορικά, πρέπει να εγκαθιδρύσει ολοκληρωμένη Λαοκρατούμενη Δημοκρατία. Όπου: θα λείψουν οι έμμεσοι φόροι. Θα εξασφαλιστούν οι ατομικές ελευθερίες (σκέψης, θρησκείας, πίστης, λόγου, τρόπου εργασίας). Θα κατοχυρωθεί η μικρή αγροτική, αστική, βιοτεχνική και εμπορική ιδιοκτησία. Η παιδεία θα είναι καθολικό δικαίωμα». Μέσα από την παράθεση αυτού του σοσιαλδημοκρατικού προγράμματος της ΕΚΚΑ, παρατηρούμε την στενή σχέση της με το ΕΑΜ. Ίσως επειδή γενικά τον αριστερό χώρο είχε ήδη καλύψει το ΕΑΜ, η ΕΚΚΑ σε καμιά στιγμή δεν μπόρεσε να αποκτήσει ισχυρές πολιτικές προσβάσεις στα πλατιά λαϊκά στρώματα, ούτε όμως μπόρεσε να οργανώσει και να αναπτύξει σημαντική ένοπλη αντιστασιακή δύναμη. Ωστόσο οι συντηρητικοί κύκλοι των Αθηνών, την θεωρούσαν ως μια καθαρά αριστερή οργάνωση. 37 Κ. Πυρομάγλου, Ο Γεώργιος Καρτάλης, Ιστορική Έρευνα, Αθήνα 1965, σσ

51 Η ΕΚΚΑ ιδρύει υπό τον συνταγματάρχη Δ. Ψαρρό, τον αντάρτικο στρατό της, το 5/42 στην περιοχή της Γκιώνας. Στις 20 Απριλίου 1943 στην τοποθεσία Λυκοχορός της Βουνιχώρας έγινε η τελετή της ορκωμοσίας της πρώτης αντάρτικης ομάδας υπό το άγρυπνο βλέμμα των Βρετανών 38. Όπως μας πληροφορεί ο Πυρομάγλου, α- φού «τα ένοπλα τμήματα της οργανώσεως της ΕΚΚΑ εδημιουργούντο εις μιαν περιοχήν όπου και η οργάνωσις του ΕΑΜ είχε πλήρως διαρθρωθεί και ο ΕΛΑΣ είχεν ενοποιήσει και τας ανταρτικάς του μονάδας και την Διοίκησήν των τον Απρίλιον του 1943 η Ε- λευθέρα Ορεινή Ελλάς ήτο πραγματικότης η στρατηγική της ΕΚΚΑ και η τακτική του 5/42 έπρεπε να αναπροσαρμοστούν. Και η μόνη γραμμή την οποίαν έπρεπε να ακολουθήσει η ΕΚΚΑ ήτο η γραμμή της συνεργασίας όλων των αντιστασιακών οργανώσεων». 39 Παρά την διάθεση συνεργασίας όλων των αντιστασιακών ομάδων (που άφηνε να εννοείται η ΕΕΚΑ), σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα μετά την δημιουργία του 5/42, ο ΕΛΑΣ πέτυχε να το διαλύσει δύο φορές μάλιστα. Η πρώτη στις 13 Μαϊου του 1943 στην τοποθεσία Στρώμη, όπου ο αφοπλισμός του 5/42 ήταν αναίμακτος 40 και η δεύτερη, στις 23 Ιουνίου του 1943 με αποτέλεσμα την ύπαρξη απωλειών και από τις δύο πλευρές 41. Μετά την οριστική διάλυση του 5/42 (που επήλθε τον Απρίλιο του 1944), το πολιτικό τμήμα της οργάνωσης, η ΕΚΚΑ συνέχισε την αντιστασιακή της δράση, εκδίδοντας τις παράνομες εφημερίδες «Απελευθέρωση» και «Γκιώνα». Διαλύθηκε μετά το τέλος της Κατοχής Γ. Καϊμαράς, Εθνική Αντίστασις, Ι. Σιδέρης, Αθήνα 1988, σ Κ. Πυρομάγλου, ό.π., σσ Χ. Φλάισερ, Στέμμα και Σβάστικα, τ. Α, Παπαζήσης, Αθήνα , σσ , Δ. Χαριτόπουλος, ό.π., σσ , Δ. Γατόπουλος, Η Ιστορία της Κατοχής, Μέλισσα, Αθήνα 1996, σσ

52 3. Η ίδρυση και η δράση των πρώτων αντιστασιακών ομάδων στις επαρχίες Καλαβρύτων και Αιγιαλείας Εαμικές Οργανώσεις Η είδηση για την ίδρυση του ΕΑΜ, στις 27 Σεπτεμβρίου 1941, βρήκε απήχηση στις καρδιές του κόσμου. Το φάσμα της πείνας, της εξαθλίωσης, του φόβου και των λεηλασιών από μέρους των κατοχικών στρατευμάτων, είχε ήδη ενεργήσει αποφασιστικά στη σκέψη του λαού. Μοναδική διέξοδος ήταν ο αγώνας. Οι κάτοικοι της επαρχίας Καλαβρύτων και Αιγιαλείας, από την αρχή εντάχθηκαν στις γραμμές αυτού του αγώνα, συνειδητά και σχεδόν καθολικά. Πρωτοστάτησαν και εδώ στελέχη και μέλη του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδος, που με την πίστη και την πείρα τους στους λαϊκούς αγώνες, έγιναν οι πυρήνες σ αυτή τη μεγάλη και επικίνδυνη προσπάθεια. Κινήθηκαν μέσα στα πλαίσια του ΕΑΜ με πίστη και προσήλωση στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα. Άλλωστε, ο αρχηγός του ΣΚΕ και ιδρυτικό μέλος του ΕΑΜ Χρήστος Χωμενίδης, καταγόταν από την Ακράτα, χωριό της ανατολικής Αιγιάλειας. Παράλληλα, αλλά ανεξάρτητα από τις κινήσεις των οργανωμένων κομμουνιστών, και άλλοι κάτοικοι της ευρύτερης περιοχής, που ανήκαν κυρίως στον δημοκρατικό και προοδευτικό πολιτικό χώρο, συζητούσαν μυστικά για την εθνική ανάγκη ί- δρυσης αντιστασιακών οργανώσεων. Άλλωστε και τα συνθήματα που επικρατούσαν όπως: «πάλευε για το έθνος σου», «αξίζει να αγωνίζεσαι γι αυτό», «θυσίασε τη ζωή σου για ένα καλύτερο μέλλον», είχαν απήχηση στη συνείδηση των νέων που με ενθουσιασμό έσπευσαν να κινητοποιηθούν δραστήρια και να πυκνώσουν τις τάξεις των αντιστασιακών οργανώσεων. 3.1.α. Το τάγμα Αιγιαλείας Η πρώτη οργανωμένη αντιστασιακή ενέργεια πραγματοποιήθηκε στη Χαρτοποιία Αιγίου, όπου οι εργάτες κατάφεραν να αχρηστεύσουν το τσιγαρόχαρτο, με τη χρήση θειαφιού, με σκοπό να μην πέσει στα χέρια των ιταλικών στρατευμάτων έτοι- 53

53 μο για χρήση 43. Η επιτυχία αυτής της ενέργειας, σε συνδυασμό με το πείσμα για αντίσταση των εργαζομένων στη Χαρτοποιία, οδήγησε στις αρχές του 1942 στη συγκρότηση της πρώτης αντιστασιακής ομάδας στην περιοχή. Μέλη της ήσαν οι: α) Γιάννης Μοσχοχλαϊδής από το Αίγιο β) Μήτρος Μόσχος από το Αίγιο γ) Νίκος Γιαννόπουλος (Γουρνάς) από το Αίγιο δ) Ανδρέας Αθανασίου (Κλώτσας) από την Κουνινά ε) Γιώργης Αγγελόπουλος (Φλόγας) από την Παρασκευή. Η ομάδα συνεδρίασε και πήρε τις ακόλουθες αποφάσεις: - εξέλεξε γραμματέα της τον Φλόγα - αποφάσισε η έδρα της να είναι κινητή, στην ύπαιθρο ανάλογα με τις συνθήκες και τις ανάγκες - προγραμμάτισε την δράση της - για οργανωτικούς λόγους, χώρισε την επαρχία αρχικά σε πέντε τομείς, τέσσερις της υπαίθρου και έναν της πόλης. Αργότερα πραγματοποιήθηκε αναδιάρθρωση αυτών των τομέων με σκοπό την καλύτερη οργάνωση της Αντίστασης. Οι πρωτοπόροι αυτοί καθώς και ο Κώστας Ρόζος (Βύρων), πραγματοποίησαν τον Γενάρη του 1942, στα γραφεία της ενώσεως συνεταιρισμών μια από τις πρώτες παράνομες συσκέψεις στην πόλη του Αιγίου. Ο Γ. Μοσχοχλαϊδής και ο Μ. Μόσχος ανέλαβαν την καθοδήγηση της πόλης. Ο Ν. Σιδέρης (Όμηρος) και ο Κ. Γιαννόπουλος (Ρώτας), πρωτοπόροι και αυτοί, πήγαν στα χωριά της Δυτικής Αιγιάλειας με σκοπό την καθοδήγηση νέων μελών και στελεχών στην οργάνωση. Ο Γουρνάς, ανέλαβε την δημιουργία οργάνωσης νεολαίας. Τέλος, ο Φλόγας και ο Ανδρέας Αθανασίου ανέλαβαν την δημιουργία οργανώσεων και την καθοδήγηση τους στα παραλιακά χωριά, από το Αίγιο μέχρι το Διακοπτό και στην ανατολική Αιγιάλεια. 44 Χαρακτηριστικό του αγωνιστικού πνεύματος, της πειθούς και της τακτικής που ακολουθούσε ο Φλόγας, αποτελεί η μύηση του τότε μαθητή του Γυμνασίου και σήμερα δικηγόρου Σταύρου Νικολόπουλου, από το χωριό Αράχωβα Αιγίου, ο οποίος θυμάται: «ήταν Απρίλιος, ή ίσως Μάιος, του 1942 και εγώ τότε ήμουνα μαθητής Γυμνασίου. Συνάντησα το δάσκαλο Γεώργιο Αγγελόπουλο, που από τότε είχε το ψευδώνυμο Φλόγας, παρά του ότι οι ανταρτικές ομάδες δεν υπήρχαν. Με χαιρέτησε και..αφού είδε ότι κατανόησα το περιεχόμενο της ομιλίας του και το πνεύμα του, μου αποκάλυψε τότε ότι υπάρχει μια 43 Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος , Βιβλιόραμα, Αθήνα 2004, σ Εφ. «Βήμα της Αιγιάλειας», αρ. 221 ( ). 54

54 μεγάλη οργάνωση, ΕΑΜ, η οποία στρατολογεί [πατριώτες], ώστε σε κατάλληλη στιγμή να ξεσηκωθούν και να πραγματοποιήσουν την Επανάσταση εναντίον των Γερμανών και των Ιταλών. Φυσικά ενθουσιάστηκα δεν είχα καμιά αντίρρηση και πήρα μέρος. Και μου ανέθεσε μάλιστα από τότε να σχηματίσω και τριάδα.» 45 Ύστερα από λίγους μήνες, παρουσιάστηκαν ορισμένες αλλαγές στην πρώτη αυτή αντιστασιακή ομάδα. Οι αλλαγές αυτές χαρακτηρίστηκαν άκρως λογικές, αν αναλογιστεί κανείς το γεγονός πως προηγούμενη εμπειρία οργανωμένης αντίστασης δεν υπήρχε και όπως ήταν φυσικό, σε μια μικρή πόλη σαν το Αίγιο, επικρατούσε ο φόβος της κατάδοσης της ομάδας στα ιταλικά στρατεύματα κατοχής. Όμως, παρόλες τις επιφυλάξεις και αφού χρησιμοποιήθηκε το τριαδικό σύστημα οργάνωσης, για λόγους συνωμοτικούς, προσχώρησαν και άλλα μέλη στην πρώτη αυτή αντιστασιακή ομάδα. Ο Ντίνος Αβραμόπουλος (τομέας πόλης), ο Ναπολέων Ντρενάς που μαζί με τον Μοσχοχλαϊδή ανέλαβαν την οργάνωση της περιοχής Νερατζιές Αραγόζαινα Μυρόβρυση καθώς και ο Μιχάλης Παναγόπουλος ο οποίος πήγε να οργανώσει την περιοχή του Αχλαδιά. 46 Παράλληλα και ανεξάρτητα από την πρώτη αυτή ομάδα της Χαρτοποιίας, στους Λαπαναγούς (χωριό της επαρχίας Καλαβρύτων), στα Καλάβρυτα καθώς και σε χωριά της Δυτικής Αιγιάλειας ζούσε και εκινείτο από τον Ιούλιο του 1941 ο αντισμήναρχος Δημήτριος Μίχος 47, μετέπειτα καθοδηγητής και στρατιωτικός υπεύθυνος της πρώτης ένοπλης αντάρτικης ομάδας της επαρχίας. Ο Μίχος σε εμπιστευτικές συζητήσεις με φίλους και συγγενείς του, εκμυστηρεύτηκε τις σκέψεις του για αντίσταση και εξέγερση, μέσα από μια παλλαϊκή οργάνωση. Εκτός αυτών είχε και επαφές με τον Μητροπολίτη Αιγιαλείας Θεόκλητο, τον αρχιμανδρίτη Περλέγκα, τον παπά Θόδωρο, τον κρητικής καταγωγής υπομοίραρχο Γεώργιο Πλατάκη, τον σταφιδέμπορα Κώστα Παπασπύρου και άλλους παράγοντες. Όταν τον πλησίασαν οι οργανωτές της α- ντιστασιακής ομάδας Αιγίου, και του μίλησαν για τις αρχές και τους σκοπούς του ΕΑΜ, ο Μίχος φάνηκε να ταυτίζεται με τις απόψεις για απελευθερωτικό αγώνα κατά των κατοχικών δυνάμεων. Μάλιστα, όταν αργότερα συγκροτήθηκε η πρώτη Επαρχιακή Επιτροπή του ΕΑΜ Αιγιαλείας, εκλέχτηκε μέλος της ως υπεύθυνος του ΕΛΑΣ 48. Η επιτροπή αυτή όρισε ως γραμματέα της τον Γ. Οικονόμου, ανώτερο υπάλληλο των οικονομικών υπηρεσιών της Χαρτοποιίας, ο οποίος είχε υπηρετήσει στα 45 Γ. Πριόβολος, Μια αλυσίδα μνήμες, Αλφειός, Αθήνα 2004, σ Γ. Μπιναρδόπουλος, Λ. Ρούπας, Θ. Χλιάπας, ό.π., σ Βλέπε παράρτημα, αριθ Ανέκδοτα απομνημονεύματα Δημητρίου Μίχου. 55

55 βουνά της Αλβανίας ως έφεδρος υπολοχαγός. Ο ίδιος αφηγείται σχετικά με την ίδρυση της Επαρχιακής Επιτροπής του ΕΑΜ Αιγιαλείας: «αποφασίσαμε να κάνουμε μέσα στο εργοστάσιο της Χαρτοποιίας, μια επαναστατική οργάνωση, με αντικειμενικό σκοπό να πολεμήσουμε τον κατακτητή. Ξεκινήσαμε αυτοβούλως, εγώ, ο Πάνος Σωτηρόπουλος (εκτελέστηκε από τους Γερμανούς στου Δημητρόπουλου από πάνου), ο Ντίνος Λυμπέρης, ο Θόδωρος Μόσχος, ο Γιάννης Μοσχοχλαϊδής, ο Θάνος Κρίτσας, γραμματέας του Σωματείου Χαρτεργατών Αιγίου (εκτελέστηκε και αυτός από τους Γερμανούς), ο Αντώνης Νικολαϊδης (και αυτός εκτελέστηκε) και ο Ηλίας Ασημάκης, απ τους πρώτους κι αυτός. ( ) την εποχή αυτή δεν είχαμε καμιά επαφή με άλλους που είχαν οργανωθεί στα χωριά, όπως ο Φλόγας και άλλοι. Είμαστε τελείως ανεξάρτητοι ( ) όταν οργανωθήκαμε αρκετά, κάναμε μια Επιτροπή, κι ο σκοπός μας ήταν να βγω εγώ στο βουνό, επειδή ήμουνα αξιωματικός, είχα εμπειρία του πολέμου και ήμουν νεαρός ακόμη. Μαζί μας συνδέθηκε τότε και ο Μίχος, αυτός με πλησίασε. Μιλήσαμε παίζοντας τάβλι στο καφενείο του Αγγελή του Γαζόπουλου ( )». 49 Μετά την πρώτη αυτή προσπάθεια οργάνωσης, την ίδρυση δηλαδή της Επαρχιακής Επιτροπής του ΕΑΜ Αιγιαλείας, οι προσπάθειες των κομμουνιστών στον τομέα της πόλης του Αιγίου για προσέλκυση μελών στις οργανώσεις τους, εντάθηκαν και υποστήριζαν πλέον πως ήρθε η ώρα να περάσουν από τους αγώνες για οικονομικές διεκδικήσεις και τους αγώνες για το μεροκάματο, τις απεργίες, τα συλλαλητήρια κ.λ.π., στον ένοπλο αγώνα. Οι Ιταλοί, ξαφνιασμένοι από την έντονη επαναστατική κίνηση που παρουσίαζε η πόλη του Αιγίου (επαναστατικές προκηρύξεις, εφημερίδες του ΕΑΜ κ.α.) άρχισαν τις συλλήψεις ανθρώπων, που θεωρούσαν ότι κινούνταν επαναστατικά. Τους ανθρώπους αυτούς υποδείκνυαν συχνά διάφοροι καταδότες. Έτσι, τα κομμουνιστικά στελέχη της περιοχής, για να αποφύγουν τη σύλληψη από την ιταλική αστυνομία, βγήκαν στην παρανομία και κατευθύνθηκαν προς τα χωριά της περιοχής με σκοπό την ίδρυση και τη στελέχωση οργανώσεων (Εαμικών). Απώτερος στόχος τους ήταν να ξεσηκώσουν τον κόσμο οργανωμένα στον ένοπλο πλέον αγώνα, στο λεγόμενο αντάρτικο. Τέτοια χωριά ήσαν η Παρασκευή, η Κουνινά, η Μυρόβρυση και το Κακοχωριό. Έτσι, το καλοκαίρι του 1942, οι διάφορες ξεχωριστές κινήσεις έχουν ενοποιηθεί και το φθινόπωρο του ιδίου χρόνου ήταν πλέον συγκροτημένες κάτω από καθοδηγητικά όργανα οι πρώτες οργανώσεις στην πόλη του Αιγίου και σε μερικά χωριά της υπαίθρου. Ταυτόχρονα, η ενωμένη πλέον οργάνωση 49 Γ. Μπιναρδόπουλος, Λ. Ρούπας, Θ. Χλιάπας, ό.π., σσ

56 της επαρχίας Καλαβρύτων και Αιγιαλείας απέκτησε σύνδεση με το Πελοποννησιακό Γραφείου του ΕΑΜ, που η έδρα του στα μέσα του 1942, είχε μεταφερθεί από την Καλαμάτα στην Πάτρα. Η οργάνωση προχώρησε με γοργούς ρυθμούς στην απομονωμένη και δύσβατη για τους Ιταλούς ημιορεινή κεντρική Αιγιάλεια, αλλά μέσα στην πόλη του Αιγίου τα πράγματα δεν πήγαιναν καλά. Η μόνη προσπάθεια οργάνωσης ήταν αυτή που μας περιγράφει ο Γεώργιος Οικονόμου. Η πρώτη Επαρχιακή Επιτροπή του ΕΑΜ συγκροτήθηκε μέσα στην πόλη και αποτελέστηκε από τον ίδιο, τον Δημήτριο Μίχο ως γραμματέα (όπως αναφέρει και ο ίδιος στα τετράδιά του) και τον Πάνο Σωτηρόπουλο, ως υπεύθυνους του ΕΛΑΣ και της Επιμελητείας, και τον Γιώργο Τσατάλα, διευθυντή της ΕΤΕΛ (εργοστάσιο παρασκευής σαπουνιού), ο οποίος ήταν υπεύθυνος για τις δημόσιες σχέσεις της οργάνωσης. Η στελέχωση της οργάνωσης χώλαινε και το έμπειρο μάτι του Φλόγα κατάλαβε πως ο καταλληλότερος να βοηθήσει ήταν ο Αντώνης Α- ντωνόπουλος, γνωστός στο Αίγιο και ως «Πλαστήρας» 50. Ο Φλόγας λοιπόν, πήρε την πρωτοβουλία και κάλεσε τα βασικά και ενεργά στελέχη των οργανώσεων των γύρω χωριών στο λινό του Αντωνόπουλου, στην περιοχή Αϊ Νικολάκη, Βουλομένου Αιγίου, με σκοπό την οργάνωση και του τομέα της πόλης του Αιγίου. Στη σύσκεψη στον Αϊ Νικολάκη, πήραν μέρος τρία βασικά στελέχη της Επιτροπής Πόλης, ο Ανδρέας Παπαδημητρίου, ο Γιώργης Οικονόμου και ο Θάνος Κρίτσας.Ακόμα, οι Γιαννόπουλος, Ρώτας και Φλόγας από τις Επιτροπές των γύρω χωριών. Αποτέλεσμα της ολονύχτιας σύσκεψης ήταν η ίδρυση επιτροπής με το όνομα Αχτίδα ΚΚ Αιγιαλείας (Αχτιδική Επιτροπή Αιγιαλείας). Πρώτος γραμματέας της επιτροπής χρίστηκε ο Φλόγας και Δεύτερος γραμματέας ο Πλαστήρας, υπεύθυνος για την πόλη του Αιγίου. Ε- κεί συντονίστηκαν για πρώτη φορά οι δύο βασικοί κορμοί των αντιστασιακών οργανώσεων, το ΕΑΜ και το ΚΚΕ. Οι αποφάσεις που πάρθηκαν σε αυτή την πρώτη οργανωμένη σύσκεψη, ήσαν καθοριστικές για την πορεία του ένοπλου αγώνα στην περιοχή: α) καθορίστηκε πως πρέπει να οργανωθούν το συντομότερο πυρήνες ΕΑΜ, σε κάθε χωριό, πάνω στους οποίους θα στηριζόταν το ένοπλο αντάρτικο κίνημα, β) καθορίστηκε και ο τομέας, τον οποίο θα αναλάμβανε να οργανώσει ο καθένας (ο Νικ. Γιαννόπουλος ανέλαβε να οργανώσει την ανατολική Αιγιάλεια, ο Κ. Γιαννόπουλος τη δυτική και ο Πλαστήρας την πόλη του Αιγίου), γ) συγχρόνως αποφασίστηκε πως αφού πρώτα οργανωθούν 50 Βλέπε παράρτημα, αριθ

57 κάπως τα πράγματα, να σταλεί ο Πλαστήρας στην Πάτρα, στον Γραμματέα Περιοχής Πελοποννήσου, τον Κώστα Γαμβέτα, και να του γνωρίσει την κατάσταση. Όταν ο Πλαστήρας κατέβηκε στο Αίγιο, άρχισε αμέσως να στήνει οργανώσεις (κομματικές, συνοικιακές, στα σωματεία). Μ αυτό τον τρόπο η κατάσταση άρχισε να οργανώνεται και μέσα στην πόλη. Εν τω μεταξύ, ο Πλαστήρας πήγε στην Πάτρα δυο φορές. Τη δεύτερη φορά ο Γαμβέτας του ανήγγειλε «πρέπει το συντομότερο να βγάλτε αντάρτικο στην Αιγιάλεια. Γιατί αν βγάλουμε αντάρτικο στο νομό Αχαΐας, επικρατήσαμε στην Πελοπόννησο! Ένας οποιοσδήποτε πυρήνας αντάρτικου στην Αχαΐα, πολύ εύκολα θα ενισχυόταν από το αντάρτικο της Ρούμελης. πρέπει δε να βιαστείτε, γιατί οι αξιωματικοί της οργάνωσης του ΕΔΕΣ, κινούνται δραστήρια για να βγάλουν αυτοί πρώτοι α- ντάρτικο». 51 Σε αυτό το σημείο, ας παρακολουθήσουμε τα γεγονότα της σύσκεψης στον Αϊ Νικολάκη Αιγίου από τα λεγόμενα του πρωταγωνιστή Αντώνη Αντωνόπουλου (Πλαστήρα): «βρίσκω έναν τρόπο και παραγγέλνω στον Νίκο Γιαννόπουλο (Γουρνά) να ρθει νύχτα στο λινό μου στον Αϊ Νικολάκη. Πράγματι ήρθε αυτός, και του λέω: «τι γίνεται τώρα;» και αυτός μου διηγήθηκε τι κάνουν πάνω στα χωριά. Μου είπε ότι στήναν τις κομμουνιστικές οργανώσεις. «Έχει φτιάξει Επιτροπή το ΚΚ;» του λέω. «Έχει», μου λέει. «Και ποιόν έχετε γραμματέα;» «Τον δάσκαλο τον Αγγελόπουλο, τον Φλόγα. Μέσα στο Αίγιο όμως δεν έχουμε τίποτα» μου λέει. «Δεν υπάρχει οργάνωση στο Αίγιο;!» «όχι είσαι αποφασισμένος να δουλέψεις εσύ;» μου λέει. «ναι» του λέω, «να σας βοηθήσω»( ) επάνω στο λινό που πήγαμε βρήκαμε εκεί τον Φλόγα, τον Νίκο τον Γιαννόπουλο (Γουρνά) και τον Κώστα τον Γιαννόπουλο (Ρώτα). Ο Φλόγας τους είχε πει: «φέρτε μου τον Αντώνη!» γιατί εγώ τον είχα προσηλυτίσει τον Φλόγα και τον είχα μπάσει στο ΚΚ. Ήτανε παλιός συμμαθητής μου και φίλος μου. Η συζήτηση τράβηξε ολονύχτια, εκεί φτιάξαμε την Αχτίδα του ΚΚ, την Επιτροπή την Αχτιδική. ( ) αφού πρώτα πήγαινα στην Πάτρα, σύνδεσμος και έβλεπα τον γραμματέα Περιοχής Πελοποννήσου (ήταν ο μακαρίτης ο Γαμβέτας) ( ) μετά τα νέα από την Πάτρα έπρεπε να κάνουμε κάπου σύσκεψη». 52 Ο Αντώνης Αντωνόπουλος, μας πληροφορεί πως μετά τις προτροπές του Γραμματέα Περιοχής Πελοποννήσου, Γαμβέτα, όλα τα στελέχη που συμμετείχαν στην σύσκεψη του Αϊ-Νικολάκη, συναντήθηκαν εκ νέου στη σπηλιά του Σαφάκα, μια 51 Κ. Πριόβολος, Ήμουν υπεύθυνος, του ιδίου, Αθήνα 1988, σ Γ. Πριόβολος, ό.π., σσ

58 τοποθεσία λίγο πιο πάνω από το χωριό Κούμαρι. Εκεί, στις 6 Φεβρουαρίου του 1943 και με τη συμμετοχή εκπροσώπου του Πελοποννησιακού Γραφείου, με το ψευδώνυμο Κώστας, και τη συμμετοχή των Γεωργίου Οικονόμου, Γιάννη Μοσχοχλαϊδή, Ανδρέα Παπαδημητρίου και άλλων στελεχών της ΕΑ και του ΕΑΜ, φαίνεται ότι οριστικοποιήθηκε η απόφαση για τη συγκρότηση του ένοπλου αντάρτικου. Μάλιστα, σύμφωνα με τον Γεώργιο Παπαγεωργίου, στη σύσκεψη του Σαφάκα, εξουσιοδοτήθηκε ο Ανδρέας Παπαδημητρίου να μεταβεί στην Στερεά Ελλάδα και να καταγράψει την ε- μπειρία των αντάρτικων σωμάτων, που ήδη είχαν οργανωθεί και βγει στα βουνά. Με αυτό τον τρόπο, η Αχτιδική Επιτροπή θα οργάνωνε καλύτερα το «νεογέννητο» ένοπλο αντάρτικο της περιοχής 53. Ο Αντώνης Αντωνόπουλος, συνεχίζει την αφήγησή του: «Πήγαμε στη σπηλιά του Σαφάκα (πάνω από το δρόμο κοντά στο Κακοχωριό) και εκεί λοιπόν κάτω από μια μεγάλη κοτρόνα, αποφασίσαμε να βγάλουμε το αντάρτικο. Είχαμε στη διάθεσή μας όλα κι όλα τρία όπλα. Είχαμε όμως πληροφορίες ποιοί έ- χουν όπλα. Πραγματικά μέσα σε μια βδομάδα τα μαζέψαμε τα όπλα, βρήκαμε και τους πρώτους αντάρτες που θα βγαίνανε ( ) είχαμε όμως τη δυσκολία του επικεφαλής αξιωματικού.» 54 Πράγματι, ενώ είχαν καταφέρει να συμφωνήσουν όλα τα στελέχη της επαρχίας για την αναγκαιότητα σύστασης ένοπλων σωμάτων, κανένας αξιωματικός δεν επιφορτιζόταν με το δύσκολο έργο του συντονισμού και της οργάνωσης των σωμάτων αυτών. Άλλωστε, οι περισσότεροι εν ενεργεία αξιωματικοί του ελληνικού στρατού, μετά την ήττα στο αλβανικό μέτωπο, επέστρεψαν στα σπίτια τους απογοητευμένοι και πλήρως αδιάφοροι σχετικά με την συνέχιση του αγώνα κατά των στρατευμάτων κατοχής. Η Αχτιδική Επιτροπή λοιπόν, προσπάθησε να βρει το κατάλληλο πρόσωπο για το αξίωμα του επικεφαλής του αντάρτικου τμήματος. Παρόν στις συζητήσεις και τις πρώτες διαπραγματεύσεις της επιτροπής, ήταν ο μετέπειτα «υπεύθυνος» του χωριού Μελίσσια, Καίσαρ Πριόβολος, ο οποίος θυμάται χαρακτηριστικά: «Έτσι είχαν τα πράγματα όταν μια μέρα μου παραγγέλνει ο γιατρός Μ. Σταματόπουλος, ότι το βράδυ θα έχω πολλούς επισκέπτες σπίτι μου. Πράγματι το βράδυ εκείνο (πρέπει να ήτανε αρχές του Μάρτη) συγκεντρώθηκαν πολλοί άνθρωποι σπίτι μου, κύρια αξιωματικοί αλλά και νοικοκυραίοι. Θυμάμαι μερικούς: Ταγματάρχης Πεζικού Οικονόμου, Υπολοχαγός Κώστας Αποστολόπουλος (Μπαφιόλης), Ανθυποσμηναγός 53 Γ. Παπαγεωργίου, ό.π., σσ Γ. Πριόβολος, ό.π., σσ

59 Κώστας Νικολόπουλος, Λελούδας (;) από Τρυπιά, νοικοκύρης Γιάννης Φραγκοπουλος από Αχλαδιά, νοικοκύρης Βασ. Καλατζόπουλος από Γαρδενά, Φώτης Παπαναστασόπουλος από Αχούρια, Βασ. Αδαμόπουλος από Μελίσσια, και άλλοι πολλοί. Οι αξιωματικοί είχαν έρθει για να συζητήσουν με το Μίχο στρατιωτικό εκπρόσωπο του ΕΑΜ για τον ξεσηκωμό και το ξεκίνημα του αντάρτικού. ( ) Οι νοικοκυραίοι είχαν προσκληθεί για το ζήτημα της τροφοδοσίας.» 55 Όλα πλέον ήταν έτοιμα για την στερέωση της πρώτης ένοπλης ομάδας του α- ντάρτικου. Τη στιγμή εκείνη όμως, για λόγους που θα εξετάσουμε στη συνέχεια, πέρασαν από τη Στερεά Ελλάδα στην Αιγιάλεια δυο αντάρτες στελέχη του ΕΛΑΣ Ρούμελης: ο Γιώργης Κανελλόπουλος (Λόντος) και ο Γιάννης Μανωλόπουλος (Μήτρος), με σκοπό να προλάβουν αυτοί την στελέχωση της πρώτης ένοπλης ομάδας. Η Αχτιδική Επιτροπή Αιγιάλειας, έστειλε τον πολιτικό εκπρόσωπό της, τον Φλόγα, ο οποίος κατάφερε και έπεισε τους Ρουμελιώτες αντάρτες να ταχθούν στη διάθεση της ήδη σχηματισμένης οργάνωσης. Εν τω μεταξύ, αποφασίστηκε από την Επαρχιακή Επιτροπή του ΕΑΜ, ο Γέρο Μίχος να εγκαταλείψει το Αίγιο και να χριστεί επικεφαλής και στρατιωτικός εκπρόσωπος του αντάρτικου τμήματος. 56 Το Φλεβάρη του 1943, η ζωηρότερη περιοχή της Αχαΐας, η Αιγιάλεια κινήθηκε δραστήρια για τη δημιουργία αντάρτικου στη Βόρεια Πελοπόννησο. Μέσα στο Μάρτη, η πρώτη αντάρτικη ομάδα, έχοντας στη δύναμή της και τους δύο αντάρτες από τη Ρούμελη ήταν κιόλας σε δράση. Μάλιστα, την περίοδο αυτή, εισχώρησε στην οργάνωση και ο Γιώργης Νικολόπουλος (Βοριάς) από το χωριό Λαπαναγοί. Ο τέταρτος αντάρτης της ομάδας, ήταν ο Γιώργης Μπέσκος (Κεραυνός), ο οποίος ήταν οργανωμένος με το μυστικό σύστημα των τριάδων του ΕΑΜ, αλλά και στο κομμουνιστικό κόμμα. Πριν ακόμα ο Μίχος αποδεχτεί την αρχηγεία του αντάρτικου, έστειλε στις 4 Απριλίου του 1943 τον υπολοχαγό Κ. Αποστολόπουλο (Μπαφιόλη) και τον φοιτητή της ιατρικής Μιχάλη Κυριακόπουλο (Μαυρομιχάλη), στο χωριό Αράχωβα (όπου στεγαζόνταν το αρχηγείο της ομάδας) με οδηγία οι εμφανίσεις της αντάρτικης ομάδας να ήταν αραιές και να περιοριστούν στην ορεινή γραμμή που ένωνε τους τρεις νομούς. Κύρια αποστολή θα ήταν το ξεκαθάρισμα των εκεί χωριών από τους καταδότες και τους συνεργάτες των Ιταλών. Η δύναμη της ομάδας πλέον ανερχόταν σε 18 αντάρτες. Η πορεία είχε χαραχτεί προς τα χωριά Μαζαράκι Λαπαναγούς (χωριό καταγωγής 55 Κ. Πριόβολος, ό.π., σ Γ. Πριόβολος, ό.π., σ

60 του Μίχου). Εκεί, δρούσε και ο Γιώργης Νικολόπουλος, με το ψευδώνυμο πρωταντάρτης Βοριάς. Ο Γ. Νικολόπουλος μπήκε αμέσως σε δράση. Από το διπλανό χωριό, τον μικρό Ποντιά, ήρθε η πληροφορία πως η δασκάλα του χωριού, η Νικολίτσα Αντωνοπούλου «Καρατάσου», είχε σχέσεις με τους Ιταλούς και ελυμαίνετο την περιοχή. Αμέσως, οι αντάρτες κινητοποιήθηκαν και έστειλαν τους Μήτρο και Βοριά στο χωριό μικρό Ποντιά για να ξεκαθαρίσουν την υπόθεση. Αυτοί, την συνέλαβαν, την δίκασαν και την καταδίκασαν σε θάνατο. Επενέβη τότε ο Μήτρος, που εκτελούσε χρέη αρχηγού της ομάδας, που όπως δείχνουν τα πράγματα ήταν ερωτευμένος με την δασκάλα, και μετέτρεψε την ποινή σε ισόβια. Το σοβαρότερο ήταν πως αποκάλυψε και μυστικά της οργάνωσης στην δασκάλα, την οποία μόλις έφτασαν κοντά στην Πάτρα την απελευθέρωσε με δική του πρωτοβουλία. Η δασκάλα, όταν έφτασε στην Πάτρα, μαζί με ένα ιταλικό τμήμα περιόδευσε όλα τα χωριά και πρόδωσε αυτούς που τροφοδοτούσαν την αντάρτικη ομάδα και τους αντάρτες, με αποτέλεσμα να φυλακιστούν πολλοί συγγενείς και τροφοδότες των ανταρτών. Οι Ιταλοί άφησαν σε κάθε χωριό μια μικρή δύναμη με σκοπό να συλλέξουν πληροφορίες αλλά και να προκαλέσουν τους αντάρτες σε μάχη με σκοπό να τους διαλύσουν εν τη γενέση τους. Οι αντάρτες όμως, αισθανόμενοι ακόμα αδύναμοι, είχαν κρυφτεί και δεν σκέφτονταν σε καμιά περίπτωση να πολεμήσουν με την ιταλική στρατιωτική μηχανή. Ας παρακολουθήσουμε την εξιστόρηση των γεγονότων από μια συνέντευξη του ίδιου του Βοριά στον Γιάννη Πριόβολο: «Στου Ποντιά ένα χωριό δυο ώρες με τα πόδια ήτανε μια δασκάλα: Νικολίτσα Καρατάσου. Αυτή είχε φίλο έναν Ιταλό διερμηνέα, και ότι ήθελε έκανε εκεί γύρω στα χωριά. Ερχόταν και στους Λαπαναγούς, την ήξερα. Με πήρε τότε ο Μήτρος να πάμε να την συλλάβουμε. ( ) έμενε στο σχολείο μαζί με τον Ιταλό. Με το που φτάσαμε, παίρνει χαμπάρι ο Ιταλός, πηδάει από το παράθυρο, μας φεύγει. Εκείνη την πιάσαμε. ( ) άρχισε εκεί η δασκάλα να φέρνει βόλτα τον Μήτρο. ( ) Κάνουνε τώρα μέσα σε ένα σχολείο, δικαστήριο της δασκάλας. Καλούνε και εμένα για μάρτυρα. «Τι να σας πω!» τους λέω, «εκεί απάνω στα χωριά μας αυτή έκανε κουμάντο» «σε θάνατο να εκτελεστεί», βγάνουν απόφαση. Εντάξει! Λέω, να ξεβρωμίσει ο τόπος. Μπαίνει όμως στη μέση ο Μήτρος, «όχι ρε παιδιά να τη σκοτώσουμε! Δεν κάνει.( ) βγάνουνε άλλη απόφαση. «να την δώσουμε ένα χέρι ξύλο» ( ) μπαίνω μέσα της αστράφτω ένα χα- 61

61 στούκι. ( ) δεν προλαβαίνω να της δώσω άλλο, φτάνει ο Μήτρος και μου πιάνει το χέρι «ρε συναγωνιστή! Δεν κάνει! Δεν κάνει ( )» καπετάνιος ήταν την άφησα.» 57 Στο μεταξύ ο Μήτρος, ο οποίος είχε καταλάβει πλέον το ατόπημά του, εγκατέλειψε την ομάδα και τρεις μέρες μετά την μάχη στο Πυργάκι στις 18 Απριλίου του 1943, όπως θα δούμε παρακάτω, αποφασίστηκε από την ηγεσία της ομάδας να εκτελεστεί. Την αποστολή εκτέλεσης ανέλαβε ο Ν. Κουνάβης. 58 Ο Γ. Κανελλόπουλος (Λόντος) θυμάται: «σε κάθε χωριό που περάσαμε η υποδοχή είχε γίνει αποθεωτική. Συγκεντρώσαμε αρκετά όπλα και χειροβομβίδες. Το μόνο δυσάρεστο ήταν που ο Μπαφιόλης μαζί με τον Μήτρο άφησαν τη δασκάλα ελεύθερη την ώρα που εγώ μιλούσα προς τους κατοίκους του χωριού της Άβερνας. Όταν ξεκινήσαμε να φύγουμε για την ε- πιστροφή μας, η δασκάλα έλειπε. Τους ρώτησα και μου είπαν ότι την άφησαν ελεύθερη γιατί ήταν άρρωστη. ( ) Ο Μπαφιόλης την ευθύνη την έριξε στο Μήτρο. Μετά από αυτό, στείλαμε ζώα να παραλάβουν τα όπλα που είχαμε συγκεντρώσει. Μαζί με τους τρεις άλλους συναγωνιστές πήγε και ο Μήτρος. Τα όπλα ήρθαν αλλά ο Μήτρος δεν ήρθε. Κράτησε και ένα παιδί και δεν ξανασυναντηθήκαμε. Εν τω μεταξύ η οργάνωση έλαβε γνώση και τον αποκήρυξε.» 59 Το τέλος του καπετάν Μήτρου ήταν άδοξο. Ενώ βρισκόταν στο χωριό Μικρόνι με το παιδί που είχε πάρει μαζί του, τον Λαμπέτη, δολοφονήθηκε από τον Ν. Κουνάβη (Τσαϊπά) μετά από διαταγή του ίδιου του Μίχου. Ο Γιώργης Νικολόπουλος (Βοριάς) περιγράφει το τραγικό τέλος του καπετάν Μήτρου «ο Μήτρος κοιμόταν. Το ντουφέκι στην αγκαλιά, σταυρωμένα τα χέρια του. Ροχάλιζε. Ζυγώνει ο Τσαϊπάς, μια φωτιά του ρίχνει στο κεφάλι, ( ) έκανε τρία τέσσερα βήματα και έπεσε. Του πήραμε την αρμάτα, το όπλο, τις χειροβομβίδες ( ) φύγαμε. Ήρθε και ο Λαμπέτης κοντά.» 60 Εκείνες τις μέρες, κοινοποιήθηκε από τις κατά τόπους Στρατιωτικές Διοικήσεις μια διαταγή του υπουργού Εθνικής Άμυνας, σύμφωνα με την οποία απαγόρευε στους εν ενεργεία αξιωματικούς του Ελληνικού στρατού να συμμετέχουν σε αντάρτικες ομάδες. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με όλα τα παραπάνω περί Μήτρου και αποπομπής του από την ομάδα, οδήγησαν την Αχτιδική Επιτροπή σε αδιέξοδο. Πλέον οι αξιωματικοί του Αιγίου, έχοντας σαν δικαιολογία την υπουργική απόφαση, δεν λάμβαναν μέρος στον αντάρτικο αγώνα. Μάλιστα έγιναν αρκετές προσπάθειες από 57 Ό.π., σ Κ. Πριόβολος, ό.π., σσ Γ. Πριόβολος, ό.π., σ Ό.π., σ

62 μερικούς (συνταγματάρχης Τζεραβίνης, ταγματάρχης Οικονόμου) να πείσουν και τον ίδιο τον Μίχο να μην συμμετάσχει στο αντάρτικο. Παρόλη την απαγορευτική υπουργική απόφαση, τις προσπάθειες να μεταπείσουν τον Μίχο και την αναστάτωση που είχε δημιουργήσει η αποχώρηση του Μήτρου, η Επιτροπή του ΕΑΜ Αιγιαλείας, έδωσε εντολή να χριστεί πλέον επίσημα ο Μίχος αρχηγός του ένοπλου τμήματος. Στις 11 Απριλίου του 1943, πραγματοποιήθηκε μια σύσκεψη στην τοποθεσία, Γαβρινόλακκα, στα σπίτια τα Παναγακέικα. Εκεί, το πολιτικό τμήμα του ΕΑΜ, καθόρισε την διοικητική τριάδα του ένοπλου τμήματος: Στρατιωτικός υπεύθυνος ο αντισμήναρχος Δημήτρης Μίχου, Καπετάνιος ο Αντώνης Τσουμπός (Κολοκοτρώνης) και Πολιτικός επίτροπος, εκπρόσωπος του ΕΑΜ ο Κώστας Γιαννόπουλος (Ρώτας). Μάλιστα, ο Γ. Κανελλόπουλος (Λόντος), ο οποίος παρεβρίσκετο στην σύσκεψη μας πληροφορεί πως υπήρχαν επιφυλάξεις για την θέση του Πολιτικού επιτρόπου: «λοιπόν, στη Γαβρινόλακκα έγινε η σύσκεψη που βάλανε αρχηγό τον Μίχο. Και θυμάμαι έτσι, γιατί εγώ ήμουνα «σύνδεσμος», ένα περιστατικό εκεί ( ) που είπανε: αρχηγός ο Μίχος με πολιτικό επίτροπο τον Ρώτα ( ) όλοι όμως εκεί περιμένανε να βάλουνε πολιτικό επίτροπο τον Φλόγα τον Αγγελόπουλο τον δάσκαλο. Και επειδή κοιταχτήκανε πολλοί, είπε ο Μίχος: «δάσκαλε! Άσε να είσαι από κάτου στις φτερούγες μας, να μην φαίνεσαι». Επειδή ήταν αριστερός ίσως. Απ αυτήν την πλευρά. Ήθελαν να βάλουν έναν να μην φαίνεται αριστερός». 61 Η πρώτη οργανωμένη ομάδα του ΕΛΑΣ Πελοποννήσου, ήταν έτοιμη να ξεκινήσει την αντίσταση κατά των ιταλικών στρατευμάτων. Υπενθυμίζουμε πως η αντάρτικη δραστηριότητα έχει ξεκινήσει στην Ήπειρο και τη Ρούμελη ένα χρόνο νωρίτερα με τις ομάδες του Ζέρβα (ΕΔΕΣ) και του Άρη Βελουχιώτη (ΕΛΑΣ) αντιστοίχως. Το όνομα του Μίχου έδωσε κύρος στο πρώτο ξεκίνημα και όλος ο πληθυσμός της περιοχής ιδιαίτερα η αγροτιά παρακολούθησε με ιδιαίτερο ενθουσιασμό την κίνηση των ανταρτών. Ο Μίχος αφού καθόρισε το πρόγραμμα δράσης της ομάδας για μια εβδομάδα (υπογραμμίζοντας στα στελέχη πως έπρεπε πάση θυσία να αποφύγουν μια ένοπλη σύγκρουση με τα ιταλικά στρατεύματα, αλλά να καθαριστεί η περιοχή από τους καταδότες και τους συνεργάτες των κατακτητών), κατέβηκε στο Αίγιο για να έρθει σε επαφή με την κεντρική οργάνωση. Οι Ιταλοί εν τω μεταξύ είχαν αντιληφθεί τις κινήσεις του και ετοιμάζονταν να τον συλλάβουν. Η οργάνωση του Αιγίου, αντιλήφθηκε την προδοσία και τον ειδοποίησαν να εγκαταλείψει το Αίγιο μόνιμα. Πα- 61 Ό.π., σ

63 ράλληλα, η ομάδα ακολουθώντας τις διαταγές του Μίχου, προσπάθησε με αιφνίδιους πυροβολισμούς να αναγκάσει τους καταδότες του χωριού Βόβοδα (Κάτω Μαυρίκι) να παραδοθούν. Έτσι, στις 16 Απριλίου του 1943, οι 18 πρώτοι αντάρτες συγκεντρώθηκαν, σύμφωνα με τις εντολές του Μίχου, λίγο πιο έξω από το χωριό Μελίσσια. Είχε προηγηθεί η ορκωμοσία της ομάδας στον Αϊ Λιά της Παρασκευής, όπου ήταν παρών και οι Φλόγας και Κίμων Σπηλιόπουλος. Εκεί συνάντησαν τον Μίχο και με σημαιοφόρο τον Διάκο μπήκαν πειθαρχημένα στο χωριό και κατευθύνθηκαν προς την πλατεία. Η ομάδα αυτή 62, σύμφωνα με τον Καίσαρα Πριόβολο, ο οποίος ζούσε στο χωριό εκείνη την εποχή και γνώριζε από πρώτο χέρι τις λεπτομέρειες (καθώς είχε διατελέσει και «υπεύθυνος του ΕΑΜ» στο χωριό του), αποτελείτο από τους εξής 63 : 1. Αντισμήναρχος Δημήτριος Μίχος από τους Λαπαναγούς Καλαβρύτων (καπετάν Μαχαίρας ή Σταυραετός) 2. Υπολοχαγός (ΠΖ) Κώστας Αποστολόπουλος από το Αίγιο (Μπαφιόλης) 3. Αντώνης Τσουμπός από τη Μυρόβρυση (Κολοκοτρώνης) 4. Μιχάλης Κυριακόπουλος από τις Νερατζιές (Μαυρομιχάλης) 5. Κώστας Γιαννόπουλος από την Παρασκευή (Ρώτας) 6. Γιώργης Κανελλόπουλος από το Αίγιο (Λόντος) 7. Φώτης Τσουμπός από τη Μυρόβρυση (Φωκάς) 8. Γιώργης Νικολόπουλος από τους Λαπαναγούς (Βοριάς) Γιάννης Αδαμόπουλος από την Κουνινά (Μωριάς) 10. Αντώνης Πουλίτσας από τη Μυρόβρυση (Τζαβέλας) 11. Θόδωρος Τσουμπός από τη Μυρόβρυση (Μάρκος) 12. Σπύρος Θανασούλιας από τη Μυρόβρυση (Καριοφύλης) 13. Νικόλαος Μιχόπουλος από τη Μυρόβρυση (Νικηταράς) 14. Γιώργος Μπέσκος από τον Μάγειρα (Κεραυνός) 15. Νίκος Κουνάβης από την Αράχωβα (Τσαϊπάς) 16. Θανάσης Μπαζάνος από τη Χρούσα (Κατσαντώνης) 17. Γιάννης Καραθανάσης από την Κοκίστα Ναυπακτίας (Κατσώνης) 18. (Κεμπές) 19. Γιώργος Βούλγαρης, καλόγερος της Μονής Ταξιαρχών (Διάκος) Βλέπε παρπαρτημα, αριθ Κ. Πριόβολος, ό.π., σσ Βλέπε παράρτημα, αριθ

64 3.1.β. Το Ανεξάρτητο Τάγμα Καλαβρύτων 66 Ανάλογη κατάσταση με την πορεία δημιουργίας του ΕΛΑΣ Αιγιαλείας, την οποία και παρακολουθήσαμε πιο πάνω, ακολούθησε και η επαρχία Καλαβρύτων. Στα μέσα Μαΐου του 1943, οι αντάρτες είχαν αυξηθεί αρκετά. Είχε συγκροτηθεί πλέον το Τάγμα Αιγιαλείας, που χωρίστηκε σε μικρές μετακινούμενες ομάδες για λόγους ευελιξίας. Είχε δώσει και τις πρώτες νικηφόρες μάχες με τους Ιταλούς βλέπε σχετικό κεφάλαιο. Στις 21 Μαΐου, έγινε συγκέντρωση στη Φτέρη, με σκοπό την ανασυγκρότηση των ομάδων της περιοχής και πάρθηκαν αποφάσεις για την πορεία και τη δράση που θα ακολουθήσουν. Η ανάπτυξη του λαϊκού κινήματος ήταν τόσο γρήγορη και πλατιά και ο έλεγχος ήταν απαραίτητος, διότι στο αντάρτικο κατετάγησαν και ά- τομα όχι από πατριωτισμό αλλά από άλλες ιδιοτελείς βλέψεις. Άλλωστε, υπήρχε και έλλειψη αξιωματικών και κατ επέκταση οργάνωσης. Μια ομάδα με επικεφαλής τους Μίχο και Φλόγα, ξεκίνησε για την επαρχία Καλαβρύτων με αφετηρία το χωριό Πλατανιώτισσα, με σκοπό αφενός την βολιδοσκόπηση της αντάρτικης κίνησης στα χωριά των Καλαβρύτων και αφετέρου την οργάνωση ανεξάρτητης αντάρτικης ομάδας με έδρα τα Καλάβρυτα. Ο ίδιος ο Μίχος, γράφει: «έτσι και κάτω από τέτοιες συνθήκες μπαίναμε στην ηρωϊκή επαρχία, που συχνά αναφέρεται στην ιστορία του Μετά την επαρχία Αιγιαλείας, που είχε τώρα το τάγμα της, ερχόταν η σειρά και αυτής της επαρχίας. ( ) Το ηθικό ήταν ανεβασμένο και ώριμο στα χωριά του δρόμου μας. Ο διάχυτος πόθος του λαού για ξεσηκωμό και αντίσταση ήταν αναπτυγμένος σε μεγάλο βαθμό ( ) Ένας αδερφός του Φλόγα, ο Σωκράτης, προηγήθηκε από εμάς και έκανε προπαρασκευαστική δουλειά. Ήταν ο πρόδρομος του αντάρτικου στην επαρχία. Οργάνωσε καλά την ανατολική επαρχία» 67 Πριν την δράση του Σωκράτη, τα χωριά της επαρχίας, και κυρίως τα χωριά της περιοχής Μαζεϊκων, είχαν προετοιμάσει το έδαφος και υπήρχε ήδη ομάδα έτοιμη να προσχωρήσει στον ΕΛΑΣ. Χαρακτηριστικά, ο Ηλίας Παπαστεριόπουλος, μας πληροφορεί: «κατά τα μέσα Μαρτίου 1942, ο Γιώργης Σουλελές (Νώντας) έστειλε έντυπο υλικό με τον Καλαβρυτινό δικηγόρο Κώστα Καραχάλιο. Στις 5 του Απρίλη του 1942, έγινε η ιδρυτική Παγκαλαβρυτινή Σύσκεψη του ΕΑΜ. Το Δεκέμβρη του 1942 βγήκε στο ύπαιθρο ο Γ. Σουλελές, για να μελετήσει και να ετοιμάσει τις προϋποθέσεις 65 Βλέπε παράρτημα, αριθ Βλέπε παράρτημα, αριθ Ανέκδοτα απομνημονεύματα Δημητρίου Μίχου Βλέπε παράρτημα, αριθ

65 για το ξεκίνημα του αντάρτικου. Γύρω στο Πάσχα του 1943, επηρεασμένοι από τις πληροφορίες για τη δράση της πρώτης ανταρτοομάδας υπό τον σμήναρχο Μίχο στην ορεινή Αιγιάλεια, συγκρότησαν την πρώτη Καλαβρυτινή ανταρτοομάδα ο Αλέκος Βουρτσιάνης, καθηγητής από το Μάζι (δολοφονήθηκε αργότερα), οι αδερφοί Άρης και Αλέκος Παναγούλιας (ανθυποσμηναγός), ο Ντίνος Μυλωνάς, γεωπόνος (εκτελέστηκε από τους Γερμανούς), από τα Σουδενά, και ο Φίλιππος Αναστασόπουλος, φαρμακοποιός (δολοφονήθηκε αργότερα), από τα Καστριά. Όταν πέρασε στην επαρχία Καλαβρύτων η ομάδα Αιγιαλείας, την ακολούθησαν ο Αλ. Παναγούλιας, ο κατοπινός Σολιώτης, και τέσσερα άλλα παλικάρια.» 68 Η ομάδα των Μίχου και Φλόγα, κατευθύνθηκε προς το χωριό Δίγελα, ακολούθησε το χωριό Κερπινή και σε συνεννόηση με τους υπαλλήλους του σιδηροδρομικού σταθμού, αχρήστεψαν τη μηχανή του οδοντωτού (για λεπτομέρειες βλέπε σχετικό κεφάλαιο). Επόμενος σταθμός ήταν τα Άνω και Κάτω Σουδενά, χωριά με έντονο το αριστερό πνεύμα, τα οποία βρίσκονταν απομονωμένα στις παρυφές του όρους Χελμού. Στο πέρασμα από όλα αυτά τα χωριά, στην ομάδα προστέθηκαν νέοι αντάρτες, συγκεντρώθηκαν όπλα και με αρκετή πλέον δύναμη σαμποτάρισαν τις γραμμές επικοινωνίας μεταξύ των δύο σημαντικότερων χωριών της επαρχίας, των Καλαβρύτων και της Κλειτορίας (Μαζέϊκα). Με τις κινήσεις αυτές, τόσο ο στρατιωτικός υπεύθυνος, όσο και ο πολιτικός εκπρόσωπος του ΕΑΜ (Μίχος και Φλόγας αντίστοιχα) κατάφεραν να ανασυγκροτήσουν και να οργανώσουν νέα αντάρτικα τμήματα. Στις αρχές του 1943, σε όλα τα χωριά της περιοχής, λειτουργούσαν παράνομες οργανώσεις. Το κύριο βάρος το έφεραν τα χωριά Μαζέϊκα, Σουδενά και Στρέζοβα (Δάφνη). Ο αριθμός των οργανωμένων στα Μαζέϊκα ξεπερνούσε τους σαράντα, με βασικά στελέχη τους: Γιάννη Αγγελόπουλο, Γιώργη Μπαρλογιάννη, Κυριάκο Κόλλια, Θόδωρο Λουρή και Δημήτρη Βουρτσιάνη. Στη Στρέζοβα, τον αρχικό πυρήνα τον αποτέλεσαν οι: Κόττας Χρήστος, Λαζανάς Σπύρος, Κλαδούχος Νίκος, Τράγκας Γιώργος, Γαλάνης Βασίλης. 69 Ένας από τους πρωταντάρτες του ΕΛΑΣ Καλαβρύτων, ο Γιάννης Παυλόπουλος, γράφει σε ένα κείμενο που δεν έχει δημοσιευτεί, αλλά υ- πάρχει στα χέρια του γράφοντος: «κατά τις 10 του Μάη 1943, οι πρώτοι αντάρτες του ΕΛΑΣ, περίπου έως 25, με αρχηγό το Γέρο Μίχο και άλλους αρχηγούς από τα μέρη του Αιγίου, έφτασαν στα Σουδενά. Πήγαν στο δημοτικό σχολείο, ( ) [και οι κάτοικοι] τους υποδεχτήκαν με μεγάλο ενθουσιασμό. Έβγαλε λόγο ο πολιτικός Φλόγας, είπε 68 Η. Παπαστεριόπουλος, Ο Μωρηάς στα όπλα, τ. Α, Αθήνα , σσ Δ. Βουρτσιάνης, Ενθυμήματα, Παρασκήνιο, Αθήνα 2001, σ

66 τι σκοπόν είχε το αντάρτικο για την απελευθέρωση από τους κατακτητές Ιταλούς και Γερμανούς. Εμείς ορισμένοι είμαστε στην οργάνωση του ΕΑΜ και αποφασίσαμε να πάμε αντάρτες στο Γέρο Μίχο. 1 Αλέξανδρος Παναγούλιας, 2 Νίκος Νικολόπουλος, 3. Άγγελος Δούβος, 4. Γιώργος Α. Χαραλαμπόπουλος, 5. Ιωάννης Παυλόπουλος. (ο Α. Παναγούλιας πήρε το ψευδώνυμο Σολιώτης, ο Νίκος Νικολόπουλος το ψευδώνυμο Νικήτας). ( ) την ίδια μέρα πήγαμε στο χωριό Καστριά, όπου έκαναν τα ίδια: λόγο, τραγούδι για να ενθαρρύνουν το ηθικό του κόσμου. ( ) τα ίδια έγιναν στα χωριά Πλανητέρου και Άρμπουνα. Περάσαμε στην Τουρλάδα, από Άγιο Νικόλαο, Λυκούρια και από εκεί περάσαμε Τσιορωτά (Λευκάσιο) και φύγαμε. ( ) τους συνεργάτες [των κατακτητών] τους εκτελούσαν με απόφαση ανταρτοδικείου βέβαια. Σιγά σιγά φτάσαμε γύρω στους 50. Γυρίσαμε σχεδόν όλα τα χωριά της επαρχίας μας με τον ίδιο τρόπο». Στην επαρχία Καλαβρύτων, μετά την σποραδική «πορεία μύησης» ανταρτών από τα γύρω χωριά που πραγματοποίησε η ομάδα του Μίχου, έμειναν οι άντρες που θα αποτελούσαν το μετέπειτα Τάγμα Καλαβρύτων. Η ομάδα που έμεινε στα Καλάβρυτα, αριθμούσε 30 μέλη και τέθηκε υπό την αρχηγεία του Αλέξανδρου Παναγούλια (Σολιώτη) και του Γιάννη Κατσικόπουλου (Βελιά). Ο Σολιώτης ορίστηκε στρατιωτικός υπεύθυνος και ο Βελιάς καπετάνιος του Τάγματος. Στις 1/7/1943, εισχώρησε στο τάγμα και η ομάδα του Δημήτρη Σολωμού (Κρόνος) από το χωριό Γουρζούμισσα (σημερινό Λεόντιο), καθηγητή γυμναστικής και έφεδρου αξιωματικού, αποτελούμενη από 10 άντρες. Η ομάδα Σολιώτη Βελιά πήρε την επωνυμία «Υπαρχηγείο Καλαβρύτων». Όταν ο Δημήτρης Μίχου, αναχώρησε για το Αίγιο προς ανασυγκρότηση των δυνάμεων, το Υπαρχηγείο χωρίστηκε σε μικρότερες μικροομάδες που περιόδευαν τα χωριά της επαρχίας με σκοπό να συνδέσουν τις ήδη υπάρχουσες οργανώσεις και να δημιουργήσουν καινούριες 70. Η πρώτη κίνηση που πραγματοποίησε η ομάδα του ΕΛΑΣ, που στην πορεία της πλήθαινε, ήταν να εφαρμόσει την πρόταση του Αλέξανδρου Βουρτσιάνη σχετικά με την αντιμετώπιση των συνεργατών και καταδοτών των Ιταλών, καθώς και κάθε προδότη στον κατακτητή. Χαρακτηριστικά παραδείγματα τέτοιων κινήσεων, μας α- ναφέρει ο Περικλής Ροδάκης, στο έργο του «Καλάβρυτα », που σύμφωνα με τον ίδιο προέρχονται από ιδιόχειρο έγγραφο του Θεόδωρου Κουτσούμπα (Παπανικολή) πρωταντάρτη της ομάδας του Μίχου: «εξαίρεση αποτελούν ελάχιστα ανθελληνικά στοιχεία που σπεύδουν να θέσουν τον εαυτό τους στη διάθεσή των [κατακτη- 70 Π. Ροδάκης Καλάβρυτα , Παρασκήνιο, Αθήνα 1999, σσ

67 τών]. Τα ίδια αυτά στοιχεία (Π. Καμπέρος από Καλύβια Φενεού, Χ. Οικονόμου (Πανελλήνιος) από Φίλια Κλειτορίας και Φ. Χρόνης από Φίλια), σε προηγούμενο πέρασμα μικρού γερμανικού τμήματος ανεπέτασαν γερμανικήν σημαίαν στο εργαστήριον του Π. Καμπέρου που βρισκόταν στο σπίτι του Θεόδωρου Μιχαήλ στο Καρνέσι καλαβρύτων. Στην προσπάθειά τους να εμφανίσουν όλη την πόλη των Μαζεϊκων και τη λοιπή περιφέρεια ότι δέχεται ευχαρίστως τον κατακτητή, δείχνοντας έτσι, ότι προϋπήρχε φιλογερμανική οργάνωση και προ της κατακτήσεως της χώρας μας από αυτούς, κάλεσαν απ όλη την περιφέρεια ορισμένα άτομα που τα παρουσίασαν εν αγνοία τους σαν δήθεν μέλη της σπείρας των ανωτέρω σκοτεινών προσώπων. ( ) πέρασαν σε ανοιχτή συνεργασία με τους κατακτητές, παραδίδοντας πατριώτες (Γκυάλη καθηγητή κ.α.) και προδίδοντας όπλα. ( )Αθήνα 20/1/1989, Θεόδωρος Κουτσούμπας Παπανικολής. Στον αγαπητό μου Περικλή Ροδάκη να το περιλάβει στα ιστορικά της επαρχίας μας.» 71 Η αντάρτικη ομάδα, το Τάγμα δηλαδή Καλαβρύτων, προσπάθησε να τιμωρήσει τους συνεργάτες των στρατευμάτων κατοχής, με διάφορους τρόπους, όπως συλλήψεις, σύσταση α- νταρτοδικείων κ.α. Ένα τέτοιο ανταρτοδικείο, συστήθηκε στο χωριό Λυκούρια Καλαβρύτων, όταν συνέλαβαν τη δασκάλα του χωριού, Ανδρομάχη Γιαννοπούλου Κολιοπούλου, και τον Τάση Μπράβο, πρόεδρο διορισμένο από τους Ιταλούς, με την κατηγορία της συνεργασίας και προδοσίας. Στο σχολείο του χωριού έστησαν ανταρτοδικείο. Το κατηγορητήριο ήταν συγκεκριμένο με στοιχεία που δεν μπόρεσαν να τα αποκρούσουν οι κατηγορούμενοι. Τελικά το ανταρτοδικείο τους καταδίκασε σε θάνατο με αναστολή. Ήταν το πρώτο ανοιχτό ανταρτοδικείο στο οποίο απολογήθηκαν οι κατηγορούμενοι, χρησιμοποιήθηκαν ακόμη και μάρτυρες υπεράσπισης και ό,τι άλλο απαιτεί μια κανονική δίκη. 72 Στη σύσκεψη της Ρακίτας, στις 4/7/1943, στην οποία θα αναφερθούμε εκτενέστερα, τα δύο πρωτοπόρα τάγματα της Βορείου Πελοποννήσου (Αιγιαλείας και Καλαβρύτων) δεν εντάχθηκαν στο 12 ο Σύνταγμα Πατρών, αλλά έμειναν ανεξάρτητα. Η ανεξαρτησία τους αυτή, διατηρήθηκε ως το τέλος του 1943, που τότε συγχωνεύτηκαν για στρατιωτικούς λόγους, και αποτέλεσαν το ΙΙ τάγμα του 12 ου Συντάγματος. Αυτή ήταν η πορεία του τάγματος Καλαβρύτων, το οποίο προς αποφυγήν ανάμειξης ντόπιων ανταρτών σε τοπικά ζητήματα, στις 5/9/1943, με εντολή του Στρατηγείου, μετατίθεται στην Αιγιάλεια και το τάγμα Αιγιαλείας στα Καλάβρυτα Ό.π., σ Ό.π., σ Γ. Μπιναρδόπουλος, Λ. Ρούπας, Θ. Χλιάπας, ό.π., σσ

68 3.1.γ. Η ομάδα του Συνταγματάρχη Βλάση Ανδρικόπουλου Γύρω στο Μάιο του 1943, στην περιοχή της Ερυμάνθειας Πατρών, εμφανίστηκε η αντάρτικη ομάδα του συνταγματάρχη Βλάση Ανδρικόπουλου (Γέρο Ανδρίτση, Γέρο Βλάση 74 ). Ο χώρος δράσης αυτής της ομάδος, η οποία αναφέρεται και ως «ομάδα Ερυμάνθου», ήταν η ορεινή περιοχή Πατρών που συνορεύει με την επαρχία Καλαβρύτων. Ο Γέρο Βλάσης, έπαιξε σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση και την οργάνωση του αντάρτικου της περιοχής, καθώς βοήθησε ουκ ολίγες φορές στις επιχειρήσεις των ταγμάτων Αιγιαλείας και Καλαβρύτων. Στις 10 Μαΐου του 1943, μια ομάδα 7 ανδρών από το χωριό Μπρακουμάδι (σήμερα Βασιλικό), ξεκίνησε με κατεύθυνση την ορεινή και απομακρυσμένη πλαγιά του όρους Ερυμάνθου. Η ομάδα αποτελείτο από τον Νίκο Πολυκράτη (Νικήτα), Γ. Σουλελέ (Νώντα), Δήμο Μπαρή (Μαυροδήμο), Κώστα και Γιάννο (Γεροδήμο), Νιόνιο Βανδώρο (Μήτρο) και έναν, δυο ακόμη. Επικεφαλής της ορίστηκε ο συνταγματάρχης πεζικού Βλάσης Ανδρικόπουλος. Από τις πρώτες ενέργειες της ομάδας ήταν να οργανώσει τα χωριά της περιοχής με αυτοδιοίκηση και λαϊκά δικαστήρια, ούτως ώστε να παταχθεί η προδοσία και η ζωοκλοπή. Ο Γέρο Βλάσης, σαν παλαιοβενιζελικός που ήταν, είχε επαφές με τον αρχηγό των Φιλελευθέρων, Σοφούλη, και προσδοκούσε κάποια μορφή βοήθειας από αυτόν, έτσι ώστε να οργανώσει ένοπλο τμήμα. Οι προσδοκίες του έπεσαν στο κενό καθώς ο Σοφούλης και το κόμμα του δεν είχαν την κατάλληλη υποδομή για να τον ενισχύσουν. Τοιουτοτρόπως, στηριζόμενος στις δυνάμεις και τις γνωριμίες του, κατάφερε να συγκεντρώσει λίγα όπλα και μερικούς αποφασισμένους για ένοπλο αγώνα άνδρες και να οργανώσει το ένοπλο τμήμα του. Ο Γέρο Μίχος, είχε ήδη εξαπλώσει τη φήμη του ΕΛΑΣ στην περιοχή, φήμη που έδινε δύναμη, κουράγιο και εμπειρίες και στην νεοσύστατη ομάδα του Βλάση. Με την σύσταση της ομάδας, τόσο το ΕΑΜ όσο και ο ΕΔΕΣ Πελοποννήσου, προσπάθησαν να προσεταιρίσουν τον Βλάση. Φαίνεται, πως το ΕΑΜ είχε περισσότερη τύχη από τον ΕΔΕΣ, καθώς η οργάνωση του ΕΑΜ Βραχεΐκων, τροφοδότησε την ομάδα με τέσσερα όπλα και άλλον εξοπλισμό. Μάλιστα, στις 20 Ιουνίου του 1943 και ενώ η ομάδα έρεπε προς το ΕΑΜ, ο Βλάσης προσεγγίστηκε και επίσημα από τον 74 Βλέπε παράρτημα, αριθ

69 ΕΔΕΣ μέσω του ανθυπολοχαγού Ανδρέα Σκαρτσίλα. Όταν συναντήθηκαν οι δύο άνδρες ειπώθηκαν τα εξής: «- και εσύ κομμουνιστής έγινες; του λέει ο Σκαρτσίλας. - δεν είμαι κομμουνιστής, είμαι όμως Έλληνας, του απαντά ο Γέρος.» 75 Η πορεία της ομάδας του Γέρο Βλάση, ήταν συγκεκριμένη. Στα τέλη του Ιουνίου του 1943, αφού περιόδευσε σε όλα τα χωριά της ορεινής περιοχής των Πατρών, όπου οι κάτοικοι τον υποδέχονταν με ενθουσιασμό και αφού διαπέρασε τον ορεινό όγκο που συνδέει την Πάτρα με τα Καλάβρυτα, έστειλε συνδέσμους με σκοπό την αναζήτηση των άλλων αντιστασιακών ομάδων της περιοχής (Μίχου και Ρουμελιωτών). Καθοδόν, παίρνει μήνυμα από το Στρατηγείο να κατευθυνθεί προς το χώρο της Ρακίτας. Περνώντας από το χωριό Λεόντιο (Γουρζούμισσα), όπου και του γίνεται ενθουσιώδης υποδοχή, έφτασε στη Ρακίτα και συναντήθηκε με όλες της ομάδες της περιοχής. Μάλιστα, στα μάτια των απλών κατοίκων της περιοχής, η συνάντηση στη Ρακίτα των δύο «Γέρων», του Γέρου του Ερυμάνθου (Ανδρικόπουλος) και του Γέρου του Χελμού (Μίχος) ήταν συγκινητική και πολλά υποσχόμενη Η. Παπαστεριόπουλος, ό.π., τ. Α, σ Ό.π., σ

70 3.1.δ. Η έλευση των ανταρτών από την Ρούμελη στην Πελοπόννησο Την ίδια περίοδο με την εμφάνιση της ομάδας του Βλάση Ανδρικόπουλου, και ειδικότερα στις 19 Ιουνίου του 1943, έφτασε στην Αιγιάλεια μια ισχυρή ομάδα εμπειροπόλεμων ανταρτών του ΕΛΑΣ. Ήρθαν ύστερα από μήνυμα που έστειλε στο Γενικό Αρχηγείο του ΕΛΑΣ στη Ρούμελη, ο πολιτικός εκπρόσωπος, Γ. Αγγελόπουλος (Φλόγας), με σκοπό την καλύτερη οργάνωση της ομάδας του, η οποία εν τω μεταξύ αντιμετώπιζε πρόβλημα εξοπλισμού. Ο αριθμός των Ρουμελιωτών ανταρτών, ανερχόταν σε 80 άνδρες, που διέθεταν επίλεκτα και δοκιμασμένα στελέχη, υπό τη διοίκηση ενός τριμελούς αρχηγείου με καπετάνιο τον Παντελή Λάσκα (Πελοπίδα) από το Λουτράκι, πολιτικό εκπρόσωπο τον Νίκο Διενή (Παπούα) και στρατιωτικό υπεύθυνο τον μόνιμο λοχαγό του πεζικού από την Άμφισσα Δ. Μαστρογιαννόπουλου (Ησαΐα). Μαζί τους κατέφθασε και ο Γιάννης Μιχαλόπουλος (Ωρίων) από τη Μεσσηνία που είχε εγκαταλείψει τη Μεσσηνία το 1942 ύστερα από μια εξέγερση των αγροτών και είχε περάσει στο αντάρτικο της Ρούμελης. Η ομάδα είχε και άλλα ικανά στελέχη όπως τους Μπούρα (Αγησίλαο) δημοσιογράφο, καθηγητή Νικολόπουλο (Έλατος), γιατρό Α- σκληπιάδη. 77 Τα περιορισμένα τεχνικά μέσα που πέρασαν στην Πελοπόννησο, ήταν «δέκα αυτόματα, τέσσερα οπλοπολυβόλα, τουφέκια μόνο γερμανικά μάουζερ και μάλινχερ, αποτελούν τον καλύτερο οπλισμό της Ρούμελης [ ] που παίρνουν μαζί τους [ ]» 78. Οι Ρουμελιώτες, έφερναν μαζί τους, γράμμα του Στρατηγού Σαράφη για τον Γέρο Μίχο. Στο περιοδικό «Εθνική Αντίσταση», ο ίδιος ο Γέρο Μίχος περιγράφει το περιεχόμενο της επιστολής του Σαράφη: «το γράμμα του Στρατηγού που ήταν και συστατικό για τους καινούριους που μας ήρθαν από τη Ρούμελη, έλεγε ακόμα για τη συγκρότηση του Στρατηγείου για το Μοριά. Ο Πελοπίδας ήταν για καπετάνιος, ο Ωρίωνας πολιτικός, και ο Λευτέρης για την ΕΠΟΝ. Όσον αφορά τον λοχαγό Ησαΐα και κάποιον με το ψευδώνυμο Παπούας, να τους χρησιμοποιήσουμε για τις ανάγκες μας. Κράτησα τον Ησαΐα ως επιτελάρχη και τον Παπούα ως μέλος της ΕΤΑ με βοηθό γενικότερο για όλα τα τμήματα έναν καθηγητή με το ψευδώνυμο «Έλατος». Οι άλλοι ανέλαβαν υ- πεύθυνες θέσεις του Στρατηγείου σύμφωνα με τις υποδείξεις του στρατηγού Σαράφη.» 79 Στην επιστολή αυτή, ο Στρατηγός έγραφε και λίγα λόγια για τους στρατιωτικούς της περιοχής Αιγιαλείας. Τους έκανε συστάσεις να πλαισιώσουν τους αντάρτες. Το περι- 77 Π. Ροδάκης, ό.π., σ Φ. Γρηγοριάδης, Το αντάρτικο, τ. 3, Νεόκοσμος, Αθήνα 1964, σ Εθνική Αντίσταση, περιοδική έκδοση, τεύχος 6. 71

71 εχόμενο της επιστολής κοινοποιήθηκε στην οργάνωση μονίμων αξιωματικών Αιγίου, αλλά για ακόμη μια φορά, οι μόνιμοι αξιωματικοί δεν κινητοποιήθηκαν. 80 Η ομάδα των ογδόντα Ρουμελιωτών, πέρασε κάτω από δύσκολες καιρικές συνθήκες από την τοποθεσία Μαραθιά, απέναντι στην Αιγιάλεια. Λόγω όμως της κακοκαιρίας, δεν μπόρεσαν να αποβιβαστούν στο συμφωνηθέν σημείο, με αποτέλεσμα να μην συναντήσουν τον σύνδεσμο της Αιγιάλειας. Βγήκαν λοιπόν δυτικά από το χωριό Λαμπίρι, προχώρησαν μόνοι μέσα στο σκοτάδι προς το βουνό, χωρισμένοι σε δύο ομάδες. Η μια ομάδα πέρασε κοντά από ένα φυλάκιο Ιταλών αλλά δεν έγινε αντιληπτή. Η δεύτερη, συνάντησε στην πορεία της έναν μικρό βοσκό και περπατώντας όλη τη νύχτα σε ένα ρέμα γεμάτο χαλίκια, ξημέρωσαν στο χωριό Μικρόνι, όπου σύμφωνα με τις πληροφορίες που τους είχε δώσει ο Φλόγας, θα συναντούσαν τον Γέρο Μίχο. Εκεί θα πήγαινε πραγματικά ο Μίχος, αλλά δεν είχε φτάσει ακόμα. Οι τοπικές οργανώσεις των γύρω χωριών, ανακοίνωσαν στους Ρουμελιώτες πως ο Γέρο Μίχος βρίσκεται στα Καλαβρυτοχώρια. Αποφάσισαν λοιπόν να προχωρήσουν προς τα εκεί και μάλιστα προς το μοναστήρι της Αγίας Λαύρας. Έμαθαν όμως ότι ο Γέρο Μίχος προχωρούσε προς το Μικρόνι, από άλλο δρόμο, γύρισαν και αυτοί πίσω και μετά από δέκα ημέρες καθυστέρησης και κακής συνεννόησης, συναντήθηκαν με τον Μίχο στην περιοχή Ρακίτα του όρους Παναχαϊκού, εκεί που έγιναν οι περισσότερες ρίψεις των Άγγλων στη Βόρεια Πελοπόννησο. Ο ερχομός των Ρουμελιωτών, ανταρτών οι οποίοι είχαν την εμπειρία του α- ντάρτικου από τους πρώτους κιόλας μήνες του 1942, είχε καθοριστική σημασία στην εξέλιξη και οργάνωση του κινήματος της Εθνικής Αντίστασης στην Πελοπόννησο, όπως θα δούμε παρακάτω. Η πρώτη χαρακτηριστική κίνηση των ανταρτών, ήταν η ιστορική συνάντηση στη Ρακίτα, στις 4 Ιουλίου του Γ. Μπιναρδόπουλος, Λ. Ρούπας, Θ. Χλιάπας, ό.π., σ

72 3.1.ε Η Συνάντηση στη Ρακίτα (4 Ιουλίου 1943). Η οργάνωση του 12ου Συντάγματος Η Ρακίτα έπαιξε σημαντικό ρόλο στον Εθνικοαπελευθερωτικό Αγώνα της ευρύτερης περιοχής. Μια μικρή πεδιάδα δίπλα από τις κορυφές των βουνών, κάτι σαν φυσικό αεροδρόμιο. Η Ρακίτα βρίσκεται ανάμεσα στα χωριά Μαζαράκι, Λαπαναγοί και Γουρζούμισα (Λεόντιο), πλαισιωμένο με απόκρημνες κορυφές και άγρια δάση. Εκεί έγιναν οι πρώτες ρίψεις από τα συμμαχικά αεροπλάνα και εκεί έπεφταν με αλεξίπτωτα οι Άγγλοι αντιπρόσωποι ή και κατάσκοποι του Συμμαχικού Στρατηγείου. Μάλιστα, το σημείο αυτό επιλέχθη για να πραγματοποιηθεί και η πρώτη συνάντηση των ανταρτών της Βόρειας Πελοποννήσου. Στην συνάντηση που έμελε να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο για την περαιτέρω εξέλιξη της οργάνωσης του αντάρτικου, βρέθηκαν μαζί τόσο οι στρατιωτικοί ηγέτες της αντίστασης, όσο και οι πολιτική ηγεσία, με κύριο εκπρόσωπό της τον Κώστα Γαμβέτα (Νίκος), Γενικός Γραμματέας του Πελοποννησιακού Γραφείου της Κεντρικής Επιτροπής του ΕΑΜ. Ειδικότερα, συμμετείχαν οι Ρουμελιώτες α- ντάρτες με επικεφαλής τους Ωρίωνα, Πελοπίδα, Παπούα, οι αντάρτες του Γέρο Μίχου και οι γύρω στους 40 του Γέρο Ανδρικόπουλου. Σύνολο περίπου 180 άνδρες με ισάριθμα όπλα, - δύναμη αξιόλογη εάν αναλογιστούμε τα δεδομένα της εποχής -. Τέλος, στην περίφημη συνάντηση της Ρακίτας, πήρε μέρος και ο αρχηγός της αγγλικής αποστολής στην ευρύτερη περιοχή της Βορείου Πελοποννήσου, ταγματάρχης Άντονι Άντριους, λόγος για τον οποίο θα γίνει εκτενέστερα σε οικείο υποκεφάλαιο. Ο ίδιος ο Μίχος αναφέρει στο περιοδικό «Εθνική Αντίσταση» τα εξής: «αυτό το οροπέδιο μας στάθηκε το καλύτερο πεδίο ρίψεων του Μωρηά. Ήταν από τη φύση του οχυρό και δεν τόλμησαν να μπούνε από καμιά από τις δημοσιές του, ενώ επικοινωνεί με την Αιγιάλεια, την Πάτρα, και ακόμη με τα Καλάβρυτα, μέσω του χωριού μου [Λαπαναγοί]. Εκεί επήραμε μερικές ρίψεις, εκεί συναντηθήκαμε με την ομάδα που ήρθε για ενίσχυση από τη Ρούμελη, και με μερικές άλλες μικροομάδες που βγήκαν εκείνο τον καιρό αλλού. Το πρώτο δεκαήμερο του Ιουλίου γίνηκαν όλα τα παραπάνω. Πρώτα μας πληροφόρησαν ότι βορειοανατολικά του Παναχαϊκού έφτασαν γύρω στους αντάρτες από τη Ρούμελη και τράβηξαν προς τον Χελμό να μας συναντήσουν. Πήγαν στα Καλαβρυτοχώρια, συναντήθηκαν με παιδιά από το τάγμα Καλαβρύτων, και ξανα- 73

73 γύρισαν στο Παναχαϊκό. Πάνω από το Μικρόνι, που παραθέριζαν άλλοτε Αιγιώτες, πιασαν μαζί μας επαφή.» 81 Στη Ρακίτα, μετά την προτροπή των Ρουμελιωτών ανταρτών, τροποποιήθηκε και η δομή των τοπικών αντάρτικων ομάδων. Αρχικά, οι ομάδες ήσαν μικρές, ευέλικτες και εύκολα μετακινούμενες, κατάλληλες για την ιδιόμορφη ορεινή και ημιορεινή περιοχή της επαρχίας και του νομού γενικότερα. Στις 4 Ιουλίου 1943, στη σύσκεψη της Ρακίτας, οι ομάδες αναπτύχθηκαν σε λόχους, τάγματα και συντάγματα, με διοικήσεις όμοιες με αυτές των τμημάτων του ΕΛΑΣ της Ρούμελης. Οι συμμετέχοντες στη σύσκεψη, έκριναν απαραίτητη την δομή της αρχηγίας κάθε τμήματος, βασισμένη στο τριαδικό σύστημα: α) στρατιωτικός κατά προτίμηση να είναι αξιωματικός με γνώσεις για την πολεμική τέχνη β) ο καπετάνιος να είναι κάτοικος της περιοχής με κύρος, γνώστης του χώρου και των ανθρώπων, ώστε να μπορεί να εξασφαλίζει πληροφορίες, στέγαση, διατροφή, μετακινήσεις, γ) ο πολιτικός ήταν ο εκπρόσωπος ή α- ντιπρόσωπος του ΕΑΜ και φρόντιζε για την πολιτική ενημέρωση των ανταρτών καθώς και τις σχέσεις του τμήματος με τις οργανώσεις. Τότε αποφασίστηκε και η συγκρότηση του 12 ο Συντάγματος 82 του ΕΛΑΣ, καθώς και των Ανεξάρτητων Ταγμάτων Αιγιαλείας και Καλαβρύτων, όπως και του Ι Τάγματος του 12 ου Συντάγματος. Οι ηγεσίες τους ορίστηκαν ως εξής: α) Γενικό Αρχηγείο ΕΛΑΣ Πελοποννήσου: στρατιωτικός διοικητής ο σμήναρχος Δημήτριος Μίχος, καπετάνιος ο Πελοπίδας (Παντελής Λάσκας), πολιτικός καθοδηγητής ο Παπούας β) 12 ο Σύνταγμα: στρατιωτικός διοικητής ο συνταγματάρχης Βλάσης Ανδρικόπουλος, καπετάνιος ο Λαμπέτης, πολιτικός ο Γιώργος Σουλελές (Νώντας) γ) Ανεξάρτητο Τάγμα Αιγιαλείας: στρατιωτικός διοικητής ο έφεδρος ανθυπολοχαγός Δημήτριος Σολωμός (Κρόνος), καπετάνιος ο Αντώνης Τσουμπός (Κολοκοτρώνης), πολιτικός Γιώργης Αγγελόπουλος (Φλόγας) δ) Ανεξάρτητο Τάγμα Καλαβρύτων: στρατιωτικός διοικητής ανθυποσμηναγός Αλέκος Παναγούλιας (Σολιώτης), καπετάνιος ο Δήμος, πολιτικός ο Γιάννης Κατσισκόπουλος (Βελιάς) ε) Ι Τάγμα 12 ου Συντάγματος: στρατιωτικός διοικητής ο Νίκος Πολυκράτης, καπετάνιος ο Μελάς, πολιτικός ο Δημήτριος Τζούτης ή Τσούτης (Λυκούργος) Εθνική Αντίσταση, περιοδική έκδοση, τεύχος Βλέπε παράρτημα, αριθ Γ. Μπιναρδόπουλος, Λ. Ρούπας, Θ. Χλιάπας, ό.π., σσ

74 Μετά την ολοκλήρωση της διάρθρωσης του αντάρτικου στη Βόρεια Πελοπόννησο, οι υπεύθυνοι των ομάδων κινήθηκαν με σκοπό την στελέχωση και το ξεκίνημα του αντάρτικου και των γύρω περιοχών και επαρχιών, ιδιαιτέρως της Κορινθίας και της Αρκαδίας. Ο Γέρο Μίχος αναφέρει: «δίχως ενόχληση μεγάλη πήραμε στη Ρακίτα μερικές ρίψεις, οπλίστηκαν οι καινούργιοι καλά, συγκροτήθηκε το 12 ον Σύνταγμα της Πάτρας, συμπληρώθηκε και πλαισιώθηκε από παλιούς και καινούργιους αντάρτες και διατάχθηκε να φύγει για την περιοχή που του καθορίστηκε μέσα στο νομό Αχαΐας. Διοικητής του ο αντισυνταγματάρχης Γέρο Βλάσης με το ψευδώνυμο «Ανδρούτσος» ένα τμήμα στάλθηκε προς την ορεινή Κορινθία για να συγκροτήσει το 6 ον Σύνταγμα και να ενωθεί με τον σύνδεσμο της περιοχής για να πετύχουν και εκεί ρίψεις. Στην ορεινή Γορτυνία ο λοχαγός Στασινόπουλος είχε ενισχυθεί με οπλισμό για να συγκροτήσει το 11 ο Σύνταγμα ύστερα και από μια ρίψη λειψή που του έκαναν, καθώς και παλιόν οπλισμό που του δώσανε. Σ ένα άλλο γερό τμήμα αναθέσαμε να κάνει ορισμένες παραπλανητικές κινήσεις στην ορεινή ανατολική Αιγιάλεια και περιοχή Καλαβρύτων. Επικεφαλής πήγε ο λοχαγός Ησαΐας και πολιτικός ο Παπούας». 84 Τέλος, η Ρακίτα με την ασφάλεια που παρείχε και τα συντελούμενα, υποχρέωσε το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής, να κάνει αρκετές ρίψεις στην περιοχή. Δέκτης αυτών των ρίψεων ήταν ο ΕΛΑΣ, καθώς εκείνη ειδικά την περίοδο, ήταν η μοναδική οργανωμένη και αξιόμαχη αντάρτικη δύναμη, που μπορούσε να ανταποκριθεί στις αξιώσεις των Άγγλων και γενικότερα των συμμάχων. Τόσο η οργανωτική δουλειά, όσο και οι ρίψεις των συμμαχικών αεροπλάνων που έγιναν στο οροπέδιο της Ρακίτας, προκάλεσαν μεγάλη αναστάτωση στην κατοχική στρατιωτική διοίκηση των Ιταλών, καθώς εκτίμησαν πως το αντάρτικο στη βόρεια Πελοπόννησο ήταν αποκλειστικό δημιούργημα του Γέρο Μίχου. Μέσα σ αυτή την εκτίμηση κινήθηκε και ο Ιταλός διοικητής της Πελοποννήσου Παφούντι, που είχε έ- δρα το Ξυλόκαστρο, όταν έστειλε επιστολή στον Γέρο Μίχο μέσω του Μητροπολίτη Καλαβρύτων και Αιγιαλείας να σταματήσει τον ένοπλο αγώνα, προσφέροντας ως αντάλλαγμα τη γενικότερη χορήγηση αμνηστίας. Ο Μίχος του έστειλε μια περήφανη απάντηση απόρριψη των προτάσεων του Παφούντι. Στο τεύχος 6 στην περιοδική έκδοση «Εθνική Αντίσταση» του 1964, ο ίδιος ο Μίχος γράφει: «εκείνες τις μέρες μου φέραν ένα γράμμα που ήταν υπογραμμένο από το Δεσπότη και μου γνώριζε μερικές απόψεις του Ιταλού Στρατιωτικού Διοικητού για την Πελοπόννησο. Νομίζω πως ήταν 84 Π. Ροδάκης, ό.π., σ

75 αυτός που είχε Στρατηγείο στο Ξυλόκαστρο. Το Αρχηγείο μου όπου υπήρχαν διάφορα έγγραφα χάθηκε μαζί με τόσα άλλα πολύτιμα στοιχεία. Είχε φωνάξει το Δεσπότη της Αιγιαλείας και Καλαβρύτων στην έδρα του Στρατηγείου του, συνέταξε σε έντονο ύφος ένα έγγραφο και ζητούσε να συμμορφωθούμε προς τις επιθυμίες της Ιταλικής Διοικήσεως, αλλιώτικα απειλούσε ότι θα προβεί σε αντίποινα σε βάρος του λαού της περιοχής συνεννοήθηκα με τον Ωρίωνα που ήταν και ο πολιτικός του Στρατηγείου και συντάξαμε την απάντηση την οποία και στείλαμε στον Δεσπότη και τους λοιπούς. Η Νομαρχιακή Επιτροπή την κοινοποίησε σε όλο το Μοριά με τον τίτλο «Έτσι απαντούν οι αντάρτες μας» και εκυκλοφόρησε σε χιλιάδες αντίτυπα». 85 Το κείμενο της απάντησης του Στρατηγείου προς τον Παφούντι, τον Μητροπολίτη Θεόκλιτο και τους υπόλοιπους μεσολαβητές, το οποίο όπως μας πληροφορεί ο Περικλής Ροδάκης ο Μίχος το θεωρούσε χαμένο, το παραθέτουμε αυτούσιο Ό.π., σσ Βλέπε παράρτημα, αριθ

76 3.1.στ. Η σύσκεψη στο Νάσια Καλαβρύτων. Η επαφή του 12ου Συντάγματος με την αγγλική αντιπροσωπία. Ενώ λοιπόν το ΕΑΜ και ειδικότερα ο ΕΛΑΣ έχουν οργανωθεί και εδραιωθεί στις περισσότερες περιοχές της ορεινής Αχαΐας, ορισμένοι αξιωματικοί του Ελληνικού Στρατού, μετά από προτροπή των Άγγλων πρακτόρων που ήθελαν να σπείρουν το διχασμό, ξεκίνησαν τις προσπάθειες να δημιουργήσουν το δικό τους αντάρτικο τμήμα. Ο αρχηγός της αγγλικής αποστολής, ταγματάρχης Άντονι Άντριους, ανέλαβε τις διαπραγματεύσεις με τον Γέρο Μίχο. Ο επικεφαλής των αντάρτικων ομάδων του ΕΛΑΣ, είχε προηγουμένως προτείνει τη δημιουργία ενός ενιαίου αντάρτικου τμήματος στην Πελοπόννησο με τη συμμετοχή και των Ελλήνων αξιωματικών. Μάλιστα, τους διαβεβαίωσε πως οι υψηλόβαθμοι από αυτούς θα έπαιρναν την στρατιωτική η- γεσία της οργάνωσης. 87 Με κοινή απόφαση Μίχου και Άντριους, κλήθηκαν σε σύσκεψη στην Κούτελη Καλαβρύτων οι μόνιμοι αξιωματικοί που ανήκαν ουσιαστικά στο υποφρουραρχείο Καλαβρύτων. Όπως υποστήριζε ο Μίχος, επειδή δεν υπήρχαν οι κατάλληλοι αξιωματικοί για να επανδρώσουν έναν αντάρτικο στρατό που πλήθαινε καθημερινά, θα τους παραχωρούσαν την στρατιωτική ηγεσία. Ενώ λοιπόν οι μόνιμοι αξιωματικοί έφτασαν στη σύσκεψη, παρατηρείται μια αλλαγή της στάσης των Άγγλων, οι οποίοι πλέον δεν στήριζαν την κοινή αντάρτικη ομάδα. Ο Άντονι Άντριους, είχε ως προορισμό την περιοχή Στρέζοβας Νάσια, που ήταν το κέντρο των μονίμων αξιωματικών. Εκεί, είχε καλέσει για δεύτερη φορά και τον Γερο Μίχου, σε μια συνάντηση με τον κύκλο των αξιωματικών που κινούνταν γύρω από τον Τάκη Φλούδα, στις αρχές Αυγούστου του Όπως αναφέρει σχετικά ο Μίχος: «πολλά μου έκαναν εντύπωση από όσα με άφηναν να καταλάβω και διαπίστωσα ότι δεν βρισκόμουνα σε περίγυρο συμμαχικό που ήρθε κοντά μας με ειλικρινείς προθέσεις. Λίγα αγγλικά που ήξερα με βοήθησαν να σχηματίσω σαφή αντίληψη για τους συμμάχους μας.» 88 Αυτά που αναφέρει ο Μίχου, έγιναν αμέσως μετά τη συμμαχική απόβαση στη Σικελία και στη Νότια Ιταλία, στα τέλη του Ιουλίου του Παρατηρήθηκε τότε έντονη κινητικότητα στα χωριά της επαρχίας Καλαβρύτων, διότι ο απλός λαός πίστεψε πως ήταν μια πρώτης τάξεως ευκαιρία να αποτάξουν τον ιταλικό ζυγό. Όμως, δεν 87 Ό.π., σ Ό.π. σ

77 υπολόγισαν σωστά. Οι σύμμαχοι των Ιταλών, οι Γερμανοί, μόλις έμαθαν τον ξεσηκωμό στα χωριά, σήκωσαν ένα από τα αεροπλάνα που διέθεταν για να τρομοκρατήσουν τον κόσμο. Βομβάρδισαν τα Λαπατοχώρια (περιοχή μεταξύ Καλαβρύτων και Πάτρας) με το πρόσχημα του ξεσηκωμού του λαού. Άμεση συνέπεια του βομβαρδισμού, ήταν ότι ο Μίχου δεν μπόρεσε να παραβρεθεί την 1 Αυγούστου του 1943 στου Νάσια για να παραστεί στην περίφημη σύσκεψη που είχε καλέσει ο Άντριους. Τον περίμεναν εκεί ως τις 5/8/1943 αλλά ο Μίχου έφτασε εκεί στις 7/8/1943. Στην περίφημη Σύσκεψη του Νάσια, την 1 η Αυγούστου του 1943, παρευρίσκονταν μέλη της Επαρχιακής Επιτροπής, στελέχη των τομέων, των Αχτίδων, των Υποτομέων, των Υποαχτίδων. Το πλήθος ξεπερνούσε, κατά μερικούς τα 80 άτομα. Κεντρικός εισηγητής ήταν ο Ντίνος Μυλωνάς, Γραμματέας του Νομού. Στη Σύσκεψη, συζητήθηκε το οργανωτικό πρόβλημα της Επαρχίας και συγκροτήθηκαν τομεακές και υποτομεακές επιτροπές. Πολλά στελέχη μετακινήθηκαν εκεί που υπήρχαν α- νάγκες. Το Σύμφωνο αυτό, δεν υπογράφτηκε ποτέ. Όμως οι αξιωματικοί κυκλοφόρησαν ένα έγγραφο το οποίο φέρει και τα ονόματα του Μίχου και του Ρώτα χωρίς υπογραφές και προκάλεσαν σάλο. Ο ίδιος ο Γέρο Μίχος γράφει: «στη συγκέντρωση της 1 ης Αυγούστου, δεν καταφέραμε να πάρουμε μέρος, και ενώ οι Άγγλοι ειδοποιήθηκαν να την αναβάλουν, για αργότερα, την έκαναν δίχως εμάς και οι θέσεις που βάλανε είναι μακριά από εμάς. Έτσι δικαιολόγησαν ότι δεν θέλησαν να καταταγούν στον ΕΛΑΣ, αλλά σε ξεχωριστές οργανώσεις που ήσαν ανύπαρκτες μέχρι τότε Αργότερα, από άλλες τέτοιες αφορμές, εδήλωσα ξεκάθαρα στον Άντριους πως δεν θα του επιτρέψω να μας ρίξει σε ένα εμφύλιο πόλεμο. Και αν εξακολουθεί να σκέφτεται έτσι το καλύτερο που θα χε να κάνει ήταν να εγκαταλείψει την Πελοπόννησο και να γυρίσει στον τόπο του.» 89 Παρόλα αυτά, οι Άγγλοι και οι αξιωματικοί του κύκλου του Φλούδα, κυκλοφόρησαν ένα κείμενο που το ονόμασαν «Σύμφωνο μεταξύ αντάρτικων ομάδων Β.Δ. Πελοποννήσου και Συμμαχικού Στρατηγείου Μέσης Ανατολής». 90 Ο Περικλής Ροδάκης, 91 ισχυρίζεται πως το εν λόγω κείμενο δεν υπογράφτηκε ποτέ από τον Γερο Μίχο ούτε τον Ρώτα, καθώς την ημέρα της σύνταξής του, αυτοί δεν βρίσκονταν στην περιοχή του Νάσια Καλαβρύτων. Συνεχίζοντας, θεωρεί πως το σύμφωνο αυτό, το προώθησε ο κρητικός Υπολοχαγός Βαγγέλης Βανδουλάκης, αντι- 89 Ό.π. σ Γ. Παπαγεωργίου, Νάσια Καλαβρύτων, Αθήνα 1987, σ. 143 Βλέπε παράρτημα αριθ Π. Ροδάκης, ό.π., σ

78 κομουνιστής και παράγοντας της αγγλικής αποστολής στη Βόρεια Πελοπόννησο. Μάλιστα, σύμφωνα με μαρτυρία του Γιάννη Αναστόπουλου από τον Πριόλιθο Καλαβρύτων, «κάποιος αξιωματικός της αγγλικής αποστολής, που είχε πέσει με αλεξίπτωτο, με το όνομα Βαγγέλης, ειδοποίησε τους αξιωματικούς να μην προχωρήσουν στη συμφωνία, διότι θα φτιάξουν δικό τους αντάρτικο». Έτσι λίγο πολύ έχει η κατάσταση στην ορεινή Βόρεια Αχαΐα σχετικά με την οργάνωση, τη διοίκηση και τη δράση των εαμικών οργανώσεων. Στη συνέχεια θα α- σχοληθούμε με την αντιεαμική κίνηση στις επαρχίες Καλαβρύτων και Αιγιαλείας, τα χαρακτηριστικά των ομάδων που την αποτελούν και τις σχέσεις της με τις υπόλοιπες αντάρτικες ομάδες. 79

79 3.2. Αντιεαμικές Οργανώσεις Το καλοκαίρι του 1943, η Εαμική και Κομματική οργάνωση στην Αιγιάλεια και τα Καλάβρυτα, στην ευρύτερη δηλαδή αντιστασιακή περιοχή της Αχαΐας, πήγαινε πολύ καλά, ιδιαίτερα μετά την συνάντηση της Ρακίτας και την αναδιάρθρωση της α- ντάρτικης κίνησης στην περιοχή. Η ύπαιθρος στην ουσία είχε απελευθερωθεί. Οι ε- χθρικές δυνάμεις είχαν περιοριστεί στις πόλεις και στους συγκοινωνιακούς κόμβους, ενώ οι κάτοικοι είχαν στη μεγάλη πλειοψηφία τους συσπειρωθεί στις Εαμικές οργανώσεις. Προς την περιοχή των Πατρών όμως, η κατάσταση ήταν διαφορετική. Όπως έχουμε προαναφέρει, το ΕΑΜ δεν ήταν η μοναδική αντιστασιακή οργάνωση στην Ελλάδα. Υπήρχε και ο ΕΔΕΣ, με αρχηγό τον Ζέρβα, ο οποίος βέβαια δραστηριοποιείτο στην περιοχή της Ηπείρου. 3.2.α. ΕΕΟΕ ομάδα Σεβαστάκη Ο Ζέρβας επιθυμούσε διακαώς να ριζώσει η οργάνωση του ΕΔΕΣ και στην Πελοπόννησο ως αντιστάθμισμα της εαμικής επιρροής. Στις 24 Φεβρουαρίου 1943 έγραψε στον φίλο του Αντώνη Πετάτση σχετικά με το ζήτημα, ότι τόνισε στους Άγγλους «πόσον ζωτικώς αναγκαίον είναι να επικρατήσωμεν εις την Πελοπόννησον πριν μας προλάβει το ΕΑΜ». «Πρέπει αγαπητέ μου να φύγουν οπωσδήποτε οι ομάδες που ετοιμάσατε για την Πελοπόννησον είναι επιτακτική ανάγκη να σταλούν οι ομάδες αυτές αμέσως. Χωρίς αναβολή, με οποιαδήποτε θυσία». 92 Οι δηλώσεις αυτές του Ζέρβα, είχαν ως αποτέλεσμα την συγκρότηση μέσα στην πόλη των Πατρών ενός παραρτήματος του ΕΔΕΣ με το όνομα ΕΕΟΑ (Ένωση Εθνικών Ομάδων Ανταρτών). Σκοπός του ήταν η σύμπτυξη αντάρτικων ομάδων στην Αχαΐα και γενικώς στην Πελοπόννησο προς καταπολέμηση των κατακτητών. Σπουδαιότερα στελέχη αυτής της οργανώσεως ήταν οι: α) Ανδρέας Μουτούσης ιατρός, β) Σωτήρης Σωτηριάδης συνταγματάρχης, γ) Νικόλαος Χλωρός αντισυνταγματάρχης, δ) Αθανάσιος Βλάχος ιδιωτικός υπάλληλος και πολλοί ανώτεροι και κατώτεροι αξιωματικοί του διαλυθέντος ελληνικού στρατού της περιοχής Αχαΐας. Η ΕΕΟΑ, κατάφερε αρχές του καλοκαιριού του 1943 να συστήσει ολιγομελή ένοπλη αντάρτικη ομάδα, με επικεφαλής τον Ε. Σε- 92 Φ. Γρηγοριάδης, ό.π., τ. 3, σ

80 βαστάκη. Για την εξεύρεση όπλων και εφοδίων, συνάντησε πολλές δυσκολίες, αλλά ο στρατηγός Ζέρβας φρόντισε μέσω του Γενικού Στρατηγείου Μέσης Ανατολής, να γίνει ειδική ρίψη όπλων και πολεμοφοδίων στην περιοχή της Αχαΐας. Η ρίψη όμως αυτή δεν πραγματοποιήθηκε και στα τέλη Ιουνίου η ομάδα Σεβαστάκη διαλύθηκε, ενώ αριθμούσε περίπου 70 άνδρες β. Μωρηάς Παράλληλα, στην περιοχή Ζήρια Πιτίτσα Σελλά, εμφανίστηκε άλλη μια ομάδα υποστηριζόμενη από τον ΕΔΕΣ, με δύναμη άνδρες με το όνομα ΜΩΡΗΑΣ. Πρωτεργάτες ήσαν οι αδερφοί Θεόδωρος και Ελευθέριος Παπανικολόπουλος από το χωριό Καμάρες. Τον Αύγουστο του ιδίου έτους (1943), ο ΕΛΑΣ και ο ΜΩΡΗΑΣ, προχώρησαν σε διαπραγματεύσεις, με σκοπό την κοινή αντιμετώπιση των κατοχικών στρατευμάτων. Οι βασικοί όροι της συμφωνίας ήσαν οι εξής: α) το κοινό χτύπημα των κατακτητών και β) η ελεύθερη ανάπτυξη των αρχών των οργανώσεών τους με πνεύμα αλληλοσεβασμού. Χαρακτηριστικά, παραθέτουμε το άρθρο 3 του συμφώνου της Νάσιας και το άρθρο 11 του συμφώνου του Δυρραχίου, τα οποία καθόριζαν ότι: «όλοι οι αντάρται μιας οργανώσεως δέον όπως αναγνωρίζουν τους αντάρτας άλλων οργανώσεων. Έκαστος αντάρτης είναι ελεύθερος να διακηρύττη δημοσία τας αρχάς και κατευθύνσεις του, υπό την προϋπόθεσιν ότι δεν θα κατηγορή και δεν θα ομιλή εναντίον των άλλων ανταρτικών ομάδων των αρχών των, των ιδεών των ή εναντίον οποιουδήποτε μέλους άλλης οργανώσεως». 94 Ο ΜΩΡΗΑΣ όμως αντίθετα, μετά την υπογραφή του συμφώνου κήρυξε αντιεαμικό διωγμό. Στο χωριό Πιτίτσα, μεταξύ Πατρών και Αιγίου, δημιούργησε επεισόδιο με μια εαμική επιτροπή στις 10/8/1943. Αποτέλεσμα του επεισοδίου, ήταν η αυτοδιάλυση του ΜΩΡΗΑ. Πολλά μέλη προσχώρησαν στην ομάδα Δροσόπουλου, η οποία στο μεταξύ είχε εμφανιστεί στο Καστρίτσι Πατρών. 93 Κ. Καραλής, Ιστορία των δραματικών γεγονότων Πελοποννήσου , Αθήνα 1958, σσ Η. Παπαστεριόπουλος, ό.π., τ. Β, σ

81 3.2.γ. ΕΟΕ ομάδα Δροσόπουλου Η εξιστόρηση όλων αυτών των λεπτομερειών για τις πρώτες αντιεαμικές ομάδες στην ευρύτερη περιοχή της Αχαΐας, σκοπό έχει την ομαλή παρουσίαση της ομάδας του υπολοχαγού Δροσόπουλου, γνωστή ως ΕΟΕ (Ελεύθερη Ορεινή Ελλάς), η οποία δραστηριοποιήθηκε στα σύνορα Αιγιαλείας και Πατρών και έπαιξε σημαντικό ρόλο στις σχέσεις του ΕΑΜ ΕΛΑΣ με τους μόνιμους αξιωματικούς του ελληνικού στρατού της περιοχής. Η ομάδα αυτή, συγκροτήθηκε μετά τη συγχώνευση των δυο διαλυθέντων προαναφερθέντων ομάδων (ΜΩΡΗΑΣ και ΕΕΟΑ). Η δύναμή της ανήρχετο σε 60 περίπου άνδρες. Επικεφαλής ήταν οι αξιωματικοί: α) Υπολοχαγός Χρίστος Δροσόπουλος (Βελισάριος), β) Ανθυπολοχαγός Νίκος Μουτούσης (Αννίβας), γ) Ανθυπολοχαγός Ανδρέας Σκαρτσίλας, δ) Ανθυπολοχαγός Γεώργιος Καρπόζηλος (Γεωργούλης), ε) Ανθυπασπιστής Ανδρέας Νιγιάννης. Η επιτροπή του ΕΔΕΣ Πατρών, για να προλάβει το ενδεχόμενο της διάλυσης της ΕΟΕ από τον ΕΛΑΣ, πέτυχε να έρθει σε συνεννόηση πρώτα με τη στρατιωτική διοίκηση του ΕΛΑΣ, δηλαδή με το Αρχηγείο Πελοποννήσου, το οποίο τότε αποτελείτο από τον σμήναρχο Μίχο, Παπούα και Ωρίωνα και εν συνεχεία με την πολιτική οργάνωση του ΕΑΜ δηλαδή την Νομαρχιακή Επιτροπή ΕΑΜ Αχαΐας. Για το σκοπό αυτό, οι οργανωτές της ομάδας του Δροσόπουλου απέστειλαν τριμελή επιτροπή, αποτελούμενη από τον δικηγόρο Παπαλεξανδρόπουλο, τον ταγματάρχη Δελή και τον ιδιωτικό υπάλληλο Αθανάσιο Βλάχο, προς το Αρχηγείο του ΕΛΑΣ, που βρισκόταν τότε στο χωριό Ποντιά της επαρχίας Καλαβρύτων, η οποία συνάντησε τους Μίχο, Ωρίωνα, Παπούα και Πελοπίδα. Αφού τους ανακοίνωσε το σκοπό της επισκέψεώς της, οι αρχηγοί του ΕΛΑΣ προσπάθησαν να τους πείσουν ότι η συμφερότερη λύση ήταν η ένταξη της ομάδας Δροσόπουλου στον ΕΛΑΣ, ως ανεξάρτητο και αυτοτελές τμήμα. Όταν όμως η επιτροπή απάντησε πως δεν ήταν εξουσιοδοτημένη να διαπραγματευτεί ένταξη της ομάδας στον ΕΛΑΣ, το Αρχηγείο ενέκρινε σε πρώτο βαθμό τη σύσταση της αντάρτικης ομάδας Δροσόπουλου και τους παρέπεμψε στην πολιτική οργάνωση του ΕΑΜ Αχαΐας και εκεί να διατυπωθούν οι όροι της συνεργασίας. Στο σύμφωνο που υπογράφτηκε στις 16 Αυγούστου του 1943, αφενός από τον ΕΑΜ και αφετέρου από την ΕΟΕ, η οργάνωση της ΕΟΕ δήλωσε ότι είχε σκοπό: α) τη συμβολή στον απελευθερωτικό αγώνα, β) των καταρτισμό των ανταρτικών ομάδων αμέσου και εφεδρικής δράσεως, γ) τη διατήρηση της τάξεως κατά τη μεταβατική περίοδο, δ) την παράδοση της αρχής στους εκλεκτούς της λαϊκής θέλησης, ε) το σεβασμό της θρησκείας, εθνικών ιδεών, τιμής και οικογέ- 82

82 νειας. Οι αντάρτικες ομάδες θα είναι αμοιβαίως σεβαστές. Υπέγραψαν οι Ανδρ. Μουτούσης, Ιωάννης Βασιλάκης, εκ μέρους της οργάνωσης ΕΟΕ και Αντώνης Πισκωτάκης, Α. Αγγελάτος, εκ μέρους του ΕΑΜ. Αναφορικά με τη δράση της ομάδας του Δροσόπουλου, ο ανθυπολοχαγός Σκαρτσίλας, την 8 η 9 η Σεπτεμβρίου, αφού έλαβε την εντολή από τον επικεφαλής Δροσόπουλο, κατευθύνθηκε προς το Ρίο Πατρών, με εντολή να επιτεθεί αιφνιδιαστικά στο εκεί εγκατεστημένο ιταλικό φυλάκιο. Σκοπός της επίθεσης ήταν ο αφοπλισμός του φυλακίου και ο εξοπλισμός της ομάδας. Η επίθεση όμως δεν απέδωσε. Μετά από λίγες μέρες, στις 12 Σεπτεμβρίου, ο ανθυπολοχαγός Μουτούσης, για τον ίδιο ακριβώς λόγο, έλαβε εντολή να διαλύσει την ιταλική φινάντζα που βρισκόταν στο χωριό Ψαθόπυργος Αιγίου. Η ιταλική φρουρά παραδόθηκε χωρίς αντίσταση και συγκεντρώθηκε ικανός αριθμός όπλων και εφοδίων για να εξοπλιστούν οι άνδρες της ομάδας. 95 Αυτή ήταν η πρώτη και τελευταία επιτυχημένη κίνηση της ΕΟΕ, καθώς δύο μέρες μετά, ξεκίνησε η αρχή του τέλους της μικρής αυτής ομάδας. 3.2.δ. Σύγκρουση ΕΛΑΣ και ΕΟΕ Παράλληλα με τις κινήσεις της ομάδας Δροσόπουλου, ο Μίχος στις 14 Σεπτεμβρίου εγκατέστησε το Στρατηγείο του στο χωριό Αράχωβα. Από εκεί έδωσε διαταγή στο τάγμα Καλαβρύτων, με επικεφαλής τον Σφακιανό και στο 1 ο τάγμα του 12 ου Συντάγματος, με διοικητή τον ανθυπολοχαγό του ΕΛΑΣ Νικήτα Πολυκράτη, να κατευθυνθούν το συντομότερο δυνατόν, προς το Καστρίτσι Πατρών, να έρθουν σε επαφή με την οργάνωση ΕΟΕ προκειμένου να εξετάσουν κατά πόσο ήταν διατεθειμένη η οργάνωση να συνεργαστεί μαζί τους και να συντονίσουν τη δράση τους για τον κοινό αγώνα κατά των κατακτητών. Τα δύο ελασίτικα τάγματα έφτασαν σχεδόν ταυτόχρονα στο Καστρίτσι. Εν τω μεταξύ, σύνδεσμος της κεντρικής διοίκησης του ΕΔΕΣ, προειδοποίησε τον ίδιο τον Δροσόπουλο για την επικείμενη επίσκεψη επίθεση του ΕΛΑΣ. Όμως, οι επικεφαλής της ΕΟΕ και ο ίδιος ο Δροσόπουλος, δεν έδωσαν καμία σημασία στις πληροφορίες αυτές. 96 Λίγο πιο έξω από το χωριό Καστρίτσι, τα τάγματα του ΕΛΑΣ δέχτηκαν πυρά από την τοποθεσία Άγιος Ανδρέας, με αποτέλεσμα να σκοτωθούν δυο αντάρτες του ΕΛΑΣ, ο Δημήτρης Τσίρος (Φώτος) από την Κάτω 95 Κ. Καραλής, ό.π., σ Ό.π., σ

83 Γουμένισσα Καλαβρύτων και ο Άγγελος Βλάχος (Γιαταγάνας) από τους Πετσάκους Καλαβρύτων, και να τραυματιστούν άλλοι δύο. Αυτό το σημείο αποτέλεσε και αποτελεί επίμαχο θέμα. Το ποιος δηλαδή πυροβόλησε πρώτος και από ποιόν προκλήθηκε η μάχη. Παραθέτουμε και τις τρεις α- πόψεις που καταγράφονται στη σχετική βιβλιογραφία. Καταρχάς, ο Νίκος Μουτούσης, ισχυρίστηκε ότι τα τμήματα του ΕΛΑΣ χτυπήθηκαν μεταξύ τους από λάθος. Εν συνεχεία, πολλοί ισχυρίστηκαν πως οι άνδρες της ΕΟΕ ήσαν αυτοί που πυροβόλησαν εναντίον των ελασιτών. Την άποψη αυτή, έρχεται να υποστηρίξει και η μαρτυρία του Γραμματέα της Αχτιδικής Επιτροπής Πατρών Γιώργη Σπηλιωτόπουλου: «είχε περάσει τώρα κοντά ένας μήνας που είχαν φτιάξει αυτοί το δικό τους αντάρτικο. Οι Ιταλοί είναι από κάτου στο Πλατάνι. Αυτοί δεν ήρθαν σε καμιά σύγκρουση μαζί τους. Αρχίσανε μόνο να δημιουργούνε προβλήματα στις οργανώσεις, στα χωριά. Να πιάνουνε τους υπεύθυνους του ΕΑΜ, τον υπεύθυνο του Εφεδρικού ΕΛΑΣ, να τους καλούν, να τους πιέζουν. ( ) Διαμαρτυρηθήκαμε μια, δύο δεν έγινε τίποτα. Αυτοί συνέχιζαν να προκαλούνε εμάς και όχι τους Ιταλούς. Επήραμε λοιπόν απόφαση να τους διαλύσουμε. Αλλά πριν τους διαλύσουμε έπρεπε να πάρουμε και τη συγκατάθεση των Εγγλέζων. Πήγαμε λοιπόν στην Αράχωβα να βρούμε τον Όιλ Μπέικερ, τον Εγγλέζο, που ήταν επικεφαλής της αγγλικής αποστολής.( ) «αυτοί, η ΕΟΕ, δεν έχουν καμιά σχέση με το αρχηγείο Μέσης Ανατολής και να τους διαλύσετε». Αυτό θέλαν οι Εγγλέζοι, να μας βάλουν να φαγωθούμε μεταξύ μας. Εμείς τι εμπειρίες είχαμε;( ) Πήγαμε στο Καστρίτσι. Τους κυκλώσαμε από ένα υψωματάκι, τους μίλησε ο Σφακιανός με το χωνί «είμαι ο Γιώργης Αρετάκης αξιωματικός του στρατού. Σας καλώ να παραδοθείτε και σας υπόσχομαι στη στρατιωτική μου τιμή δεν θα σας πειράξουμε. Δεν θέλουμε να χυθεί αδελφικό αίμα σας καλούμε να παραδοθείτε. Όσοι θέλετε να πολεμήσετε για την πατρίδα να ακολουθήσετε τον ΕΛΑΣ. Όσοι δεν θέλετε να πάτε στο σπίτι σας και σας εγγυώμαι την οικογενειακή σας ακεραιότητα, την ελευθερία σας παραδοθείτε να μην χυθεί αίμα». Πέρασε καμιά μισή ώρα και βγάζουν αυτοί πάνω στο καμπαναριό, ένα άσπρο σεντόνι ότι παραδίνονται. Όπως προχώρησε τώρα μια διμοιρία του ΕΛΑΣ, ρίχνουν αυτοί απ το καμπαναριό, σκοτώνουν τρεις αντάρτες και πάνε να φύγουνε. Αλλά άρχισε ντουφεκίδι και αιχμαλωτίστηκαν όλοι της ΕΟΕ.» 97 Τέλος, ορισμένοι θεωρούν πως οι Άγγλοι σύνδεσμοι, που βρίσκονταν στην περιοχή, έδρασαν μυστικά. Έκαναν σύσκεψη σε κάποιο σπίτι στις Καμάρες Πατρών, με στελέχη της ΕΟΕ, για να μεθοδεύσουν χτύπημα κατά 97 Γ. Πριόβολος, ό.π., σ

84 του ΕΛΑΣ. Κανένας όμως από τους παρευρισκομένους εκεί αξιωματικούς δεν δέχτηκε να χτυπήσει πρώτος. Τότε οι Άγγλοι, για να εκβιάσουν τη σύγκρουση και να προετοιμάσουν τον Εμφύλιο, που τόσο τους ενδιέφερε, ντυμένοι σε αγωγιάτες πυροβόλησαν κατά των μονάδων του Σφακιανού και Νικήτα (πρακτική την οποία εφάρμοσαν και το Δεκέμβριο του 1944) 98. Όποιος και να ξεκίνησε τους πυροβολισμούς, το αποτέλεσμα ήταν το ίδιο ο- δυνηρό. Οι αντάρτες του ΕΛΑΣ, όταν είδαν τους συντρόφους τους νεκρούς, επιτέθηκαν αγριεμένοι εναντίον της ομάδας του Δροσόπουλου, την αφόπλισαν, και τους μεν αντάρτες τους άφησαν ελεύθερους, τους δε αξιωματικούς τους οδήγησαν δέσμιους στο Στρατηγείο, στην Αράχωβα, για να τους δικάσουν. Πρώτη στάση της πορείας ή- ταν το χωριό Αρογόζαινα όπου εκεί, ο κατεπάν Βελιάς καπετάνιος του Τάγματος Καλαβρύτων - ο καπετάν Λαμπέτης πολιτικός επίτροπος του 12 ου Συντάγματος τους υπέβαλε σε εξαντλητικές ανακρίσεις. Εκεί βρίσκονταν ο Μίχος και οι καπετάνιοι Ωρίων, Πελοπίδας, Παπούας κ.α., οι οποίοι αφού ανέκριναν τους αξιωματικούς της ΕΟΕ, συγκάλεσαν λαϊκό δικαστήριο ανταρτοδικείο. Από την Αρογόζαινα μεταφέρθηκαν στο χωριό Αράχωβα, όπου είχε την έδρα του το Αρχηγείο του ΕΛΑΣ. Την ίδια νύχτα, τους μετέφεραν στο χωριό Μελίσσια Αιγίου και εκεί κατόπιν εντολής του Αρχηγείου, συγκροτήθηκε αμέσως ανταρτοδικείο. Ο αντάρτης Γιώργης Νικολόπουλος (Βοριάς) θυμάται: «στο δρόμο, κάπου ε- κεί κοντά στην Αράχωβα, ο Δροσόπουλος με τον Σκαρτσίλα μου είπαν, έτσι σαν με παράπονο, πως ελπίζουν ότι ο Μίχος, σαν αξιωματικός που ναι και αυτός θα φροντίσει να μην τους χαλάσουν. Τότε αυτός, λέει, πήρε την πρωτοβουλία και με το θάρρος που χε απέναντι στο Μίχο πήγε στην Αράχωβα και τον παρακάλεσε να τους βοηθήσει. Σκέφτηκε, λέει, ο Μίχος, σκέφτηκε, και μετά από λίγο του είπε, πως δεν μπορεί να κάνει τίποτε, μόνοι τους ότι κάνουν. Και σαν τι να κάνουν; Να δηλώσουν, του λέει, ότι παρασύρθηκαν και ότι τώρα που είδαν έναν αληθινό αντάρτικο στρατό σαν τον ΕΛΑΣ μετανοούν κτλ. ( ) εκτός από το Μουτούση και το Γεωργούλη, οι άλλοι τρεις, λέει, ούτε καν του δώσαν απάντηση, μόνο τον κοίταξαν ειρωνικά και του είπαν ότι, «εμάς δεν μας ενδιαφέρει και αν εκτελεστούμε, εμείς το καθήκον μας σαν Έλληνες αξιωματικοί κάναμε» Κ. Πριόβολος, ό.π., σ Ό.π., σ

85 3.2.ε. Το ανταρτοδικείο στα Μελίσσια Οι αξιωματικοί της ΕΟΕ, βρίσκονταν στα Μελίσσια Αιγίου. Οι αντάρτες του ΕΛΑΣ συγκάλεσαν ανταρτοδικείο με την εξής σύσταση: α) Πρόεδρος της επιτροπής ορίστηκε ο Γεώργιος Αρετάκης (Σφακιανός) ο διοικητής του τάγματος Καλαβρύτων β) Λαϊκός επίτροπος ορίστηκε ο Σπύρος Μαντέλης (Καραϊσκάκης), γ) Ανταρτοδίκης ορίστηκε ο Γιάννης Κατσικόπουλος (Βελιάς) από τα Καλάβρυτα ο πολιτικός επίτροπος του τάγματος των Καλαβρύτων δ) Ανταρτοδίκης ορίστηκε και ο Χρήστος Καζάνας (καπετάν Δήμος, Παλαιολόγος). Σύμφωνα με μαρτυρία του Καίσαρα Πριόβολου, ο οποίος ήταν αυτόπτης μάρτυρας του ανταρτοδικείου, υπήρχε και ένας τρίτος ανταρτοδίκης, εν ονόματι καπετάν Κύκλωπας. 100 Στο μεταξύ, παρόλο που είχε αποκρυβεί το πού θα γινόταν η δίκη, η πλατεία του χωριού είχε γεμίσει κόσμο από τα γύρω χωριά και την πόλη του Αιγίου, καθώς οι συγγενείς των κατηγορουμένων είχαν ξεσηκώσει πολύ κόσμο. Ο Καίσαρ Πριόβολος, ο υπεύθυνος του ΕΑΜ στο χωριό Μελίσσια, θυμάται με πολλές λεπτομέρειες την διαδικασία του ανταρτοδικείου. Θεωρούμε λοιπόν σκόπιμο την παράθεση των γεγονότων σύμφωνα με τα λεγόμενά του: «Σε μια στιγμή άνοιξε η πόρτα του σχολείου που είχαν κλεισμένους του κατηγορούμενους και μια ομάδα ανταρτών τους έφερε στο χώρο του ανταρτοδικείου. Καθήσαν. Τότε πλησίασε ο καπετάν Κύκλωπας και διάβασε την κατηγορία, η οποία μεταξύ των άλλων έλεγε: Κατηγορείσθε πρώτον ότι υπαιτιότητά σας σκοτώθηκαν δύο αντάρτες μας και δεύτερον ότι βγήκατε στο βουνό, όχι για να χτυπήσετε τους Γερμανούς, αλλά σε συνεργασία με τους γερμανόφιλους Μουτουσαίους να χτυπήσετε εμάς Μετά, το ανταρτοδικείο, εξέτασε μερικούς μάρτυρες, οι οποίοι βεβαίωσαν την κατηγορία. Τέλος, ήρθε και η σειρά των κατηγορουμένων. Σηκώθηκε πρώτος ο Δροσόπουλος και είπε πάνω κάτω τούτα: «δεν με ενδιαφέρει ποια θα είναι η απόφασή σας. Εγώ πιστεύω απόλυτα πως έκανα το καθήκον μου όπως πρέπει να κάνει κάθε τίμιος Έλληνας αξιωματικός. Τον κατακτητή βγήκα να πολεμήσω. Τα υπόλοιπα, που εσείς ι- σχυρίζεστε, εγώ δεν τα ξέρω. Από πατριωτισμό και μόνο βγήκα στο βουνό και τίποτα άλλο. Δεν μετανοώ γι αυτό που έκανα». 100 Ό.π., σ

86 Ο Μουτούσης που απολογήθηκε στη συνέχεια μίλησε με ύφος πιο συγκαταβατικό και πνεύμα που δήλωνε κάποια μετάνοια, πράγμα που έκανε το Δροσόπουλο να σηκώσει το κεφάλι του και να του ρίξει μια περιφρονητική ματιά. Ο Νηγιάννης και ο Σκαρτσίλας, δεν είπαν τίποτε το σπουδαίο, απλά επανέλαβαν σχεδόν, τα λόγια του Δροσόπουλου. Ο μόνος που φάνηκε πιο θαρραλέος ήτανε ο Καρπόζηλος. Οι απαντήσεις που έδινε στις απαντήσεις του δικαστηρίου ήταν ξύπνιες και εύστροφες. ( ) Θυμάμαι πως μεταξύ των άλλων έλεγε: «δεν με μέλλει, που θα εκτελεστώ, αλλά που όταν θα μάθει η μάνα μου στις Σέρρες, ότι δηλαδή εδικάστηκα από Έλληνες ανταρτοδίκες για εσχάτη προδοσία, δεν θα το δεχτεί. Γιατί όταν έγινα αξιωματικός μου είπε, πως αν χρειαστεί, να πεθάνω για την πατρίδα. Πώς να μάθει τώρα, σύμφωνα πάντα με αυτά που ισχυρίζεται το δικαστήριό σας, ότι εγώ έγινα προδότης της πατρίδας και καταπάτησα τον όρκο που έδωσα και ότι εκτελέστηκα γι αυτό;». 101 Μετά το πέρας των απολογιών των κατηγορουμένων, το μεσημέρι, το ανταρτοδικείο έκανε διακοπή. Τότε, ο Καίσαρ Πριόβολος βρήκε την ευκαιρία, χρησιμοποιώντας το ρόλο του ως υπεύθυνος του ΕΑΜ και ήρθε σε επαφή με τον πρόεδρο του δικαστηρίου, τον Σφακιανό. Ο ίδιος αφηγείται τα εξής: «Καπετάνιε, προς θεού, μην τα χαλάσεις τα παιδιά, είναι κρίμα να χαλάσεις τέτοιους λεβέντες. Του έλεγα ακόμη ότι δεν είναι σωστό να τους σκοτώσεις εδώ στο χωριό και για άλλους λόγους. Αύριο που θα φύγετε εσείς, μπορεί κάποιοι συγγενείς τους να φέρουν τους Γερμανούς και να μας αφανίσουν όλους. Γιατί και το χωριό όλο θα το θεωρήσουν υπεύθυνο, αφού όλοι μας εδώ ανήκουμε στο ΕΑΜ. ( ) Θα σου χαρίσω δύο. Είσαι ευχαριστημένος; Και τους πέντε, του απαντάω. Καλά θα δούμε, μου λέει. Και σηκώθηκε και κατέβηκε κάτω. ( ) Εκεί που καθόμουν και παρακολουθούσα τη συνέχεια του δικαστηρίου, έρχεται ένα παιδί και μου λέει πως με θέλει ένας γέρος. Σηκώθηκα αμέσως και όταν πήγα πίσω από την εκκλησία, είδα έναν άγνωστο για μένα άνθρωπο. «Εγώ είμαι ο Χαρ. Μουτούσης, ο πατέρας του Νίκου, που δικάζεται τώρα», μου λέει και τον πιάνουν τα κλάματα. «Κάνε ότι μπορείς να συγχωρεθούν τα πεθαμένα σου αν μου σκοτώσουν τον Νίκο να κάνετε και για μένα έναν λάκκο δίπλα του». Τον λυπήθηκα. Πήγα πίσω την ώρα που αγόρευε ο Πολιτικός Επίτροπος. Αγόρευε μισή ώρα περίπου. Από την αγόρευσή του αυτή, λίγα λόγια θυμάμαι: 101 Ό.π., σ

87 «Συναγωνιστές για όλους αυτούς τους κατηγορούμενους θα πρέπει να πέσει βαρύς ο πέλεκυς της δικαιοσύνης», έλεγε, και έκλεισε την αγόρευσή του ως εξής: «Σας παραδίδω πέντε προδότες. Πέντε εχθρούς του λαού για να τους κανονίσετε». ( ) Όταν τελείωσε η αγόρευση του Καραϊσκάκη, το δικαστήριο αποσύρθηκε μέσα στην εκκλησία για να βγάλει την απόφαση. ( ) Όταν βγήκαν από την εκκλησία, ο καπετάν Δήμος (ένας ψηλός μαυροσκούφης) διάβασε την απόφαση: Χρήστος Δροσόπουλος, Νηγιάννης και Σκαρτσίλας σε θάνατο. Νίκος Μουτούσης και Καρπόζηλος σε θάνατο με αναστολή. «έλα εδώ», μου λέει ο Σφακιανός. «Στείλε αμέσως να φέρουν έναν κασμά και δύο φτυαριά να φτιάξουμε τον τάφο τους». Ήταν 7 η ώρα το απόγευμα και ο Σφακιανός βιαζόταν, γιατί μετά τη δύση του ήλιου δεν γίνονται, λέει, εκτελέσεις. Εκείνον δε, που όρισε να κάνει τη χαριστική βολή ήταν ο Κύκλωπας. ( ) Το εκτελεστικό απόσπασμα, όταν πήγες στον τόπο της εκτέλεσης, άρχισε αμέσως τη δουλειά του. Στην αρχή ξαναδιαβάστηκε στους κατάδικους η απόφαση του ανταρτοδικείου. Μετά, ο παπάς του χωριού, ο ιερομόναχος Ζαχαρίας, κοινώνησε τους μελλοθάνατους και τέλος το εκτελεστικό απόσπασμα, αποτελούμενο από μερικά 17άρικα ανταρτόπουλα, έκανε την εκτέλεση. Λίγο πριν δοθεί το παράγγελμα «πυρ», και οι τρεις αξιωματικοί, με πρωτοβουλία του Δροσόπουλου, φώναξαν: «Ζήτω η Ελλάδα». Στη συνέχεια έγινε επιτόπου η ταφή τους. ( ) Λέγεται ότι ο Δροσόπουλος, κατά την ώρα της Θείας Κοινωνίας, είπε στον παπά Ζαχαρία: «Παππούλη, να πεις της μητέρας μου ότι είμαι θύμα προδοσίας». Αν τώρα πράγματι ο Δροσόπουλος είπε αυτό, ποιοι ακριβώς εννοούσε ότι τον πρόδωσαν; Η Επιτροπή της Πάτρας που διοικούσε την ΕΟΕ; Οι Άγγλοι; Αν όχι αυτοί, ποιοι άλλοι;» 102 Η εκτέλεση των τριών αξιωματικών, από τους αντάρτες του ΕΛΑΣ, στο χωριό Μελίσσια σήμανε και την τύχη αυτού του χωριού. Δυο μέρες μετά την καταστροφή των Καλαβρύτων, τη νύχτα 14 Δεκεμβρίου 1943, το χωριό Μελίσσια, το μοναδικό στην Αιγιάλεια, εκτός της ορεινής Φτέρης, κάηκε ολοσχερώς από τους Γερμανούς. Υποστηρίζεται η άποψη πως οι Γερμανοί οδηγήθηκαν εκεί από έναν Σκαρτσίλα από το χωριό Βερίνο και από έναν Ηλία Νηγιάννη από το Σαλμενίκο, αδερφό του αξιωματικού Νηγιάννη που είχε εκτελεστεί από τους αντάρτες στο χωριό. Εν κατακλείδι, αναφορικά με τον αρχηγό της ομάδας της ΕΟΕ, του υπολοχαγού Χρήστου Δοσόπουλου, πολλοί είναι αυτοί που υποστηρίζουν όχι μόνο την αθωότητά του αλλά εκθειάζουν τον πατριωτισμό και το σεμνό και τίμιο του χαρακτήρα του. Μάλιστα, ο ίδιος ο Συνταγματάρχης Βλάσης Ανδρικόπουλος, επικεφαλής μιας 102 Ό.π., σσ

88 αρκετά ισχυρής και οργανωμένης ένοπλης ομάδας της περιοχής (θα ασχοληθούμε παρακάτω), σε σχετικό του γράμμα αναφέρει: «κάποτε σε μια ιδιαίτερη συνομιλία που είχα, μετά τα επεισόδια Καστριτσίου, με τον ανθυπολοχαγό Καρπόζηλο (Γεωργούλη), που ήταν στο 12 ο Σύνταγμα αρχηγός των ομάδων σαμποτέρ, μου είπε ότι τον Δροσόπουλο τον πήρε στο λαιμό του η διοίκηση της οργάνωσης ΕΟΕ, γιατί βρέθηκε πάνω του μια διαταγή της, που σύμφωνα μ αυτή, διατασσόταν να σπεύσει να αφοπλίσει μια ομάδα κρούσεως του ΕΛΑΣ που δρούσε στην περιφέρεια Πιτίτσας Σελά Αράχωβα. Αυτό, μου είπε, ήταν το μεγαλύτερο επιβαρυντικό. Επίσης, μου είπε, πως πάνω σε αυτή τη διαταγή ο υπολοχαγός Δροσόπουλος είχε αντίρρηση και είχε εκφραστεί εναντίον της οργάνωσης ΕΟΕ. Ακόμα ότι η οργάνωση του ΕΟΕ τους εξηπάτησε και ότι προσπαθούσε να τους φέρει σε σύγκρουση με τον ΕΛΑΣ και μάλιστα ότι επρόκειτο να σταλεί στην Πάτρα ο ανθυπολοχαγός Μουτούσης για να τονίσει στην διοίκηση της ΕΟΕ ότι αυτό ήταν ασύμφορο για το σκοπό που βγήκαμε στο βουνό». 103 Ακόμα και ο ίδιος ο ΕΛΑΣ και ειδικότερα το τάγμα Καλαβρύτων που είχε α- ναλάβει την διεκπεραίωση του ανταρτοδικείου, γνωστοποίησε στο Γενικό Στρατηγείο Πελοποννήσου, τους λόγους της διάλυσης της ΕΟΕ και της εκτέλεσης των αξιωματικών της. Ο σημαντικότερος λόγος ήταν η εύρεση του σημειώματος της διοίκησης της ΕΟΕ πάνω στον αδικοχαμένο υπολοχαγό Δροσόπουλο. Ολόκληρο το επίσημο έγγραφο του τάγματος Καλαβρύτων παρατίθεται αυτούσιο. 104 Το όλο επεισόδιο της διαμάχης ΕΛΑΣ και ΕΟΕ, δηλαδή, η διάλυση της ΕΟΕ, η σύγκρουσή τους στο Καστρίτσι, το ανταρτοδικείο στα Μελίσσια και η εκτέλεση των τριών αξιωματικών της ΕΟΕ έπαιξε πάρα πολύ σημαντικό ρόλο και την εποχή μετά την απελευθέρωση. Οι συκοφάντες της Αντίστασης, βρήκαν ευκαιρία και δίκασαν τους πρωτεργάτες του αντιστασιακού ρεύματος της Αχαΐας, επικαλούμενοι τα προηγούμενα γεγονότα. Τοιουτοτρόπως, η δίκη των «ηθικών αυτουργών» διεξήχθη στην Πάτρα και διήρκησε από τις 24 Απριλίου μέχρι τις 20 Μαΐου του Η. Παπαστεριόπουλος, ό.π., τ. Β, σ Βλέπε παράρτημα, αριθ Βλέπε παράρτημα, αριθ

89 3.3. Ο Αγγλικός παράγοντας Με ποιες προθέσεις και ποιες σκέψεις ήρθαν στην Ελλάδα οι αγγλικές αποστολές; Η απάντηση στο ερώτημα δεν είναι εύκολη. Η αγγλική διπλωματία έχει πείρα αιώνων. Πολέμησε όλους όσους έρχονταν ενάντια στα συμφέροντά της, με σαφή στόχο τόσο την προάσπιση των κεκτημένων της, όσο και την επέκταση (εδαφικά, κοινωνικά, οικονομικά) της δύναμής και επιρροής της. Το ίδιο ίσχυσε και στην περίπτωση της Ελλάδας, στην οποία όμως παρατηρούμε ορισμένες διαφορές. Η στάση των Άγγλων απέναντι στον αγώνα των Ελλήνων εναντίον του Άξονα, μεταβλήθηκε αρκετές φορές. Αρχικά, ο άγγλος υπουργός των εξωτερικών λόρδος Χάλιφαξ ανέφερε: «τον αγώνα της Ελλάδος τον θεωρούμε αγώνα ιδικόν μας», ο άγγλος πρέσβης στην Ελλάδα Πάλαιρετ: «είμαι υπερήφανος έχων το προνόμιον να εκπροσωπώ την χώραν μου εις την Ελλάδα», αλλά και ο ίδιος ο άγγλος βασιλιάς Γεώργιος Στ, στο τηλεγράφημά του στον βασιλιά της Ελλάδος Γεώργιο Β : «είμεθα μαζί σας, η υπόθεσίς σας είναι και δική μας υπόθεση. Θα διέλθουμε από μεγάλες δοκιμασίες, αλλά η τελική νίκη είναι εξασφαλισμένη». Εντύπωση προξενεί και ο χαιρετισμός του Τσώρτσιλ: «θα σας παράσχωμεν όλην την δυνατήν βοήθειαν μαχόμενοι εναντίον κοινού εχθρού και θα μοιρασθόμεν την κοινήν νίκην». Στη συνέχεια όμως, η στάση των Άγγλων και των αγγλικών αποστολών στην Ελλάδα άρχισε να αλλάζει. Θεωρητικά, επικρατούσε το ίδιο καθεστώς βοήθειας και υποστήριξης, πρακτικά όμως οι αγγλικές αποστολές αποτέλεσαν τροχοπέδη στην α- νάπτυξη και οργάνωση του αντάρτικου όλης της Ελλάδος. Άλλωστε, η προσφιλής στους Άγγλους τακτική του «διαίρει και βασίλευε», υπέβαλε αφενός την στήριξη ο- ρισμένων αντάρτικων ομάδων με ρίψεις όπλων, πολεμοφοδίων και ιματισμού, αφετέρου υπέβαλε την τακτική του διχασμού του λαού σε δύο στρατόπεδα, αριστερών και δεξιών, παρασύροντας τον ελληνικό λαό στο χάος του Εμφυλίου Πολέμου. Χαρακτηριστική είναι η δήλωση του Άγγλου Ταξιάρχου Έντυ: «θεωρώ πως θα ήταν χρήσιμο για τους πράκτορές μας να έχουν επαφή με αντιπροσώπους της κυβερνήσεως [των Κουΐσλιγκς της Αθήνας], δηλαδή τους Ανωτέρους Αξιωματικούς, Αστυνομικούς κλπ. με τον σκοπό να τους ενσφηνώσουν την ιδέα ότι έχουν το καθήκον και το δικαίωμα να καταγγέλουν τους αρχηγούς του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ στις αρχές κατοχής και να βοηθούν 90

90 στη σύλληψη των πρακτόρων του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ, ώστε όταν έρθει η στιγμή οι οργανώσεις αυτές να μην μπορούν να βλάψουν τα αγγλικά συμφέροντα.» 106 Συνολικά λοιπόν, η SOE του Καΐρου, είχε στις υπηρεσίες της στην Πελοπόννησο 41 Βρετανούς και 17 Έλληνες που εργάζονταν γι αυτούς, οι οποίοι από τα μέσα Οκτωβρίου του 1943, εποχή που ανδρώθηκε το αντάρτικο, είχαν περιοριστεί σχεδόν αποκλειστικά στη συλλογή πληροφοριών, την κατασκοπία και την διανομή βοηθητικών αγαθών. Μέχρι και την αποχώρηση των κατοχικών γερμανικών στρατευμάτων από την Πελοπόννησο, οι Βρετανοί δεν είχαν επιτύχει τίποτε άλλο εκτός από δολιοφθορές που κόστισαν τη ζωή σε πολλούς αθώους, καθώς και την πλήρη απομόνωσή τους από την μοναδική αντιστασιακή οργάνωση που είχε απομείνει στην Πελοπόννησο, τον ΕΛΑΣ. Αλλά ας παρακολουθήσουμε τα γεγονότα από την αρχή. Στα πλαίσια της συμμαχίας μεταξύ των χωρών της Ελλάδος και της Αγγλίας, κατά τον B Παγκόσμιο Πόλεμο, οι Άγγλοι οργάνωναν αποστολές προς την κατεχόμενη Ελλάδα. Κέντρο αυτών των αποστολών ήταν το Κάιρο. Εκεί είχαν συγκεντρωθεί πολλές εξόριστες κυβερνήσεις μέσα σε αυτές και η ελληνική κυβέρνηση και πολιτικές προσωπικότητες από την κατεχόμενη Ευρώπη. Στο Κάιρο είχε την έδρα του και το Συμμαχικό Στρατηγείο Μέσης Ανατολής, που ήταν επικεφαλής του αγώνα κατά του Άξονα. Στο Κάιρο είχε έδρα και η SOE (Special Operations Executive), η κεντρική διεύθυνση των συμμαχικών δυνάμεων για την πολεμική τακτική δολιοφθοράς στην Νοτιοανατολική Ευρώπη, η οποία είχε ξεκινήσει ήδη από τον Νοέμβριο του 1941 να σχεδιάζει την υποστήριξη των δυνάμεων των αντιστασιακών οργανώσεων στην Πελοπόννησο, με όπλα και συνδέσμους, με στόχο τα μεγαλύτερα δυνατά οφέλη για την διεξαγωγή του πολέμου. Οι πρώτες αγγλικές αποστολές στην περιοχή της Αιγιάλειας και των Καλαβρύτων ατύχησαν γιατί δεν υπήρχε ελεύθερη περιοχή στην Πελοπόννησο, με άμεση συνέπεια οι πρώτοι Άγγλοι αλεξιπτωτιστές να εντοπιστούν από τις κατοχικές δυνάμεις. Η μάχη στο Πυργάκι τον Απρίλιο του 1943 (βλέπε σχετικό κεφάλαιο), δημιούργησε καλύτερες συνθήκες και μεγαλύτερο αίσθημα ασφάλειας για τις αγγλικές αποστολές. Η ευρύτερη ορεινή περιοχή της Βορείου Αχαΐας, ήταν η πλέον κατάλληλη ώστε να γίνουν ρίψεις και αποστολές που προορίζονταν όχι μόνο για την Αχαΐα αλλά και για την Κορινθία και για την Ηλεία. 106 Ό.π.,τ. Δ, σ

91 Η πρώτη αγγλική αποστολή πραγματοποιήθηκε στην τοποθεσία Κάνισκας Μποντιάδων (μια περιοχή ανάμεσα στις επαρχίες Πατρών Καλαβρύτων Αιγιαλείας) στις αρχές του Απρίλη του Την αποτελούσαν δύο Έλληνες βαθμοφόροι: ο Στέφανος Χαριάτης (Βασίλης), υποσμηναγός και ο Μανώλης Σαλαμαλίκης, ασυρματιστής από τη Σάμο. Ο ασύρματος και οι αποσκευές που έφερναν μαζί τους χάθηκαν στο πυκνό δάσος. Ο ασύρματος βρέθηκε αργότερα από χωρικούς, οι οποίοι τον παρέδωσαν στους αντάρτες. 107 Η δεύτερη αγγλική αποστολή πραγματοποιήθηκε στις 21 Απριλίου του 1943, στην περιοχή Νάσια Καλαβρύτων. Συμμετείχαν ο Άγγλος ταγματάρχης Ρίντ, μαζί με τους Άγγλο υπολοχαγό Πήτερ Πήτερ Βάν Τάτλεϋ και τον Έλληνα ανθυπολοχαγό Θόδωρο Γιαννόπουλο από την Σκοτάνη Καλαβρύτων. Η αποστολή αυτή προοριζόταν για το Δυρράχιο, αλλά η μάχη στο Πυργάκι που είχε προηγηθεί δημιούργησε ένα αίσθημα ασφάλειας για τις αποστολές. Ο Ρίντ ξεκίνησε αμέσως το «συμφωνηθέν» έργο του και έδειξε ευθύς εξ αρχής πως δεν συμπαθούσε τον ΕΛΑΣ. Ενώ ο κόσμος ενθουσιάστηκε με την έλευση του Ρίντ στην περιοχή, ο ταγματάρχης προσέλκυσε πολλούς μόνιμους αξιωματικούς που δεν συμπαθούσαν το ΕΑΜ και δημιούργησε μια μικρή στρατιωτική δύναμη της τάξης των 200 ανδρών. Μάλιστα, έφτασε στο σημείο να πάρει πίσω από τον ΕΛΑΣ 25 όπλα που του είχε δώσει πριν λίγο καιρό, ως βοήθεια από το Συμμαχικό Στρατηγείο. 108 Η σημαντικότερη κατά πολλούς αγγλική αποστολή ήταν αυτή του Άγγλου ταγματάρχη Άντονι Άντριους, με το ψευδώνυμο Αντώνης. Η αποστολή αυτή έπεσε στις αρχές του Ιουνίου του 1943 στην περιοχή των Καλαβρύτων 109. Ο Άντονι Άντριους ήταν καθηγητής του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, έφτασε στην Ελλάδα μαζί με έναν Άγγλο δεκανέα και έναν Έλληνα ασυρματιστή τον Νικηφόρο. Ο Άντριους συνέχισε τη δράση του και ανέλαβε την αρχηγία των αγγλικών αποστολών Αχαΐας, Ηλείας και Γορτυνίας. Ως καταρτισμένος ιστορικός είχε σταλεί από τον βρετανικό στρατό να υπηρετήσει στην SOE λόγω των ιστορικών και γλωσσικών του γνώσεων. Μετά τον πόλεμο, ο Μίχος χαρακτήρισε τον Άντονι Άντριους με προσβλητικά λόγια: «ο Άντονι που ήταν δάσκαλος, η διαγωγή του υπήρξε ελεεινή και μισούσε την αντίσταση του λαού 107 Γ. Μπιναρδόπουλος, Λ. Ρούπας, Θ. Χλιάπας, ό.π., σσ Η. Παπαστεριόπουλος, ό.π., τ. Α, σσ Βλέπε παράρτημα, αριθ

92 μας, και με κάθε τρόπο προσπάθησε να καλλιεργήσει τη διαίρεση του λαού και να σαμποτάρει την αντίσταση» 110 Στις 15 Αυγούστου του 1943, έπεσε στην περιοχή Καλαβρύτων ο Άγγλος συνταγματάρχης Στίβενς, που ήταν και ο αρχηγός όλων των αγγλικών αποστολών της Πελοποννήσου. Τον ίδιο μήνα του 1943, στην περιοχή των Μαζέικων, όπου βρισκόταν ήδη από τον Ιούνιο του ιδίου έτους ο Άντονι Άντριους, έπεσε με αλεξίπτωτο και μια ακόμη ομάδα Άγγλων κατασκόπων. Την αποτελούσαν οι ταγματάρχης Κάμπελ, ταγματάρχης Τζέιμς, λοχαγός Γκρέυ και ο υπαξιωματικός Σκάρλετ. Επικεφαλής αυτής της αποστολής ήταν ο αντισυνταγματάρχης Μακμάλλεν, με διαταγές από την SOE, να οργανώσει ένα κεντρικό βρετανικό αρχηγείο στην Βόρεια Πελοπόννησο, προσπάθεια που τελικώς απέτυχε. Έτσι λοιπόν, τον Αύγουστο του 1943, στην περιοχή της ορεινής Αχαΐας, είχαν συγκεντρωθεί τρεις καθηγητές του Πανεπιστημίου της Ορφόρδης ο ταγματάρχης Άντονι Άντριους, ο Πίτερ Φρέιζερ και ο αντισυνταγματάρχης Μακμάλλεν απεσταλμένοι της SOE, με σκοπό την εξυπηρέτηση των αγγλικών συμφερόντων στην περιοχή. 111 Μέχρι τα μέσα του 1943, οι αγγλικές αποστολές στην Πελοπόννησο και ειδικότερα στην Αιγιάλεια και τα Καλάβρυτα, βοήθησαν στον τομέα των διαβιβάσεων και των πληροφοριών ενώ πραγματοποιήθηκαν ρίψεις εφοδίων, πυρομαχικών, ιματισμού και λιρών από συμμαχικά αεροπλάνα. Πεδία ρίψεων, αποτελούσαν περιοχές με πυκνό δάσος, απόκρημνες και απομονωμένες με στόχο να ξεφεύγουν από τα βλέμματα των κατοχικών στρατευμάτων. Χαρακτηριστικές ρίψεις έγιναν στις 10 Ιουνίου του 1943, στην περιοχή Σκούπι Καλαβρύτων από αγγλικά αεροπλάνα για τον εξοπλισμό της ομάδας του Μίχου. Περιελάμβανε 105 όπλα και ιματισμό. Σύμφωνα με συνέντευξη του Γιώργη Γουρνιά (Γερμανού) στον γράφοντα θυμάται: «θα μας κάνουν μια ρίψη, μας είπαν. Και μας κάναν στο Σκούπι. Δεν είχαμε όπλα τότε. Εγώ, σου είπα, πέντε σφαίρες είχα αρχικώς. Και ανάψαμε εφτά φωτιές ήταν το «σήμα» - να βλέπει το αεροπλάνο τη νύχτα. Λοιπόν, και ήρθε το αεροπλάνο, έκανε κάτι στροφές, ένα καιρό χαμήλωσε, έκανε και μια άλλη στροφή, και απόλυκε τα αλεξίπτωτα κάτου. Οι Εγγλέζοι τότε μας λένε: «παιδιά! Κάτι κιβώτια», λέει, «είναι παγιδευμένα, μην τα πειράξετε» - πονηρό! Αλλά εμείς πού να σκεφτούμε! ( ) [κάποια κιβώτια μάλλον είχαν λίρες μέσα] Λοιπόν, αφού βλέπαμε απάνου: «προσοχή: κίνδυνος θάνατος», με κόκκινα γράμματα, 110 Ανέκδοτα απομνημονεύματα Δημητρίου Μίχου. 111 Χ. Φ. Μάγερ, Από τη Βιέννη στα Καλάβρυτα, Εστία, Αθήνα 2006, σσ Βλέπε παράρτημα, αριθ

93 βγάζαμε τα αλεξίπτωτα και τα κιβώτια τα προωθούσαμε [με ζώα] απάνου προς το Βελιμάχι, ( ) και ρίξαν και λίγα όπλα, κι ένα βαρύ πολυβόλο, θυμάμαι, ιταλικό, μπρέν, και κάτι οπλοπολυβόλα, δύο τρία. Ε, από κει, κανονίσανε να μας ξανακάνουν μια ρίψη στον Ξερόκαμπο του Χελμού.» 112 Σύμφωνα με τα λεγόμενα του Γουρνιά, η επόμενη ρίψη είχε προγραμματιστεί για την απόκρημνη οροσειρά του Χελμού, στο σημείο του Ξερόκαμπου. Η επιχείρηση της ρίψης όμως προδόθηκε από το παιδί του αγροφύλακα από τη Βυσωκά Καλαβρύτων. Κατέφθασαν στο σημείο της ρίψης μια διλοχία Ιταλών από τα Καλάβρυτα και από το χωριό Βραχνί. Ο Γέρο Μίχος, αποφάσισε να ειδοποιήσει τους Άγγλους αεροπόρους για την ματαίωση της ρίψης και να συγκρουστεί με το ιταλικό απόσπασμα (βλέπε σχετικό κεφάλαιο, «Η μάχη στον Ξερόκαμπο»). Ο Παναγιώτης Γκλαβάς (Τάκης), από τα Καστριά Καλαβρύτων σε προσωπική συνέντευξη στον γράφοντα α- ναφέρει: «μετά το θάνατο του πατέρα μου, στις 7 Ιουνίου, τις περισσότερες φορές ήμουν κοντά στους αντάρτες. 20 Ιουνίου περίπου είμαστε στον Ξερόκαμπο, απάνου εκεί που είναι τώρα το χιονοδρομικό. Καμιά κατοστή είμαστε και δυο Εγγλέζοι για σύνδεσμοι. Είχαμε μαζέψει ξύλα για να ανάψουμε το βράδι φωτιές για σήμα. Μάθαμε θα ερχόταν ένα αεροπλάνο από τη Μέση Ανατολή για ρίψεις. Εν τω μεταξύ είχαμε πιάσει ένα παιδί από τη Βισωκά, του Βαγγέλη του Χοντρού του αγροφύλακα, που η οικογένειά του ήταν συνειδητοί καταδότες των Ιταλών. Το είχανε πιάσει να το σκοτώσουν, στους πολέμους γίνονται αυτά!, το λυπήθηκαν όμως και το κράτησαν, δεν το σκότωσαν. Είπε πως θα καθόταν κοντά μας, αντάρτης. Το βάλανε σκοπιά προς το μέρος των Καλαβρύτων. Σηκώνεται το παλιόπαιδο που λες και πάει στα Καλάβρυτα και προδίδει όλο το σχεδιασμό που είχαμε κάνει εμείς για το αεροπλάνο. Τότε έρχονται Ιταλοί και μας κύκλωσαν. Εν τω μεταξύ, ήρθε το αεροπλάνο, το βλέπαμε που έκανε βόλτες προς το Περιθώρι [χωριό της περιοχής Ακράτας]. Πήγαινε πέρα δώθε κανά μισάωρο το αεροπλάνο, και εμείς σκάγαμε που δεν μπορούσαμε να πάρουμε τις ρίψεις. Γιατί τι νομίζεις, ξιπόλυτοι ήμασταν. Δεν είχαμε ούτε όπλα, ούτε παπούτσια να φορέσουμε.» 113 Εκμεταλλευόμενοι την κατάσταση που επικρατούσε στις αντάρτικες ομάδες, την οποία περιγράφει στη μαρτυρία του ο Παναγιώτης Γκλαβάς (Τάκης), αλλά και γενικότερα στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων της υπαίθρου, οι αγγλικές αποστολές προσπαθούσαν να εξαγοράσουν συνειδήσεις και να μετατρέψουν σε πειθήνια όργανά τους ακόμα και οργανωμένους αγωνιστές της Αντίστασης. Σημαντικό όπλο σ 112 Προσωπική συνέντευξη με τον Βουρνά Γεώργιο, Αίγιο Προσωπική συνέντευξη με τον Παναγιώτη Γκλαβά, Αίγιο

94 αυτή τους την προσπάθεια διαδραμάτισε η χρυσή αγγλική λίρα. Μάλιστα, σε περιόδους μεγάλης πείνας και εξαθλίωσης, ακόμα και τα κατοχικά στρατεύματα των Ιταλών και των Γερμανών, προσπαθούσαν να εκμεταλλευτούν τις ρίψεις των αγγλικών αεροπλάνων. Πολλοί ερευνητές θεωρούν πως η «υπόθεση» της ρίψης των αγγλικών λιρών, ήταν ένας σημαντικός παράγοντας, μεταξύ άλλων φυσικά, που οδήγησε λίγα χρόνια αργότερα το ελεύθερο ελληνικό κράτος σε μια καινούρια, πιο σκληρή και πιο αιματοβαμμένη σύγκρουση, αυτή του Εμφυλίου Πολέμου. Η αγγλική ραδιουργία συνέτεινε με τον τρόπο της στην πόλωση των αντιστασιακών ομάδων, στην ανάπτυξη ερίδων και διαφωνιών μεταξύ, των ενωμένων στην αρχή τουλάχιστον Ελλήνων, και τέλος στην ανοιχτή και απροκάλυπτη εμφύλια σύρραξη. 95

95 4. Ο αντιστασιακός παράνομος Τύπος 114 Στα χρόνια της Κατοχής αλλά και της Αντίστασης ( ) ο λαός αντιτάχθηκε στον κατακτητή με πολλές μορφές. Εκτός από τις αντιστασιακές οργανώσεις, «έδρασε» και ο παράνομος Τύπος. Αυτός συντέλεσε στην οργάνωση, καθοδήγηση και κινητοποίηση του λαού κατά των κατοχικών στρατευμάτων και εξύψωσε το εθνικοαντιστασιακό πνεύμα των πολιτών. Παράλληλα, μέσα από τον Τύπο, οι κάτοικοι των χωριών και των πόλεων της κατεχόμενης Ελλάδας, διαπαιδαγωγούνταν, αλλά και ενημερώνονταν για τις επιτυχίες των Συμμάχων στα διάφορα μέτωπα. Με τον όρο «Παράνομος Τύπος», έχει επικρατήσει να θεωρούνται όχι μόνο οι εφημερίδες, αλλά και κάθε μέσο επικοινωνίας των οργανώσεων με τον λαό, όπως προκηρύξεις, αφίσες, ένσημα εράνων (κουπόνια), τρικ, που κυκλοφορούσαν στην κατεχόμενη Ελλάδα. Τέλος, περιλαμβάνονται και τα συνθήματα που γράφονταν στους τοίχους. Αρχικά οι αντιστασιακές εφημερίδες και τα λοιπά έντυπα ήσαν χειρόγραφες, δακτυλογραφημένες ή πολυγραφημένες. Σύντομα όμως οι οργανώσεις άρχισαν να δημιουργούν δικά τους παράνομα τυπογραφεία, με εξοπλισμό πρόχειρο και ανεπαρκή αρχικά, αλλά με δυνατότητες έντυπης παραγωγής αρκετών φύλλων. Εκεί όπου είχαν μεταφερθεί τα κέντρα αντάρτικων ή εθνικοαπελευθερωτικών οργανώσεων, είχαν καταστεί και κέντρα έξοχης δημοσιογραφικής δραστηριότητας Ευρυτανία, Άγραφα, ορεινή Θεσσαλία, Πίνδος, Πελοπόννησος, ορεινά συγκροτήματα της Μακεδονίας της Ηπείρου και της Θράκης λειτουργούσαν θαυμάσια οργανωμένα τυπογραφεία, τα οποία τύπωναν εφημερίδες και περιοδικά ακόμα και πράξεις κυβερνητικού περιεχομένου όπως της γνωστής ΠΕΕΑ (Πολική Επιτροπή Εθνικής Απελευθερώσεως). Στο πρώτο στάδιο της δημιουργίας του, ο παράνομος Τύπος προσπαθούσε να διαλύσει τα ψεύδη της εχθρικής προπαγάνδας, εμψύχωνε, φρονημάτιζε, υπενθύμιζε τις ηρωικές αγωνιστικές παραδόσεις των Ελλήνων, οι οποίοι ποτέ δεν συμβιβάστηκαν με τους τυράννους τους. Στο δεύτερο στάδιο, καλούσε πλέον ανοιχτά στην οργάνωση και διεξαγωγή αγώνα με όλες τις μορφές, συμπεριλαμβανομένης και της ένοπλης μορφής εναντίον των κατακτητών. 114 Βλέπε παράρτημα, αριθ

96 Επειδή ο παράνομος Τύπος διαδραμάτισε τόσο σημαντικό ρόλο στα χρόνια της Κατοχής και της Αντίστασης, είναι απαραίτητη η συνοπτική παρουσίαση καταρχάς των πανελλήνιας κυκλοφορίας εφημερίδων και εντύπων, καθώς και του τοπικού παράνομου τύπου της επαρχίας Καλαβρύτων και Αιγιαλείας. Βέβαια, το εγχείρημα αυτό κρίνεται ιδιαιτέρως δύσκολο καθώς πολλά από τα εκδοθέντα τότε έγγραφα έ- χουν καταστραφεί ή είναι αρκετά δυσεύρετα Εφημερίδες της Δεξιάς και Κέντρου «Ελληνικόν Αίμα», εφημερίδα με τον μεγαλύτερο αριθμό φύλλων. Κυκλοφόρησε την 1 Ιουνίου του 1942 με ρυθμό δύο τουλάχιστον φύλλων το μήνα. Συνολικά εκδόθηκαν 65 φύλλα στο διάστημα από 1/6/1942 έως 12/10/1944. «ΕΕ», Όργανο της εθνικοκοινωνικής επανάστασης. Εκδόθηκε τον Απρίλιο του Καθορίζει τους σκοπούς της ως εξής: «θρησκεία, πατρίς, έννομος τάξις, κοινωνική δικαιοσύνη, εύρυθμος πολιτεία, εθνική αναδημιουργία, Μεγάλη Ελλάς». «Η Έφοδος», και «Η Μάχη», Όργανα της Εθνικής Δράσεως. Εκδόθηκαν το καλοκαίρι του «Ο Εθνικός Δρόμος», το ιδεολογικό όργανο της Λαϊκής Διαφωτίσεως της ΕΒΕΝ (Ένωση Βασιλοφρόνων Εθνικιστών Νέων). Κυκλοφόρησε στο τέλος του «Δεσμώτης Έλλην», εκδόθηκε την 10 Ιουλίου του Εμφανίστηκε ως όργανο του Κόμματος Εθνικοκοινωνικής Ανασυγκροτήσεως. Επιδίωξή της ήταν να προετοιμάσει το λαό για την αποδοχή του βασιλικού θεσμού. «Ο Εθνικός Αγωνιστής», «Η Σημαία», εκδόθηκαν το Σεπτέμβρη του 1943 και ήταν Όργανα της Βασιλικής Νεολαίας Ελλάδος (ΒΝΕ). «Το Παρόν», μυστική εφημερίδα συνασπισμού εθνικοφρόνων κομμάτων και οργανώσεων. Πέρα από τις πολιτικές προσωπικότητες συμμετείχαν και πανεπιστημιακοί καθηγητές. Το πρώτο φύλλο κυκλοφόρησε το φθινόπωρο του Εκδόθηκαν συνολικά 12 φύλλα. «Ελληνικός Αγών», εκδόθηκε στα βουνά της Ηπείρου τον Αύγουστο του «Η Δημοκρατική Σημαία», έντυπο του Εθνικού Δημοκρατικού Συνδέσμου (ΕΔΕΣ), η οποία αυτοτιτλοφορήθηκε επίσημο Όργανό του. 97

97 «Η Φλόγα», έντυπο του ΕΔΕΣ, η οποία τιτλοφορήθηκε Όργανο Δημοκρατικής Ελευθερίας Νέων. Άλλες μικρότερες παράνομες εφημερίδες, ήταν «Ο Αγωνιστής», «Ελεύθερη σκέψη», «Ανόρθωσις», «Λαός», «Λαμιακός Τύπος», «Η Ελευθερία» και τα «Καθημερινά Νέα» Παράνομες εφημερίδες της Αριστεράς «Ριζοσπάστης», η πρώτη μυστική εφημερίδα που κυκλοφόρησε κατά την Κατοχή το καλοκαίρι του πραγματοποιούσε τουλάχιστο 2 τακτικές εκδόσεις κατά μήνα, ενώ παράλληλα τυπώθηκε και για το βουνό (τους αντάρτες). Ήταν Όργανο του Κομουνιστικού Κόμματος Ελλάδος. «Κομμουνιστική Επιθεώρησις», ήταν το δεύτερο κεντρικό Όργανο του ΚΚΕ. Το κυριότερο φιλοσοφικό, πολιτικό και οικονομολογικό όργανο της Αριστεράς. Την άνοιξη του 1944, η Κομμουνιστική Επιθεώρησις μεταφέρθηκε στα βουνά της Ελεύθερης Ελλάδος, εκεί όπου εδρεύει η ΠΕΕΑ και το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ. Κυκλοφόρησε 30 τεύχη στην περίοδο της Κατοχή και 5 έκτακτες εκδόσεις, αφιερωμένες σε ειδικά θέματα. «Ελεύθερη Ελλάδα», από τα πιο σημαντικά έντυπα της Αριστεράς. Όργανο της Κεντρικής Επιτροπής του ΕΑΜ, ψυχή και νους της οποίας υπήρξε ο εμπειρότατος και δοκιμότατος δημοσιογράφος Κώστας Βιδάλης. Για τον πλούτο των ειδήσεων και των σχολίων και την ποιότητα της εκτύπωσης, το φύλλο της 25 Μαρτίου του 1943, βραβεύτηκε στην έκθεση του Παράνομου Τύπου που πραγματοποιήθηκε στο Λονδίνο το «Ελευθερία», «Λαϊκή Φωνή», Όργανα της επιτροπής ΕΑΜ Μακεδονίας που εκδίδονταν στη Θεσσαλονίκη. «Ελεύθερος Μωριάς», εκδιδόταν στην Πάτρα. Το Αγροτικό Κόμμα της Ελλάδος κυκλοφορούσε το «Αγροτικό Βήμα», το ο- ποίο δημοσίευε άρθρα και δηλώσεις του Γενικού Γραμματέα του Κώστα Γαβριηλίδη, καθώς και ποικίλη ύλη που αναφερόταν στους αγρότες. Εκ μέρους άλλου κόμματος του ΕΑΜ, της ΕΛΔ ΣΚ του οποίο ηγούνταν οι Α. Σβώλος, Η. Τσιριμώνος και Δ. Στρατής, εκδίδονταν η «Μάχη» και η «Σοσιαλιστική Επιθεώρηση». 98

98 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ιστορία του Παράνομου Τύπου της Αντίστασης, παρουσιάζει και το «Δελτίο Πράξεων και Αποφάσεων», της ΠΕΕΑ, το οποίο ήταν ένα είδος εφημερίδας της κυβέρνησης των βουνών. Μικρότερης κυκλοφορίας εφημερίδες ήσαν: «Ο Απελευθερωτής» εκ μέρους του ΕΑΜ, «Νέα Γενιά» εκ μέρους της ΕΠΟΝ, «Αλληλεγγύη» εκ μέρους της Ε.Α., «Λευτεριά» Όργανο της Κομμουνιστικής Οργάνωσης Αθηνών, «Βδομαδιάτικα Νέα», «Σοβιετικά Νέα» Τοπικές εφημερίδες επαρχιών Καλαβρύτων και Αιγιαλείας Αναφορικά με την επαρχία Αιγιαλείας, όπως μας πληροφορεί το «Βήμα της Αιγιάλειας», «το πρώτο επίσημο διαφωτιστικό υλικό έφερε από την Αθήνα ο δικηγόρος Νίκος Σπηλιόπουλος, οπαδός της ΕΛΔ». 115 Μάλιστα, στο τέλος του 1942, από προφορικές μαρτυρίες πολλών αγωνιστών, πληροφορούμαστε ότι προκηρύξεις από την Αθήνα, έφταναν στην επαρχία χάρη στην αυτοθυσία των συνδέσμων. Αναφέρεται δε, πως η μεταφορά γινόταν μέσα σε τενεκέδες λαδιού, ή στο σαμάρι ενός αλόγου. Μια από τις πρώτες εφημερίδες που κυκλοφόρησε παράνομα στην περιοχή ήταν «η Φλόγα», Όργανο της Αχτιδικής Επιτροπής του ΚΚΕ Αιγιαλείας. Ιδρυτής της υπήρξε ο Γιώργης Αγγελόπουλος (Φλόγας), δάσκαλος, παλαίμαχος αγωνιστής του κομμουνιστικού κινήματος και πρωτοπόρος της Εαμικής Αντίστασης της Αιγιάλειας. Αρχικά, στα 1942 η εφημερίδα ήταν χειρόγραφη. Αργότερα τυπωνόταν σε πολύγραφο, που είχε φέρει από την Πάτρα ο Θανάσης Παπαγεωργίου, και που ο Φλόγας τον χειριζόταν μόνος του και τον έκρυβε στο λινό του. Εν συνεχεία, η επόμενη χρονικά αντιστασιακή εφημερίδα, κυκλοφόρησε στις αρχές του Ονομαζόταν «Λευτεριά» και ήταν Όργανο του ΕΑΜ Αιγιαλείας. Τυπωνόταν σε μια από τις σπηλιές στην περιοχή του χωριού Κουνινά, που χρησίμευε και σαν κρησφύγετο των ανταρτών. Από την 1η Αυγούστου του 1943 η «Λευτεριά» κυκλοφορούσε ως όργανο του Ανεξάρτητου Τάγματος του ΕΛΑΣ Αιγιαλείας. Το Σεπτέμβρη του 1943 δημοσιεύτηκε το πρώτο φύλλο της εφημερίδας «Εγερτήριο», που ήταν Όργανο του Επαρχιακού Συμβουλίου της ΕΠΟΝ Αιγιαλείας. Το «Εγερτήριο» τυπωνόταν μέσα στην πόλη του Αιγίου, στον πολύγραφο της Παναιγιάλειας Ένωσης Συνεταιρισμών (ΠΕΣ). Εκτός των άλλων, το πρώτο φύλλο που κυκλο- 115 Εφ. «Το Βήμα της Αιγιάλειας», αρ. 221 ( ). 99

99 φόρησε, καλούσε τις νέες της επαρχίας να ενταχθούν στην ΕΠΟΝ, να ενισχύσουν τον αντιστασιακό ξεσηκωμό του λαού και να γίνουν οδηγήτριες στον αγώνα για την απελευθέρωση της γυναίκας. Στην ευρύτερη περιοχή και στα τέλη του Ιουλίου του 1944, εκδόθηκε το πρώτο φύλλο της εφημερίδας «Η Ελεύθερη Αχαΐα», Όργανο του ΕΑΜ Αχαΐας, έντυπη, δισέλιδη, μικρού σχήματος εφημερίδα, που κυκλοφορούσε κάθε δεύτερη μέρα. Η «Ελεύθερη Αχαΐα» τυπωνόταν κάπου στο βουνό, από τον οργανωτή και διευθυντή της καθηγητή Μαθηματικών Ντίνο Χρ. Μπιναρδόπουλο, από το Αίγιο, με το ψευδώνυμο Δημήτρης Μ. ή Δ.Μ., που είχε διατελέσει υπεύθυνος Τύπου της Νομαρχιακής Επιτροπής του ΕΑΜ Αχαΐας. Η κυκλοφορίας της ανέβηκε θεαματικά στα 3000 φύλλα. Με το πρακτορείο του τσαγκάρη Γ. Ξενόπουλου και με το πυκνό δίκτυ συνδέσμων, η «Ελεύθερη Αχαΐα» έφτανε ως και την πιο απομακρυσμένη γωνιά του νομού. Στο φύλλο της 10 Σεπτεβρίου 1944, η «Ελεύθερη Αχαΐα» μεταδίδει το χαρμόσυνο άγγελμα «Λευτερώνονται οι πόλεις του Μωρηά». Ο ίδιος, ο Ντίνος Μπιναρδόπουλος, ήταν υπεύθυνος και για την έκδοση της εφημερίδας «Οδηγητής». Ήταν Όργανο των Κομματικών Οργανώσεων του νομού Αχαΐας, στην αρχή πολυγραφημένη και ύστερα έντυπη. Το πρώτο φύλλο κυκλοφόρησε το Φεβρουάριο του 1942 και τυπώθηκε στο κέντρο της Πάτρας. Μικρότερης κυκλοφορίας τοπικές παράνομες εφημερίδες ήσαν: «Ζωντανά Νειάτα», Όργανο του Συμβουλίου του νομού Αχαΐας της ΕΠΟΝ. Το πρώτο έντυπο δισέλιδο φύλλο εκδόθηκε στις 12 Ιουλίου «Η Μάνα του Λαού», Όργανο της Εθνικής Αλληλεγγύης του νομού Αχαΐας. «Το Σάλπισμα», Όργανο του Επαρχιακού Συμβουλίου ΕΠΟΝ Καλαβρύτων. «Εμπρός», Όργανο της Περιφερειακής Επιτροπής Καλαβρύτων του ΚΚΕ. Ήταν πολυγραφημένη τετρασέλιδη, κακέκτυπη. Πρωτοκυκλοφόρησε την άνοιξη του «Τα Νέα», εκδιδόταν από την Επαρχιακή Επιτροπή ΕΑΜ Καλαβρύτων. Κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το καλοκαίρι του Πολυγραφημένη και κακέκτυπη. Περιείχε κυρίως ραδιοφωνικά νέα. «Δελτίο Ειδήσεων», που εκδιδόταν από την Επαρχιακή Επιτροπή Καλαβρύτων του ΕΑΜ. Το πρώτο τεύχος κυκλοφόρησε στις 25 Ιανουαρίου του Πολυγραφημένη και κακέκτυπη. Περιείχε κυρίως ειδήσεις και συνθήματα. «Ο Ελευθερωτής», Όργανο του Γενικού Αρχηγείου του ΕΛΑΣ Πελοποννήσου. «Καθημερινά Νέα», η πρώτη Εαμική εφημερίδα της Πάτρας. Πολυγραφημένη. Άρχισε την έκδοσή της τον Οκτώβριο του Κυκλοφόρησε μόνο δέκα φύλλα. 100

100 5. Συγκρούσεις αντάρτικων ομάδων και δυνάμεων κατοχής Ο αφοπλισμός των σταθμών Χωροφυλακής Αρογόζαινα (28 Μαρτίου 1943), Δαφνών (29 Μαρτίου 1943), Αχλαδιά (31 Μαρτίου 1943). Στις αρχές Μαρτίου του 1943, πύκνωσαν οι συναντήσεις και οι συσκέψεις για την ίδρυση ένοπλου αντάρτικου σώματος στην περιοχή. Τα ζητήματα που είχαν να αντιμετωπίσουν αυτές οι συσκέψεις (με τις οποίες έχουμε ασχοληθεί εκτενώς σε προηγούμενο κεφάλαιο) ήταν αυτά της τροφοδοσίας και αυτά του οπλισμού των μικροομάδων που είχαν συγκροτηθεί. Με το πρώτο ζήτημα έχουμε ήδη ασχοληθεί. Αναφορικά όμως με τον οπλισμό των ομάδων υπήρχε πρόβλημα, καθώς η Επιτροπή Πόλης (βλέπε σχετικό κεφάλαιο) είχε στη διάθεσή της μόνο τρία όπλα. Η κίνηση που επιβαλλόταν να γίνει ήταν να κλέψουν όπλα από τον εχθρό. Η πιο κοντινή και εύκολη λύση ήταν να εισβάλλουν στους κατά τόπους σταθμούς της χωροφυλακής, οι οποίες δεν φυλάσσονταν επιμελώς. Οι σταθμοί χωροφυλακής που επιλέχθηκαν να χτυπηθούν, ήσαν αυτοί των Αρογόζαινων, των Δαφνών και του Αχλαδιά, μικρών δηλαδή χωριών, απομονωμένων στα ορεινά του Αιγίου. Οι πρώτες αυτές ομάδες «ανταρτών» είχαν τις πληροφορίες τους πως μέσα στους σταθμούς υπάρχουν όπλα, τα οποία και είχαν ανάγκη. Στα τέλη του Μάρτη (27 Μάρτη), όπως έχουμε ήδη αναφέρει, δυο στελέχη του αντάρτικου της Ρούμελης, οι Μήτρος και Κανελλόπουλος Γιώργης (Λόντος), πέρασαν στην Αιγιάλεια και κατευθύνθηκαν προς το χωριό Αραβωνίτσα, με σκοπό να συναντήσουν τα στελέχη της εκεί αντίστασης. Πριν όμως φτάσουν στο σημείο της συνάντησής τους, ενώθηκαν με άλλους δυο αντάρτες την περιοχής, τον Γιώργη Μπέσκο (Κεραυνό) και τον 18χρονο Κατσώνη, με σκοπό να αφοπλίσουν το κοντινό τμήμα χωροφυλακής των Αρογόζαινων για να εξοπλιστούν οι ίδιοι και οι ομάδες τους. Η επιχείρηση προγραμματίστηκε για την ίδια μέρα, στις 28 Μαρτίου Ο ίδιος ο Μπέσκος αναφέρει: «Φτάσαμε εκεί νύχτα. Μπροστά ο Μήτρος. Είχε άλλα ελαττώματα, αλλά ήταν και τολμηρός. Μπαμ! Μπαμ! «ανοίχτε την πόρτα!». Ο νωματάρχης και δυο τρεις χωροφύλακες ήτανε μέσα. «ποιος είναι;». «εδώ αντάρτικο!» τους απαντάει, «ανοίχτε!». Κάτι κοιτάγανε να κάνουνε αυτοί, γυρίζανε από εδώ, από 101

101 κει... μια σπρωξιά δίνει της πόρτας ο Μήτρος, μπήκαμε μέσα, τους πιάσαμε. Είχαν πέντε - έξι όπλα. Τους τα πήραμε. Τους χωροφυλάκους τους βγάλαμε απάνω προς του Μάγειρα και τους απολύσαμε.» 116 Στο χωριό Μάγειρα, η τετράδα των ανταρτών συναντήθηκε με την τριάδα της Μυρόβρυσης, Αντώνη Τσουμπό (Κολοκοτρώνης), Αντώνη Πουλίτσα (Τζαβέλας) και Φώτη Τσουμπό (Φωκάς). Μαζί με αυτούς ήταν και ο Ντρίνιας απεσταλμένος από την οργάνωση του Αιγίου. Η οχταμελής ομάδα, προχώρησε προς το χωριό Γρηγόρι, όπου και την επομένη στις 29 Μαρτίου συνάντησε τον δάσκαλο Γιώργη Αγγελόπουλο (Φλόγα), ο οποίος ήταν ο πολιτικός υπεύθυνος στην περιοχή της δυτικής Αιγιάλειας του ΕΑΜ και του ΚΚΕ. 117 Το αποτέλεσμα της συνάντησής τους ήταν να οργανώσουν τις επόμενες κινήσεις τους και με προτροπή του ίδιου του Φλόγα, η μικροομάδα ξεκίνησε για την δεύτερη επιχείρησή της, τον αφοπλισμό του σταθμού χωροφυλακής στο Κακοχωριό (Δάφνες). Εκεί οι χωροφύλακες παρέδωσαν τα όπλα χωρίς αντίσταση και εγκατέλειψαν το σταθμό. Το ίδιο φαίνεται να συνέβαινε και στον σταθμό χωροφυλακής στο χωριό Α- χλαδιάς. Μάλιστα ο Καίσαρ Πριόβολος, διηγείται με λεπτομέρειες το περιστατικό. Αναφέρει πως τον επισκέφτηκε στο σπίτι του στα Μελίσσια ο Μήτρος, για να τον παρακινήσει να πάνε στον Αχλαδιά για να πάρουν τα όπλα της χωροφυλακής. Ο Πριόβολος, είχε αντίθετη γνώμη, γιατί γνώριζε πως ο αστυνόμος του σταθμού Τασάκος, θα παρέδιδε ούτως ή άλλως τα όπλα. Θεωρούσε οτι δεν χρειαζόταν καμία ένοπλη επέμβαση, καθώς ο Τασάκος ήταν μυημένος στην Επανάσταση. Δεν μπόρεσε όμως να μεταπείσει τον Μήτρο και έτσι κατευθύνθηκαν όλοι μαζί προς το χωριό Α- χλαδιάς. Τελικά, ο αστυνόμος παρέδωσε οικειοθελώς τα όπλα και προσχώρησε και ο ίδιος στην αντάρτικη ομάδα. 118 Μετά τους τρεις επιτυχείς αφοπλισμούς των σταθμών χωροφυλακής, η ομάδα των Μήτρου και Λόντου κατευθύνθηκε προς το μοναστήρι των Ταξιαρχών όπου και ενισχύθηκε και με έναν ακόμη αντάρτη, τον Αγαθάγγελο, κατά κόσμον Αργύρη Α- ντωνόπουλο (Διάκο), καλόγερο του μοναστηριού. 116 Γ. Πριόβολος, ό.π., σ Ό.π., σ Κ. Πριόβολος, ό.π., σσ

102 5.2. Η μάχη στο Πυργάκι (18 Απριλίου 1943) Η μάχη στο Πυργάκι αποτέλεσε χωρίς καμία αμφιβολία το ξέσπασμα και την αρχή της Αντίστασης στην ευρύτερη περιοχή της Αιγιάλειας - Καλαβρύτων αν και ο αριθμός των στρατευμάτων που έλαβαν μέρος στη μάχη, ήταν μικρός εκατέρωθεν. Μάλιστα, σύμφωνα με τον Ηλία Παπαστεριόπουλο, «ήταν η πρώτη θυσία στον αγώνα του λαού μας, το πρώτο παρτιζάνικο αίμα που πότιζε τη Γη της Αιγιάλειας και του Μωρηά.» 119. Το Πυργάκι, είναι ένα μικρό χωριό που βρίσκεται στο δρόμο που συνδέει το Αίγιο με την Φτέρη και τα Καλάβρυτα. Το χωριό, «κρύβεται» μέσα στο πευκόδασος της οροσειράς του Κλωκού της Φτέρης. Η στρατηγική του θέση αποδεικνύεται από το γεγονός πως στα δυτικά υψώνονται τα βουνά του Παναχαϊκού, ενώ νοτιοδυτικά βρίσκεται η βραχώδης οροσειρά του Ερύμανθου. Στην άλλη πλευρά, νοτιοανατολικά, εκτείνεται ο Χελμός, ο πενταδάκτυλος (πέντε κορυφές). Τέλος στην κορυφή του Κλωκού υπάρχει μόνο ένας δρόμος, ο οποίος μάλιστα την εποχή εκείνη ήταν μουλαρόδρομος και κακοτράχαλος. Αυτό το στρατηγικό σημείο, αποτελούσε ένα από τα παρατηρητήρια των πρώτων ανταρτών της περιοχής. 120 Μετά την ορκωμοσία της πρώτης αντάρτικης ομάδας της περιοχής στο χωριό Μελίσσια στις 16 Απριλίου 1943, όπως έχουμε ήδη αναφέρει και στο σχετικό κεφάλαιο, η ομάδα του Μίχου κατευθύνθηκε στις 18 Απριλίου προς το χωριό Αχλαδιάς αφού διέγραψε την πορεία Μονή Ταξιαρχών - Μελίσσια - Αχούρια Αχλαδιάς 121, στο οποίο χωριό ανεφοδιάστηκε και αναχώρησε προς το Πυργάκι, όπου και διανυκτέρευσε. 122 Εν τω μεταξύ, φαίνεται πως οι Ιταλοί είχαν πληροφορηθεί την ύπαρξη της α- ντάρτικης αυτής ομάδας και ξεκίνησαν έρευνες στην γύρω περιοχή για συλλογή πληροφοριών. Σύμφωνα με τον Καίσαρα Πριόβολο, ένα ιταλικό τμήμα προερχόμενο από τους Πετσάκους Καλαβρύτων, επισκέφτηκε τα Μελίσσια και αφού ανέκρινε μερικούς κατοίκους, επιστράτευσε μερικά ζώα, φόρτωσε το πλιάτσικο και τον οπλισμό και α- νέβαινε προς το Πυργάκι. Παράλληλα, οι κάτοικοι του χωριού ειδοποίησαν με σύνδεσμο την ομάδα του Μίχου για την κίνηση του ιταλικού αποσπάσματος Η. Παπαστεριόπουλος ό.π., τ. Α., σ Α. Κακογιάννης, Η Θηριωδία των ναζί στην Ελλάδα, Καστανιώτης, Αθήνα 2000, σ Γ. Μπιναρδόπουλος, Λ. Ρούπας, Θ. Χλιάπας, ό.π., σ Κ. Πριόβολος, ό.π., σ Ό.π., σ

103 Σε αυτό το σημείο, αξίζει να παραθέσουμε μια λεπτομερή αφήγηση ενός προσώπου που έζησε από κοντά τα γεγονότα εκείνης της περιόδου. Πρόκειται για τον κάτοικο του χωριού Αχλαδιά, Ανδρέα Τρακαδά: «Το πρωί της Μεγάλης Δευτέρας (19 Απριλίου), πιάσαν λημέρι στον από πάνω απ το Πυργάκι Ελατιά. Κατά τις πρωινές ώρες σημείωσαν την κίνηση ενός λόχου Ιταλών επί του ημιονικού, τότε, δρόμου με κατεύθυνση τα Μελίσσια. Απέφυγαν την σύγκρουση. Τις απογευματινές ώρες πληροφορούνται ότι οι Ιταλοί επιστρέφουν στην βάση τους, που ήταν οι Πετσάκοι, και ότι ασφαλώς διετάχθηκαν από τη διοίκησή τους στα Καλάβρυτα να μετακινηθούν επί του δρόμου Πετσάκων, Φτέρης, Μελισσίων προς συλλογήν ίσως πληροφοριών ή άλλο τι όσον αφορά την κίνηση και την εμφάνιση των ανταρτών.» 124 Στο στρατόπεδο των ανταρτών επικρατούσε ανησυχία. Το ολιγάριθμο αρχηγείο των ανταρτών ήταν διστακτικό στην αρχή να δώσει τη μάχη με τους Ιταλούς. Παρόλα αυτά, ο Μίχος ως στρατιωτικός υπεύθυνος, κάλεσε τον Ρώτα, τον πολιτικό εκπρόσωπο του ΕΑΜ της ομάδας, και του ανακοίνωσε την απόφασή του, δηλαδή να χτυπήσει τους Ιταλούς κατά το σούρουπο με το σκεπτικό πως η διαφυγή τους μετά το τέλος της μάχης θα ήταν εύκολη γιατί θα τους κάλυπτε το σκοτάδι. Ο Ρώτας διαφώνησε με την άποψη του Μίχου, προφανώς για δύο λόγους. Αφενός μεν θεώρησε οτι οι Ιταλοί ήσαν πολλοί και σαφώς πιο καλά εξοπλισμένοι με πυροβόλα και άλλα όπλα. Αφετέρου, σύμφωνα με μαρτυρία του Πλαστήρα, ο Φλόγας είχε δώσει εντολή στην ομάδα να μην εμπλακεί σε μάχη για να μην σπαταλήσει και τα λίγα πυρομαχικά που είχε στην διάθεσή της. Τελικά ο Μίχος, φαίνεται πως δεν άκουσε την γνώμη του Ρώτα και αποφάσισε (με όσους αντάρτες επιθυμούσαν) να χτυπήσει το ιταλικό απόσπασμα. Τον ακολούθησαν οι: Λόντος (Γιώργης Κανελλόπουλος), Μπαφιόλης (Κώστας Αποστολόπουλος), Κολοκοτρώνης (Αντώνης Τσουμπός), Βορριάς (Γιώργης Νικολόπουλος), Κεραυνός (Γιώργος Μπέσκος), Διάκος (Αργύρης Αντωνόπουλος), Μωριάς (Γιάννης Αδαμόπουλος), Νικηταράς (Νίκος Μιχόπουλος), Κατσονάκης (Γιάννης Καραθανάσης) και ένας - δύο ακόμη. Οι υπόλοιποι, επηρεασμένοι από την άποψη του Ρώτα δεν ακολούθησαν και παρέμειναν στο κρησφύγετο. Η μάχη λοιπόν διεξήχθη μόνο με αυτούς τους αντάρτες. 125 Ο ίδιος ο Μίχος, μας πληροφορεί και για τον οπλισμό της ομάδας του. Χαρακτηριστικά αναφέρει: «πέντε μάλινχερ, δυο γκράδες με δέκα σφαίρες ο καθένας, δέκα μάουζερ με λίγα φυσίγγια το καθένα, και καθόλου αυτόματα όπλα ή πυροβόλα». Ο Αντώνης Κακογιάννης 124 Γ. Μπιναρδόπουλος, Λ. Ρούπας, Θ. Χλιάπας, ό.π., σ Κ. Πριόβολος, ό.π., σ

104 αναφέρει πως ίσως μπορούμε να προσθέσουμε και μερικές χειροβομβίδες, μαχαίρια και ένα δύο πιστόλια. 126 Το σχέδιο της μάχης, φτιαγμένο βιαστικά και πρόχειρα λόγω έλλειψης χρόνου και εμπειρίας, ήταν να χτυπήσουν τους Ιταλούς σε ενέδρα, δίνοντάς τους διέξοδο για υποχώρηση. Η ενέδρα στήθηκε κατά μήκος του μουλαρόδρομου από την θέση Νερολάγκαδο προς τον Αϊ - Βλάση. 127 Το σχέδιο προέβλεπε την ύπαρξη 3 ομάδων. Πρώτη ορίστηκε η ομάδα των Λόντου, Κολοκοτρώνη, Κεραυνού και Κατσωνάκη με αποστολή να χτυπήσουν την εμπροσθοφυλακή των Ιταλών. Η δεύτερη ομάδα με τους άλλους υπό τον Μπαφιόλη ακροβολίστηκαν για να χτυπήσουν το κέντρο και τα νώτα των Ιταλών. Τέλος, ο Μίχος έμεινε πιο πίσω και βάδιζε μόνος του παράλληλα προς το δρόμο καθοδηγώντας την επίθεση. 128 Σκοπός του σχεδίου αυτού ήταν να δοθεί η εντύπωση στους Ιταλούς πως ήταν περικυκλωμένοι από μεγάλη δύναμη, κάτι που φυσικά δεν ίσχυε. Από τη μεριά τους, οι Ιταλοί κουρασμένοι από την πολύωρη πορεία τους (περίπου 5 ώρες), σταμάτησαν στην νότια πλευρά του «αεροδρομίου» (ένα μικρό πλάτωμα στην περιοχή Πυργάκι που βρίσκεται απέναντι από τον Αϊ-Βλάση), όπου υπήρχε μια βρύση με καθαρό και κρύο νερό. Εκεί ξεκουράστηκαν για μια και περισσότερη ώρα, δίνοντας έτσι την ευκαιρία στους αντάρτες να επιλέξουν τις καλύτερες θέσεις και η επίθεση - ενέδρα να πραγματοποιηθεί τις βραδινές ώρες. Αναφορικά με την δύναμη των Ιταλών, ο Μίχος στα απομνημονεύματά του μας παραθέτει: «...μετρήσαμε με τον σκοπό γύρω στους ογδόντα Ιταλούς με εφτά μεταγωγικά και δύο καβαλαραίους αξιωματικούς.» 129 Οι Ιταλοί προχώρησαν προς το σημείο όπου είχαν στήσει την ενέδρα τους οι αντάρτες. Η ιταλική φάλαγγα ήταν τμήμα της μεραρχίας «Τζούλια» 130 Η εύκολη ζωή που είχαν συνηθίσει ως στρατός κατοχής, τελείωσε ακριβώς εκεί. Πριν φτάσουν στα τριάντα μέτρα, ακούστηκε η πρώτη χειροβομβίδα, το σύνθημα της έναρξης της μάχης. Την χειροβομβίδα έριξε ο επικεφαλής της πρώτης ομάδας, ο Λόντος, ο οποίος και τραυματίστηκε σοβαρά στη συνέχεια. Η μάχη κράτησε πάνω από μισή ώρα. Η εμπροσθοφυλακή της ιταλικής φάλαγγας προσπάθησε να στήσει τα πυροβόλα της. Όμως δεν πρόφτασε γιατί οι άντρες της έπεφταν νεκροί. Οι υπόλοιποι Ιταλοί το έβαλαν στα πόδια, τρέχοντας προς τα χωράφια και προς το δάσος, φωνάζοντας τη φράση 126 Α. Κακογιάννης, ό.π., σ Ό.π., σ Κ. Πριόβολος, ό.π., σ Η. Παπαστεριόπουλος ό.π., τ. Α, σ Γ. Μπιναρδόπουλος, Λ. Ρούπας, Θ. Χλιάπας, ό.π., σ

105 μου μεταχειρίζονταν αργότερα και οι Γερμανοί, όταν τα έβρισκαν σκούρα, «αμίκο παρτιζάνο». Χαρακτηριστικά, ο αρχηγός της ομάδας των ανταρτών, μας αναφέρει τα εξής σχετικά με την μάχη: «η ιταλική οπισθοφυλακή, ήθελε να ανεβεί ψηλότερα το δρόμο για να χτυπήσει από τα πλάγια τους δικούς μας, αλλά σταματήσανε ύστερα από μια παρτίδα σφαίρες του γκολτς που άδειασα στο πλευρό τους. Εκείνη τη στιγμή ο Διάκος που είχε δει την δύσκολη θέση μου και ένας άλλος με το ψευδώνυμο Χελμός, ήρθαν κοντά και πίσω από το γέρικο έλατο και έριξαν από μια δεσμίδα σφαίρες στους Ιταλούς.» 131 Οι Ιταλοί πανικοβλήθηκαν από τον αιφνιδιασμό και γύρισαν στην βρύση τραβώντας κοντά τους δυο τρεις που είχαν στο μεταξύ πληγωθεί. Στο μεταξύ νύχτωσε και οι Ιταλοί δυο- δυο, τρεις-τρεις, πέρασαν βιαστικοί το χωριό [Μελίσσια] και τράβηξαν για το Αίγιο. 132 Ας παρακολουθήσουμε τώρα πώς περιγράφει το περιστατικό του τραυματισμού του ίδιος ο Λόντος (Γιώργης Κανελλόπουλος): «πήραμε θέση και μετά περίπου από δέκα λεπτά, εγώ και ο Κολοκοτρώνης, αρχίσαμε να τους χτυπάμε με χειροβομβίδες. Για μια στιγμή βλέπω τους Ιταλούς να σηκώνουν τα χέρια ψηλά. Κάναμε θραύση. Τότε, χωρίς να δω γύρω μου, σχεδόν μεθυσμένος από την επιτυχία, πήδαγα προς τα κάτω. Τότε είδα έναν, πίσω από τους Ιταλούς [οι οποίοι είχαν ψηλά τα χέρια], που με σκόπευε. Ήταν όμως αργά, είχα τραυματιστεί. Τότε επίσης κατάλαβα, οτι εκεί είχα μείνει μόνος. Οι άλλοι, αντί να κατεβούν μαζί μου κατά κάτω, τράβηξαν επάνω. Κάποια στιγμή λοιπόν ήρθε ο Μπέσκος [Κεραυνός] με κάποιον άλλο συναγωνιστή και του είπα να πάτε να πάρετε τα όπλα και ότι άλλο χρήσιμο πράγμα και μετά να πάρετε και εμένα γιατί έχω τραυματιστεί και δεν μπορώ να μετακινηθώ. Τότε φύγανε. Ύστερα γύρισαν με ένα κάλυμμα ιταλικό, που χαν πάρει από ένα μουλάρι που είχε και αυτό τραυματιστεί από τις χειροβομβίδες, με έβαλαν επάνω και με μετέφεραν περίπου στην πρώτη μου θέση. Όταν άκουσαν για τον τραυματισμό μου, δεν πήραν τίποτα [από λάφυρα]. Μετά από λίγο άρχισε να σουρουπώνει. Ήρθαν να με πάρουν ο Μαυρομιχάλης και άλλοι συναγωνιστές. Μου αφαίρεσαν τις αρμάτες και το όπλο. Τότε ακριβώς έβαλαν οι Ιταλοί με ένα ατομικό όλμο που έπεσε λίγο πιο πάνω από εμάς...όταν εξερράγη, σηκώθηκαν και μου λέει ο Μαυρομιχάλης: θα πάμε να φτιάξουμε ένα φορείο και θα σε πάρουμε. Αλλά ακόμα δεν φάνηκαν! εγώ με μεγάλη προσπάθεια κατάφερα να συρθώ και να τρυπώσω μέσα σε κάτι λατσούδια [μικρά έλατα]. Ήρθε η νύκτα, το τραύμα πόναγε και αιμορραγούσε. Με έπαιρνε ένας γλυκός ύπνος. Πόσο κράτησε δεν ξέρω. Εκείνο που μπορώ να πω με 131 Η. Παπαστεριόπουλος, ό.π., τ. Α, σ Κ. Πριόβολος ό.π., σ

106 βεβαιότητα, είναι οτι με ξύπναγαν οι φωνές των Ιταλών τραυματισμένων που φώναζαν: σενιόρε τενεντε! - κύριε ανθυπολοχαγέ!» 133 Πέρα από τον τραυματισμό του Λόντου, η μάχη στο Πυργάκι είχε σημαντικά αποτελέσματα για την μικρή αυτή αντάρτικη ομάδα. Το μεγαλείο αυτής της μάχης έγκειται σε τούτο, που θα πρέπει να είναι και ο τίτλος της: «Οι λίγοι ετόλμησαν στο Πυργάκι». 134 Καταρχάς, όλο το ιταλικό εκείνο τμήμα διαλύθηκε. «είκοσι πέντε νεκρούς βρήκαμε κοντά στον τόπο της αιφνιδιαστικής επιθέσεώς μας την άλλη μέρα. Άλλοι τρεις βρέθηκαν χαμηλότερα σε ένα γκρεμό όπου θα πέσανε καθώς τρέχανε πανικόβλητοι μέσα στα σκοτάδια.» 135 Η μάχη στο Πυργάκι δεν ήταν απλώς ένα μεμονωμένο περιστατικό αντίθετα, ήταν η πρώτη οργανωμένη μάχη στην Πελοπόννησο και το νικηφόρο αποτέλεσμα γέμισε τους αντάρτες εμπιστοσύνη για τον αγώνα τους κατά του εχθρού. Τους έδωσε επίσης όπλα και πυρομαχικά. Τα νέα της μάχης στο Πυργάκι μεταδόθηκαν από μέρος σε μέρος και το μέγεθος αυξανόταν όσο μακρύτερα ταξίδευαν. Ο κόσμος μιλούσε για τριακόσιους αντάρτες, ένα σύνταγμα Ιταλών και άλλα παρόμοια. Κατασκεύαζαν ένα μύθο που ταίριαζε καλύτερα στις προσδοκίες τους. Μάλιστα η μάχη αυτή, έγινε ευρύτερα γνωστή. Ο ίδιος ο Σταυραετός αφηγείται: «Η Αθήνα με τους μυστικούς πομπούς της, μετέδωσε στη Μέση Ανατολή την εμφάνιση της ομάδας μας και την περιοχή δράσεώς της στην επαρχία Καλαβρύτων. Η ιταλική στρατιωτική διοίκηση αιφνιδιάστηκε και αυτή όπως και ο λόχος της. Πίστεψαν οτι είχαμε πάρει καινούριο οπλισμό και ότι η δύναμή μας σε άντρες ήταν μεγάλη. Ακόμα τους γκράδες [βαρύ τουφέκι από τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο] με το φοβερό βροντολόγημά τους στις ρεματιές, τους πέρασαν για καινούρια ομαδικά όπλα με τα οποία μας είχε εφοδιάσει το ΣΜΑ [Στρατηγείο Μέσης Ανατολής]». 136 Την επόμενη της μάχης, ένα ιταλικό τάγμα πήγε στο Πυργάκι, συνέλλεξε τους νεκρούς της, έκαψε το χωριό και στο γυρισμό τους προς Πετσάκους (όπου ήταν η έ- δρα τους) έπιασε και εκτέλεσε λίγο πιο έξω από τη Φτέρη δυο ανυποψίαστα δεκαοχτάχρονα παιδιά, τον Γιώργη Πανουτσόπουλο και το Θόδωρο Αντωνιάδη. 137 Μέσα σε δεκαπέντε μέρες από την παραπάνω μάχη έφτασαν στην περιοχή οι πρώτοι σύνδε- 133 Γ. Πριόβολος, ό.π., σ Γ. Μπιναρδόπουλος, Λ. Ρούπας, Θ. Χλιάπας, ό.π., σ Η. Παπαστεριόπουλος, ό.π., τ. Α, σ Ό.π., σ Κ. Πριόβολος, ό.π., σ

107 σμοι του Στρατηγείου Μέσης Ανατολής κατά ζευγάρια (αξιωματικός και ασυρματιστής). 138 Εν κατακλείδι, αξίζει να αναφερθούμε στην εφημερίδα της εποχής «Ελεύθερη Αχαΐα», που δημοσίευσε το ακόλουθο κείμενο: «ΕΠΟΠΟΙΙΑ ΤΗΣ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗΣ Τρία χρόνια αγώνων Η ηρωική δράση του ΕΛΑΣ Πελοποννήσου Από τα αρχεία της ΙΙΙ Μεραρχίας Όταν οι δύο Ρουμελιώτες, ο καπετάν Μήτρος με τον καπετάν Λούτο, πέρασαν δώθε στο Μωρηά, ύστερα από στερήσεις και πορείες με προφύλαξη φτάσανε στη Γαβρινόλακα, στην περιοχή της Κουνινάς. Η πρώτη αυτή ομαδούλα είχε πλαισιωθεί τώρα και με άλλους αγωνιστές, που δεν ήταν περισσότεροι από δέκα εφτά, προχώρησαν προς το χωριουδάκι Αχλαδιά, της περιοχής Αιγιαλείας, όπου μπήκε σαν αρχηγός της ομάδας ο αντισμήναρχος Δ. Μίχου. Ήτανε Κυριακή των Βαΐων. Όλο το χωριό στάθηκε στο πόδι για να φροντίσει τα πρώτα παλληκάρια. Τα κορίτσια του χωριού από βραδύς φτιάξανε την πρώτη σημαία. Με το φώτισμα, τα παιδιά του αγώνα μίλησαν στο χωριό για το μεγάλο και ιερό ξεκίνημα, και ύστερα ανηφόρισαν προς τα βουνά της Φτέρης για να κάνουν το πρώτο λημέρι τους στη θέση Άη-Βλάσης, που δέσποζε της δημοσιάς αριστερά του αεροδρομίου που είχαν φτιάξει οι Ιταλοί, έχοντας αριστερώτερα το χωριό Πυργάκη. Προς το απόγευμα, κατά τις 5, το καραούλι που ήτανε στο ξάγναντο του ρημοκλησιού ειδοποίησε την ομάδα πως πέρα στο δρόμο έκανε την εμφάνισή της μια φάλαγγα από Ιταλούς τμήμα της Μεραρχίας «Τζούλια». To αρχηγείο στην αρχή πήρε την απόφαση να μη χτυπήσει την εχθρική φάλαγγα, αλλά να καλυφθεί. Κι αυτό γιατί ο εχθρός ήταν τρεις φορές περισσότερος από την α- ντάρτικη ομαδούλα, κι ακόμα γιατί η θέση που είχε η ανταρτοομάδα ήταν αδύνατο να πέσει στη διόπτρα του εχθρού. Έγινε γρήγορη σύσκεψη του πρώτου μικρού αρχηγείου και ύστερα από απόφαση που έβγαλε ο σ. Μίχος έδωσε τη θέση ενέδρας, λέγοντας: «κάτι μου κρυφολέει μέσα μου παιδιά πως θα ποδεθούμε και θα οπλιστούμε απ' αυτό το πανηγύρι». Έτσι η ομάδα χώρισε σε δύο θέσεις πυρός. Η μια τοποθετήθηκε μπροστά 138 Η. Παπαστεριόπουλος, ό.π., τ. Α, σ

108 στο δρόμο κρυμμένη στα πουρνάρια, έτοιμη να χτυπήσει κατάστηθα τον εχθρό που ερχότανε καταπάνω της, και η άλλη με εφτά αντάρτες σε λοφάκια που ήτανε αριστερώτερα του χωριού. Η ΜΑΧΗ ΣΤΟ ΠΥΡΓΑΚΙ Οι Ιταλοί ήσυχοι και τραγουδώντας προχώρησαν προς το σημείο που ενέδρευε η πρώτη ομάδα. Δεν πρόφτασαν όμως να πλησιάσουν στα τριάντα μέτρα και άρχισε να βάλλονται και από τα δυο σημεία. Οι Ιταλοί που ήταν και οι πρωτοπόροι της φάλαγγας πήρανε θέση μάχης και πριν καλά - καλά τοποθετήσουν τα πολυβόλα τους έπεφταν νεκροί, ενώ οι υπόλοιποι έσπευδαν να φύγουν τρέχοντας προς τα χωράφια, αφού εγκαταλείψανε όλο τo πολεμικό υλικό, που είχανε φορτωμένο σε έξη ζώα. Ένας Ιταλός φεύγοντας τελευταίος, από το φόβο του μην πιαστεί, έβγαζε τα ρούχα του και πετώντας τα ψηλά φώναζε ίο σόνο αμίκο αντάρτο! Τα λιγοστά παλληκάρια της ενέδρας βγήκανε και όλο το πολεμικό υλικό, μαζύ και δύο πολυβόλα με πολλά φυσίγγια. Χαρακτηριστικό είναι πως πέφτοντας τραυματισμένος στο πόδι ο συν. Λόντος έλεγε στον συν. Κολοκοτρώνη: «Πήραμε τα πρώτα πολυβόλα συναγωνιστή, τώρα δεν έχουμε να σκιαχτούμε τους Ιταλούς... τώρα είμαστε δυνατοί», και ενώ έσβηνε η φωνή του από την αιμορραγία στάλαζαν στο πρόσωπό του λίγα δάκρυα!... Η πληροφορία για το πρώτο χτύπημα έφτανε στο Αίγιο και σ' ολόκληρη την Αιγιάλεια σαν χαρμόσυνο άγγελμα. Η Ιταλική Διοίκηση έστειλε αργά τη νύχτα εκατό και πλέον Ιταλούς με θωρακισμένα αυτοκίνητα για να περισυλλέξει τους νεκρούς και τραυματίες. Η εξακρίβωση από την πρώτη αυτή σύγκρουση ήτανε 24 νεκροί και 15 τραυματίες από τον εχθρό. Από τους αγωνιστές τον λαού ένας μόνο τραυματίας. Υλικό που πέρασε στα χέρια των ανταρτών μας 2 βαρειά πολυβόλα, 24 όπλα, 6 πιστόλια και χειροβομβίδες καθώς και τρόφιμα και ρούχα.» Εφ. «Ελεύθερη Αχαΐα», αρ. 84 ( ). 109

109 5.3. Η συμπλοκή στην Τέμενη Αιγιαλείας (26 Απριλίου 1943) Η πρώτη ηρωική μάχη στο Πυργάκι Αιγιαλείας, πέραν των προαναφερθέντων αποτελεσμάτων, δυνάμωσε το ηθικό των ανταρτών αλλά και βοήθησε στον εξοπλισμό της ομάδας. Έδωσε την δυνατότητα να οπλιστούν καλά οι 19 της ομάδας, αλλά και να στρατολογηθούν και να εξοπλιστούν και άλλοι κάτοικοι της περιοχής. Μέσα λοιπόν από αυτή τη μικρή ομάδα ανταρτών, κατορθώθηκε να δημιουργηθεί αργότερα το 12 ο Σύνταγμα Πεζικού των 3000 όπλων. 140 Από την άλλη πλευρά, οι Ιταλοί φοβούμενοι τυχόν επίθεση στο Αίγιο, έγιναν προσεκτικότεροι, φοβήθηκαν την τολμηρότητα των ανταρτών και ενίσχυσαν τις δυνάμεις τους περιμετρικά του Αιγίου, σχηματίζοντας έναν προστατευτικό κλοιό γύρω από την πόλη. Η ανταρτοομάδα του Μίχου, ανανεωμένη πλέον, στις 26 Απριλίου του 1943 βρισκόταν σε ένα από τα χωριά της Αιγιάλειας, στην περιοχή της Τεμένης. Εκεί, μια διμοιρία των Ιταλών καλά εξοπλισμένη αποτέλεσε εύκολο στόχο για τους αντάρτες. Για την συμπλοκή αυτή, οι πληροφορίες είναι αρκετά περιορισμένες. Αξίζει όμως να παραθέσουμε την πρώτη περιγραφή της που καταχωρήθηκε στην εφημερίδα «Ελεύθερη Αχαΐα». Μετά την μάχη στο Πυργάκι...«η ιταλική διοίκηση Αιγίου με εκθέσεις στην Ανώτερη Διοίκηση Ξυλοκάστρου αναφέρει με ζωντανά χρώματα την ανάγκη επιτήρησης της παραλιακής περιοχής και τη στρατιωτική συμπλήρωση των μονάδων που έκαναν περιπολίες στις ορεινές περιοχές της Αιγιαλείας. Δεν πρόφτασαν όμως οι διατάξεις να φτάσουν στον προορισμό τους, όταν μέρος της πρώτης ανταρτοομάδας στις 26 του Απρίλη του 1943 χτυπάει μια διμοιρία Ιταλών εξοπλισμένων με τον καλύτερο τρόπο έξω από το χωριό Τέμενη, με καταστρεπτικά αποτελέσματα για τον εχθρό. Τέτοιος ήταν ο πανικός του εχθρού, που πέταξαν τα πηλίκια από το κεφάλι τους και δέσανε μαντήλια για να τους περάσουν οι αντάρτες μας για χωριάτες και έτσι να καταφέρουν να ξεφύγουν, αφού στον τόπο της μάχης εγκαταλείψανε δύο νεκρούς και άλλους δύο βαριά τραυματισμένους.» 141 Η συμπλοκή αυτή αν και ήταν μικρή είχε διπλό κέρδος. Αφενός, ο λαός της περιοχής και η ομάδα των ανταρτών οπλίστηκε με όπλα και θάρρος, αφετέρου ο πανικός στο ιταλικό στρατόπεδο μεγάλωσε. Οι Ιταλοί, μετά και την δεύτερη ήττα τους από την μικρή ομάδα των ανταρτών του Μίχου, απέσυραν τα προχωρημένα φυλάκιά 140 Η. Παπαστεριόπουλος, ό.π., τ. Α, σ Εφ. «Ελεύθερη Αχαΐα», αριθ. 84 ( ). 110

110 τους και ενίσχυσαν όσα βρίσκονταν σε κομβικά σημεία της περιοχής. 142 Η φρούρηση έγινε όλο και εντονότερη. Ακολούθησαν συλλήψεις υπόπτων, λεηλασίες και εμπρησμοί χωριών από την πλευρά των κοκορόφτερων με στόχο να πλήξουν το ηθικό των μαχητών αλλά και να τρομοκρατήσουν τους κατοίκους της ευρύτερης περιοχής. Δυστυχώς όμως για αυτούς, το ηθικό των ομάδων αντίστασης όχι μόνο δεν επλήγη αλλά 15 ημέρες μετά, οι αντάρτες ήρθαν σε νέα νικηφόρα σύγκρουση στην περιοχή των Δαφνών Αιγίου. 142 Η. Παπαστεριόπουλος, ό.π., τ. Α, σ

111 5.4. Η μάχη στο Κακοχωριό (Δάφνες) (11-12 Μαΐου 1943) Ένα τέτοιο ιταλικό φυλάκιο, προωθήθηκε στις 11 Μαΐου 1943 προς το Κακοχωριό 15 χιλιόμετρα πάνω από την πόλη του Αιγίου. Το Κακοχωριό (Δάφνες), βρίσκεται σε κεντρική ημιορεινή θέση της επαρχίας της Αιγιαλείας. Συνδεόταν με το Αίγιο με ομαλό επαρχιακό χωματόδρομο οπότε η πρόσβαση με αυτοκίνητο ήταν εύκολη. Μετά το χωριό υπήρχαν δασωμένες εκτάσεις, κρησφύγετα και σπηλιές. Οι κάτοικοι του χωριού ήσαν γνωστοί για την αντιστασιακή τους δράση και μάλιστα, οι περισσότεροι από αυτούς είχαν συσπειρωθεί από την αρχή της Αντίστασης σε δυναμικές οργανώσεις. Το χωριό ήταν καταφύγιο για όλους τους παράνομους αγωνιστές, γι αυτό έγινε αργότερα έδρα των καθοδηγητικών οργάνων και των αντάρτικων ομάδων. 143 Εν τω μεταξύ, ο σταθμός χωροφυλακής του χωριού, όπως έχει ήδη προαναφερθεί, έχει διαλυθεί τις τελευταίες μέρες του Μάρτη του 1943 (29/3/1943), από την ομάδα των ρουμελιωτών ανταρτών Λόντου και Μήτρου. Άμεση συνέπεια αυτής της κίνησης, ήταν το χωριό να γίνεται επανειλημμένα στόχος των Ιταλών. Ένα από τα σοβαρότερα προβλήματα που είχε να αντιμετωπίσει η ομάδα του Μίχου, ήταν αυτό του οπλισμού, καθότι άρχισαν να παρουσιάζονται όλο και περισσότεροι νέοι από τα χωριά δράσης των ανταρτών και ζητούσαν να ενταχτούν στην ομάδα. Η τοπική οργάνωση Αιγίου, προσπάθησε να βοηθήσει στην επίλυση αυτού του προβλήματος. Ο Πλαστήρας έστειλε στην ομάδα με προσωπικό κίνδυνο δύο μάλινχερ. Ο κουμπάρος του Πριόβολου (υπεύθυνου στο χωριό Μελίσσια) Γιάννης Κοσέρης, έστειλε στο Αίγιο από την Αθήνα άλλα τρία μάλινχερ με έμπιστο φορτηγατζή. Στις 8 Μαΐου, ο Μίχος με εκατό νέους από τις οργανώσεις των χωριών πήγε σε τοποθεσία πάνω από τον Ψαθόπυργο, ειδοποιημένος από την οργάνωση του Αιγίου ότι οι εκεί υπεύθυνοι τους είχαν εξασφαλίσει ισάριθμα όπλα. Δυστυχώς όμως δεν βρέθηκε κανείς στο σημείο που να ξέρει για τα όπλα. 144 Από εκεί, ο Μίχος με την ομάδα του κατευθύνθηκε προς την Αράχωβα και στρατοπέδευσε στην θέση Αϊ-Γιώργης. Εν τω μεταξύ, ο τραυματίας Λόντος (από τη μάχη στο Πυργάκι) βρισκόταν στη στάνη του Γιαννακούρη, πάνω από το χωριό Παρασκευή όπου και νοσηλευόταν. Στο άλλο στρατόπεδο, οι Ιταλοί στις αρχές Μαΐου, έφτασαν στο Κακοχωριό με ένα τμήμα στρατιωτών αποτελούμενο από 75 άνδρες και στρατοπέδευσαν στο δη- 143 Γ. Μπιναρδόπουλος, Λ. Ρούπας, Θ. Χλιάπας, ό.π., σ Π. Μούτουλας, ό.π., σ

112 μοτικό σχολείου του χωριού. Βασική αποστολή τους ήταν η τρομοκράτηση των κατοίκων καθώς και οι ληστρικές επιδρομές στα γύρω χωριά. 145 Στις 11 Μαΐου, οι Ιταλοί ξεκίνησαν για εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στην ευρύτερη περιοχή. Οδηγός τους ήταν ο 20χρονος Γεώργιος Γκραικιώτης, ο οποίος συνεργαζόταν ανοιχτά με τους Ιταλούς. Το απόσπασμα, αφού πέρασε την Παρασκευή, κατευθυνόταν προς την τοποθεσία Λόπεσι. 146 Πριν όμως ασχοληθούμε εκτενώς με την μάχη, αξίζει να παρακολουθήσουμε το επεισόδιο με το γιατρό Αρίστο Δημητρίου, ο οποίος αφού συνελήφθει από τους Ιταλούς, αντιμετώπισε το θάνατο με γενναιότητα και εκτελέστηκε. Ο γιατρός, μαζί με τον δάσκαλο Γιώργη Β. Αγγελόπουλο (Φλόγα) είχαν πάει στο κρησφύγετο του τραυματία Λόντου για να τον περιποιηθούν. Επιστρέφοντας έπεσαν σε παγίδα των Ιταλών στην Παρασκευή. Ο γιατρός συνελήφθει ενώ ο Φλόγας κατάφερε να ξεφύγει. Οι Ιταλοί αφού έκαψαν το δάσος στη θέση Πηγάδια, λεηλάτησαν το χωριό Παρασκευή, έ- πιασαν πάνω από 15 ομήρους (κυρίως συγγενείς του Φλόγα που τους είχε ξεφύγει) και επέστρεψαν στο χωριό Δάφνες. Τους ομήρους τους έκλεισαν σε μια αποθήκη του Κωνσταντίνου Παπανικολάου, απέναντι από το δημοτικό σχολείο που είχαν στρατοπεδεύσει. Τον γιατρό Δημητρίου τον πήραν στο σπίτι, όπου είχαν εγκατασταθεί οι Ιταλοί αξιωματικοί. 147 Ο γέρο Μίχος, ύστερα από σύσκεψη με τους υπολοίπους αποφάσισε να επιτεθούν κατά τη διάρκεια της ίδιας νύχτας και να προσπαθήσουν να απαλλάξουν από την μια το Κακοχωριό και την γύρω περιοχή από την παρουσία των Ιταλών, αλλά και να απελευθερώσουν από την άλλη τους ομήρους της Παρασκευής τους οποίους περίμενε σίγουρος θάνατος. Η απόφαση εκτελέστηκε αμέσως, αφού μάλιστα έστειλαν για συλλογή πληροφοριών και ενημέρωση στο χωριό Δάφνες τον Σπύρο Λεων. Γιαννόπουλο. 148 Η επιχείρηση θα γινόταν τα μεσάνυχτα της 11 προς 12 Μαΐου. Η δύναμη των ανταρτών ανερχόταν σε 24 άνδρες, οι οποίοι χωρίστηκαν σε τρεις ομάδες. 149 Το σχέδιο προέβλεπε την ταυτόχρονη επίθεση κατά του σχολείου που βρισκόταν η ιταλική φρουρά και κατά της οικίας του Παπανικολάου, όπου βρίσκονταν οι Ιταλοί αξιωματι- 145 Γ. Μπιναρδόπουλος, Λ. Ρούπας, Θ. Χλιάπας, ό.π., σ Ό.π., σ Ό.π., σ Ό.π., σ Η. Παπαστεριόπουλος, ό.π., τ. Α, σ

113 κοί και ο όμηρος γιατρός 150. Η πρώτη ομάδα λοιπόν μπήκε στο χωριό χωρίς να ε- μπλακεί σε σύγκρουση. Στο δρόμο συνέλαβαν και κρέμασαν σε δέντρο τον συνεργάτη των Ιταλών Γιώργο Γκραικιώτη 151. Στη συνέχεια επιτέθηκαν εναντίον της ιταλικής φρουράς στο δημοτικό σχολείο. Η επίθεση στο σχολείο εκτυλισσόταν ευνοϊκά. Οι αντάρτες σκότωσαν με μαχαίρια τους σκοπούς από το πάνω μέρος του σχολείου, ενώ τη σκοπιά στο κάτω μέρος του σχολείου την χτύπησαν με πυροβόλο όπλο. Ταυτόχρονα, ένας αντάρτης προχώρησε και έριξε μια χειροβομβίδα μίλς στον κοιτώνα των Ιταλών. Οι Ιταλοί αιφνιδιάστηκαν και σήκωσαν λευκά μαντήλια, σημείο παράδοσης. Έτρεξαν προς την έξοδο, όπου και δέχτηκαν την δεύτερη και τελευταία χειροβομβίδα μίλς των ανταρτών και τα πυρά πυροβόλου. 152 Η δεύτερη ομάδα, με αρχηγό το Μαυρομιχάλη (σύμφωνα με έγγραφο του ίδιου του Μίχου) 153 κατευθύνθηκε προς το σπίτι που στεγάζονταν οι αξιωματικοί με το γιατρό Δημητρίου, με μια μικρή καθυστέρηση. Η καθυστέρηση αυτή στοίχησε στην έκβαση της μάχης, καθώς οι αξιωματικοί δεν αιφνιδιάστηκαν και πρόλαβαν να ετοιμάσουν άμυνα. Έτσι χάθηκε η ευκαιρία να απελευθερωθεί ο όμηρος γιατρός Δημητρίου και ο συγκρατούμενός του Καλλιακούδας. 154 Η τρίτη ομάδα των ανταρτών, έφτασε στην αποθήκη του σπιτιού, άνοιξε την πόρτα και κάλεσε τους ομήρους να φύγουν. Δυστυχώς όμως, αυτοί δεν ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμα των ανταρτών φοβούμενοι αντίποινα των Ιταλών κατά των οικογενειών τους. Ύστερα από αγώνα μιας περίπου ώρας, οι αντάρτες αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν προς τη θέση «Μεγάλο Λιβάδι» Αράχωβας, λόγω έλλειψης πυρομαχικών, έχοντας δυο τραυματίες. Όμως, οι αντάρτες κατάφεραν να πάρουν το οπλοπολυβόλο του Ιταλού σκοπού και λίγα όπλα. Οι απώλειες των Ιταλών ανέρχονται σε 15 νεκρούς και 12 τραυματίες. 155 Την επόμενη μέρα, ιταλική δύναμη από το Αίγιο έφτασε στο χωριό για να παραλάβει τους νεκρούς και τους τραυματίες. Οι Ιταλοί σε αντίποινα εκτέλεσαν στο νεκροταφείο του χωριού τους ομήρους Δημητρίου και Καλλιακούδα. Οι υπόλοιποι ό- μηροι φυλακίστηκαν και βασανίστηκαν για καιρό. Τέλος ο επικεφαλής του ιταλικού αποσπάσματος, ζήτησε από τον πρόεδρο του χωριού Ηλία Τσαγκρή να του παραδώ- 150 Ό.π., σ Γ. Μπιναρδόπουλος, Λ. Ρούπας,, Θ. Χλιάπας, ό.π., σ Ό.π., σ Ανέκδοτα απομνημονεύματα Δημητρίου Μίχου. 154 Η. Παπαστεριόπουλος, ό.π., τ. Α, σσ Ό.π., σ

114 σει 20 νέους από το χωριό για να τους συλλάβει για αντίποινα. Κάτι τέτοιο δεν πραγματοποιήθηκε. Αντιθέτως, το μεσημέρι της ίδιας μέρας, ένα άλλο ιταλικό τμήμα αποτελεούμενο από 500 άνδρες ανέβηκε στο κοντινό χωριό Παρασκευή, έκαψε όλα τα σπίτια αυτών που έφερνα το ίδιο επώνυμο με τον δάσκαλο Φλόγα (Αγγελόπουλος). Εκτός αυτού, συνελλήφθησαν οι: Γεώργιος Ανδριοσόπουλος, Γεώργιος Ρηγόπουλος και Θεμιστοκλής Τσαγκρής γιατί τα ονόματά τους βρέθηκαν γραμμένα σε σημείωμα του Φλόγα που βρισκόταν στο σακάκι του το οποίο και πέταξε στην προσπάθειά του να αποφύγει την σύλληψη του στις 11 Μαΐου. Σε αυτό το σημείο, αξίζει να αναφερθούμε την γραπτή αφήγηση του αγωνιστή της Αντίστασης από το Κακοχωριό Φώτη Χριστοδουλόπουλου, ο οποίος αναφέρει ένα περιστατικό που ίσως έδρασε καταλυτικά υπέρ των ανταρτών για την έκβαση της μάχης εκείνης της νύχτας. Το παραθέτουμε αυτούσιο: «Την νύκτα της μάχης, η γυναίκα του Μιχάλη Παπανικολάου εγεννούσε σε άλλο σπίτι, σε απόσταση 20 μέτρων από το σχολείο. Σε αίτησή του προς τους αξιωματικούς, που έτρωγαν στο σπίτι του προέδρου, να τους επιτρέψουν να μεταφέρει, αν παραστεί ανάγκη, την γυναίκα του στο Αίγιο και να δώσουν εντολή στους σκοπούς να μην τον εμποδίσουν, ο Ιταλός γιατρός του απάντησε, αν υπάρξει ανάγκη, να πάει στο σπίτι να τον φωνάξει. Θα έχει ειδοποιήσει τους σκοπούς γι' αυτό. Για το λόγο αυτό είναι πιθανό οι σκοποί να μην έδωσαν όσο έπρεπε προσοχή σε τυχόν θορύβους, νομίζοντας ότι ήταν ο Μιχάλης Παπανικολάου που πήγαινε να φωνάξει τον γιατρό. Ελέγετο τότε ότι πραγματικά ένας σκοπός φώναξε: "Αλτ! Κύριο Μιχάλη, εσύ είσαι;" To γεγονός αυτό βοήθησε τους αντάρτες να πλησιάσουν τους σκοπούς και να τους εξοντώσουν χωρίς πυροβολισμούς. Ο γιατρός τα ξημερώματα, μετά τη μάχη, πήγε στο σπίτι να διαπιστώσει αν πραγματικά γεννήθηκε το παιδί ή ήταν εσκεμμένη η ενέργεια του Μιχάλη Παπανικολάου, του οποίου η θέση του θα ήταν τραγική αν δεν είχε γεννηθεί το παιδί και η ενέργειά του θα εκρίνετο ύποπτη. Μετά από 6-7 χρόνια ο Ιταλός αξιωματικός παπάς έστειλε επιστολή στη μάνα και το παιδί και συνιστούσε να του απαντήσουν. Ο παπάς αυτός επισκέφθηκε και μετά το χωριό.» Γ. Μπιναρδόπουλος, Λ. Ρούπας,, Θ. Χλιάπας, ό.π., σσ

115 5.5. Ο αφοπλισμός του σταθμού Χωροφυλακής Μαζεΐκων (31 Μαΐου 1943) Μετά την νικηφόρα μάχη στο Κακοχωριό (Δάφνες) και αφού η ομάδα του Μίχου χωρίστηκε σε τρεις μικρότερες, ο ίδιος με καπετάνιο τον Ρώτα και πολιτικό τον Φλόγα, κινήθηκε προς το κέντρο της επαρχίας Καλαβρύτων, όπου υπήρχε ήδη ομάδα έτοιμη να προσχωρήσει στην Αντίσταση. Η πιο δυναμική ήταν η ομάδα των Μαζεΐκων (Κλειτορίας), η οποία είχε στο ενεργητικό της το πρώτο σαμποτάζ στην επαρχία. Έκοψαν δηλαδή τις τηλεπικοινωνίες μεταξύ των πόλεων Καλαβρύτων και Μαζεΐκων λίγο πριν την εμφάνιση του Μίχου στην επαρχία τους. Ταυτοχρόνως, εντέχνως διαδιδόταν πως στον ορεινό όγκο του Χελμού και στα γύρω χωριά κατέφθασαν μεγάλες ομάδες ανταρτών (3000 αντάρτες!) 157 Στα Μαζέικα που ήταν ένα μεγάλο κεφαλοχώρι με καλή και τακτική συγκοινωνία από Καλάβρυτα και Τρίπολη, υπήρχε μια ιταλική καραμπινιερία. Όταν εμφανίστηκε στην επαρχία το αντάρτικο συγκεντρώθηκαν στο χωριό όλα τα τμήματα της χωροφυλακής στο σπίτι του Λουκόπουλου, ώστε η απόσταση μεταξύ ελληνικής χωροφυλακής και ιταλικής καραμπινιερίας να είναι πολύ μικρή, γύρω στα 100 μέτρα. Ο Περικλής Ροδάκης στο έργο του «Καλάβρυτα », αναφέρει πως στην ελληνική χωροφυλακή υπηρετούσαν δυο χωροφύλακες μυημένοι στο ΕΑΜ, ο Κ. Λυκοκάπης και ο Κοροβέσης που θα βοηθούσαν. 158 Το σχέδιο των ανταρτών προέβλεπε να χτυπήσουν το σταθμό χωροφυλακής για να πάρουν τα όπλα. Ο Μίχος έμεινε στο χωριό Τσορωτά (Λευκάσιο) και την επιχείρηση ανέλαβε ο Αλέξανδρος Παναγούλιας (Σολιώτης) από τα Σουδενά, με βοηθό τον Κυριάκο Κόλλια επικεφαλής της οργάνωσης Μαζεΐκων. Όταν μπήκαν στα Μαζέικα οι αντάρτες ακροβολίστηκαν μπροστά στην υποδιοίκηση της χωροφυλακής. Ο Κόλλιας παρακολουθούσε τις κινήσεις της καραμπινιερίας, ενώ δίπλα του είχε δυο αντάρτες με ένα οπλοπολυβόλο (λάφυρο από την μάχη στο Κακοχωριό). Ο Σολιώτης κάλεσε τότε τη χωροφυλακή να παραδοθεί. Εν τω μεταξύ, είχε αποκοπεί η τηλεφωνική επικοινωνία της καραμπινιερίας με τη χωροφυλακή. Οι αντάρτες είχαν πληροφορίες πως ο ενωμοτάρχης Μπασανιώτης, τέως διοικητής του τμήματος Λιβαρτζίου, (ο οποίος βρισκόταν μέσα στο κτήριο την ώρα της διαπραγμάτευσης) ήταν συνεργάτης 157 Π. Ροδάκης, ό.π., σ Ό.π., σ

116 των Ιταλών και βασανιστής των χωρικών. 159 Οι Μπασανιώτης και Μαυρούλης απάντησαν στον Σολιώτη πως δεν παραδίδονταν και ότι θα πολεμήσουν μέχρι τέλους. Τότε οι αντάρτες απάντησαν με πυρά ενώ οι Ιταλοί ανήσυχοι φαίνεται να κάνουν κάποια κίνηση. Ο Κόλλιας έδωσε εντολή στο οπλοπολυβόλο να χτυπήσει την καραμπινιερία και καθήλωσε τους Ιταλούς που έμειναν άπραγοι μέχρι το τέλος της επιχείρησης. 160 Στο μεταξύ στην υποδιοίκηση, η οποία ήταν πλέον απομονωμένη, ένας αντάρτης πήδηξε από το πίσω μέρος στο ισόγειο του Λουκόπουλου όπου στεγαζόταν καφενείο. Από εκεί πυροβόλησε στο ταβάνι πάνω από το οποίο ήταν η χωροφυλακή. Οι χωροφύλακες τότε παραμέρισαν τους Μπασανιώτη και Μαυρούλη και με πρωτοβουλία των δυο μυημένων στο ΕΑΜ, Λυκοκάπη και Κοροβέση, παραδόθηκαν. 161 Οι α- ντάρτες μπήκαν στην υποδιοίκηση, πήραν τα όπλα και ότι άλλο μπορούσαν να μεταφέρουν και μαζί με τους ομήρους - χωροφύλακες κατευθύνθηκαν προς του Φίλια. Την επόμενη το πρωί, ανέβηκε στου Φίλια από του Τσορωτά και ο Μίχος, ο οποίος αφού μίλησε στους αιχμαλώτους για τους σκοπούς του αγώνα, τους άφησε ελεύθερους εκτός από τους Μπασανιώτη και Μαυρούλη. Οι δύο ΕΑΜίτες Λυκοκάπης και Κοροβέσης προσχώρησαν στους αντάρτες. Την ίδια μέρα εντάχθηκε στην ομάδα και ο Θεοδώρητος Κουτσούμπας με το ψευδώνυμο Παπανικολής. Από μαρτυρία του ίδιου του Γιώργη Νικολόπουλου (Βοριά) πληροφορούμαστε τα σχετικά με την παράδοση και τύχη του Μπασανιώτη: «Μπήκαμε μέσα, «πού είναι ο τρανός σας ρε;», μου δείχνει στο τζάκι, ένας. Εκεί μέσα είχε χωθεί ο Μπασανιώτης.... Πάω κοντά, οπλίζω, «παραδίνομαι!» φωνάζει μέσα από το φουγάρο. Κατεβαίνει. Ήταν μες στη μουτζούρα, κατάμαυρος. Είχε ένα πιστόλι πάνω του, του το πήραμε.... Τονε σκοτώσαμε αυτόν μες το νεκροταφείο (στο χωριό Κρυνόφυτα) και θυμάμαι, λίγο πριν τον εκτελέσουμε ακούμπησε σε ένα σταυρό, έγραψε ένα σημείωμα στη γυναίκα του και μου τόδωσε. «όποτε -όποτε!- πας στην Πάτρα, στην Εγκλυκάδα, δώστης το!» και κανά χρόνο μετά, όταν κατεβήκαμε στην Πάτρα, της τόδωσα. Είχε ένα παιδί ανάπηρο και της έλεγε: «ένα θέλω από σένα, να προσέξεις το παιδί». Και το είδα εγώ το παιδί, όταν της έδωσα το γράμμα. Πού ξέραμε εμείς! Αλλά και αυτός, αν είχε αφήσει τους χωροφυλάκους να παραδοθούν μπορεί και να ζούσε» Ό.π., σ Δ. Βουρτσιάνης, ό.π., σ Ό.π., σ Γ. Πριόβολος, ό.π., σ

117 5.6. Το σαμποτάζ στον οδοντωτό και στα λιγνητορυχεία Καλαβρύτων (1 Ιουνίου 1943) Μετά τη σπουδαία μάχη στο Κακοχωριό, η ομάδα των ανταρτών του Μίχου χωρίστηκε σε δυο μικρότερες ομάδες. Η πρώτη, με αρχηγό τον Μελά παρέμεινε στην περιοχή της Αιγιάλειας, ενώ η δεύτερη με επικεφαλής τον Μίχο ανέβηκε προς τα Καλάβρυτα με σκοπό να οργανώσει την εκεί αντίσταση. Η καταστροφή της γραμμής και της κύριας γέφυρας του οδοντωτού σιδηροδρόμου (κατασκεύασμα Χαριλάου Τρικούπη) που συνδέει την Αιγιάλεια με την ευρύτερη περιοχή των ιταλοκρατούμενων Καλαβρύτων, αποτελούσε πρωταρχικό στόχο των ανταρτών, οι οποίοι είχαν αντιληφθεί πως οι Ιταλοί δεν φρόντιζαν να ελέγχουν την γραμμή. Για το όλο εγχείρημα, του σαμποτάζ της γραμμής, είχε ενημερωθεί και ο σταθμάρχης Καλαβρύτων Φαίδωνας Παπαθανασίου, στέλεχος του ΕΑΜ. Το σχέδιο προέβλεπε να μπλοκαριστεί η τηλεφωνική γραμμή του οδοντωτού Καλαβρύτων - Διακοπτού στο σταθμό της Ζαχλωρούς, ώστε να διακοπεί η επικοινωνία ανάμεσα σε τρένο και Ιταλούς. Η ομάδα του Μίχου, χωρίστηκε σε δυο μικροομάδες, επικεφαλής της μιας ή- ταν ο Αλέξανδρος Παναγούλιας (Σολιώτης ή Σουλιώτης), ο μετέπειτα αρχηγός του ανεξάρτητου Τάγματος Καλαβρύτων. Η πρώτη κατευθύνθηκε προς τη γέφυρα ενώ η δεύτερη άρχισε να ξηλώνει τις γραμμές και να τις αχρηστεύει με οτιδήποτε μέσω μπορούσε (πέτρες, κορμούς δέντρων κ.α.). Το απόγευμα, οι δύο ομάδες συναντήθηκαν στη γέφυρα, την οποία παγίδευσαν με δυναμίτη με σκοπό την ανατίναξή της. Η αγωνία για την έκβαση του σαμποτάζ ήταν μεγάλη. Στο μεταξύ δυο παρατηρητές α- ντάρτες, ενημέρωσαν πως: «μια μηχανή ανεβαίνει με μια ρεμούλκα πίσω της». Οι αντάρτες φρόντισαν να τη σταματήσουν μέτρα πιο κάτω από τη γέφυρα, προφυλάσσοντας τις ζωές των επιβατών. Σε λίγο το φαράγγι σείστηκε από την έκρηξη, αλλά η γέφυρα δεν έπεσε. Έπαθε όμως μεγάλες ζημιές, καθώς σε ένα σημείο στήριξης είχε «κρεμάσει». Από τότε (1/6/1943) ο οδοντωτός σταμάτησε να λειτουργεί. 163 Ο Γιάννης Πριόβολος στο βιβλίο του «Μια αλυσίδα μνήμες», παραθέτει τη θύμηση του Γιώργη Γουρνιά (Γερμανού) από τον Άγιο Νικόλαο Κλειτορίας: «Θυμάμαι μια περίπτωση, επήγαμε να πιάσουμε το τραίνο που επικοινωνούσε Διακοφτό - Κα- 163 Δ. Βουτσιάνης ό.π., σ

118 λάβρυτα. Μια ομάδα έμεινε πιο πάνω από τη Ζαχλωρού και ξήλωσαν γραμμή του τραίνου. Εγώ με την ομάδα που ήμουνα επήγαμε πιο κάτου στη μεγάλη σιδερένια γέφυρα και πιάσαμε εκεί και είχαμε και κάποιο δυναμίτη για να τη σαμποτάρουμε τη γέφυρα, αλλά δεν είχαμε μεγάλη επιτυχία». 164 Όπως ήταν φυσικό, το επιτυχημένο σε μεγάλο βαθμό σαμποτάζ της κύριας γραμμής σύνδεσης Καλαβρύτων και Αιγιαλείας αναπτέρωσε το ηθικό όχι μόνο της ομάδας των ανταρτών, αλλά και ολόκληρης της περιοχής. Μάλιστα οι σαμποτέρ έ- γραψαν συνθήματα στην μηχανή (τραίνο) που είχαν σταματήσει νωρίτερα και την άφησαν να «τρέχει στην κατηφοριά», δηλαδή προς τον σταθμό του Διακοπτού στα παράλια της Αιγιάλειας. Επόμενος σταθμός των ανταρτών, πριν φτάσουν στον προορισμό τους την Α- γία Λαύρα, ήταν τα λιγνιτωρυχεία που εξήγαν κάρβουνο για την κίνηση του οδοντωτού και για τις ανάγκες του ιταλικού στρατού. Σύμφωνα με τον Γιώργη Γουρνιά: «(...) νυχτώσαμε και πήγαμε και χαλάσαμε τα λιγνιτωρυχεία που βγάζαν κάρβουνο για την κίνηση του τραίνου [και όπου αλλού είχαν ανάγκη οι Ιταλοί]. Αποκεί εφύγαμε πλαγιοφυλακή, εγώ και η ομάδα που ήμουνα, και ήρθαμε και πιάσαμε σε ένα εκκλησάκι σκοπιά, απάνου από κει που γίνεται η διακλάδωση για Πάτρα - Μαζέικα - Καλάβρυτα.» 165 Αφού πέρασαν πρώτα από το χωριό Δουμενά, όπου τους ακολούθησε και ο Θανάσης Κρητικός (Οδυσσέας), ένας έμπειρος βαθμοφόρος, έφτασαν στα λιγνιτωρυχεία. Υ- πήρχε ο φόβος, μήπως η ιταλική φρουρά (λόγω της σπουδαιότητας του λιγνιτωρυχείου) δεν είχε αποχωρήσει. Η ομάδα δεν ήθελε να εμπλακεί σε σύγκρουση. Φτάνοντας στα εργατικά καταλύματα, μικρά παραπήγματα όπου έμεναν οι εργάτες των λιγνιτωρυχείων με τις οικογένειες τους, κάλεσαν τους εργάτες να βγουν από τα σπίτια και να συνεργαστούν όλοι μαζί για ένα δεύτερο σαμποτάζ, την αχρήστευση των μηχανημάτων. Στο κάλεσμα των ανταρτών ανταποκρίθηκαν περί τους δέκα έκπληκτους εργάτες. Οι περισσότεροι ήσαν ξένοι από την Εύβοια. Με την συνεργασία τους πραγματοποιήθηκε η αποσύνδεση των μηχανημάτων και η καταστροφή όσων μηχανημάτων μπορούσαν να καταστρέψουν. Τέλος, δυο εργάτες ακολούθησαν την ομάδα των α- νταρτών Γ. Πριόβολος, ό.π., σ Ό.π., σ Δ. Βουτσιάνης, ό.π., σ

119 5.7. Η μάχη στην Αγία Λαύρα (13 Ιουνίου 1943) Η ανταρτοομάδα, με αναπτερωμένο το ηθικό της μετά τα δύο συνεχόμενα και επιτυχημένα σαμποτάζ εναντίον σημαντικών θέσεων των Ιταλών (γραμμή οδοντωτού και λιγνιτωρυχεία), κατευθυνόταν προς την Αγία Λαύρα, το ιστορικό μοναστήρι της περιοχής των Καλαβρύτων. Παρά τις επιτυχίες και την αναζωογόνηση της χαμένης ελπίδας για λευτεριά, ο λαός δεν τάχθηκε σύσσωμος υπέρ των ανταρτών. Στο χωριό Βισωκά (Σκεπαστό), ο γιος του αγροφύλακα Χοντρού πρόδωσε τις κινήσεις των ανταρτών στον διοικητή της Ιταλικής Καραμπινιερίας Καλαβρύτων Ρ. Ουτσολίνι. Αμέσως οι Ιταλοί (σαφώς θιγμένοι από τις όλο και αυξανόμενες επιτυχίες του αντάρτικου σώματος), ξεκίνησε με 300 άντρες και κύκλωσαν τους αντάρτες στην τοποθεσία Στρούγκα του Μαρίνη, ένα πλάτωμα ανατολικά του μοναστηριού της Αγίας Λαύρας, στο οποίο οι αντάρτες είχαν καταλύσει για να ξεκουραστούν. 167 Λόγω της απουσίας του Μίχου (βρισκόταν στην Αιγιάλεια), το γενικό πρόσταγμα είχε ο Θεόδωρος Κουτσούμπας (Παπανικολής). Επειδή βρίσκονταν αρκετά κοντά στα Καλάβρυτα (15 μόλις λεπτά) και ήξεραν πως εκεί εδρεύει ισχυρή ιταλική δύναμη, εγκατέστησε δυο σκοπιές που έλεγχαν τον αμαξωτό δρόμο, σταυροδρόμι, προς Πάτρα και Μαζέικα και ένα καραούλι προς τον παλιό δρόμο Καλαβρύτων και Αγίας Λαύρας. Οι Ιταλοί κινήθηκαν οργανωμένα, μετά την πληροφόρηση του γιου του Χοντρού. Χωρίστηκαν σε δυο ομάδες. Η πρώτη αποτελούμενη από στρατιώτες, με αυτοκίνητα κινήθηκαν κυκλωτικά και πλησίασαν το Μοναστήρι. Η άλλη δύναμη 150 περίπου ανδρών, κινήθηκε από τον παλιό δρόμο προς το Μοναστήρι, λοξοδρόμησε και προσπάθησε να πιάσει το διάσελο της Τρικοκιάς, πέρασμα μοναδικό προς τον κάμπο των Σουδενών. Οι Ιταλοί γνώριζαν πως οι αντάρτες μπορούσαν να ξεφύγουν προς τα Σουδενά (η λεγόμενη «μικρή Μόσχα»), χωριό των Καλαβρύτων με πλούσια αντιστασιακή δράση και γι αυτό προσπάθησαν να σπρώξουν προς το μοναστήρι τους αντάρτες, να τους εγκλωβίσουν και με τη βοήθεια της πρώτης ομάδας τους, να τους εξοντώσουν. 168 Οι Ιταλοί πλησίασαν και τότε ο σκοπός που φυλούσε τον παλιό δρόμο προς Καλάβρυτα και Αγία Λαύρα και ένας ντόπιος τσοπάνης ειδοποίησαν τους αντάρτες 167 Η. Παπαστεριόπουλος, ό.π., τ. Α, σ Δ. Βουρτσιάνης, ό.π., σ

120 που κοιμόντουσαν. Η αντίδραση των τελευταίων ήταν ακαριαία. Χωρίστηκαν σε δύο ομάδες. Σε αυτό το σημείο, αξίζει να παραθέσουμε την προσωπική αφήγηση του Δημήτρη Βουρτσιάνη, στα «Ενθυμήματα»: «Η μια με τον Παπανικολή, προς τα δεξιά του αυχένα και η άλλη με τον Σολιώτη προς τα αριστερά. Δεν προφτάσαμε να ταμπουρωθούμε. Εμφανίστηκαν οι Ιταλοί ακροβολισμένοι. Αρχίσαμε πρώτοι το τουφεκίδι για να τους ανακόψουμε. Σταμάτησαν την επίθεση. Έχοντας υπέρτερες δυνάμεις, κινήθηκαν κυκλωτικά, να μας υπερκεράσουν και να βρεθούμε πάλι σε δυσχερή θέση. Δεχτήκαμε καταιγισμό πυρός. Δεν μπορούσαμε να σηκώσουμε κεφάλι. Ήμουν δίπλα από το Σολιώτη. Όταν πείστηκε από την πρόθεση των Ιταλών να μας κυκλώσουν, διέταξε σταδιακά απαγκίστρωση, σύμπτυξη και συγκέντρωση στο Μάζι. Πέρα από τους Σουδενιώτες που είχαν καταταγεί (Νικολόπουλος Ν., Δούβος Άγγελος κ.α.), βρισκόσανται κοντά μας και άλλοι (Π. Μυλωνάς, Παυλόπουλος Γιάννης)... Ο Παπανικολής δέχτηκε το κύριο βάρος της επίθεσης. Έμπειρος και αποφασιστικός διαβλέπει άμεσο κίνδυνο ανατροπής της άμυνας. Πλαγιοβάλλεται. Το οπλοπολυβόλο παθαίνει εμπλοκή. Διατάσσει σταδιακή υποχώρηση της ομάδας του. Μένει τελευταίος. Δέχεται όλα τα πυρά των Ιταλών... κατάφερε να φτάσει στα ριζά βαριά τραυματισμένος. Διατήρησε τις αισθήσεις του έπεσε σε ένα βαθούλωμα και σκεπάστηκε με ξερόκλαδα και χορτάρια. Οι Ιταλοί παγανιά φτάσανε μέχρι τον κάμπο. Περάσανε από κοντά του. Δεν τον βρήκανε. Είχε τύχη βουνό. Είχε φτάσει το δειλινό. Ειδοποιημένα τα Σουδενά, χαράματα, πήγαν και τον βρήκανε. Τον μετέφεραν σε μέρος ασφαλές και από εκεί στο Μάζι. Βαριά τραυματισμένος είχε άμεση ανάγκη γιατρού και περίθαλψης. Η γιάτρισσα Ευδ. Παπασωτηρίου από του Πλανητέρου στάθηκε στο πλευρό του. Η οργάνωση των Μαζεΐκων βρέθηκε κοντά του, όπως και ο φαρμακοποιός Γ. Παπαδόπουλος με τα φάρμακα που είχε άμεση ανάγκη. Ύστερα από μια σχετική βελτίωση κατέβηκε στην Πάτρα για αποθεραπεία.» 169 Κλείνοντας με τη μάχη της Αγίας Λαύρας, αξίζει να αναφερθούμε στην ανέκδοτη μαρτυρία του Θεόδωρου Κουτσούμπα (Παπανικολής), σχετικά με τα τεκτενόμενα στο πεδίο της μάχης Ό.π., σελ Βλέπε παράρτημα, αριθ

121 5.8. Η σύγκρουση στην Κέρτεζη (15 Ιουνίου 1943) Δυο μέρες μετά την σύγκρουση - μάχη της Αγίας Λαύρας (Τρικοκιάς) και την αποφυγή μιας πανωλεθρίας του ενός τμήματος της αντάρτικης ομάδας, ο γερο- Μίχος όρισε τόπο συνάντησης των δυο τμημάτων (εκείνου που επικεφαλής ήταν ο ίδιος ο Μίχος και εκείνου με επικεφαλής τον Μελά) την τοποθεσία Μάζι (σήμερα παραθεριστικό θέρετρο στην καρδιά του Χελμού) κοντά στη σημερινή Κλειτορία. Τα δύο αυτά τμήματα, ένα με επικεφαλής τον Παπανικολή που κατευθυνόταν μετά την μάχη στη Λαύρα προς Σουδενά - Κλειτορία -Μάζι και ένα με επικεφαλής τον Μίχο που κατευθυνόταν από την Αιγιάλεια μέσω Κούτελης - Κέρτεζης προς Μάζι, στόχο είχαν να συναντηθούν στο απομονωμένο Μάζι και να αποφασίσουν από κοινού τις επόμενες κινήσεις τους. Πλέον, η κατάσταση είχε αλλάξει άρδην. Ο Μίχος αφού συναντήθηκε με ανώτερα σημαντικά στελέχη του ΕΑΜ, που ήρθαν πιθανώς από την Αθήνα, έλαβε τα εύσημα για τον αγώνα του και ανακηρύχτηκε αρχηγός του ΕΛΑΣ της Βορείου Πελοποννήσου και αργότερα ολόκληρου του Μωριά. 171 Σχετικά με την πορεία του τμήματος του Μίχου, ο Γιώργης Νικολόπουλος (Βοριάς) μας αναφέρει: «Ξεκινήσαμε από το Μικρόνι. Περπατάγαμε όλη νύχτα. Και νηστικοί! Από μια χούφτα αραποσίτι είχαμε στην τσέπη. Το ροκανάγαμε. Ήπιαμε και νερό στου Δεσπότη τη Βρύση...χορτάσαμε! Εφούσκωνε το αραποσίτι. Ξημερωθήκαμε πιο έξω από την Κούτελη. Πήραμε μια ανάσα, μπήκαμε στο χωριό. Κάτσαμε εκεί γύρω από την εκκλησία. Εγώ δίπλα στο γερο- Μίχο.» 172 Στο σημείο αυτό, οι πληροφορίες επιβεβαιώνονται και από μια προφορική μαρτυρία του Τριαντάφυλλου Σελέκου από την Κούτελη Καλαβρύτων (σήμερα κάτοικος Κλειτορίας). Απόσπασμα της συνέντευξης παρατίθεται απομαγνητοφωνημένο: «Ο Γέρο Μίχος με τους πρώτους αντάρτες, πέρασε απ' την Κούτελη ανήμερα της Αγίας Τριάδας. Τους περιποιήθηκε σύσσωμο το χωριό. Στο μεταξύ, μίλησε ο Γέρο Μίχος για τον Αγώνα. Κι όταν τελείωσε τον ρώτησε ο πρόεδρος του χωριού: «Tι θα γίνει τώρα Αρχηγέ; οι Ιταλοί πρέπει να ειδοποιηθούν για το πέρασμά σας, αλλιώτικα το χωριό ξέρεις τι θα πάθει...!». «Εντάξει!» του είπε επί λέξη ο Γέρο Μίχος, «όταν φύγουμε, και απομακρυνθούμε πολύ, ας πάει ένας, καλύτερα ο αγροφύλακας που τονε ξέρουν στα Καλάβρυτα, στην Καραμπινιερία των Ιταλών, να πει ότι απ' την Κούτελη πέρασαν 171 Π. Ροδάκης, ό.π., σ Γ. Πριόβολος, ό.π., σ

122 πολλοί αντάρτες, τριακόσιοι και βάλε. Αν ρωτήσουν κατά πού το βάλανε, να πει οτι δεν είδε». Ετοιμάστηκαν οι αντάρτες να φύγουν. Ο Γέρο Μίχος ζήτησε κάποιον για να τους οδηγήσει από τα μονοπάτια και όχι από τη δημοσιά ως την Κέρτεζη, ο αδερφός μου ο Θανάσης που ήτανε οργανωμένος στο ΕΑΜ, δηλαδή Γραμματέας της Περιοχής έστειλε εμένα να τους οδηγήσω. Όταν εμείς απομακρυνθήκαμε κανά χιλιόμετρο, έφυγε ο αγροφύλακας ο Γιάννης που ήταν παιδί του προέδρου, για τα Καλάβρυτα. Ετούτος ο Γιάννης ήταν γερό παιδί, γρήγορος. Τον είδε που κίνησε ένας πρώτος μου ξάδερφος, ο Πάνος. Έτρεξε, τον πρόλαβε πιο κάτω και του είπε: «Γιάννη, κάτσε κοιμήσου και φεύγα το βράδυ». Στο χωριό όμως ακούστηκε, ότι εκείνη τη στιγμή, επέρναγε ένα ιταλικό αυτοκίνητο. Λένε οτι οι Ιταλοί τον έβαλαν μέσα και τονε πήγαν στα Καλάβρυτα. Τι έγινε τώρα εκεί; τι του κάνανε; Δεν ξέρω. Πάντως ο Γιάννης πήρε τους Ιταλούς και τους πήγε στην Κέρτεζη, που είχα πάει τους αντάρτες.» 173 Τελικά, ο Μίχος και η εικοσιπενταμελής ομάδα του έφτασε στην Κέρτεζη. Σταμάτησαν σε ένα μικρό λόφο γεμάτο καστανιές, στη θέση «Βράχα του Καρά» και κατάκοποι από την πεζοπορία, αποφάσισαν να ξεκουραστούν. Τα μέτρα προστασίας που είχαν πάρει δεν ήσαν καλά οργανωμένα με αποτέλεσμα οι Ιταλοί, οδηγημένοι από τον γιο του αγροφύλακα της Κούτελης, να τους κυκλώσουν. Οι αντάρτες, πετάχτηκαν από τον ύπνο και αντέδρασαν σπασμωδικά. Ο Μίχος, παρόλη την κούραση, την εξάντληση και τον αιφνιδιασμό του από τους Ιταλούς οργάνωσε μια υποτυπώδη άμυνα με στόχο την ασφαλή διαφυγή τους. Ο Βοριάς στάθηκε με το οπλοπολυβόλο και καθυστέρησε την κίνηση των Ιταλών, ενώ η υπόλοιπη ομάδα κινήθηκε με προφύλαξη προκειμένου να απαγκιστρωθεί και να διαφύγει. Όταν η ομάδα ξέφυγε, ο Αντώνης Τσουμπός (Κολοκοτρώνης) κάλυψε την υποχώρηση του Μίχου και του Βοριά. Τέλος, η έκβαση της σύγκρουσης στην Κέρτεζη ήταν μια λαμπρή επιτυχία για την ομάδα του Μίχου. Το τμήμα αυτό, έφτασε στου Μάζι, ενώθηκε με το τμήμα του Παπανικολή (που είχε δώσει τη μάχη της Λαύρας) και συνέχισαν τον οργανωμένο αγώνα τους. Δυστυχώς όμως, η ομάδα είχε και 2 απώλειες. Τον χωροφύλακα Β. Κοροβέση από τη χωροφυλακή Μαζεΐκων που μετά τον αφοπλισμό της είχε προσχωρήσει στην ομάδα και τον Δημήτριο Καρβέλα (Διάκο) από το Μέγα Σπήλαιο. Αυτοί οι 173 Προφορική συνέντευξη με τον Τριαντάφυλλο Σελέκο, Κούτελη Καλαβρύτων,

123 δύο προσπαθώντας να κρυφτούν μέσα στον κλοιό συνελλήφθησαν από τους Ιταλούς, οι οποίοι τους οδήγησαν στα Καλάβρυτα και τους εκτέλεσαν την επόμενη μέρα. 174 Στόχος πλέον της ομάδας, όπως μας αναφέρει ο ίδιος ο Μίχος, ήταν η μετακίνησή τους στη Στρέζοβα (Δάφνη) Καλαβρύτων. Εκεί, θα ερχόντουσαν σε επικοινωνία τόσο με τις άλλες αντιστασιακές ομάδες της περιοχής, όσο και με την αγγλική αντιπροσωπεία για τον «καλύτερο» συντονισμό του αγώνα (βλέπε σχετικό κεφάλαιο). 174 Π. Ροδάκης, ό.π., σσ

124 5.9. Η μάχη στα Φίλια (20 Ιουνίου 1943) Μετά την επιτυχία της μάχης της Κέρτεζης ( ), η ομάδα του Μίχου κατευθύνθηκε προς τα Φίλια, ένα μικρό χωριό της επαρχίας Καλαβρύτων κοντά στα Μαζέικα, την σημερινή Κλειτορία. Οι Ιταλοί, γνωρίζοντας από πληροφοριοδότες τις ακριβείς κινήσεις των ανταρτών, τους ακολουθούν κατά πόδας. Ο Μίχος πήρε την απόφαση να χτυπήσει τους Ιταλούς στα Φίλια για τους παρακάτω λόγους: α) το Γενικό Στρατηγείο της Μέσης Ανατολής, προκειμένου να παραπλανήσει τις δυνάμεις του Άξονα, για να διεξάγει επιχειρήσεις στη Σικελία, είχε διατάξει τις αντάρτικες ομάδες της Ελλάδος να χτυπούν παντού τον εχθρό. β) το χωριό Φίλια, προσφερόταν λόγω της στρατηγικής του θέσης (φυσικό οχυρό) για μια οργανωμένη άμυνα με δυνατότητα αντεπίθεσης κατά των ιταλικών στρατευμάτων. γ) οι κάτοικοι του χωριού ήσαν ιδιαιτέρως ένθερμοι υποστηρικτές των ανταρτών και μπορούσαν να υποστηρίξουν τέτοιου είδους ενέργειες, μέσω της καλά οργανωμένης ΕΠΟΝ του χωριού. Τα ξημερώματα της Κυριακής 20 Ιουνίου, η ομάδα των ανταρτών αποτελούμενη από τριάντα αγωνιστές, μπήκε στο χωριό και ξεκουράστηκε στο σχολείο. Στις 9 το πρωί της ίδιας μέρας, ένας μικρός επονίτης, που φύλαγε το δρόμο Μαζέικα - Φίλια, ανέφερε στον επικεφαλής της ομάδας πως εκατό περίπου Ιταλοί κατέφθασαν στο χωριό από πολλές κατευθύνσεις. Αμέσως οργανώθηκε από τον Μίχο η άμυνα των ανταρτών. Χώρισε τους αντάρτες σε δυο ομάδες των δεκαπέντε ατόμων. Η πρώτη ομάδα κατευθύνθηκε ανατολικά του χωριού ενώ η δεύτερη ακολούθησε τον Μίχο σαν εφεδρεία. Η συμμετοχή του κόσμου στο εγχείρημα των ανταρτών ήταν καθοριστική, καθώς τους βοήθησαν στον ανεφοδιασμό. 175 Οι Ιταλοί επιτέθηκαν κατά μέτωπο, καταλαμβάνοντας τα πρώτα σπίτια του χωριού. Η μάχη διήρκησε 6 ώρες, όταν η πρωτοβουλία κινήσεων πέρασε στα χέρια των ανταρτών, οι οποίοι μέχρι τότε αμύνονταν. Ο Μίχος, διηύθυνε την επίθεση των ανταρτών αυτοπροσώπως. Η αντεπίθεση των ανταρτών ξεκίνησε και οι Ιταλοί, οχυρωμένοι στα πρώτα σπίτια του χωριού, αναγκάστηκαν να παραδοθούν. Από το πρώτο σπίτι, βγήκαν με τα χέρια ψηλά πενήντα οπλισμένοι Ιταλοί. Τη στιγμή εκείνη όμως έγινε ένα μοιραίο λάθος, από έναν 17χρονο επονίτη, ο οποίος (παρασυρμένος από 175 Η. Παπαστεριόπουλος, ό.π., τ. Α, σσ

125 υπερβολικό ενθουσιασμό) πυροβόλησε και σκότωσε 2 από τους Ιταλούς. Οι υπόλοιποι Ιταλοί τρομαγμένοι οχυρώθηκαν πάλι στο σπίτι. Χάθηκε λοιπόν η ευκαιρία να τελειώσει εκεί η μάχη με θετικό αποτέλεσμα για τους αντάρτες. 176 Η ομάδα του Μίχου, βρισκόταν πλέον σε δύσκολη θέση καθώς αφενός μεν είχαν τελειώσει τα πυρομαχικά της, αφετέρου δε από στιγμή σε στιγμή ενδέχεται να εμφανιστεί βοήθεια των Ιταλών από την κοντινή καραμπινιερία των Μαζεΐκων. Αναγκάστηκε λοιπόν να υποχωρήσει προς τα απέναντι βουνά ανενόχλητη, παίρνοντας μαζί και τους τραυματίες της. Στη μάχη των Φιλίων, οι Ιταλοί είχαν περί τους είκοσι πέντε νεκρούς και περί τους είκοσι τραυματίες, ενώ οι αντάρτες είχαν δύο νεκρούς, τον Κωνσταντίνο Λιαπόπουλο του Σωτηρίου (Ξάνθος) από τη Βόβοδα, σημερινό Μαυρίκι και τον Βασίλειο Χριστόπουλο του Οδυσσέα (Αράχωβας), από την Αράχωβα Αιγιαλείας. Ακόμα είχαν πέντε τραυματίες, από τους οποίους δύο σοβαρά: ο Παναγιώτης Παπασταύρου (Τσακάλωφ), από την Αράχωβα Αιγιαλείας και ο Γιάννης Σπηλιωτόπουλος (Παπαφλέσσας) από την Ελίκη Αιγίου. 177 Οι Ιταλοί για αντίποινα, το απόγευμα της ίδιας ημέρας (20/6/1943), έκαψαν το χωριό Φίλια και εκτέλεσαν έξι κατοίκους του που σύμφωνα με τον Δημήτρη Βουρτσιάνη είναι οι εξής 178 : α) Αμβρόσιος Παπαρρηγόπουλος, ιερέας του χωριού β) Δημήτριος Α. Οικονόμου γ) Γιάννης Δ. Κίτσος δ) Θεόδωρος Χριστοδούλου ε) Αλέξιος Χαραλαμπόπουλος στ) Πάνος Κόλιας Τρεις μέρες αργότερα, οι κάτοικοι του χωριού, ονόμασαν τον Μίχο επίτιμο δημότη τους, δείχνοντας μ αυτή τους την κίνηση τον σεβασμό και την εκτίμηση προς το πρόσωπο του αντισμήναρχου. 179 Στο σημείο αυτό, αξίζει να παραθέσουμε ολόκληρη την αφήγηση του ίδιου του αρχηγού των ανταρτών, Δημητρίου Μίχου, η οποία είναι ιδιαιτέρως κατατοπιστική. Το κείμενο παρατίθεται αυτούσιο: 176 Π. Ροδάκης, ό.π., σσ Ό.π., σ Δ. Βουρτσιάνης, ό.π., σ Π. Ροδάκης, ό.π., σ

126 «Ήταν ξημερώματα Κυριακής όταν έφθασε στο παρά πάνω χωριό μια ομαδούλα από 30 συναγωνιστές. Ήταν όλοι κουρασμένοι, κυριολεκτικά τσακισμένοι, από την ολονύκτια πορεία. To χωριό ήταν ένα μεγαλοχώρι με 220 σπίτια, πλούσιο, με καλή οργάνωση και από άποψη στρατιωτική σε μέρος οχυρό. Οι επονίτες του χωριού παίρνουνε οδηγίες βγάνουν τα προωθημένα φυλάκια και ετοιμάζουν ένα καζάνι με γυφτοφάσουλα. Οι αντάρτες κοιμούνται, καθιστοί οι περισσότεροι, στα θρανία τον σχολείου, για να ανακτήσουνε δυνάμεις. Στις 9 κιόλας ένας επονίτης που φύλαγε στο δρόμο Μαζεικα Φίλια έρχεται λαχανιασμένος για να αναφέρει στον επικεφαλής της ομάδας πως εκατό περίπου Ιταλοί κατέφθασαν στο χωριό από πολλές κατευθύνσεις. Στη στιγμή μια ομάδα από 15 αντάρτες ξεκινάει να πιάσει το ανατολικό αντέρεισμα ενώ μια δεύτερη δεκαπεντάδα μένει στη διάθεση του Αρχηγού σαν εφεδρεία. Ο κόσμος έχει βγει από την εκκλησία που σκόλασε κείνη την ώρα κι ο ασύρματος και τα λοιπά εφόδια φορτώνονται. Η δεύτερη ομαδούλα μπαίνει σε κίνηση και βγαίνει από το χωριό για να πιάσει κατάλληλες θέσεις και να δεχθεί τη μάχη. Οι χωρικοί έχουν εμπιστοσύνη στους αντάρτες και δεν το κουνάνε από τα σπίτια τους. Σε λίγο η μάχη αρχίζει με κατά μέτωπο επίθεση των Ιταλών... Ένα όμως αντάρτικο οπλοπολυβόλο, βαλμένο σε κατάλληλη θέση και χειριζόμενο από ένα άξιο παλικάρι, θερίζει το πρώτο κύμα των επιτιθεμένων φασιστών. Η μάχη εξελίσσεται σε μια σκληρή και άνιση γιγαντομαχία. Οι αντάρτες μας κρατάνε καλά τις θέσεις τους και τα πυρά τους συστηματικά και επιδέξια, καθώς είναι, σταματούν κι ανατρέπουν τις επιθέσεις. Σε λίγο η πρωτοβουλία περνάει στα χέρια μας κι αρχίζει η αντεπίθεση. Οι Ιταλοί έχουν κατορθώσει να μπουν στα πρώτα σπίτια του χωριού, ανεβαίνουν στα ψηλότερα κι ανοίγουν πολεμίστρες. Οι 30 αντάρτες μας αντεπιτίθενται και κερδίζουν συνεχώς έδαφος και με την επιδέξια καθοδήγηση των βαθμοφόρων τους φθάνουν σε απόσταση μόλις τριάντα μέτρων από τα σπίτια. Η μάχη συνεχίζεται σκληρή κι άνιση άλλα όλοι κάνουν κάτι παραπάνω από το καθήκον τους. Από τα τρία οπλοπολυβόλα της ομάδας το ένα σιγά γιατί σκοτώθηκε ο χειριστής του ένας καινούργιος ήρωας. Όμως η σιωπή αυτή του οπλοπολυβόλου δεν εξακολουθεί πολύ να είναι αργό γιατί τ' αρπάζει ένα παιδί 19 χρονών στο επάγγελμα τσαγκάρης και το χειρίζεται θαυμάσια. Η ώρα είναι 1 απομεσήμερο. Τέσσερες ολόκληρες ώρες σκληρής μάχης έχουν περάσει κι όμως αυτή εξακολουθεί με αυξανόμενη ένταση. Ένας μικρός ανθυπασπιστής διετής μαθητής της σχολής Ευελπιδων πολεμάει πρώτος ανάμεσα στους πρώτους. Ονομάζεται Ίκαρος, Αυτό το ψευδώνυμο του έχει δώσει ο αρχηγός του. Ο επισμηνίας ασυρματιστής, παλιός οπλίτης της αεροπορίας, και ο Υπολοχαγός της Αγγλικής αποστολής, παρασυρόμενοι από την επιθετικότητα των ανταρτών μας, αφήνουν τα μουλάρια σε χωρικούς και πολεμούν μαζί με τους αντάρτες στην πρώτη γραμμή. Ο αρχηγός, από μικρή απόσταση, διευθύνει αυτοπροσώπως την επίθεση κατά των οχυρωμένων τώρα Ιταλών και τους προσκαλεί με βροντώδεις φωνές και μέσω ενός διερμηνέα να παραδοθούν. 127

127 To θαύμα δεν άργησε. To πρώτο σπίτι ανοίγει κι από μέσα βγαίνουν με τα χέρια ψηλά 50 Ιταλοί, οπλισμένοι σαν αστακοί. Ένας επονίτης όμως 17ετών που βρίσκεται καταντικρύ στην πόρτα πυροβολεί από απόσταση 50 μέτρων και σκοτώνει δύο. Οι άλλοι Ιταλοί κατατρομαγμένοι μπαίνουν πάλι στο σπίτι. Η ευκαιρία χάθηκε από ένα σφάλμα του μικρού επονίτη, μα τρεις α- ντάρτες φθάνουν τώρα εις τον τοίχο του σπιτιού και πριν οι Ιταλοί πάρουν θέσεις ρίχνουν μέσα στο σπίτι δύο χειροβομβίδες Μίλς. Δεν υπάρχουν όμως άλλες και αναγκάζονται να φύγουν. Έ- τσι χάθηκε μια καλή ευκαιρία. Η ώρα είναι 3 μ.μ. Η μάχη κράτησε 6 ολόκληρες ώρες. Τα πυρομαχικά της ομάδας λιγοστεύουνε κι οι απώλειές της είναι σχετικά αρκετές. Δύο είναι σκοτωμένοι και πέντε οι τραυματίες. Επί πλέον στα νώτα της έχει τον αμαξιτό δρόμο από τον οποίο από στιγμή σε στιγμή ο εχθρός είναι δυνατόν να ενισχυθεί ενώ οι αντάρτες δεν περιμένουν από πουθενά βοήθεια. Ακόμα οι άνδρες είναι τελείως νηστικοί από το προηγούμενο βράδυ και κατατσακισμένοι από την κούραση. Στις 3:30 γίνεται κανονική σύμπτυξη της ομάδας που υποχωρεί τελείως ανενόχλητη παίρνοντας μαζί της και τους τραυματίες της. To βράδυ η ομάδα πέρασε τον αμαξιτό δρόμο και τον Αροάνειο ποταμό για να πάρει τα απέναντι βουνά. Όλη νύχτα οι Ιταλοί ντουφεκάνε στα γύρω από το χωριό και την άλλη μέρα ένα ολόκληρο σύνταγμα αρχίζει εκκαθαριστικές επιχειρήσεις, ενώ συγχρόνως αεροπλάνα ρίχνουν βόμβες και πολυβολούνε. To απόγευμα της ίδιας μέρας πυκνοί καπνοί ανέβαιναν στον ουρανό σαν θυσία στο βωμό της λευτεριάς. To χωριό καίγονταν. Τρεις μέρες αργότερα οι κάτοικοι του χωριού σε συνέλευση ονόμασαν τον αρχηγό του αντάρτικου Γέρο Μίχο επίτιμο δημότη τους. Έτσι τίμησαν τους μαχητές και υπερασπιστές του χωριού. Έτσι μίλησαν στο φασισμό ανδρικά εκείνοι, που παλεύουνε για ανώτερα ιδανικά, για λευτεριά, για ανεξαρτησία, για μια καλύτερη ζωή.» 180 Ο ίδιος ο Δημήτρης Μίχου σε μια νεότερη αφήγησή του στο Περιοδικό Εθνική Αντίσταση μας δίνει νέα στοιχεία: «Και οι δύο της αγγλικής αποστολής που ήταν μαζί μου, ο Βαγγέλης και ο Νίκος πολέμησαν πλάι με τους αντάρτες από πολύ κοντά τους κλεισμένους στα σπίτια και έδειξαν πως ήταν άξια ελληνόπουλα. 180 Ανέκδοτα απομνημονεύματα Δημητρίου Μίχου. 128

128 Σε κείνη τη μάχη είχαμε και εμείς δύο νεκρούς. Τον Ξάνθο από τη Βόδοβα και τον Α- ράχωβα από το ομώνυμο χωριό του της Αιγιάλειας. Οι τραυματίες μας ήσαν 5, εκ των οποίων ο ένας πιάστηκε αιχμάλωτος γιατί είχε τραβηχτεί και δεν τον βρήκαμε να τον πάρουμε. Αργότερα τον ανταλλάξαμε με έναν Ιταλό ανθυπολοχαγό που τον είχαμε αιχμαλωτίσει. Αλλά έμεινε κουτσός και κάπου στην Αιγιάλεια πένεται. Την ίδια βραδιά βγήκαμε από εκείνη την περιοχή και σ' ένα ύψωμα της Νότιας Βουνοσειράς του Χελμού δώσαμε το σήμα μας στο εξωτερικό και ζητήσαμε ρίψεις. Ένα συγχαρητήριο τηλεγράφημα που πήραμε από το στρατηγείο της Μέσης Ανατολής για την επιτυχία εκείνη έκαμε και την σύσταση προς τον Αρχηγό να αποφεύγονται προς το παρόν οι μάχες και να κάνει τη συγκρότηση ενός αξιόμαχου στρατού για την Πελοπόννησο. Αλλά και να θέλαμε να αποφύγουμε δεν θα μπορούσαμε. Ο εχθρός, ισχυρός ό- πως ήταν, δεν μας άφηνε πουθενά ήσυχους. Είχε φτιάξει γερά αποσπάσματα, διλοχίες και ελαφροκίνητες ισχυρές μονάδες, καλό δίκτυο κατασκοπείας και από την άλλη κιόλας ημέρα άρχιζε η παρενόχληση όπου κάναμε εμφάνιση. Έτσι ήταν δύσκολο να γίνουν ρίψεις γιατί δεν μας άφηναν και μπορούσαν να μας τις πάρουν κιόλας. Και εκεί που πήγαμε βρεθήκαμε κυκλωμένοι από το επόμενο ξημέρωμα. Μεγάλες δυνάμεις με συνοδεία της αεροπορίας ανέβηκαν ως το χωριό Φίλια και αφού έπιασαν μερικούς χωρικούς έβαλαν φωτιά και έκαψαν το μεγαλύτερο μέρος απ' αυτό το ηρωικό χωριό της ηρωικής επαρχίας Καλαβρύτων. Μια καλή ιατρός από κάποιο χωριό ήρθε στο βουνό ντυμένη χωριάτισσα, με την κλαδευτήρα για ξύλα και τη σάκκα με τα εργαλεία της. περιποιήθηκε και άλλαξε τα τραύματα των παιδιών και το βράδυ γύρισε στο χωριό της με φορτωμένο τον γάιδαρο ξύλα. Κάπου στο μεσοφόρι σκεπασμένη ήταν και η ιατρική της σάκα με τα εργαλεία της.» Η. Παπαστεριόπουλος, ό.π., τ. Δ, σ

129 5.10. Η μάχη στον Χελμό (περιοχή: Ξερόκαμπος) (21 Ιουνίου 1943) Η αντάρτικη ομάδα με αναπτερωμένο ηθικό και αρκετά νέα μέλη, μετά την νικηφόρα εξέλιξη της μάχης στα Φίλια, κινήθηκε προς την τοποθεσία «Ξερόκαμπο» του Χελμού. Πλέον η δύναμη της ομάδας, ενισχυμένη και από άλλους Καλαβρυτινούς, ανέρχεται σε 62 άτομα. Το σχέδιο του Μίχου, προέβλεπε την ταυτόχρονη εμφάνιση μεγάλων ομάδων ανταρτών σε πολλά χωριά της επαρχίας, με σκοπό αφενός μεν την παραπλάνηση των Ιταλών, αφετέρου δε την εξαπάτησή τους αναφορικά με τον αριθμό των αντάρτικων ομάδων. Έτσι λοιπόν, προχώρησε στον διαχωρισμό της ομάδας του σε 4 μικρότερες. 182 Το πρόβλημα όμως που απασχολούσε την ηγεσία των ανταρτών, ήταν ο οπλισμός της αλλά και ο ανεφοδιασμός της. Πλέον, μετά από μια σειρά μαχών, τα πυρομαχικά λιγόστευαν επικίνδυνα. Γι αυτό το λόγο και σε συνεννόηση με την αγγλική αποστολή, αποφάσισαν να γίνουν και άλλες ρίψεις (όπως εκείνη που είχε γίνει στο Σκούπι - με την οποία θα ασχοληθούμε αργότερα) προς ενίσχυση των ανταρτών της περιοχής. Ο Ξερόκαμπος ένα οροπέδιο στο όρος Χελμός, το οποίο δεσπόζει πάνω από τα Καλάβρυτα, βρίσκεται σε υψόμετρο 1700 μέτρα όπου σήμερα φιλοξενείται το χιονοδρομικό κέντρο Καλαβρύτων. Το απόκρημνο της περιοχής, καθώς και το γεγονός πως η δράση των ανταρτών σε αυτό το οροπέδιο ήταν ιδιαιτέρως αισθητή, έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην επιλογή της θέσης για ρίψεις. Σύμφωνα με το σχέδιο, οι αντάρτες θα περίμεναν την εμφάνιση συμμαχικών αεροπλάνων, τα οποία θα πραγματοποιούσαν ρίψεις όπλων, πολεμοφοδίων, ρουχισμού αλλά και χρηματικής βοήθειας. Εντούτοις, για μια ακόμα φορά, η αντάρτικη ομάδα έπεσε θύμα προδοσίας. Όπως και στην περίπτωση της μάχης στην Αγία Λαύρα ( ) έτσι και τώρα, το παιδί του αγροφύλακα του χωριού Βισωκά (Σκεπαστού) έφτασε στα Καλάβρυτα, την έδρα της ιταλικής καραμπινιερίας και πρόδωσε την ακριβή θέση και αριθμό της ομάδας. Για ακόμα μια φορά αποδεικνυόταν το οργανωμένο δίκτυο πληροφοριών που κατείχαν οι Ιταλοί. «Είναι το παιδί που το είχαμε πιάσει προληπτικά για τον πατέρα του και διέφυγε. Όταν το αναζητήσαμε ήταν αργά. Έφτασε στα Καλάβρυτα και ενημέρωσε 182 Η. Παπαστεριόπουλος, ό.π., τ. Α, σ

130 τους Ιταλούς. Το απομεσήμερο έφτασαν οι Ιταλοί σε διάταξη μάχης. Τραβηχτήκαμε στα υψώματα πάνω από τα Κλουκινοχώρια.» 183 Οι Ιταλοί, με 450 άνδρες δεν έδειξαν δείγματα επιθετικότητας. Αντιθέτως κατέλαβαν θέσεις στα χαμηλώματα του οροπεδίου και με τη χρήση πυροβόλων ανάγκασαν τους αντάρτες να παραμείνουν στα υψώματα. Με αυτή την τεχνική, οι Ιταλοί κατάφεραν να ματαιώσουν την συμμαχική ρίψη στο οροπέδιο. Τελικά, ακολούθησε α- νταλλαγή πυροβολισμών, στην οποία είχαμε δυο νεκρούς Ιταλούς. Οι ελληνικές δυνάμεις κατάφεραν, μετά την ματαίωση της ρίψης, να διαφύγουν προς το χωριό Περιστέρα (ένα από τα Κλουκινοχώρια). 184 Από εκεί, ο Γερο- Μίχος μαζί με την ομάδα των ανταρτών που είχαν έρθει από την Αιγιάλεια κλήθηκε να μεταβή στην Αιγιάλεια, στα χωριά Ρακίτα και Μικρόνι, για συνάντηση μεγάλης σημασίας. Στη συνάντηση αυτή θα συμμετείχε αντιπροσωπεία του Στρατηγείου Πελοποννήσου αλλά και των άλλων μικροομάδων που δρούσαν στην περιοχή, όπως αυτή του Γερο- Βλάση Ανδρικόπουλου και των ανταρτών που είχαν καταφτάσει από τη Στερεά Ελλάδα, με κύριο θέμα την οργάνωση της αντάρτικης κίνησης στην περιοχή Καλαβρύτων - Αιγιαλείας - Πατρών - Πύργου. Με την σύσκεψη αυτή, η οποία διαδραμάτισε πολύ σημαντικό ρόλο στην πορεία της αντίστασης, θα ασχοληθούμε εκτενέστερα παρακάτω. 183 Δ. Βουρτσιάνης, ό.π., σ Η. Παπαστεριόπουλος, ό.π., τ. Α, σ

131 5.11. Το μπλόκο της Ελίκης (1 Ιουλίου 1943) Καταρχάς, πριν ασχοληθούμε με την εξιστόρηση του μπλόκου της Ελίκης, αξίζει να σταθούμε στην ίδια την πρακτική του «μπλόκο», η οποία πολιτικογραφήθηκε στην ιστορία της Αντίστασης. Οι Γερμανοί, στην προσπάθειά τους να ελέγξουν τις κατοχικές περιοχές, εμπνεύστηκαν αυτή την πρακτική σύμφωνα με την οποία ασκούσαν τρομοκρατία, απέκλειαν κατοικημένους χώρους ή χώρους εργασίας, ερευνούσαν και επιδίδονταν σε ομαδικές συλλήψεις και εκτελέσεις ανθρώπων. Το πιο γνωστό και ματωμένο μπλόκο στον ελληνικό χώρο ήταν το μπλόκο της Κοκκινιάς. Εν προκειμένω, θα ασχοληθούμε με την περίπτωση του μπλόκο της Ελίκης Αιγιαλείας. Η Ελίκη, χωριό πρωτοπόρο της Αντίστασης, που το όνομά της είναι στενά συνδεδεμένο με την αρχαία Ελίκη και την Αχαϊκή Συμπολιτεία, δέχτηκε την 1 η Ιουλίου του 1943 μια τέτοιας μορφής γερμανική επίθεση. Από τις αρχές του καλοκαιριού του 1943, το αντάρτικο έχει εδραιωθεί στην περιοχή. Οι νικηφόρες μάχες έχουν αιφνιδιάσει τους Ιταλούς που αδυνατούσαν πλέον να αστυνομεύσουν τον ευρύτερο χώρο. Η ιταλική διοίκηση λοιπόν, ζήτησε την βοήθεια των συμμάχων της, Γερμανών, οι οποίοι με τη σειρά τους οργάνωσαν με τη συνεργασία των ελληνικών κατοχικών κυβερνήσεων τα τάγματα ασφαλείας. Στο συγκεκριμένο χωριό της Αιγιάλειας, υπήρχαν θύλακες αντιεαμικών στοιχείων, οι οποίοι έρχονταν όλο και περισσότερο σε στενή επαφή με τα τάγματα. Οι Γερμανοί στην προσπάθειά τους να στηρίξουν τους αντιεαμικούς αυτούς θύλακες, προέβησαν στην πραγματοποίηση του συγκεκριμένου μπλόκο, το οποίο θα παρακολουθήσουμε μέσα από την παράθεση ενός άρθρου στην εφημερίδα «Το Βήμα της Αιγιάλειας» του αγωνιστή Δήμου Διαμαντόπουλου. «... την 1 η Ιουλίου 1943, οι κάτοικοι της Ελίκης βρέθηκαν κυκλωμένοι από τον γερμανικό στρατό Κατοχής... Στο «μεγάλο μπλόκο» της Ελίκης δεν σκότωσαν, δεν έκαψαν παρά μονάχα ένα σπίτι, των Σημαιόπουλων, που ήταν πρώτο-εαμίτες. Αυτό σημαίνει πως δεν πρόδωσαν οι Ελικιώτες που βρέθηκαν στο μπλόκο. Γι αυτό τους ανήκει η τιμή... Οι Γερμανοί δεν έπιασαν και δεν πήραν κανένα από αυτούς που τα ονόματά τους ήταν στον κατάλογο που είχαν και κρατούσαν...». 185 Την ίδια πρακτική ακολούθησαν οι Γερμανοί και τον Δεκέμβρη του 1943 στο ίδιο χωριό, με μπλόκο δυο μέρες μετά το Ολοκαύτωμα των Καλαβρύτων. 185 Εφ. «Το Βήμα της Αιγιάλειας», αρ. 348 ( ), αρ. 361 ( ). 132

132 5.12. Η μάχη στη Γουρζούμισσα (Λεόντιο) (14 Ιουλίου 1943) Μετά τις πρώτες επιτυχίες των ανταρτών στην Πελοπόννησο, οι Γερμανοί μαζί με τους Ιταλούς και τους ντόπιους συνεργάτες τους, είχαν διάφορες συναντήσεις στις οποίες προσπαθούσαν να βρουν τρόπους να εξαλείψουν την απειλή της Ελληνικής Αντίστασης. Σημαντικός σύμμαχος αυτής της προσπάθειας, ήταν το φασιστικό μέρος της ιταλικής κοινότητας της Πάτρας. Στα πλαίσια αυτής της πολιτικής εξόντωσης - την «εξάλειψη» των «ληστών» - όπως αποκαλούσαν τους αντάρτες, ήταν η α- ποστολή ενός ιταλικού τάγματος εκπαιδευμένου σε ανταρτοπόλεμο μαζί με τον κατάλληλο διοικητή για τέτοιου είδους επιχειρήσεις. Η περιοχή που επέλεξαν για τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις κατά των ανταρτών, ήταν η ορεινή βορειοδυτική Πελοπόννησος, εκεί όπου - σύμφωνα με τις πληροφορίες τους- οι συμμαχικές δυνάμεις έκαναν ρίψεις οπλισμού, ρουχισμού και τροφίμων για την Ελληνική Αντίσταση. Διοικητής των ιταλικών δυνάμεων στην Πελοπόννησο ήταν ο στρατηγός Παφούντι - με έδρα το Ξυλόκαστρο - ο οποίος επέλεξε τον ταγματάρχη Εμίλιο Γκασπάρο ως τον πλέον κατάλληλο αξιωματικό για την διεκπεραίωση αυτής της επιχείρησης. Ο ταγματάρχης, διοικητής του 3 ου Τάγματος του 3 ου Συντάγματος της Μεραρχίας Πιεμόντε, είχε μετακληθεί από το μέτωπο της Σερβίας όπου είχε κάνει «θαύματα» πολεμώντας και εξολοθρεύοντας τους Σέρβους παρτιζάνους (αντίστοιχη περίπτωση των Ελλήνων ανταρτών). Οι επιτυχίες του στο σερβικό μέτωπο, του έδωσαν το προσωνύμιο «ανταρτοφάγος». 186 Την ευθύνη και τον συντονισμό της εξόντωσης της Αντίστασης στην ευρύτερη περιοχή, είχε αναλάβει ο Ιταλός Λοχαγός Μπαρτολομέο Ντουράντε, ένας μελανοχίτωνας φασίστας, αφοσιωμένος οπαδός του Μουσολίνι, ο οποίος υπηρετούσε στην Πάτρα. Ο Λοχαγός, παρά την σκληρότητα και την πειθαρχία που διέκρινε και χαρακτήριζε κάθε μελανοχιτώνα αξιωματικό, είχε ένα «αδύνατο σημείο». Στο διάστημα της παραμονής του στην Πάτρα, είχε ερωτευτεί μια ελληνίδα που δούλευε στον περίφημο οίκο ανοχής της Κωνσταντίνας, την Τσόφη. Δυστυχώς όμως για τον Λοχαγό, η Τσόφη είχε διασυνδέσεις με την Αντίσταση της περιοχής και κατάφερε να ξεγελάσει τον Μπαρτολομέο, να μάθει τα μυστικά του και να τα αποκαλύψει στην Αντίσταση. Με την βοήθεια της Τσόφη, πριν καν ο Γκασπάρο ξεκινήσει για τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις του, οι αντάρτες είχαν κινηθεί και σχεδίασαν να τον 186 Η. Παπαστεριόπουλος, ό.π., τ. Α, σ

133 παρασύρουν βαθειά, σε μια απομονωμένη περιοχή, όπου λόγω της τοποθεσίας θα είχαν το πλεονέκτημα. 187 Εν τω μεταξύ, οι ελληνικές αντάρτικες ομάδες, μετά τις επιτυχίες των τεσσάρων προηγούμενων μηνών, οργανώθηκαν καλύτερα. Στις 7 Ιουλίου του 1943 όλες οι αντάρτικες μικροομάδες της περιοχής (Ερυμάνθειας, Αιγιαλείας και Καλαβρύτων), ήσαν συγκεντρωμένες στο χώρο Ρακίτα - Μικρόνι. Εκεί πραγματοποιήθηκε η μεγάλη σύσκεψη της Ρακίτας (που θα αναφερθούμε εκτενέστερα σε ξεχωριστό κεφάλαιο), με αποτέλεσμα οι ομάδες της επαρχίας να ενωθούν με τις ομάδες της Ρούμελης. Οι τελευταίες πέρασαν στην Αιγιάλεια με επικεφαλής τους Πελοπίδα, Ωρίωνα (Γιάννη Μιχαλόπουλο) και Παπούα (Διένης Νικόλαος). Με αυτό τον τρόπο οργανώθηκε, ανδρώθηκε και εξοπλίστηκε το 12 ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ. Την ίδια μέρα (7 Ιουλίου) ξεκίνησε ο Γκασπάρο από το Αίγιο με 300 καλά εκπαιδευμένους άνδρες και 70 μεταγωγικά υποζήγια. Ας μην λησμονούμε πως βρισκόμαστε μόλις μια εβδομάδα πριν από την απόβαση των συμμάχων στη Σικελία. Ο αντιπερισπασμός και η παραπλανητικές κινήσεις των αντάρτικων ομάδων της νοτιοανατολικής Ευρώπης πρέπει να ενταθούν. Ο Γκασπάρο λοιπόν μπήκε στο Κακοχωριό και προχώρησε σε λεηλασίες, αρπαγές και καταστροφές. Το επόμενο βήμα των Ιταλών ήταν να κάψουν το δάσος της Παρασκευής, το οποίο θεωρείτο από την ιταλική διοίκηση ως κρησφύγετο των ανταρτών. Τέλος, στο πλαίσιο της εξόντωσης όχι μόνο των ανταρτών αλλά και του αμάχου πληθυσμού που τους στήριζε, ο ιταλικός στρατός πέρασε από τα χωριά Μικρόνι, Γκρέκα και Αράχωβα τα οποία και λεηλάτησε. Μια εβδομάδα αργότερα, στις 14 Ιουλίου, κατέφθασε στη Ρακίτα με προθέσεις να κινηθεί προς Γουρζούμισσα (σημερινό Λεόντιο), ένα ορεινό χωριό κτισμένο στους πρόποδες του συγκροτήματος του Παναχαϊκού, το οποίο συνδέεται οδικώς με την Πάτρα. Παράλληλα με τις κινήσεις των Ιταλών, το 12 ο Σύνταγμα είχε καταλάβει θέσεις στα υψώματα του Αγίου Ανδρέα, νότια του Λεοντίου. Η πρώτη ομάδα επιτήρησης βρισκόταν στο Λεόντιο και η δεύτερη ομάδα (επιτήρησης οδών Χαλανδρίτσα - Λεόντιο και Πάτρα - Δεμέστιχα) βρισκόταν στη θέση Κατσαϊτέικα. 188 Παρόλα αυτά, η προετοιμασία των ανταρτών για μια τόσο σοβαρή αναμέτρηση με τον Γκασπάρο, κρίνεται ανεπαρκής, λόγω της ακατάλληλης ενδυμασίας, της αξιολύπητης υπόδησης, της παλαιότητας των όπλων και τέλος της μειωμένης δύναμης ανδρών. Όμως οι χωρικοί, οι οργανώσεις και το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής, πίεζαν τους αντάρτες να 187 Α. Κακογιάννης, ό.π., σ Η. Παπαστεριόπουλος, ό.π., τ. Στ, σ

134 χτυπήσουν τον Γκασπάρο, ο καθένας για δικούς του λόγους. Οι χωρικοί και οι οργανώσεις πίεζαν, επειδή ο Γκασπάρο προέβαινε σε λεηλασίες και καταστροφές χωριών, ενώ οι Σύμμαχοι για να καθηλώσουν και να στέψουν την προσοχή των αντιπάλων στον ελληνικό χώρο, διευκολύνοντας έτσι την επικείμενη απόβασή τους στη Σικελία. Ειδικά ο επικεφαλής των ομάδων του ΕΛΑΣ, ο Γέρο-Μίχος, αισθανόταν πολλές φορές την πίεση να γίνεται αφόρητη. Μάλιστα ο Ωρίων, που δεν είχε βιωματικούς δεσμούς με τον τόπο, αντιδρούσε στις βεβιασμένες αποφάσεις. «Είπα ότι η πρώτη μας μάχη στην περιοχή πρέπει να είναι νίκη για μας, συντριβή για το Γκασπάρο. Πρέπει να περιμένουμε. Να προετοιμάσουμε καλά αυτή τη νίκη. Να πιέσουμε την αγγλική αποστολή για μια ρίψη με αρκετά όπλα και πυρομαχικά, για πλήρη εξοπλισμό όλων των δυνάμεών μας. Να δώσουμε τη μάχη εκεί που θα διαλέξουμε εμείς και τότε που θα διαλέξουμε εμείς και όχι ο Γκασπάρο». 189 Τελικά όμως, παρά τις αντιδράσεις μερικών στελεχών και μετά από σύσκεψη στην Αράχωβα συμφώνησαν να τραβήξουν τον «ανταρτοφάγο» βαθιά προς το εσωτερικό της περιοχής, μακριά από τις βάσεις ανεφοδιασμού του και τους αμαξιτούς δρόμους. 190 Αποφασίστηκε επίσης επικεφαλής της ό- λης επιχείρησης να χριστεί ο Συνταγματάρχης Βλάσης Ανδρικόπουλος (Γερο-Βλάσης ή Ανδρίτσος). Ο Μίχος, βρισκόταν στο Γενικό Αρχηγείο του ΕΛΑΣ στα Δεμέστιχα, ενέκρινε την απόφαση να δοθεί η μάχη και έστειλε ενισχύσεις με σαράντα περίπου άνδρες με επικεφαλής τον Ανδρέα Ράλλη (Λύρα), υπολοχαγό εν ενεργεία από το Αίγιο. 191 Σε αυτό το σημείο αξίζει να παραθέσουμε την λεπτομερή, και από στρατιωτικής πλευράς περιγραφή της μάχης από τον ίδιο τον επικεφαλής Βλάση Ανδρικόπουλο, η οποία έχει δημοσιευτεί στο εξάτομο έργο του Ηλία Παπαστεριόπουλου «Ο Μωρηάς στα όπλα»: «Ώρα 12 της Από το παρατηρητήριο εσημειώθη εμφάνιση της πρωτοπορίας του εχθρού. Η ομάδα επιτηρήσεως Λεοντίου αντήλλαξε ολίγους πυροβολισμούς και σύμφωνα με μεταγενέστερη διαταγή του Συντάγματος συμπτύχθηκε στη γραμμή αντιστάσεως, ύψωμα Αγ. Ανδρέου, υποστηριζόμενη από πυρά πυροβόλου θέσεως. Μετά τους πρώτους πυροβολισμούς ο εχθρός καθηλώθηκε και μετά 1 1/2 ώρα άρχισε να κατέρχεται σε τρεις συμπαρατεταγμένες φάλαγγες προς Λεόντιον. Παραδόξως όμως η φάλαγγα των μεταγωγικών ακολουθούσε στην ίδια επέκταση από την οδό Γωνήτας Λεοντίου. 189 Π. Μούτουλας, Ωρίων-Γιαννης Μιχαλόπουλος, Βιβλιόραμα, Αθήνα 1999, σ Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος ,σ Γ., Μπιναρδόπουλος, Λ. Ρούπας, Θ. Χλιάπας, ό.π., σ

135 Από Δεμέστιχα καταφθάνουν οι Πελοπίδας και Ωρίων με δύο ομάδες για ενίσχυση. Ο εχθρός εξακολουθεί να κατέρχεται και πλησιάζει την ανατολική παρυφή του Λεοντίου. Γίνεται διαλογική συζήτηση μεταξύ εμου, Πελοπίδα και Ωριώνα εάν πρέπει να δώσουμε τη μάχη. Επέμενα να δοθεί. Ο Πελοπίδας όμως και ο Ωρίων είχαν τη γνώμη να μην γίνει γιατί ο Γκασπάρο θα έκαιγε τα χωριά. Τέλος ύστερα από την επιμονή μου συγκατατέθηκαν. Ώρα 15 δίνεται το πρόσταγμα «αρχίσατε πυρ». Ο Ωρίων με το πολυβόλο θέσεως άρχισε να χτυπάει τη γραμμή των μεταγωγικών. Τα πολυβόλα μας που είχαν στο μεταξύ πλησιάσει το πυροβόλο θέσεως βάλλουν και αυτά κατά της φάλαγγος των μεταγωγικών κι έφεραν αμέσως το αποτέλεσμα. Δέκα μεταγωγικά εφονεύθησαν, οι μεταγωγικοί από τη μεγάλη σύγχυση τα εγκατάλειψαν και ετράπησαν σε φυγή για να κρυφτούν στη χαράδρα. Το πυρ εξακολουθεί δραστικότατο, και στις 17 η ώρα πενήντα μεταγωγικά είχαν τεθεί εκτός μάχης. Το ιταλικό πεζικό μπαίνει στο Λεόντιο και πιάνει τη Νότια παρυφή και τον περίβολο της εκκλησίας με δυο πολυβόλα θέσεως. Η μάχη εξακολουθεί πεισματώδης. Ο εχθρός με την διάλυση των μεταγωγικών έχασε το βαρύ οπλισμό του. Κάθε ανεφοδιασμός του ήταν αδύνατος. Η μάχη πια είχε κριθεί. Η πρωτοβουλία είναι στα χέρια μας. Αρχίζει η επίθεση από τα δύο άκρα της παρατάξεώς μας. Οι ομάδες «συγκλίνουσαι» περικυκλώνουν το Λεόντιον. Την 18 ώρα διετάχθει η κατά μέτωπον επίθεση. Ο εχθρός εκτοπίζεται από τη νοτία παρυφή του Λεοντίου καταδιωκόμενος. Η επίθεση τότε στρέφεται κατά του περιβόλου της εκκλησίας. Προ της πιέσεως από τα τμήματά μας ο ε- χθρός συμπτύσσεται στην ανατολική παρυφή του Λεοντίου και «μποτιλιάρεται» σε μια χαράδρα. Οι άλλες ομάδες περισφίγγουν τον εχθρό και περί την 24 ώρα η κύκλωση ε- περατώθη. Όλη τη νύχτα η μάχη εμένετο στη βόρεια και ανατολική παρυφή του Λεοντίου. Ώρα 4 η πρωινή. Όλα έτοιμα για την τελική έφοδο. Δίνεται η διαταγή της εφόδου δια σαλπίσματος. Οι ομάδες με αφάνταστη ορμητικότητα ξεχύθηκαν. Οι Ιταλοί προ της θυελλώδους ορμής των κάμφθηκαν και παραδόθηκαν. Μεταξύ αυτών ήταν ο περίφημος «ανταρτοφάγος» Ταγματάρχης Γκασπάρο τραυματισμένος στο αριστερό χέρι.... Απώλειες του εχθρού: 26 νεκροί, 39 τραυματίαι, 103 αιχμάλωτοι. Λάφυρα 300 όπλα, 2 όλμοι βαρείς των 81, 12 ατομικοί όλμοι, φυσίγγια, άφθονο πολεμικό υλικό και τρόφιμα. Δικές μας απώλειες: 4 νεκροί και 6 τραυματίες. Η μάχη του Λεοντίου έγινε παρά τις συνθήκες του αντάρτικου πολέμου. Ήταν μάχη ελιγμών επί ανοιχτού πεδίου. Αυτό το ομολόγησε ο ίδιος ο Γκασπάρο που μου έ- 136

136 λεμος». Ο ένας θα κερδίσει και ο άλλος θα χάσει. Είσαι ο νικητής και εγώ ο ηττημένος». 192 Παρενθετικά, τα ονόματα των τεσσάρων νεκρών ανταρτών ήταν: α) Γιάννης σφιξε το χέρι με πικρία λέγοντας οτι, ήταν παράτολμο να δώσω τη μάχη σε παράταξη που δεν συμβιβάζεται με τον ανταρτοπόλεμο. Και κατόπιν μου είπε ότι «έτσι είναι ο πό- Φιλιππόπουλος του Βασίλη από την Κουνινά, β) Κώστας Μπαλάσκας από τους Πετσάκους, γ) Γιώργης Τριανταφυλλόπουλος του Θύμιου από τη Γουρζούμισσα και δ) ένας ακόμη με το ψευδόνυμο Νικηταράς από την Ρούμελη. 193 Ο Γεώργιος Κοκοβίκας, που έλαβε μέρος στην επίθεση κατά των Ιταλών ως μέλος του ΕΛΑΣ υπό τις διαταγές του Γερο-Βλάση, αναφέρει τα εξής: «σε μια μικρή κοιλάδα λίγο πριν από το χωριό, οι Ιταλοί δέχτηκαν από τα απέναντι υψώματα πυρά από πολυβόλα Fiat βεληνεκούς 4 χλμ. Αναζητώντας προστασία τράπηκαν σε φυγή και εγκατέλειψαν τα υποζύγιά τους. Ο Πελοπίδας, που χειριζόταν ένα από τα λαφυραγωγημένα πολυβόλα Fiat, θέρισε τα υποζύγια που κουβαλούσαν όλο τον εξοπλισμό των Ιταλών και κυρίως τα βαρέα όπλα. Την επόμενη νύχτα δεχτήκαμε ενισχύσεις από τους α- γρότες, από τα μέλη του εφεδρικού ΕΛΑΣ, ακόμη και από τις γυναίκες της Γουρζούμισσας. Περικυκλώσαμε τους Ιταλούς οι οποίοι την επόμενη μέρα δεν είχαν άλλη επιλογή από το να παραδοθούν...» 194. Μια χαρακτηριστική λεπτομέρεια που ίσως μας βοηθήσει αργότερα να εξετάσουμε την συμπεριφορά των συμμαχικών στρατευμάτων απέναντι στο αντάρτικο, αποτελεί το γεγονός ότι τη μάχη παρακολουθούσε από το Στρατηγείο στα Δεμέστιχα και ο Άγγλος Ταγματάρχης Άντονυ, που είχε πέσει με αλεξίπτωτο στις 4 Ιουλίου στη Ρακίτα. Μάλιστα μετά το τέλος της μάχης έφτασε και ένα συγχαρητήριο μήνυμα από το Στρατηγείο της Μέσης Ανατολής. 195 Αναφορικά με την τύχη των αιχμαλώτων και του ταγματάρχη Γκασπάρο, ο Μίχος, που καθ όλη τη διάρκεια της μάχης βρισκόταν στο Γενικό Αρχηγείο του ΕΛΑΣ στα Δεμέστιχα, και μαζί με τον Ανδρικόπουλο διηύθυναν την όλη επιχείρηση, οργάνωσαν αμέσως ένα στρατοδικείο - στην ουσία ανταρτοδικείο - το οποίο καταδίκασε τον Γκασπάρο και δυο ακόμα Ιταλούς σε θάνατο δια τουφεκισμού. Το επόμενο πρωί (16/7) - αν και για τις ημερομηνίες τόσο για την μάχη όσο και για την εκτέλεση του Γκασπάρο δεν συμφωνούν όλοι οι ιστορικοί - εκτελέστηκαν στον Σελινούντα (έ- 192 Η. Παπαστεριόπουλος, ό.π., τομ. Στ, σσ Κ. Πριόβολος, ό.π., σ Χ. Φ. Μάγερ, ό.π., σσ Δ. Βουρτσιάνης, ό.π., σ

137 να ποτάμι της περιοχής), και όπως αναφέρει ο Κοκοβίκας «έπεσαν στο νερό και το ρεύμα του ποταμού παρέσυρε τα πτώματα» 196. Οι αιχμάλωτοι τώρα Ιταλοί, κατά τη διάρκεια της μάχης είχαν καταφέρει να στείλουν μέσω ασυρμάτου αναφορά στην η- γεσία τους, της Πιεμόντε, στην Πάτρα. Κατόπιν ζήτησαν βοήθεια από τον Γερμανό διοικητή της 1 ης μεραρχίας τεθωρακισμένων Κρύγκερ, που μόλις είχε φτάσει από τη Γαλλία και οι στρατιώτες του δεν είχαν λάβει καμία εκπαίδευση σχετικά με την αντιμετώπιση αντάρτικων ομάδων. Παρόλα αυτά, ο Κρύγκελ έσπευσε να στείλει έναν λόχο σε βοήθεια των Ιταλών. Λόγω όμως του δύσβατου της περιοχής, οι στρατιώτες μετέφεραν τον εξοπλισμό στις πλάτες τους, με αποτέλεσμα να αργοπορήσουν και να φτάσουν στο πεδίο της σύγκρουσης στις 16 Ιουλίου, όταν η μάχη είχε ήδη τελειώσει. Εκεί αντίκρισαν ένα φρικτό θέαμα: στις παρυφές του δρόμου κείτονταν τα πτώματα 20 Ιταλών ενώ οι κάτοικοι είχαν περιθάλψει τους 17 τραυματίες. Την επόμενη μέρα (17/7) έφτασε στη Γουρζούμισσα ένας ακόμα ιταλικός «λόχος καταπολέμησης συμμοριών» αποτελούμενος από 150 άνδρες, μια περίφημη «Κοντραμπάντε», όπως αποκαλούσαν οι Ιταλοί τις ειδικές αυτές ομάδες. Τελικά, τόσο οι Γερμανοί τεθωρακισμένοι όσο και οι Ιταλοί Κοντραμπάντε δεν βρήκαν κανέναν αιχμάλωτο Ιταλό στρατιώτη μέσα στο χωριό. Μετά τη λήξη της μάχης και την εκτέλεση του Γκασπάρο, ο Μίχος οδήγησε τους αιχμαλώτους (92 στρατιώτες) στο βουνό Χιονίστρα (πάνω από το χωριό Κουνινά Αιγίου) και τους άφησε ελεύθερους μετά από λίγες μέρες, κάπου ανάμεσα στα Καλάβρυτα και τη Φτέρη, ξυπόλητους φορώντας μόνο ένα πουκάμισο και ένα παντελόνι. Έτσι επέστρεψαν ταπεινωμένοι στην Πάτρα και την μεραρχία τους Πιεμόντε. 197 Πριν αναφερθούμε στις σημαντικές συνέπειες της μάχης στη Γουρζούμισσα, αξίζει να μνημονεύσουμε και την μεγάλης σημασίας βοήθεια του Εφεδρικού ΕΛΑΣ Αιγιαλείας. Οι ομάδες του Εφεδρικού ΕΛΑΣ του χωριού Παρασκευή και Κουνινάς, περίπου 50 άνδρες, υπό τον Κίμωνα Σπηλιόπουλο (Κανάρη) και των Λαπαναγών υπό τον Αλ. Μουρτζούχο, κινήθηκαν αμέσως και απέκοψαν με επιτυχία τον δρόμο διαφυγής του εχθρού από τις τοποθεσίες Μπουχουμάδα, Μαύρη Στρούγκα, Λαπαναγούς, Καμάρια. Χαρακτηριστική είναι η αφήγηση του ίδιου του Κίμωνα Σπηλιόπουλου, γνωστού ως Κανάρη και καπετάνιου του Εφεδρικού ΕΛΑΣ: «... ταυτόχρονα, με άλλους συνδέσμους ειδοποίησα όλους τους ενόπλους του ΕΛΑΣ των κοντινών χωριών 196 Χ. Φ. Μάγερ, ό.π., σ Ό.π., σ

138 Κουνινάς, Αγίας Άννας, Αράχωβας, Παρασκευής, να φτάσουν αμέσως στην Παρασκευή. Συγκεντρώθηκαν περίπου 60. Δεν υπήρχαν περισσότερα όπλα. Ξεκινήσαμε γρήγορα για την Ρακίτα. Στις 1:30 στην τοποθεσία Άμπολοι ακούσαμε τις πρώτες τουφεκιές της μάχης της Γουρζούμισας, που στο μεταξύ είχε αρχίσει. Βρισκόμαστε μακριά, σε απόσταση μιάμισης ώρας πορείας. Αποφασίσαμε να περιμένουμε και να χτυπήσουμε τους Ιταλούς στην επιστροφή τους. Προσδιορίσαμε έναν αυχένα πιθανής υποχώρησής τους (θέση Μπουχουμέρα). Πήγαμε εκεί και πιάσαμε θέσεις. Μια πλαγιοφυλακή των Ιταλών από τριάντα πέντε περίπου στρατιώτες μόνο ήρθε προς την τοποθεσία αυτή. Ήταν πια νύχτα. Αρχίσαμε μάχη μαζί τους. Πιάσαμε δέκα αιχμαλώτους. Οι άλλοι πέρασαν από άλλα μονοπάτια κι έφυγαν. Δεν είχαμε απώλειες. Είχαν επιβεβαιωθεί στην πράξη η ωφελιμότητα της συγκρότησης του Εφ. ΕΛΑΣ και οι δυνατότητες συμβολής του στον ένοπλο αγώνα κατά των φασιστών...». 198 Εν κατακλείδι, επιχειρώντας μια αξιολόγηση της μάχης στη Γουρζούμισσα μπορούμε να επισημάνουμε πως ο σχεδιασμός της επιχείρησης ήταν άρτιος και αποτελεσματικός, έργο του Γέρο - Βλάση με τη συμβολή του Ωρίωνα. Η όλη επιχείρηση σε όλα τα στάδιά της καθώς και όλα τα τμήματα ανταποκρίθηκαν με σπάνια τάξη και οργάνωση για αντάρτικο στρατό. Εν συνεχεία η συμμετοχή και η συμπαράσταση του λαού των γύρω χωριών ήταν αξιόλογη. Το ηθικό του εχθρού έχει καμφθεί. Περιχαρακώθηκαν στα στρατόπεδά τους στις μεγάλες πόλεις (Αίγιο, Καλάβρυτα, Πάτρα) και μέχρι τον Σεπτέμβριο του 1943, οπότε και έγινε η παράδοση του ιταλικού στρατού, δεν προέβησαν σε καμία έξοδο. Η μάχη της Γουρζούμισσας έκανε υπερήφανους τους Έλληνες και τους εμφύσησε ένα αίσθημα ασφαλείας. Οι οργανώσεις (ΕΠΟΝ, Εφ. ΕΛΑΣ, Ε.Ε.) άρχισαν να μαζικοποιούνται και η κατάταξη νέων εθελοντών όλο και μεγάλωνε. Τέλος, η προσέλευση μεγάλου αριθμού εθελοντών στις αντάρτικες ομάδες, οδήγησε να πραγματοποιηθεί η μεγάλη τομή - αλλαγή σε σύγχρονο στρατό (μεραρχίες, ταξιαρχίες, συντάγματα, τάγματα, λόχοι) και να καλυφθούν όλες οι περιοχές από ένοπλες μονάδες του ΕΛΑΣ Γ. Μπιναρδόπουλος, Λ. Ρούπας, Θ. Χλιάπας, ό.π., σσ Βλέπε παράρτημα, αριθ

139 5.13. Η μάχη της Κερπινής (16 Οκτωβρίου 1943) Μετά την συνθηκολόγηση της Ιταλίας με τους Συμμάχους (Σεπτέμβρης 1943) οι Γερμανοί στην Ελλάδα βρίσκονταν σε δύσκολη θέση καθώς έπρεπε αφενός να α- ποκρούσουν μόνοι τους την πίεση της Αντίστασης και αφετέρου να είναι έτοιμοι να αντιμετωπίσουν πιθανή απόβαση των συμμαχικών στρατευμάτων. Η γερμανική Wehrmacht διατηρούσε φρουρές σε όλες σχεδόν τις νευραλγικές θέσεις εκτός από την περιοχή των Καλαβρύτων καθώς τα Καλάβρυτα, με περίπου 3000 πληθυσμό, ή- ταν πολύ μικρό μέρος για την εγκατάσταση μιας μεγάλης ομάδας κατοχής και παράλληλα πολύ επικίνδυνο για την εγκατάσταση μιας μικρής ομάδας φρούρησης. Εκμεταλλευόμενοι αυτή την κατάσταση και την ολιγωρία της γερμανικής διοίκησης, οι αντάρτικες ομάδες δρούσαν ανενόχλητες στην ευρύτερη ορεινή και απομονωμένη περιοχή των Καλαβρύτων. Είχαν το αρχηγείο τους στα βουνά της περιοχής και επέκτειναν τη δράση τους κατά του εχθρού πιο χαμηλά, καταστρέφοντας τις επικοινωνίες μεταξύ των πόλεων και θέτοντας κυρίως σε κίνδυνο τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής. Από την πρώτη λοιπόν στιγμή, οι γερμανικές δυνάμεις που επιφορτίστηκαν με το δύσκολο έργο της επιτήρησης της περιοχής, αντιλήφθηκαν πως το αντιστασιακό κίνημα είχε πάρει ανησυχητικές γι αυτούς διαστάσεις στην ορεινή επαρχία των Καλαβρύτων. Μάλιστα, σύμφωνα με τον Δημήτρη Κανελλόπουλο, οι μυστικές υπηρεσίες της 117 ης Jeager Division (Μεραρχία Ορεινών Καταδρομών) με εμπιστευτική αναφορά στον διοικητή της Wehrmacht στην Νοτιοανατολική Ευρώπη, με έδρα το Βελιγράδι, η περιοχή των Καλαβρύτων χαρακτηρίστηκε «άκρως επικίνδυνη, γιατί εκεί είχε την έδρα του το Επαναστατικό Κομμουνιστικό Κέντρο, με επικεφαλής τον σμήναρχο Δημήτρη Μίχο, καπετάν Σταυραετό (31/8/1943), η οποία με κάθε τρόπο θα πρέπει να ισοπεδωθεί» 200. Γι αυτό το λόγο η 117 η Μεραρχία Ορεινών καταδρομών, μετέφερε το 749 ο Σύνταγμα Κυνηγών από την Μεσσηνία στην Αχαΐα στις αρχές Οκτωβρίου του 1943 και το ανώτατο επιτελείο της Wehrmacht αποφάσισε την «Unternehmen Kalawrita» («Επιχείρηση Καλάβρυτα») Κανελλόπουλος, Δημ., «Επιχείρηση Καλάβρυτα - Unternehmen Kalawrita: Επιχείρηση αντιποίνων ή ένα σκοτεινό έγκλημα;», εισήγηση σε διεθνές συμπόσιο, Αθήνα Νοεμβρίου 1993, σελ Βλέπε παράρτημα, αριθ

140 Στις 3 Οκτωβρίου του 1943, καταφθάνει στην Πάτρα ο αντισυνταγματάρχης Γιούλιους Βέλφινγκερ 202 με σκοπό την οργάνωση της επιχείρησης αφανισμού των αντάρτικων ομάδων της περιοχής. Έδωσε εντολές να μοιραστούν τα τάγματα ως ε- ξής: το 2 ο τάγμα στην Πάτρα, το 1 ο στο Αίγιο και το 3 ο στο Ξυλόκαστρο. Κύρια αποστολή των ταγμάτων στην περίπτωση εισβολής θα ήταν η παρεμπόδιση «διεισδύσεως κάθε εχθρού προς και πάνω από τον Ισθμό της Κορίνθου», η απόκρουση των εχθρικών επιθέσεων κατά μήκος της παραλιακής οδού Πατρών - Κορίνθου και η κατατρόπωση του εχθρού κατά μήκος της οδού Πατρών - Καλαβρύτων - Τρυπιών με αντεπίθεση 203. Ας μην ξεχνούμε πως οι συμμαχικές μυστικές υπηρεσίες, έχουν αφήσει να διαρρεύσει πως τα συμμαχικά στρατεύματα θα επιχειρήσουν απόβαση στην δυτική ακτή της Πελοποννήσου. Ο Βέλφινγκερ δίνει προφορική εντολή στον διοικητή του 1 ου τάγματος Αιγίου, τον ταγματάρχη Χάνς Εμπερσμπέργκερ, «να ανιχνευτεί η περιοχή νοτίως των νέων καταλυμάτων Αιγίου και οι δρόμοι προς τα Καλάβρυτα» 204. Ο ταγματάρχης Εμπερσμπέργκερ επιλέγει από τους πέντε λόχους που είχε υπό την εποπτεία του τον 5 ο λόχο στον οποίο επικεφαλής είναι ο λοχαγός Χάνς Σόμπερ 205. Στην επιχείρηση έλαβαν μέρος και στρατιώτες του 3 ου λόχου και έτσι δημιουργήθηκε ένα «ανομοιογενές πλήθος» 97 ανδρών, οι οποίοι δεν είχαν διεξαγάγει ποτέ προηγουμένως μια επιχείρηση από κοινού. Η όλη επιχείρηση θα περιοριζόταν μόνο σε απλή αναγνώριση και ανίχνευση. Ο Εμπερσμπέργκερ διέταξε γραπτώς τον Σόμπερ να διερευνήσει «την κατάσταση σχετικά με τους συμμορίτες και την στάση του πληθυσμού γύρω από τα Καλάβρυτα»: «καταγράψτε επιπλέον ασυμφωνίες ανάμεσα στο δρόμο και στο χάρτη, την κατάσταση του δρόμου, καθώς και τον δρόμο πορείας και τις επιμέρους αποστάσεις ανάμεσα στα χωριά» 206. Επομένως η όλη επιχείρηση δεν αποσκοπούσε στην καταστροφή περιοχών, όπως μας πληροφορεί εξάλλου και ο Δημήτριος Μίχος: «σκοπός του λόχου του Σόμπερ ήταν η διασφάλιση του δρόμου Πατρών - Καλαβρύτων - Τριπόλεως». 207 Σε αυτό το σημείο, αξίζει να παρατηρήσουμε πως ο ερευνητής και αντιστασιακός, Περικλής Ροδάκης, στο έργο του Καλάβρυτα , υποστηρίζει πως στο λόχο του Σόμπερ είχε δοθεί η εντολή, αφού πιάσει τον Μίχο να ανέβει στα Καλάβρυτα όπου οι Γερμανοί γνώριζαν πως δεν υπήρχαν αντάρτες. Μόνο στο χωριό Βισοκά (Σκεπαστό) 202 Βλέπε παράρτημα, αριθ Χ. Φ. Μάγερ, ό.π., σ Ό.π., σ Βλέπε παράρτημα, αριθ Βλέπε παράρτημα, αριθ Ανέκδοτα απομνημονεύματα Δημητρίου Μίχου. 141

141 υπήρχε ο Β Λόχος Πυροβόλων του ΕΛΑΣ με επικεφαλής τον Μουτούση. Συνεχίζοντας, αποκαλύπτει πως ο Μουτούσης, ανιψιός του υπουργού της κατοχικής κυβέρνησης Ιωάννη Ράλλη, Μουτούση, ήταν μυημένος στο σχέδιο απαγωγής του Μίχου και θα προσχωρούσε και αυτός στους Γερμανούς. 208 Ο ίδιος ο Σόμπερ θέλησε να συμπεριλάβει στην ομάδα εκστρατείας δυο α- συρμάτους, νοσοκόμους και έναν διερμηνέα για τις ανακρίσεις του ντόπιου πληθυσμού σχετικά με τις κινήσεις των ανταρτών. Όμως, ούτε ο Εμπερσμπέργκερ, ούτε ο Σόμπερ θεωρούσαν ότι θα εμπλέκονταν σε συγκρούσεις μεγάλης διάρκειας με μονάδες ανταρτών. Γι αυτό το λόγο η ομάδα Σόμπερ εξοπλίστηκε πρόχειρα (100 σφαίρες σε κάθε στρατιώτη, 192 βολές για τα οπλοπολυβόλα, 1500 βολές για 8 ελαφρά οπλοπολυβόλα, χωρίς βαρέα όπλα - όλμους και βαρέα οπλοπολυβόλα -) 209 με την αιτιολογία πως έπρεπε να είναι ευκίνητη. 210 Από την άλλη πλευρά, το Β Γραφείο ΕΑΜ Αιγιαλείας, πληροφορήθηκε την γερμανική απόφαση να σταλεί στρατός στα Καλάβρυτα. Η κίνηση των Γερμανών έ- γινε αντιληπτή από την γυναίκα που χρησιμοποιούσαν ως διερμηνέα οι Γερμανοί στο Αίγιο, την Γκρέτα, Γερμανίδα που είχε παντρευτεί παλιότερα κάποιον Αιγιώτη. Η Γκρέτα κρατούσε επαφές με τις εαμικές οργανώσεις (και με τον ίδιο τον Μίχο). Όταν έμαθε το σχέδιο δράσης του λόχου Σόμπερ, έσπευσε να ειδοποιήσει τον Μίχο μέσω της επαφής που είχε με την οργάνωση του ΕΑΜ. Το Αρχηγείο των ανταρτών Πελοποννήσου, που εκείνη την εποχή ήταν εγκατεστημένο στο χωριό Δεμέστιχα της Α- χαΐας έστειλε αμέσως στις δυνάμεις της αντίστασης την εξής διαταγή: «θετικές πληροφορίες αναφέρουν ότι, εντός των επόμενων ολίγων ημερών, γερμανική δύναμη θα κινηθεί από Ζευγολατιό προς Καλάβρυτα, με αντικειμενικό σκοπό να καταλάβει την πόλη και να εγκαταστήσει εκεί γερμανική φρουρά. Εμποδίσατε κίνηση και εγκατάσταση με όλα τα μέσα. Ενεργήσατε με περίσκεψη. Αναφέρατε λήψη και τις ενέργειές σας.» 211 Ύστερα από την παραπάνω διαταγή, το Ανεξάρτητο Τάγμα Καλαβρύτων που είχε την έδρα του στο χωριό Φτέρη αρχίζει να ανασυγκροτείται. Επικεφαλής του Τάγματος, που αποτελείται κυρίως από νεαρούς Καλαβρυτινούς, είναι ο Κρητικός μόνιμος αξιωματικός του στρατού, Γεώργιος Αρετάκης (Σφακιανός) και ο φοιτητής της Νομικής Γιάννης Κατσικόπουλος (Βελιάς). Ο Σφακιανός είναι ο στρατιωτικός υπεύθυνος ενώ ο Βελιάς ο καπετάνιος του Τάγματος. Στο Ανεξάρτητο Τάγμα Καλαβρύτων, δόθηκε η 208 Π. Ροδάκης, ό.π., σ Χ. Φ. Μάγερ, ό.π., σ Ό.π., σ Η. Παπαστεριόπουλος, ό.π., τ. Β, σ

142 εντολή να καταλάβουν με τους διακόσιους περίπου αντάρτες που είχε στη διάθεσή του, σημεία στρατηγικής σημασίας γύρω από το χωριό Κερπινή και να παρεμποδίσουν τους Γερμανούς στην προσπάθειά τους να καταλάβουν τα Καλάβρυτα. 212 Το Τάγμα λοιπόν, χωρίζεται σε δύο ομάδες. Από την μια ο κύριος όγκος του Τάγματος κατευθύνεται προς την τοποθεσία «Σταυροί Ρωγών», κοντά στο χωριό Κερπινή. Από την άλλη ο ανθυπολοχαγός Νίκος Νικολόπουλος (Νικήτας), με δύναμη τριάντα ανδρών, κατευθύνεται προς το «Στενό Μαμουσιά», μερικά χιλιόμετρα βορειότερα και πιο κοντά στην πόλη του Αιγίου, με αποστολή να περιορίσει την πορεία των Γερμανών, αν θελήσουν να πορευθούν προς τα Καλάβρυτα. Την επομένη, 15 Οκτωβρίου 1943, μια μικρή γερμανική φάλαγγα 84 ανδρών, επιχείρησε μια αναγνωριστική και παράλληλα παραπλανητική αποστολή από Ζευγολατιό προς Δερβένι Αιγιαλείας και ξαναγύρισε στην βάση της. Την ίδια μέρα, μια άλλη γερμανική φάλαγγα, με επικεφαλής τον ανθυπολοχαγό Φαλκενστάινερ και δύναμη σαράντα περίπου ανδρών, κινήθηκε προς το χωριό Αχλαδιά και από εκεί κινήθηκε και πήρε θέσεις στην άκρη του «αεροδρομίου της Φτέρης» (τοποθεσία που πραγματοποιήθηκε η πρώτη σύγκρουση μεταξύ αντάρτικων ομάδων και Ιταλών στις 19 Α- πριλίου 1943). Όταν οι Γερμανοί αντελήφθησαν την παρουσία και τις κινήσεις της ομάδας του Νικήτα, αποχώρησαν και επέστρεψαν στην βάση τους, το Αίγιο. 213 Στις 4:45 το πρωί της 16 Οκτωβρίου του 1943, οι άνδρες του λοχαγού Σόμπερ παρατάχθηκαν για την προγραμματισμένη δεκάωρη πορεία προς την περιοχή των Καλαβρύτων μέσω των χωριών «Ζευγολατιό, Νικολέικα, Δερβένι, Μαμουσιά, Δουμενά και Ρωγοί». Την επόμενη μέρα, ήταν προγραμματισμένη η επιστροφή της ομάδος στο χωριό Τρυπιά μέσω της οδού «Βρώσθαινα, Νιάματα και Σταυριά». 214 Χαρακτηριστικές πληροφορίες για την πορεία της ομάδας του Σόμπερ, μας δίνει ο Ροζέ Βάλτερ σε συνέντευξή του στις 13/12/1997 στον Χέρμαν Φράνκ Μάγερ: «προχωρούσαμε λοιπόν στο τέλος της φάλαγγας. Είχαμε ιδρώσει με όλα τα πράγματα που ήμασταν αναγκασμένοι να κουβαλάμε κι έτσι είχαμε βγάλει τα κράνη μας. Το δικό μου το είχα κρεμασμένο στο ζωστήρα. Προχωρούσαμε αργά. Οι φίλοι μου περπατούσαν στα δεξιά και αριστερά μου και, για να περάσει η ώρα, αρχίσαμε να παίζουμε χαρτιά περπατώντας. Χρησιμοποιούσαμε το αναποδογυρισμένο κράνος μου ως τσόχα». 215 Η περιγραφή της πορείας, είναι χαρακτηριστική του χαλαρού και σαφώς μη «στρατιωτικού» τρό- 212 Η. Παπαστεριόπουλος, ό.π., τ. Β, σ Ό.π., σ Χ. Φ. Μάγερ, ό.π., σ Ό.π., σ

143 που με τον οποίο διοικούσε την ομάδα του ο λοχαγός Σόμπερ. Αντί να πορεύονται διάσπαρτοι σε ένα ορεινό, εχθρικό και σίγουρα γεμάτο με αντάρτες έδαφος, για να ελαττωθεί ο αριθμός των απωλειών σε περίπτωση εχθρικής επίθεσης, προχωρούσαν όλοι μαζί και μάλιστα χωρίς ίχνος πειθαρχίας και στρατιωτικής τάξης. Μάλιστα, σύμφωνα με τον Μάγερς, στην πορεία συμμετείχαν και στρατιώτες οι οποίοι είχαν αρρωστήσει από ελονοσία, με συνέπεια να υποφέρουν από τις αντίξοες συνθήκες και να καθυστερούν την πορεία της ομάδος. 216 Οι Γερμανοί, πληροφορημένοι από την κατασκοπευτική τους ομάδα, την ομάδα του ανθυπολοχαγού Φαλκενστάινερ, παρακάμπτουν την διμοιρία της Μαμουσιάς, δηλαδή την ομάδα του Νικήτα. Ο τελευταίος όμως κατάφερε να ειδοποιήσει το υπόλοιπο τάγμα στην περιοχή της Κερπινής και να εγκατασταθεί στην περιοχή «Μύλος Γουλά» κάτω από το χωριό Κερπινή. Οι Γερμανοί λοιπόν άρχισαν να κυκλώνονται. Στο μεταξύ, καταφθάνει από τα Καλάβρυτα προς ενίσχυση του Ανεξάρτητου Τάγματος, μια διμοιρία ελασιτών με ένα οπλοπολυβόλο, το οποίο έστησαν στο ύψωμα απέναντι από την τοποθεσία «Μύλος Γουλά», όπου είχε προηγουμένως οχυρωθεί η ομάδα του Νικήτα. Ο άνθρωπος που χειρίστηκε το οπλοπολυβόλο ήταν ο Δημήτριος Α- λεξόπουλος (Δίπλας) από την Βισοκά (Σκεπαστό). Εν τω μεταξύ, κινητοποιείται και ο Εφεδρικός ΕΛΑΣ των χωριών. Σύμφωνα με συνέντευξη του πρώην αντάρτη Φίλιππου Ζησιμόπουλου που παραχωρήθηκε στον Μάγερ στις θυμάται: «την νύχτα έστειλαν αγγελιοφόρους στη Βισοκά, τη Βάλτσα και τα Καλάβρυτα για να ζητήσουν ενισχύσεις. Και πράγματι συγκεντρώθηκαν την ίδια νύχτα τα μέλη του Εφεδρικού ΕΛΑΣ και οι αγρότες από τα γύρω χωριά, και έτρεξαν να αντισταθούν στον κατακτητή. Ακόμα και οι άρρωστοι στα νοσοκομεία αντάρτες σηκώθηκαν να πολεμήσουν, όπως οι 8 νοσηλευόμενοι στο νοσοκομείο Καλαβρύτων. Συνολικά προστέθηκαν στις δυνάμεις μας εκείνη τη νύχτα περισσότεροι από 200 άνδρες.» 217 Οι Γερμανοί λοιπόν έχουν λοιπόν περικυκλωθεί από τις ομάδες του Σφακιανού Βελιά, του Νικήτα, του Εφεδρικού ΕΛΑΣ αλλά και των ίδιων των χωρικών στην περιοχή μεταξύ των χωριών Ρωγών και Κερπινής. 218 Ακολούθησε η μάχη της Κερπινής που διήρκησε περίπου δέκα λεπτά της ώρας. 219 Οι Γερμανοί, κυκλωμένοι όπως ήσαν, σπατάλησαν όλα τα πυρομαχικά τους με αποτέλεσμα να αναζητούν τη σωτηρία στη φυγή. Στις 4 το πρωί της επομένης (17/10), ξεκίνησε η προσπάθεια διαφυγής. Ορισμένα τμήματα του λόχου καταφεύ- 216 Ό.π., σ Ό.π., σ Βλέπε παράρτημα, αριθ Π. Ροδάκης, ό.π., σσ

144 γουν το βράδυ διακόσια μέτρα κάτω από τη βουνοπλαγιά από όπου θα μπορούσαν να διαφύγουν μέσω του χωριού Δίγελα στο Αίγιο. Όμως πέφτουν σε ενέδρα της διμοιρίας ανταρτών της Βισοκάς, η οποία είχε ενισχυθεί και από τον Εφεδρικό ΕΛΑΣ, και στις 6 το απόγευμα είχαν εκμηδενιστεί. 220 Ως αναφορά στους υπόλοιπους Γερμανούς στρατιώτες του λόχου του Σόμπερ, από νωρίς το μεσημέρι της 16/10/1943, έδειξαν σημεία παραδόσεως. Οι λόγοι είναι εμφανείς. Ο Σόμπερ ήταν ανίκανος να διοικήσει έναν λόχο σε μια τόσο δύσβατη και εχθρική περιοχή. Απ την άλλη, η κυκλωτική κίνηση των ανταρτών σε συνδυασμό με την μαζική προσέλευση των χωρικών και του Εφεδρικού ΕΛΑΣ, παγίδευσε και σάστισε τόσο τους Γερμανούς στρατιώτες όσο και τον ίδιο τον Σόμπερ, ο οποίος σαφώς δεν υπολόγιζε τέτοια τροπή. Στις 2 μ.μ. οι Γερμανοί σε μια τελευταία και απέλπιδα προσπάθεια επικράτησης και σωτηρίας, εξαπολύουν την επίθεσή τους κατά των α- νταρτών. Όμως η έλλειψη πυρομαχικών και η αγωνιστικότητα των Ελλήνων ανταρτών αναγκάζουν τον λόχο του Σόμπερ σε παράδοση, στις 6 το απόγευμα, «αφού κατέστρεψαν προηγουμένως όσα όπλα μπόρεσαν για να μην πέσουν στα χέρια των ανταρτών». Υπάρχουν αντιφατικές μαρτυρίες σχετικά με τις απώλειες ένθεν και ένθεν της συμπλοκής της Κερπινής. Σύμφωνα με την έρευνα του Χέρμαν Φράνκ Μάγερ, η ο- ποία στηρίζεται στην μελέτη γερμανικών αρχείων (OΑ ST: RH26-117/16,αναφορά σχετικά με την επίθεση, 21/10/43, σελ. 121) ο αριθμός των νεκρών Ελλήνων ανέρχεται σε 9 αντάρτες, ενώ των Γερμανών σε 4 στρατιώτες. 221 Σύμφωνα όμως με την έρευνα του Ηλία Παπαστεριόπουλου, οι νεκροί Έλληνες ήσαν 6, οι εξής: Αθανάσιος Μυλωνάς από τα Καλάβρυτα, Γιάννης Γιδάς από την Κερπινή, δεκανέας Αθανάσιος Ζαβέρδας από την Καλλιθέα Πατρών, Γιάννης Καλούτσης από την Βισοκά, Βασίλης Λεμπέσης από τον Άγιο Πέτρο Κυνουρίας και ένας τραυματίας «Όλυμπος» που υπέκυψε στα τραύματά του αργότερα στο νοσοκομείο Καλαβρύτων. Επίσης οι αντάρτες είχαν και 7 τραυματίες. Αναφορικά με το λόχο του Σόμπερ, οι νεκροί ανέρχονται σε 23 στρατιώτες. Ένας υπολοχαγός αυτοκτόνησε με μια χειροβομβίδα. 222 Από τον λόχο του Σόμπερ μια ομάδα στρατιωτών αποτελούμενη από 11 άτομα, κατάφερε να διαφύγει σε μια κοντινή χαράδρα (του ποταμού Βουραϊκού) και να αποφύγει την αιχμαλωσία. Σύμφωνα με την αναφορά του Αλόις Πύρινγκερ: «το σκά- 220 Η. Παπαστεριόπουλος, ό.π., τ. Β, σ Χ. Φ. Μάγερ, ό.π., σ Η. Παπαστεριόπουλος, ό.π., τ. Β, σ

145 σαμε τη νύχτα, μόλις ένα μεγάλο σύννεφο κάλυψε το φεγγάρι. Αργά το απόγευμα της επόμενης μέρας, έφτασα με τους συντρόφους μου στον παραλιακό δρόμο ανάμεσα στην Κόρινθο και την Πάτρα, όπου μας περιμάζεψε ένα γερμανικό όχημα». Αργότερα ο Πύρινγκερ συνέταξε μια συνοπτική έκθεση εκείνων των τρομακτικών ωρών προσθέτοντας λακωνικά: «ένας από εμάς επέστρεψε έχοντας χάσει τα λογικά του». 223 Το ζήτημα των αιχμαλώτων το αφήσαμε τελευταίο, καθώς η πορεία και η κατάληξή τους είναι αυτή η οποία θα διαδραματίσει σπουδαίο (αν όχι τον σπουδαιότερο) ρόλο στην «Επιχείρηση Καλάβρυτα». Σύμφωνα λοιπόν με τον ερευνητή αντιστασιακό Περικλή Ροδάκη, αιχμαλωτίστηκαν συνολικά 63 Γερμανοί και 3 βαριά τραυματισμένοι. Ανάμεσα στους αιχμαλώτους υπήρξε και ο διοικητής του λόχου Σόμπερ. Μάλιστα, αναφέρεται πως στην προσπάθειά του να αποφύγει τις κυρώσεις του αξιωματικού, πέταξε το χιτώνιο με τα διακριτικά του και φόρεσε ένα χιτώνιο απλού στρατιώτη. Οι αιχμάλωτοι αυτοί οδηγήθηκαν στα Καλάβρυτα με την συνοδεία ομάδας ανταρτών με επικεφαλής τον Νίκο Νικολόπουλο (Νικήτα). Οι τρεις τραυματίες οδηγήθηκαν στο νοσοκομείο όπου τους ανέλαβε το γιατρός Ανδρέας Παυλόπουλος από το χωριό Σουδενά Καλαβρύτων, ενώ οι υπόλοιποι οδηγήθηκαν στον επικεφαλής της αγγλικής αποστολής Άντονι Άντριους για να τους ανακρίνει. 224 Γεγονός παραμένει πάντως ότι οι κατοχικές δυνάμεις της περιοχής φάνηκαν αναξιόπιστες στην αντιμετώπιση των αντάρτικων ομάδων. Σε όλες αυτές τις συμπλοκές μάχες που έχουμε προαναφέρει, αλλά κυρίως στη μάχη της Γουρζούμισσας και της Κερπινής, οι Ιταλοί αφενός και οι Γερμανοί αφετέρου, αποδείχτηκαν ανίκανοι να σταθούν απέναντι στις αντάρτικες ομάδες συμμορίες. Βέβαια, οι όλες επιχειρήσεις οργανώνονταν από τους Γερμανούς με βάση τις εμπειρίες τους από τη νότια Πελοπόννησο, όπου οι αντάρτες τρέπονταν σε φυγή στη θέαση και μόνο γερμανικών στρατιωτικών μονάδων. Μάλιστα, σύμφωνα και με τον ίδιο τον διοικητή του 1 ου τάγματος Αιγίου, τον ταγματάρχη Χάνς Εμπερσμπέργκερ, στη βορειοδυτική Πελοπόννησο η ομάδα των ανταρτών ήταν αρκετά οργανωμένη, αριθμητικά ισχυρή και άρτια εξοπλισμένη. Εκτός των άλλων, ο ταγματάρχης θεωρούσε πως οι αντάρτες κατείχαν ένα καλό σύστημα παρατηρητηρίων και διαβιβάσεων. 225 Εν κατακλείδι, η πολυσυζητημένη μάχη της Κερπινής έχει και μια ακόμη συνέπεια. Σύμφωνα με την επικρατούσα άποψη τόσο των Ελλήνων ερευνητών όσο και 223 Χ. Φ. Μάγερ, ό.π., σ Π. Ροδάκης, ό.π., σ Χ. Φ. Μάγερ, ό.π., σσ

146 των Γερμανών ιστορικών, το αποτέλεσμα της μάχης αυτής οδήγησε στην τραγικό ο- λοκαύτωμα των Καλαβρύτων στις 13 Δεκεμβρίου του Οι ασπαζόμενοι αυτήν τη θεωρία υποστηρίζουν πως η τύχη των αιχμαλώτων αυτής της μάχης, την οποία και θα εξετάσουμε στο επόμενο κεφάλαιο αναλυτικά, διαδραμάτισε τον σημαντικότερο παράγοντα επηρεασμού της απόφασης των γερμανικών στρατευμάτων κατοχής για το ολοκαύτωμα της πόλης των Καλαβρύτων. Θεωρούν ότι σε μορφή αντιποίνων οι Γερμανοί κατέστρεψαν τα Καλάβρυτα, το κέντρο της επαρχίας, και σκότωσαν τον αντρικό πληθυσμό της πόλης. Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν και ορισμένοι ερευνητές, οι οποίοι επικαλούμενοι γερμανικά απόρρητα έγγραφα, υποστηρίζουν πως το αποτέλεσμα της μάχης της Κερπινής απετέλεσε απλά την αφορμή της ολοκληρωτικής καταστροφής της πόλης των Καλαβρύτων. Αποδεικνύουν πως η απόφαση αυτή ήταν προειλημμένη ήδη από τον Οκτώβριο του 1943 από το Γερμανικό Επιτελείο, με σκοπό αφενός την διάλυση του αντάρτικου της περιοχής και αφετέρου την προστασία των οδικών αρτηριών της βόρειας και κεντρικής Πελοποννήσου, οι οποίες κινδύνευαν από την ανάπτυξη των ανταρτών της περιοχής. Ας μην αναλωθούμε όμως άλλο με αυτό το καίριο και φλέγον ζήτημα καθώς θα το εξετάσουμε από όλες τις σκοπιές και απόψεις του στο επόμενο, οικείο κεφάλαιο. 147

147 148

148 6. Η επιχείρηση «Καλάβρυτα» Οι αιχμάλωτοι Γερμανοί της μάχης της Κερπινής 6.1.α. Η πορεία των αιχμαλώτων από το πεδίο της μάχης έως τα Μαζέικα Η μάχη η οποία επισφράγισε και ανέδειξε την υπεροχή των ανταρτών στην ευρύτερη περιοχή Αιγιαλείας και Καλαβρύτων, ήταν αναμφίβολα η σύγκρουση της Κερπινής στις 16 Οκτωβρίου Όπως προαναφέρθηκε και στο οικείο κεφάλαιο, γερμανικό απόσπασμα με επικεφαλής τον λοχαγό Σόμπερ, δέχτηκε επίθεση από ομάδα ανταρτών στην περιοχή Κερπινής Ρωγών, με αποτέλεσμα την διάλυση του αποσπάσματος και την αιχμαλώτιση 81 μελών, προερχομένων από τρεις λόχους του πρώτου τάγματος του συντάγματος καταδρομών 749. Αυτή η κίνηση των ανταρτών, θεωρείται από πολλούς μελετητές ως η αιτία για την οργάνωση από την πλευρά των Γερμανών της «Επιχείρησης Καλάβρυτα» με αποτέλεσμα την καταστροφή όχι μόνο της πόλης των Καλαβρύτων, αλλά και γενικότερα της γύρω περιοχής από τις γερμανικές δυνάμεις. Αυτό άλλωστε είναι και το ερευνητικό ερώτημα που θα μας απασχολήσει στις επόμενες σελίδες: κατά πόσο δηλαδή το Γερμανικό Επιτελείο Στρατού, χρησιμοποίησε το δυσμενές αποτέλεσμα της μάχης της Κερπινής ως αιτία ή ως αφορμή για την εξόρμησή του στην πόλη των Καλαβρύτων και την «γενοκτονία» που επακολούθησε. Μετά το τέλος της μάχης και την επιτυχή έκβασή της από μέρους των ανταρτών, αιχμαλωτίστηκαν 81 μέλη της ομάδας Σόμπερ. Τα 29 ανήκαν στην διμοιρία του πρώτου λόχου, υπό τη διοίκηση του ανθυπολοχαγού Φράντς Φαλκενστάινερ, που επιτέθηκε πρώτος και σκοτώθηκε. Από τον τρίτο λόχο προέρχονταν μόνο 2 στρατιώτες, ενώ οι υπόλοιποι ανήκαν στον πέμπτο λόχο του Σόμπερ. Ο μεγαλύτερος σε ηλικία ήταν 35 ετών και ο νεώτερος 18. Ο μοναδικός αιχμάλωτος με βαθμό αξιωματικού ήταν ο λοχαγός Χάνς Σόμπερ ηλικίας 31 ετών. Όλοι οι υπόλοιποι αιχμάλωτοι, πλην του Σόμπερ και του επιλοχία Χορστ Χούτ, καθώς και του εικοσιεννιάχρονου υπαξιωματικού Άντον Ράτσενμπεκ, είχαν βαθμό υποδεκανέα ή δεκανέα. Τρεις μόνο από τους αιχμαλώτους ήσαν τραυματισμένοι και ως εκ τούτου δέχτηκαν τις πρώτες βοήθειες από τους γιατρούς Π. Χάμψα και Α. Παυλόπουλο από τα Καλάβρυτα. 149

149 Από τη στιγμή που οι αντάρτες αιχμαλώτισαν τον γερμανικό λόχο, βρέθηκαν αντιμέτωποι με το πρόβλημα συντήρησης των Γερμανών στρατιωτών, καθότι κανένα αντάρτικο σώμα δεν διέθετε στρατόπεδα αιχμαλώτων και πέραν τούτου υπήρχαν δυσκολίες να εξασφαλίσουν την τροφοδοσία των δικών τους στρατιωτών, πόσο μάλλον των αιχμαλώτων! Η πορεία του γερμανικού αποσπάσματος, ξεκίνησε από την περιοχή της μάχης με κατεύθυνση τα Καλάβρυτα, την έδρα των ανταρτών της περιοχής. Ο κόσμος των Καλαβρύτων έδειξε στους Γερμανούς αγάπη, συμπάθεια και ανθρωπιά. Τους πρόσφεραν γλυκά και τους είδαν όχι σαν εχθρούς, αλλά σαν ανθρώπους που είχαν ανάγκη ελέους και συμπάθειας. 226 Μάλιστα, ο διασωθείς Γερμανός στρατιώτης Ροζέ Βάλτερ, θυμάται πως «μπορώ να σας διαβεβαιώσω ότι οι κάτοικοι των Καλαβρύτων ούτε μας ενόχλησαν, ούτε μας κτύπησαν. Υπήρξαν βέβαια κάποια άτομα που θέλησαν να μας πλησιάσουν με εχθρικές διαθέσεις, αλλά οι αντάρτες ήξεραν πώς να τους κρατήσουν σε απόσταση.» 227 Στην πόλη των Καλαβρύτων, τρεις από αυτούς δέχτηκαν τις πρώτες βοήθειες στο νοσοκομείο, ενώ οι υπόλοιποι αιχμάλωτοι, πέρασαν τη νύχτα τους στο Δημοτικό Σχολείο των Καλαβρύτων, για να οδηγηθούν την επόμενη νύχτα προς το χωριό Μαζέικα, κατά διαταγή του διοικητή του Ανεξάρτητου τάγματος Καλαβρύτων των ανταρτών, Σφακιανού. Το σκεπτικό του ήταν πως οι δρόμοι ανάμεσα σε Καλάβρυτα και Μαζέικα δεν μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν από γερμανικά στρατιωτικά οχήματα, γιατί είχαν αχρηστευτεί από τον ΕΛΑΣ και τον τοπικό πληθυσμό. Όταν στις 18 Οκτωβρίου του 1943, αναχωρούν από τα Καλάβρυτα οι αντάρτες με τους αιχμαλώτους τους προς την περιοχή των Μαζέικων, τίθεται το ερώτημα στην τοπική ηγεσία των Καλαβρύτων, τι θα απογίνουν οι τραυματίες αιχμάλωτοι. Όπως μας αναφέρει ο πρώην επιθεωρητής εκπαίδευσης Θ. Παπαβασιλείου, οι τραυματίες δέχτηκαν την περιποίηση με αυτοθυσία του γιατρού Π. Χάμψα και του αντάρτη γιατρού Α. Παυλόπουλου, καθώς και όλου του προσωπικού του νοσοκομείου. Ό- λοι οι προηγούμενοι, πλην του γιατρού Παυλόπουλου, εισηγήθηκαν ώστε οι τραυματίες να παραμείνουν υπό την προστασία του Καλαβρυτινού ιατρικού προσωπικού. Στις έντονες συζητήσεις που ακολούθησαν με τον Παυλόπουλο, δεν μπόρεσαν να υ- περισχύσουν, καθώς ο γιατρός ζητούσε εκδίκηση για τον απαγχονισμένο ανιψιό του από τα Σουδενά Καλαβρύτων Ν. Παυλόπουλο. Την επόμενη μέρα, και οι τρεις βρέθηκαν νεκροί μέσα σε ένα ξεροπήγαδο 20 περίπου λεπτά από το κέντρο των Καλα- 226 Κ. Καλαντζής, Οι σφαγές των Καλαβρύτων, Αθήνα 1945, σ Χ. Φ. Μάγερ, ό.π., σ

150 βρύτων. Η είδηση τρόμαξε τους κατοίκους. Παρόλα αυτά όμως, μετέφεραν τα πτώματα στην πόλη και τα κήδεψαν με πραγματική συγκίνηση. Πρωτεργάτης αυτής της ανθρώπινης κίνησης, ήταν ο προεδρεύον εκείνη την ημέρα Νίκος Φεφές και πολλοί άλλοι. Μάλιστα στην τελετή της ταφής, παρευρέθησαν και τρεις άλλοι Γερμανοί στρατιώτες που είχαν αφήσει την κρυψώνα τους στο δάσος και ήρθαν να ακολουθήσουν τους άλλους αιχμαλώτους. Μετά το πέρας της ταφής μίλησαν για την δύσκολη κατάσταση της πόλης, ο αρχιμανδρίτης Δωρόθεος Παπαδημητρίου και ο δικηγόρος Κατσίνης. 228 Από εκείνη τη στιγμή και μετά, οι Καλαβρυτινοί κατάλαβαν πως η πόλη βρίσκεται αβοήθητη πλέον στο μένος των Γερμανικών αντιποίνων. 229 Παρόμοια ά- ποψη σχετικά με την τύχη των Γερμανών τραυματιών αιχμαλώτων, φαίνεται να έχει και ο Κώστας Καραλής, ο οποίος αναφέρει σχετικά, ότι η εκτέλεση των τριών στρατιωτών έμελε να γίνει η αφορμή της μεγάλης καταστροφής των Καλαβρύτων. Αναφέρει ότι οι Καλαβρυτινοί επέδειξαν ανθρωπισμό και ανωτερότητα και αποδίδει το γεγονός της δολοφονίας στον γιατρό Παυλόπουλο, ο οποίος προφανώς διατάχτηκε από την ηγεσία του ΕΑΜ της περιοχής. Μάλιστα, όταν οι Γερμανοί μπήκαν αργότερα στην πόλη των Καλαβρύτων, πληροφορημένοι την εκτέλεση των τριών συμπατριωτών τους, οι Καλαβρυτινοί τους ανέφεραν πως κανένας δεν ευθύνεται για τους φόνους, παρά μόνο ο γιατρός Παυλόπουλος, ο οποίος έδρασε αιφνιδίως και αυτοβούλως. 230 Στο σημείο αυτό, αξίζει να αναφέρουμε και την άποψη του ιστορικού - λογοτέχνη και αντιστασιακού Περικλή Ροδάκη ως προς την τύχη των τριών τραυματιών αιχμαλώτων. Σύμφωνα με τον Ροδάκη, ο γιατρός Παυλόπουλος, δεν είχε καμιά δικαιοδοσία να δώσει εντολές. Τη φύλαξη των τριών τραυματιών την είχε αναλάβει το φρουραρχείο Καλαβρύτων με επικεφαλής τον Σμυρνιωτόπουλο. Η εντολή όμως της εξόντωσης των τραυματιών, ήρθε από κάποιον που βρισκόταν σε ψηλότερα αξιώματα και αυτός που ενδιαφερόταν για τους αιχμαλώτους και περιφερόταν εκείνες τις μέρες στα Καλάβρυτα, ήταν μόνο ο Άντονι Άντριους. Είναι σίγουρο, υποστηρίζει ο αντιστασιακός Ροδάκης, πως το έκανε για να προβοκάρει το ΕΑΜ ΕΛΑΣ, καθώς πάγια τακτική της Αγγλίας ήταν αφενός να πιέζει συνεχώς τους αντάρτες να πολεμήσουν 228 Ό.π., σελ Χ. Φ. Μάγερ, ό.π., σ Κ. Καραλής, Ιστορία των δραματικών γεγονότων, Αθήνα 1958, σ

151 τον εχθρό, αφετέρου δεν πρότειναν κάποια λύση που έπρεπε να παρθεί σχετικά με την μεταχείριση των Γερμανών αιχμαλώτων στρατιωτών. 231 Σύμφωνα με τον ίδιο, την νύχτα της 18 ης Οκτωβρίου 1943, η Γκρέτα ειδοποίησε και πάλι ότι οι Γερμανοί ετοιμάζουν νέο απόσπασμα προκειμένου να φτάσει στην περιοχή της μάχης (Κερπινή Ρωγοί) και να αναζητήσει την αποστολή Σόμπερ. Το απόσπασμα αυτό, σύμφωνα με τις υποδείξεις της Γκρέτα, έφερε επαρκή εξοπλισμό, ακόμη και μεταγωγικά οχήματα. Στο άκουσμα αυτής της ειδοποίησης, το επιτελείο των ανταρτών, μετακίνησε βιαστικά τους αιχμαλώτους Γερμανούς από τα Καλάβρυτα προς την κατεύθυνση των Μαζέικων. Αρχικά κινήθηκαν προς Πριόλιθο 232, αλλά μετά αποφασίστηκε η μεταφορά τους στο αρχηγείο του 12 ου Συντάγματος, που έδρευε στο μοναστήρι της Αγίας Λαύρας. Εκεί τους περίμενε, προκειμένου να τους ανακρίνει ο Άντονι Άντριους. Σύμφωνα με την συνέντευξη που πήρε ο Δ. Κανελλόπουλος, και δημοσίευσε στην εφημερίδα «Η Φωνή των Καλαβρύτων» στις 3/3/75, ο Άντριους επιβεβαίωσε ότι «ανέκρινε τους Γερμανούς προσωπικά και με την άδεια του ΕΛΑΣ» στο μοναστήρι της Αγίας Λαύρας. 233 Φαίνεται ότι ο Άντριους δεν πήρε πληροφορίες από τους Γερμανούς παρά μόνο τα ονόματα, τους βαθμούς, τα διακριτικά και με την παράκληση του λοχαγού Σόμπερ, αυτές οι πληροφορίες να δοθούν στον Ερυθρό Σταυρό. Παράλληλα ο Άντριους γνώριζε ότι διέτρεχε άμεσο κίνδυνο ο άμαχος πληθυσμός λόγω των αντιποίνων καθότι είχαν απειλήσει ανοιχτά οι Γερμανοί πως θα προέβαιναν σε αντίποινα αν οι αιχμάλωτοι πάθαιναν οτιδήποτε. 234 Από εκεί, οι Γερμανοί αιχμάλωτοι κατέβηκαν δια μέσω του κάμπου των Σουδενών, στο χωριό Πλανητέρο και από εκεί στα Μαζέικα, όπου και παρέμειναν πενήντα περίπου ημέρες. Στεγάζονταν στο χώρο που ήταν παλαιότερα η υποδιοίκηση της χωροφυλακής, ενώ κυκλοφορούσαν σχεδόν ελεύθεροι αφού μπορούσαν να δουλεύουν και στα χωράφια. 235 Βέβαια, το μεγαλύτερο πρόβλημα ήταν το επισιτιστικό. Υ- πέφεραν και οι ίδιοι από την πείνα, όπως υπέφεραν και οι κάτοικοι των γύρω χωριών. Ο Βάλτερ, θυμάται κυρίως τη σύζυγο γιατρού Αρετή Σταυροπούλου, η οποία ήταν «εξαιρετικά φιλική» και είχε φροντίσει «με αυτοθυσία» τους αρρώστους και εκείνους που υπέφεραν. Με το πέρασμα των εβδομάδων, η φρούρηση των αιχμαλώτων γινόταν όλο και πιο χαλαρή. Βέβαια, ο ίδιος ο Σόμπερ, είχε διατάξει να μην προσπαθή- 231 Π. Ροδάκης, ό.π., σσ Βλέπε Παράρτημα, αριθ Εφ. «Η Φωνή των Καλαβρύτων», Βλέπε παράρτημα, αριθ Π. Ροδάκης, ό.π., σ

152 σουν να δραπετεύσουν καθώς θεωρούσε ζήτημα χρόνο την ελευθερία τους, όπως είχε γίνει και σε άλλες περιπτώσεις. Ο Βάλτερ θυμάται «υπήρξαν πολλές ευκαιρίες να δραπετεύσουμε, αλλά κανείς δεν σκέφτηκε σοβαρά κάτι τέτοιο. Όλοι μας υπακούαμε στις εντολές του Σόμπερ.» Χ. Φ. Μάγερ, ό.π., σ

153 6.1.β. Οι διαπραγματεύσεις για την τύχη των αιχμαλώτων Για την ηγεσία της 117 Μεραρχίας Καταδρομών, το πού ακριβώς βρίσκονταν οι αιχμάλωτοι, ήταν ένα αίνιγμα, δεδομένου ότι ο Εμπερσμπέργκερ, δεν ήξερε μετά τη συμπλοκή της Κερπινής ούτε καν αν οι στρατιώτες του ζούσαν. Μετά όμως από ανακρίσεις ανταρτών, έγινε φανερό ότι οι αιχμάλωτοι βρίσκονταν κάπου κοντά στην οροσειρά του Χελμού. Καθώς ο Εμπερσμπέργκερ αντιλήφθηκε ότι υπάρχουν σημεία ζωής, άρχισε τις γνωστές αποτελεσματικές μεθόδους, προκειμένου να διαπραγματευτεί την τύχη των στρατιωτών του: άσκησε πίεση στους προύχοντες του Αιγίου και στον μητροπολίτη Καλαβρύτων και Αιγιαλείας Θεόκλητο. Σε περίπτωση που η αποστολή απέβαινε άκαρπη, η γερμανική Βέρμαχτ θα άρχιζε την εφαρμογή αντιποίνων και την εκτεταμένη καταστροφή χωριών. Ο μητροπολίτης, κάλεσε να παρουσιαστεί αργά το βράδυ της Παρασκευής 5 Νοεμβρίου 1943, ο ιερέας Κωνσταντίνος Χρόνης, ο οποίος καταγόταν από το Σκεπαστό και διατηρούσε καλές σχέσεις με την αντάρτικη ομάδα της περιοχής. Ο ιερέας, έλαβε την εντολή από τον μητροπολίτη να ταξιδέψει την επομένη, συνοδευόμενος και από μια Επιτροπή διαπραγματεύσεων αποτελούμενη από τους: Αλέξανδρο Καζάνη (δήμαρχος Αιγίου), Παναγιώτη Μετζελόπουλο (δικηγόρος), ένα μέλος του εργατικού κέντρου και έναν ακόμη ιερέα. Σκοπός της αποστολής ήταν η επί τόπου διαπραγμάτευση με τον αρχηγό του Συντάγματος, Δημήτριο Μίχο για την απελευθέρωση ανταλλαγή των Γερμανών αιχμαλώτων. Παρόλο που η Επιτροπή παρακάλεσε τον μητροπολίτη να ηγηθεί της αποστολής, καθώς γνώριζε τον Μίχο προσωπικά και ο αντάρτης έτρεφε εκτίμηση προς το πρόσωπό του, αυτός αρνήθηκε, καθώς δεν πρέπει να ήταν ιδιαίτερα θαρραλέο άτομο. Η επιτροπή ξεκίνησε το Σάββατο 6 Νοεμβρίου από το Αίγιο για το χωριό Βυσωκά (σήμερα Σκεπαστό), όπου ήταν εγκατεστημένο το αρχηγείο των ανταρτών. Κατά την δεκάωρη εξαντλητική πορεία τους προς τα ορεινά Καλάβρυτα, πολλές αντάρτικες ομάδες που βρίσκονταν καθοδόν, πληροφορούσαν την Επιτροπή πως ο κόπος τους ήταν μάλλον μάταιος, καθώς οι Γερμανοί δεν επρόκειτο να αφεθούν ελεύθεροι από τους αντάρτες. Μάλιστα «τα ίδια ηκούαμεν και εν Σκεπαστώ παρά των διαφόρων επισήμων και ανεπισήμων του ΕΑΜ». «μέχρι της 10 ης πρωινής της Κυριακής οπότε εγίναμε δεκτοί υπό του Αρχηγείου». 237 Να πως εκθέτει ο μετέπειτα σεβασμιότατος Αλεξανδρουπόλεως Χρόνης, τον Ιούνιο του 1945 τις αναμνήσεις του από την συνάντηση 237 Έκθεσις αρχιμ. Κωνσταντίνου Χρόνη, 26/8/41 8/6/

154 με την ηγεσία του Αρχηγείου: «η συζήτησις μετά του Αρχηγείου υπήρξεν θυελλώδης και κυρίως μεταξύ εμού μόνον, διότι τα υπόλοιπα μέλη της Επιτροπής εφοβήθησαν, ο δε του Εργατικού Κέντρου επήρε μάλλον το μέρος των ανταρτών. Κυρίως το Αρχηγείον ετόνιζεν ότι δεν συμφέρει εις τον Αγώνα να απολυθώσιν οι αιχμάλωτοι έστω και εάν επρόκειτο να καταστραφεί και ολόκληρον το Αίγιον, ότι θα χάσουν τρόπον τινά την α- ξιοπρέπειαν αυτού, πολύ δε περισσότερον δεν ήτο δυνατόν να γίνει τούτου, διότι δεν υπήρχε κίνδυνος πραγματικός Εγώ έφτασα εις το σημείον να τους είπω να προσέξουν, διότι θα τους πάρωμεν όλοι με τις πέτρες εάν επιβληθούν αντίποινα, πράγμα που το θεώρησαν προσβολήν και εγένετο μικροεπεισόδιον. «Είναι απειλή και πρόσεξε» μοι είπε ένας εξ Αιγίου ιατρός εκ των αρχηγών του ΕΑΜ που παρίστατο στη συζήτηση. «δεν υπολογίζω τη ζωή μου όπως σεις που κρύπτεσθε και κάνετε τον παλικαρά εν ασφαλεία εδώ ευρισκόμενος» του απάντησα, «και αδιαφορείτε για τους υπολοίπους». Επενέβει τότε ο αρχηγός Μίχος και είπε να ησυχάσουμε και θα ευρεθεί μια λύσις ικανοποιητική, την οποία θα μας ανακοινώσει την επομένη ημέρα.» 238 Το απόγευμα της ίδιας ημέρας ο αρχιμαντρίτης Χρόνης, επισκέφτηκε τα Καλάβρυτα και βρέθηκε ξαφνικά περικυκλωμένος από τριακόσιους περίπου φοβισμένους κατοίκους. Απευθυνόμενος τους είπε επι λέξη: «εάν δεν απολυθώσι οι αιχμάλωτοι, όταν μάθετε ότι έρχονται οι Γερμανοί, να φύγετε, διότι θα σας εκτελέσουν ή εάν έρθουν αεροπλάνα να κρυβήτε διότι θα σας βομβαρδίσουν, ότι εις το Αίγιον ο Σεβασμιότατος και όλοι, τα Καλάβρυτα, το Σκεπαστόν, την Κερπινή και τους Ρωγούς, τα έχωμεν ξεγράψει από το χάρτην.» 239 Την επομένη, Δευτέρα 8 Νοεμβρίου, έγινε η δεύτερη συνάντηση της Επιτροπής με την ηγεσία του ΕΑΜ, τώρα κάτω από πιο ήπιες συνθήκες. Οι αντάρτες παρέδωσαν στην Επιτροπή έγγραφο για τους Γερμανούς, στο οποίο έκαναν πρόταση για ανταλλαγή αιχμαλώτων με Έλληνες που βρίσκονταν στις φυλακές ή σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Η Επιτροπή επέστρεψε στο Αίγιο, όπου και ήρθε σε επαφή με την γερμανική διοίκηση. Φαίνεται πως οι Γερμανοί δεν δέχτηκαν την πρόταση για ανταλλαγή των ανταρτών και έστειλαν δεύτερο σημείωμα προς το αρχηγείο των ανταρτών, πάλι με τον ιερέα Χρόνη. Ο Δημήτριος Μίχος στα Απομνημονεύματα του αναφέρει σχετικά, ότι ο Ε- μπερσμπέργκερ του ζήτησε με επιστολή του να επιστρέψουν τους αιχμαλώτους και τον οπλισμό που είχε πέσει στα χέρια των ανταρτών μετά τη μάχη στην Κερπινή. Ο 238 Ό.π. 239 Ό.π. 155

155 Μίχος σημειώνει: «του απαντήσαμε πως είμαστε διατεθημένοι να ανταλλάξουμε τους αιχμαλώτους με δικούς μας που εκρατούντο παρά των στρατευμάτων κατοχής» 240. Η αντίδραση των Γερμανών στην πρόταση αυτή υπήρξε αρνητική «αλλά δεν δέχτηκε [ο Εμπερσμπέργκερ] πάνω σ αυτό καμιά συζήτηση. Ήθελε να επιβάλλει όρους νικητού προς ηττημένους». 241 Η άποψη του Χρόνη σχετικά με την απάντηση των ανταρτών στην αίτηση των Γερμανών να διαπραγματευτούν τα ονόματα των Ελλήνων φυλακισμένων που θα ελευθερώνονταν είναι η ακόλουθη: «οι αντάρται, εις το δεύτερο αυτό έγγραφον, φαίνεται, ότι απήντησαν με τρόπον που εξερέθησαν τους Γερμανούς και τότε οι Γερμανοί μας κάλεσαν να μεταφέρομεν τρίτον έγγραφον δια να απολυθούν οι αιχμάλωτοι και θα απολύσουν και αυτοί τους Έλληνας, αδιαφορούντες όπως μας είπαν, δια τα όσα θα υποστώμεν όταν εις τους αντάρτας προστεθούν και τόσα κακοποιά στοιχεία» 242. Στην παρούσα φάση, ο Κωνσταντίνος Χρόνης είχε σχηματίσει την εντύπωση, ότι οι αντάρτες δεν θα τηρούσαν την υπόσχεσή τους και αρνήθηκε πλέον να μεταφέρει μηνύματα ανάμεσα στις δυο πλευρές. Αντ αυτού, παρακάλεσε τον μητροπολίτη Θεόκλητο να κάνει χρήση της επιρροής του στο πρόσωπο του Δημητρίου Μίχου ή να μεταβεί ο ίδιος στη Βυσωκά, μιας και οι διαπραγματεύσεις είχαν φτάσει σε αδιέξοδο. Όμως ο μητροπολίτης ή δεν ήθελε ή δεν μπορούσε να χρησιμοποιήσει το κύρος του, αρνήθηκε να υποστηρίξει την αίτηση του Χρόνη και τον έστειλε για ακόμη μια φορά να μεταφέρει την απάντηση των Γερμανών. Στο μεσοδιάστημα, ο Χρόνης είχε απειληθεί αρκετές φορές από στελέχη των ανταρτών στο Αίγιο, - οι οποίοι πίστευαν πως ο Χρόνης χαρακτηριζόταν από μια μάλλον αντιεαμική στάση και τον είχαν απειλήσει πως ή θα τον σκότωναν ή θα τον αιχμαλώτιζαν. Έτσι, στην νέα του αποστολή συνοδευόταν μόνο από δύο άτομα. Η αποστολή αυτή δεν έφτασε μέχρι το Αρχηγείο, καθώς φτάνοντας στην Κερπινή, τα μέλη της έμαθαν πως η ηγεσία του ΕΑΜ είχε ε- γκαταλείψει το Αρχηγείο της Βυσωκάς. Έπρεπε όμως να παραδώσει την απάντηση των Γερμανών στον καπετάνιο του ΕΛΑΣ με το ψευδώνυμο «Καραϊσκάκης», ο ο- ποίος και θα την μετέφερε στην ηγεσία του ΕΑΜ. Ο ιερέας Χρόνης επέστρεψε στο Αίγιο χωρίς απάντηση, έδωσε αναφορά στους Γερμανούς και ιδιαίτερα στον Εμπερσμπέργκερ καθώς και στους προύχοντες στους Αιγίου. 240 Ανέκδοτα Απομνημονεύματα Μίχου. 241 Ό.π. 242 Έκθεσις αρχιμ. Κωνσταντίνου Χρόνη, 26/8/41 8/6/

156 Θα ήταν παράλειψή μας, αν σε αυτό το σημείο δεν αναφερόμασταν στο βομβαρδισμό του χωριού Σκεπαστού (Βυσωκάς) στις 29 Νοεμβρίου 1943 από γερμανικά αεροπλάνα. Μέσα από όλη αυτή την κίνηση των απεσταλμένων του Αιγίου (Κωνσταντίνος Χρόνης, επιτροπές διαπραγμάτευσης, κ.α.), οι γερμανικές αρχές εντόπισαν το αρχηγείο του ΕΛΑΣ, που είχε έδρα τη Βυσωκά και δώδεκα αεροπλάνα καθέτου ε- φορμήσεως (στούκας) του 10 ου σμήνους επιτέθηκαν κατά του χωριού. Κατέστρεψαν ολοσχερώς το δημοτικό σχολείο κοντά στο οποίο στεγαζόταν το αρχηγείο των ανταρτών με το επιτελείο του. Για ακόμη μια φορά όμως, η διερμηνέας Γκρέτα, έσωσε το αρχηγείο ενημερώνοντας κρυφά τον ίδιο τον Γερο Μίχο. Οι αντάρτες μετακίνησαν το αρχηγείο τους προς την Αγία Λαύρα το βράδυ της 28 Νοεμβρίου Εξαιτίας της τροπής αυτής, ο ιερέας Χρόνης δεν μπόρεσε να τους εντοπίσει και να τους διαβιβάσει την δεύτερη απάντηση των Γερμανών, όπως είδαμε προηγουμένως. Στα αδημοσίευτα απομνημονεύματά του, ο Δ. Μίχος γράφει σχετικά με το συμβάν: «εμείς είχαμε βάλει τους όρους της ανταλλαγής κι είχαμε τους λόγους μας, να επιμένουμε. Σε αντίποινα μας έστειλαν στις τελευταίες ημέρες του Νοέμβρη, ένα σμήνος αεροπλάνων στούκας και εβομβάρδισε το χωριό Βυσωκά που βρισκόταν το Στρατηγείο. Έγιναν κάμποσες ζημιές σε σπίτια του χωριού και σκοτώθηκαν δέκα άτομα και τραυματίστηκαν άλλοι τόσοι ήξεραν καλά τους στόχους, πού έμενε το στρατηγείο, πυροβολήθηκαν διάφορα σπίτια και το σχολείο» 243. Σύμφωνα με επιτόπια έρευνα, ο κατάλογος με τα ονόματα των νεκρών έχει ως εξής: Αντωνακόπουλος Γεώργιος, Αντωνακόπουλος Δημήτριος, Γιδάς Αθανάσιος, Κατσικοπούλου Ακριβούλα, Καραμούζης Νικόλαος, Ντάνος Αθανάσιος, Ανδριόπουλος Παναγιώτης, Μπουρογιάννης Αθανάσιος, Παπαφράγκος Αναστάσιος, Ανδρικοπούλου Σταθούλα, Πετρούτσος Παναγιώτης, Θεοδωρακόπουλος Χρήστος, Κανέλλης Νικόλαος. 243 Ανέκδοτα Απομνημονεύματα Δμητρίου Μίχου Βλέπε παράρτημα, αριθ

157 6.2. Οι κινήσεις των γερμανικών δυνάμεων πριν το Ολοκαύτωμα των Καλαβρύτων Ενώ ο στρατηγός Καρλ Φον Λε Σουίρ 244, είχε αρχίσει να σχεδιάζει από τα μέσα Οκτωβρίου να ξεκινήσει τη μεγάλη επιχείρηση εναντίον των ανταρτών στις ορεινές περιοχές νοτίως της Πάτρας, τα παραπάνω γεγονότα φαίνεται να ενίσχυσαν την απόφαση του στρατηγού, με την άδεια του «Ανώτατου Διοικητή της ομάδας στρατού Ε και του Κεντρικού Αρχηγείου του 69 ου Σώματος». 245 Ως εκ τούτου η απόφαση για το Ολοκαύτωμα των Καλαβρύτων, είναι καθαρά στρατιωτική και προαποφασισμένη, καθότι στην περιοχή υπήρχε το ισχυρότερο κέντρο των ανταρτών, που απειλούσε τις ζωτικές για τους Γερμανούς συγκοινωνίες της Πελοποννήσου και έπρεπε να καταστραφεί. Μάλιστα, η μάχη της Κερπινής ήταν ένα πρόσθετο στοιχείο ώστε αυτή η απόφαση να μετατραπεί σε πράξη εξιλέωσης των Γερμανών. Την 1 η Δεκεμβρίου 1943, ο αντισυνταγματάρχης Βέλφινγκερ και ο λοχαγός Γκνάς έδωσαν προφορική αναφορά στον Λε Σουίρ και μετά το τέλος της συνάντησης, ο αντισυνταγματάρχης, που είχε αναλάβει τη γενική διοίκηση της επιχείρησης συνέταξε τη «διαταγή για την επιχείρηση Καλάβρυτα». Ο στρατηγός, έδωσε λεπτομερείς εντολές και εξήγησε τους στόχους της επιχείρησης που ήσαν: α) η εξόντωση των συμμοριών που βρίσκονται στην περιοχή Πατρών Μαζέικων Καλαβρύτων - Τρυπιών. β) η έρευνα των χωριών για την αναζήτηση κομμουνιστών, όπλων, υλικού προπαγάνδας κ.τ.λ. γ) η αναζήτηση των μελών του 5 ου λόχου του 749 ου Συντάγματος καταδρομών που είχαν συλληφθεί στις 18/10/43 κοντά στους Ρωγούς και εφαρμογή αντίστοιχων αντιποίνων. Η «επιχείρηση Καλάβρυτα» ουσιαστικά ξεκίνησε στις 4 Δεκεμβρίου 1943 και έλαβαν μέρος τρεις ομάδες μάχης με συνολική δύναμη περίπου 3000 στρατιώτες: i) «Ομάδα μάχης Βέλφινγκερ». Με χώρο συγκέντρωσης την Πάτρα και δύναμη 800 πεζοί, 120 αυτοκίνητα, 10 τάνκ και πυροβολικό, ακολούθησε την πορεία Πάτρα Χαλανδρίτσα Καλάβρυτα. Ο αντισυνταγματάρχης χώρισε τις δυνάμεις του σε δύο υποομάδες: μια «ορεινή» και μια «πεδινή». Το δεύτερο τμήμα θα έπρεπε ακολουθώ- 244 Βλέπε παράρτημα, αριθ Βλέπε παράρτημα, αριθ

158 ντας πιστά τους δρόμους να φτάσει μετά από 6 μέρες από τα βορειοδυτικά στα Καλάβρυτα. ii) «Ομάδα μάχης Εμπερσμπέργκερ 246». Με χώρο συγκέντρωσης το Αίγιο και δύναμη 600 πεζοί και πυροβολικό, ακολούθησε την πορεία του λόχου του Σόμπερ, προς την Κερπινή. Αποστολή της ήταν η έρευνα των χωριών που βρίσκονταν κατά μήκος του δρόμου και να φτάσει μέσα σε 6 μέρες στα Καλάβρυτα. iii) «Ομάδα μάχης Γκνάς». Με χώρο συγκέντρωσης την Βυτίνα και δύναμη περίπου 800 πεζοί, με αυτοκίνητα, μοτοποδήλατα και πυροβολικό, είχε ως αποστολή να διεξάγει ένα είδος παραπλανητικής επιχείρησης: μια ομάδα μοτοποδηλατιστών θα προχωρούσε από τη Βυτίνα προς τα Λαγκάδια και το μεγαλύτερο τμήμα των μονάδων θα έπρεπε να καταλάβει το πέρασμα νοτιοδυτικά των Καλαβρύτων για να εμποδίσει τον εχθρό να διαφύγει από τον κλοιό. Σύμφωνα με το σχέδιο, η είσοδος του Γκνάς στα Καλάβρυτα, θα γινόταν την 7 η ημέρα, μετά την έναρξη της επιχείρησης. Και οι τρεις μάχιμες ομάδες, θα παρέμεναν στα Καλάβρυτα 2 μέρες, θα ερευνούσαν την πόλη και θα επέστρεφαν στα καταλύματά τους. Σύμφωνα με την τελευταία υπόδειξη του στρατηγού Λε Σουίρ, «τα χωριά από τα οποία θα πέσουν πυροβολισμοί θα πυρπολούνται και οι άντρες θα εκτελούνται». 246 Βλέπε παράρτημα, αριθ

159 6.3. Η αναδιοργάνωση των αντάρτικων ομάδων πριν το Ολοκαύτωμα των Καλαβρύτων Ταυτόχρονα, στο στρατόπεδο των ανταρτών εκείνες τις μέρες πάρθηκαν πολύ σημαντικές αποφάσεις. Με απώτερο σκοπό την έναρξη της τελικής φάσης του αντιστασιακού αγώνα στην Πελοπόννησο, οργανώθηκε ανάμεσα στις 28 και 30 Νοεμβρίου στο χωριό Στρέζοβα (σημ. Δάφνη), η «Πρώτη Παμπελοποννησιακή Διάσκεψις» των αντάρτικων οργανώσεων της Πελοποννήσου. Μετά από πρόταση της ηγεσίας του ΕΑΜ στην Αθήνα, αποφασίστηκε μια πολιτική και στρατιωτική αναδιοργάνωση του ΕΛΑΣ Πελοποννήσου. Η νέα τριανδρία που εξελέγη ήταν η εξής: α) καπετάνιος της Μεραρχίας ορίστηκε ο Δημήτριος Μίχος, β) στρατιωτικός ο Δημήτριος Κασσάνδρας (με το ψευδώνυμο Αλέξανδρος) και γ) πολιτικός ορίστηκε ο Πολύδωρος Δανιηλίδης (με το ψευδώνυμο Αχιλλέας). Η νέα αυτή τριανδρία χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη δύο ιδεολογικοπολιτικών ρευμάτων. Αφενός, οι Μίχος και Κασσάνδρας, αυτοπροσδιορίζονταν ως πατριώτες, οι οποίοι είχαν τον διακαή πόθο να εκδιώξουν το συντομότερο δυνατό τον κατακτητή από την χώρα, αφετέρου δε ο τρίτος της τριανδρίας, ο Αχιλλέας, ήταν γνωστός κομμουνιστής και ένας από τους πιο σημαντικούς κομμουνιστές εξειδικευμένος σε στρατιωτικά ζητήματα, καθώς ήταν υπεύθυνος για στρατιωτικά θέματα στην κεντρική επιτροπή του ΚΚΕ στην Αθήνα. 247 Μάλιστα, ο Αχιλλέας θεωρείται «πιστός στη γραμμή του κόμματος μπολσεβίκος, απρόσιτος, συντηρητικός και αδιάλακτα σκληρός στις αποφάσεις του». 248 Όπως σημειώνει και ο ίδιος ο ταξίαρχος Στέφανος Σαράφης, όλες οι μονάδες του ΕΛΑΣ εντάχθηκαν, με σκοπό την μετατροπή των ανταρτικών δυνάμεων σε τακτικές μονάδες σύμφωνα με τα πρότυπα του πρώην ελληνικού στρατού, στη λεγόμενη ΙΙΙ Πελοποννησιακή Μεραρχία. Γι αυτό το λόγο χωρίστηκαν σε Τάγματα και Συντάγματα με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν το 6 ο Κορινθιακό, το 11 ο Αρκαδικό, το 12 ο Αχαϊκο Ηλειακό, το 8 ο Λακωνικό, το 9 ο Μεσσηνιακό Σύνταγμα, καθώς και τα «ανεξάρτητα τάγματα Καλαβρύτων και Αιγιαλείας». Οι νεοϊδρυθείσες πελοποννησιακές μονάδες, έπαιρναν πλέον εντολές απευθείας από την Αθήνα και όχι από το κεντρικό αρχηγείο του ΕΛΑΣ στη βόρεια οροσειρά της Πίνδου Η. Παπαστεριόπουλος, ό.π., σ Γ. Καράγιωργας, Η ΟΠΛΑ χωρίς θρύλο, Παπαζήσης, Αθήνα 1997, σ Σ. Σαράφης, Ο ΕΛΑΣ, Σύγχρονο Βιβλίο, Αθήνα 1964, σ. 159,

160 Τις ίδιες πληροφορίες αντλούμε και από τα Απομνημονεύματα του Δημητρίου Μίχου: «Στη Σύσκεψη [Πρώτη Παμπελοποννησιακή Διάσκεψις] αποφασίσαμε να ανασυστήσουμε την ΙΙΙ Μεραρχία της Πελοποννήσου με δύο ταξιαρχίες, την 8 η της Βόρειας Πελοποννήσου και την 9 η της Νότιας. Τα συντάγματα 6 ο και 12 ο θα υπάγονταν στην 8 η ταξιαρχία, και τα 8 ο και 9 ο στην 9 η ταξιαρχία. Τα δύο ανεξάρτητα τάγματα Καλαβρύτων και Αιγιαλείας συγχωνευόσαντε στο 12 ο σύνταγμα και το διαλεκτό 11 ο Σύνταγμα θα έμπαινε στο 6 ο». 250 Σχετικά με την ισχύ και τη δύναμη των νεοσύστατων συνταγμάτων, υπάρχουν αλληλοσυγκρουόμενες πληροφορίες. Σύμφωνα με τις γερμανικές πηγές, η ΙΙΙ Μεραρχία είχε στην περιοχή Πατρών Καλαβρύτων Αιγίου περίπου μάχιμους στρατιώτες, οι οποίοι είχαν ως υποστηρικτικό σώμα άλλους εφεδρικούς (αγρότες, νεολαία). Διέθετε περίπου 200 οπλοπολυβόλα και αυτόματα, 5000 τυφέκια, 200 πιστόλια, χειροβομβίδες, 4-8 όλμους και αγγλικούς ασύρματους Ανέκδοτα Απομνημονεύματα Μίχου βλέπε παράρτημα, αριθ Χ. Φ. Μάγερ, ό.π., σσ

161 6.4. Η τύχη εκτέλεση των Γερμανών αιχμαλώτων Ενώ σε όλη την περιοχή της ορεινής Αχαΐας κοινοποιήθηκε από τους αντάρτες πως γερμανικές δυνάμεις κινούνται προς τα Καλάβρυτα με σκοπό την αναζήτηση των αιχμαλώτων της μάχης της Κερπινής (μετά τις αλλεπάλληλες αλλά χωρίς αποτέλεσμα, προσπάθειες διαπραγμάτευσης των Χρόνη Θεόκλητου με την ηγεσία του ΕΛΑΣ), μέσα στα Καλάβρυτα γίνεται μια κίνηση από τους κατοίκους που καταλήγει στην άποψη ότι δεν πρέπει να δοθεί καμιά αφορμή στους Γερμανούς, γιατί διαφορετικά θα είχαν αντίποινα και σύμφωνα με την επικρατούσα άποψη στο Αίγιο, τα Καλάβρυτα, οι Ρωγοί και η Κερπινή θα αφανίζονταν. Χωρίς τυπικές διαδικασίες, οι κάτοικοι των Καλαβρύτων συνέστησαν μια επιτροπή αποτελούμενη από τους: Χρήστο Παπανδρέου (Πρόεδρο Καλαβρύτων), Αντώνη Οικονόμου (Γυμνασιάρχη), Α. Δημόπουλο (Καθηγητή), Δημήτριο Σαψαρέλο (Διευθυντή τράπεζας), Δωρόθεο Παπαδημητρίου (Αρχιμανδρίτη) και Τάσο Κατσίνη (πρώην Βουλευτή). Η επιτροπή αυτή επισκέφτηκε την αγγλική αποστολή, που είχε έδρα τα Μιχαλέικα Δεμεστίχων, και τη συμβουλεύτηκε για τις περαιτέρω κινήσεις τους. Οι άνθρωποι της αγγλικής αποστολής, συμφώνησαν στην άποψη, πως οι Γερμανοί δεν θα πείραζαν τα Καλάβρυτα, αν δεν γίνονταν προκλήσεις. Οι Άγγλοι επέμεναν να μην ανησυχούν οι Καλαβρυτινοί και να μην προκαλέσουν τους Γερμανούς, επιτρέποντας στους αντάρτες να οχυρωθούν στην πόλη των Καλαβρύτων. Βέβαια, όπως παρατηρεί ο Περικλής Ροδάκης, η αγγλική αποστολή «έπαιζε κάποιο παιχνίδι». Με άλλα λόγια, οι Άγγλοι κατάσκοποι γνώριζαν την απόφαση των Γερμανών για το 1/50 (βλέπε οικείο κεφάλαιο) και σίγουρα οι Γερμανοί για να καλύψουν αυτή την ανάγκη διαταγή, μόνο στα Καλάβρυτα θα έβρισκαν τόσο μεγάλο πληθυσμό. 252 Και ενώ οι Άγγλοι επέμεναν να καθησυχάζουν τους Καλαβρυτινούς, η επιτροπή των Καλαβρυτινών ανέβηκε στην Αγία Λαύρα, όπου βρισκόταν άρρωστος ο Γέρο Μίχος. Εκεί παρακάλεσαν τον αρχηγό των ανταρτών να μην έρθει σε εχθροπραξίες κατά των Γερμανών στην ευρύτερη περιοχή των Καλαβρύτων, όπως είχαν πάρει τη εντολή από τους Άγγλους. Ο Γέρο Μίχος, αφού συνεννοήθηκε με την υ- πόλοιπη διοίκηση της Μεραρχίας του ΕΛΑΣ, εκδίδουν δυο διαταγές προς τα τμήματα του ΕΛΑΣ. Η πρώτη, διέταζε τα ένοπλα τμήματα να βρεθούν εκτός κλοιού των Γερμανών (ανοίγοντας στην ουσία δρόμο στα γερμανικά στρατεύματα, που θα έφταναν 252 Π. Ροδάκης, ό.π., σ

162 ανενόχλητα στην πόλη των Καλαβρύτων) και η δεύτερη αφορούσε την τύχη των Γερμανών αιχμαλώτων της μάχης της Κερπινής, που όπως προαναφέρθηκε, βρίσκονταν στην Κλειτορία. Η δεύτερη διαταγή, που θα μας απασχολήσει σχετικά με το ζήτημα των αιχμαλώτων Γερμανών, έχει ως εξής: ΕΛΑΣ 3 η Μεραρχία Πελοποννήσου 1 ο Επιτελικό γραφείο Προς το Φρουραρχείον Μαζέικων. Εις απάντησιν των υπό των Γερμανών εκτελεσθέντων αθώων πολιτών [εδώ εννοούν τους 118 στο Μονοδέντρι της Σπάρτης] εντελλόμεθα όπως, εκ του στρατοπέδου αιχμαλώτων, απομονώσητε τους Γερμανούς υπαξιωματικούς και στρατιώτας, από τους τοιούτους των άλλων εθνικοτήτων και εκτελέσητε αυτούς. Φροντίσατε ινα μην γίνη αντιληπτή η ενεργειά σας αυτή τόσον εκ μέρους των υπολοίπων κρατουμένων στρατιωτών, εις τους οποίους πρέπει να μείνη η εντύπωσις ότι, οι υπό εκτέλεσιν πρόκειται να μεταφερθούν εις άλλο μέρος, όσον και εκ μέρους των πολιτών. Αναφέρατε εκτέλεσιν παρούσης. Σ.Δ. 4/12/1943 ΙΙΙ Μεραρχία Αλέξανδρος Μίχου Αχιλλέας. 253 Η διαταγή μεταφέρεται από τους συνδέσμους σε όλα τα τμήματα του ΕΛΑΣ που βρίσκονται στις οδικές αρτηρίες που οδηγούν στα Καλάβρυτα. Στον άμεσα υπεύθυνο για τους αιχμαλώτους, τον φρούραρχο Μαζέικων Θεοδωρακόπουλο, δεν φαίνεται να έφτασε έγκαιρα, καθότι η διαταγή κατακρατήθηκε από μέλος της επαρχιακής επιτροπής του ΕΑΜ, που βρέθηκε στα Μαζέικα. 254 Η εκδοχή αυτή της διαταγής από την κεντρική διοίκηση του ΕΛΑΣ προς την ομάδα περιφρούρησης του Θεοδωρακόπουλου φαίνεται να κρύβει ορισμένα ερωτηματικά. Δεν είναι δυνατόν να υπογράφηκε την ίδια μέρα και από τους τρεις επικεφαλής, καθότι εκείνη τη χρονική στιγμή ο Μίχος βρισκόταν στο μοναστήρι της Αγίας Λαύρας άρρωστος, ενώ ο Αλέξανδρος και ο Αχιλλέας κάπου στην Ηλεία. Όμως, από προσωπική συνέντευξη που μου δόθηκε από τον Περικλή Ροδάκη, τον συγκρατούμενο του Μίχου στις φυλακές της Πά- 253 Ό.π., σ Ό.π., σ

163 τρας 255, ισχυρίζεται ότι «ο Αλέξανδρος και ο Αχιλλέας έβαλαν το όνομα του Μίχου κάτω από τη διαταγή, αφού πρώτα ζήτησαν τηλεφωνικώς την συγκατάθεσή του.» 256 Τα ερωτήματα συνεχίζονται σχετικά με την εγκυρότητα και την ορθότητα της διαταγής. Ποτέ μέχρι εκείνη τη στιγμή, δεν είχε γίνει εξακρίβωση «εθνικής ταυτότητας» των αιχμαλώτων. Σύμφωνα με έρευνα στα γερμανικά αρχεία του Χέρμαν Φράνκ Μάγερ, 34 από τους 70 αιχμαλώτους (49%) προέρχονταν από τα γερμανικά εδάφη του Altreich, 7 από την Αλσατία (10%), 25 από την Ostmark, την πρώην Αυστρία (36%), 1 από την ιταλική επαρχία του νότιου Τιρόλου, 1 από τη Σουδητία και 2 από την πρώην Πολωνία. 257 Σύμφωνα λοιπόν με όλα αυτά, οι αιχμάλωτοι που θα έμεναν πίσω, οι μη Γερμανοί, θα συνέχιζαν να αποτελούν πρόβλημα για τους αντάρτες, - ό- πως έχουμε προαναφέρει σε σχετικό κεφάλαιο διότι ήταν δύσκολος ο επισιτισμός και η μετακίνησή ασφάλειά τους. Ένα δεύτερο σημείο της διαταγής που προκαλεί ερωτηματικά είναι το γεγονός ότι το Φρουραρχείο δεν ήταν σε θέση να εκτελέσει αυτή την αποστολή. Το Φρουραρχείο στηριζόταν στην ΕΠΟΝ, σε άοπλους δηλαδή νέους που κρατούσαν το τηλέφωνο, φύλαγαν σκοποί και εκτελούσαν χρέη συνδέσμων. Το Φρουραρχείο δεν είχε ούτε οπλισμό, ούτε τη δύναμη για αυτή την αποστολή. Σε αυτό το σημείο, υπάρχει και μια δεύτερη εκδοχή σχετικά με το ζήτημα του πώς πάρθηκε η απόφαση για την εκτέλεση των αιχμαλώτων. Ο Γεώργιος Χρ. Τσάμης, που ήταν τότε μαθητής στο Γυμνάσιο των Μαζέικων και μαζί με τον πατέρα του ή- σαν υποστηρικτές των ανταρτών, αφηγείται τα εξής: «χρησιμοποιούσαμε ένα φορητό τηλέφωνο που λειτουργούσε με μπαταρίες. Για να μπορούμε να το χρησιμοποιήσουμε ανέβαινα στις τηλεφωνικές κολώνες. Ήμουνα στο χωριό μου, στο Πλανητέρο. Ο Σωτήρης Θεοδωρακόπουλος, ο Κριαράς, ο φρούραρχος των Μαζέικων, χρησιμοποίησε το τηλέφωνό μας, μίλησε απευθείας με τον Μίχο για να του ζητήσει οδηγίες για το τι θα κάνει τους αιχμαλώτους. Εν των μεταξύ, έφτασε στο Πλανητέρο η είδηση, ότι οι γερμανικές μονάδες είχαν καταλάβει τα Μαζέικα. Ο πατέρας μου, δάσκαλος τότε στο χωριό, βρισκόταν δίπλα στον Θεοδωρακόπουλο και άκουσε καθαρά την εντολή του Μίχου, να αφεθούν οι αιχμάλωτοι ελεύθεροι.» 258 Μια τρίτη εκδοχή για την τύχη των αιχμαλώτων, βασίζεται στην μαρτυρία του Αντρέα Ασημακόπουλου από το Καστέλι, χωριό ανάμεσα στα Καλάβρυτα και τα Μαζέικα, ο οποίος ανήκε στην ομάδα περιφρούρησης των αιχμαλώτων, υπό τις εντο- 255 Βλέπε παράρτημα, αριθ Προσωπική συνέντευξη με τον Ροδάκη Περικλή, Σουδενά στις Χ. Φ. Μάγερ, ό.π., σ Προσωπική συνέντευξη με τον Τσάμη Γεώργιο, Πλανητέρο

164 λές του φρούραρχου Θεοδωρακόπουλου. «η ΙΙΙ Μεραρχία του ΕΛΑΣ βρισκόταν στην Αγία Λαύρα. Από εκεί, ήρθε ένας αγγελιοφόρος με τη διαταγή να διεξαχθεί η εκτέλεση. [ ] εγώ και ο Θεοδωρακόπουλος τον συναντήσαμε στο σχολείο του Πλανητέρο [ ] ήταν νωρίς το πρωί της 6 ης Δεκεμβρίου.» Στην ερώτηση τι έγραφε η διαταγή, ο Ασημακόπουλος απάντησε «η διαταγή έλεγε, ότι οι αιχμάλωτοι θα έπρεπε να εκτελεστούν μέχρι τη μια το μεσημέρι, να καούν τα ρούχα τους και να σβηστεί κάθε ίχνος. Οι Άγγλοι δεν είχαν ενημερωθεί σχετικά με τη διαταγή εκτέλεσης» Στην ερώτηση αν υ- πήρχε η πιθανότητα, η διαταγή για την εκτέλεση των αιχμαλώτων να δόθηκε από τους Άγγλους ή τους Γερμανούς, ο Ασημακόπουλος ήταν κατηγορηματικός, ότι η διαταγή δόθηκε από την ηγεσία του ΕΛΑΣ. Ο Ασημακόπουλος αναφέρει ακόμη πως ο ίδιος διάβασε το έγγραφο στους αντάρτες μέσα στο σχολείο του Πλανητέρο. Μάλιστα δε ένας επιλοχίας, ονόματι Νίκος από τα Λαπατοχώρια, αρνήθηκε να εκτελέσει τους αιχμαλώτους. Στη συνέχεια αρνήθηκε και ο ίδιος ο φρούραρχος Θεοδωρακόπουλος, που παραιτήθηκε και επέστρεψε στο χωριό του, τον Άρμπουνα. Έτσι ο Ασημακόπουλος παρέδωσε τη διαταγή εκτέλεσης σε άλλη ομάδα ανταρτών, η οποία διοικείτο από κάποιον Κάραλη, με το ψευδώνυμο «Καλαμάτας», που καταγόταν από την νότια Μάνη. Αυτός φύλαξε τη διαταγή με σκοπό να την εκτελέσει, αλλά και για να μπορεί να υπερασπιστεί τον εαυτό του σε περίπτωση που του καταλογίζονταν ευθύνες, για την εκτέλεση αιχμαλώτων. 259 Προσπαθώντας να εκμαιεύσουμε την ιστορική αλήθεια, με βάση πάντα τις μαρτυρίες Ασημακόπουλου και Τσάμη, συμπεραίνουμε τα εξής: είναι πολύ πιθανό να υπήρξε γραπτή διαταγή από το κεντρικό αρχηγείο της ΙΙΙ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ που όριζε την εκτέλεση των αιχμαλώτων. Άλλωστε, οι αιχμάλωτοι σε αυτή την φάση του πολέμου, μόνο βάρος προκαλούσαν στους αντάρτες και μάλιστα τώρα που πλησίαζαν και ισχυρές γερμανικές δυνάμεις στην περιοχή, καθιστούσαν το αντάρτικο τμήμα που τους φύλαγε αρκετά δυσκίνητο. Από την άλλη πλευρά, ο Μίχος βλέποντας τον κίνδυνο των γερμανικών δυνάμεων να πλησιάζει είναι πολύ πιθανό, αμφιταλαντευόμενος, να διέταξε τελευταία στιγμή τον Θεοδωρακόπουλο να αφήσει ελεύθερους τους αιχμαλώτους. Αξίζει να αναφερθούμε παρενθετικά, στον ρόλο της αγγλικής αποστολής. Να εξετάσουμε δηλαδή την πιθανότητα, κατά πόσο οι Άγγλοι είχαν κάποια ευθύνη στη λήψη απόφασης να εκτελεστούν οι αιχμάλωτοι, καθώς το αρχηγείο τους βρισκόταν 259 Χ. Φ. Μάγερ, ό.π., σ

165 πολύ κοντά στο σημείο της εκτέλεσης των αιχμαλώτων. Όμως σε κανέναν από τους παραπάνω ισχυρισμούς, δεν υπάρχει η ένδειξη πως πίσω από τη διαταγή εκτέλεσης των Γερμανών αιχμαλώτων, υπάρχει η αγγλική αντικατασκοπία, καθώς ο Άντριους δεν άφησε κανένα γραπτό στοιχείο σχετικά με εκείνες τις δύσκολες στιγμές. Ο ίδιος μάλιστα σε συνέντευξή του το 1975, τόνισε «ότι δεν υπήρχε κανένα προφανές αγγλικό ενδιαφέρον για την εκτέλεση των Γερμανών αιχμαλώτων» και «ότι οι σχέσεις με τον ΕΛΑΣ σε γενικές γραμμές δεν ήσαν καλές, καθώς ο ΕΛΑΣ υποψιαζόταν ότι οι βρετανοί σύνδεσμοι εργάζονταν εναντίον του». 260 Όποιο από τα τρία προαναφερθέντα σενάρια για την διαταγή εκτέλεσης των αιχμαλώτων και να ευσταθεί, η πορεία τους είναι εξακριβωμένη. Την Κυριακή 5 Δεκεμβρίου, οι αιχμάλωτοι βρίσκονται ακόμα έξω από τα Μαζέικα. Ο φρούραρχος Θεοδωρακόπουλος, μη έχοντας την διαταγή της Μεραρχίας, ανήσυχος γιατί πλησίαζαν γερμανικά στρατεύματα, ζήτησε από την Ταξιαρχία εντολές. Ο Ταξίαρχος του απάντησε πως υπάρχει διαταγή, την οποία έπρεπε να την έχει εκτελέσει (εννοεί την διαταγή της ΙΙΙ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ). Ο Θεοδωρακόπουλος (Κριαράς) επέμενε πως δεν έχει λάβει καμία εντολή και ο Ταξίαρχος του ΕΛΑΣ τον διέταξε να μεταφέρει το επόμενο πρωί τους αιχμαλώτους πέρα από τα όρια της Δίβρης, δυτικά από τα Μαζέικα, σε ασφαλές από τους Γερμανούς μέρος. Όταν όμως έφτασαν στην περιοχή Μοστιτσιάνικα Καλύβια, όπου υπήρχε τηλέφωνο, ο Κριαράς ειδοποιήθηκε μέσω της ΕΠΟΝ από την Ταξιαρχία, για αλλαγή σχεδίου μεταφοράς των αιχμαλώτων, καθώς ο δρόμος προς Πύργο στην περιοχή Τριπόταμα είχε αποκλειστεί από γερμανικές δυνάμεις. Η μόνη λύση ήταν να κινηθούν βορειοανατολικά. Γύρισαν προς τα Μαζέικα και μέσω του χωριού Κάνι (Καλλιθέα) κατευθύνθηκαν προς το Πλανητέρο. Ο Αλσατός αιχμάλωτος Ροζέ Βάλτερ 261 (ένας από τους διασωθέντες αιχμαλώτους) θυμάται ότι στις 6 Δεκεμβρίου, ο ίδιος και οι έξι Αλσατοί σύντροφοί του οδηγήθηκαν έξω από το χωριό Πλανητέρο. «Όταν πέρασε ακριβώς από πάνω μας ένα γερμανικό αεροπλάνο, μας έκρυψαν στο δάσος για να μην μπορέσει να μας δει το αναγνωριστικό». 262 Υπό τις εντολές και την περιφρούρηση του καπετάν Καλαμάτα (καθώς ο Θεοδωρακόπουλος έχει αποχωρήσει από τη διοίκηση της ομάδας, αφού δεν δέχτηκε να εκτελέσει αιχμαλώτους), έφτασαν, μετά από περίπου μια ώρα πεζοπορία στο χωριό Μάζι, όπου το βράδυ της 6 ης Δεκεμβρίου κατέλυσαν στην εκκλησία του χωριού και στο κτήμα της 260 Ό.π., σσ Βλέπε παράρτημα, αριθ Ό.π., σ

166 οικογένειας Θανόπουλου, μόλις λίγα βήματα μακριά από την έπαυλη Μπράουν, όπου είχε έδρα η αγγλική κατασκοπευτική αποστολή του Άντριους. 263 Ένας από τους τότε συνδέσμους, ο εκπαιδευμένος «αγγελιαφόρος Αρχηγείου», Χαράλαμπος Βελονάς από τα Μαζέικα Καλαβρύτων αφηγείται όπως αυτός α- ντιλήφθηκε τα παραπάνω γεγονότα και με όσα στοιχεία έτυχε, λόγω της αποστολής του, να έχει εκείνες τις μέρες: «. Ακολούθησα το Γερο Μίχο ύστερα με πήρε στο αρχηγείο εκπαιδεύτηκα και ήμουν αγγελιοφόρος αρχηγείου. Ήμουνα πασίγνωστος ως «Λάμπης». Άλλαζα [μετέφερα] τα έγγραφα του 8 ου [Συντάγματος] στην περιοχή της Μεγαλόπολης, του 9 ου [Συντάγματος], στο Βαλτέτσι, του 6 ου [Συντάγματος] πίσω στην Κορινθία. Όσο για εδώ, τους Γερμανούς αιχμαλώτους, ήρθε μια διμοιρία του λοχαγού Μπούζι (από το 6 ο της Κορινθίας). Αποδείχτηκε ότι ήταν πράκτορας των Άγγλων και τους εκτέλεσε εδώ απάνω στο Χελμό. Κάμποσες μέρες πριν γίνει η σφαγή των Καλαβρυτινών, εγώ άφησα στον Κριαρά, τον διοικητή, ένα σημείωμα διαταγή του Γέρο Μίχου, να μεταφέρει τους αιχμαλώτους προς την Κάπελη και μετά πήγα στο 6 ο της Κορινθίας, βρήκα το Βαζαίο [διοικητής του 6 ου Συντάγματος], έδωσα τα έγγραφα και γύρισα πίσω. Στην τοποθεσία καρτέρι της Καστανιάς συνάντησα το λόχο του Μπούζι και μου έδωσε σημείωμα. Ήρθα, το δίνω του Κριαρά και αυτός παίρνει τους αιχμαλώτους και τους ξαναπάει στου Μάζι. Εν τω μεταξύ, έφτασε και η διμοιρία του Μπούζι, τους πήρε και τους εκτέλεσε. Τους γκρέμισε στο βράχο του Μαγέρου. Πολλοί από τους εκτελεστές πήγαν στα Τάγματα Ασφαλείας, στο δεύτερο αντάρτικο. Ήτανε είπαμε προπαγάνδα των Άγγλων.» 264 Η αλλαγή πορείας των αιχμαλώτων και η κατάληξή τους στο Μάζι (πολύ κοντά στην αγγλική κατασκοπευτική αποστολή), μας οδηγεί σε μερικές σκέψεις 265. Γιατί από την αρχή δεν πήραν το δρόμο προς το Μάζι, αν είχαν διαταγή εκτέλεσης; Από τις κινήσεις της ηγεσίας της ομάδας, φαίνεται πως μάλλον σκοπός τους ήταν η προστασία των αιχμαλώτων και όχι η εξόντωσή τους. Η συνοδεία άλλωστε γνώριζε πολύ καλά την περιοχή του Χελμού. Γιατί συνεπώς να μην κινηθούν από Πλανητέρο Πηγές Χαλίκι Μαγέρου; Αυτή η πορεία με τις αντιστροφές της δείχνει ότι δεν υπήρχε τελεσίδικη απόφαση εκτέλεσης. Το Μάζι, από μια άποψη τους παρείχε μια ασφάλεια, καθώς ήταν ένας σταθμός ανεφοδιασμού στην πορεία προς τον προορισμό τους, που πρέπει να ήταν τα Κλουκινοχώρια, οικισμοί απομονωμένοι και ακατοίκητοι, στις 263 Δ. Βουτσιάνης, ό.π., σ Προσωπική συνέντευξη με τον Βελονά Χαράλαμπο, Μαζέικα Βλέπε παράρτημα, αριθ

167 πλαγιές του Χελμού. Τα γεγονότα όμως επιδεινώθηκαν ραγδαία. Σύνδεσμοι της ΕΠΟΝ, ενημερώνουν την ομάδα περιφρούρησης πως γερμανικές δυνάμεις κινούνται προς τα Μαζέικα και το σπουδαιότερο, ότι βρίσκονται και στο Φενεό Κορινθίας, περικυκλώνοντας στην ουσία την περιοχή. Όπως αναφέρει ο Περικλής Ροδάκης, η καινούρια φρουρά των αιχμαλώτων, δηλαδή ο καπετάν Καλαμάτας και η διμοιρία του Μπούζι, μίλησαν στον Άντονι Ά- ντριους. Εκείνος τους υπενθύμισε τη διαταγή και τους προέτρεψε να την εκτελέσουν. Ο Άντριους γνώριζε τη διαταγή της Μεραρχίας από τις 4/12/1943. Οι αντάρτες δεν γνώριζαν την ύπαρξη της διαταγής και ο Άντριους τους υπέδειξε πως οι αιχμάλωτοι σε καμία περίπτωση δεν έπρεπε να πέσουν στα χέρια των Γερμανών, καθώς είχαν ζήσει αρκετές μέρες στα Μαζέικα και γνώριζαν πρόσωπα και πράγματα. Στην ουσία δηλαδή «διέταξε» τον Καλαμάτα και τη φρουρά του να εκτελέσουν τους αιχμαλώτους. 266 Κατά πάσα πιθανότητα, αντάρτης που καταγόταν από το Πλανητέρο και γνώριζε καλά την περιοχή, πρότεινε να οδηγήσουν τους αιχμαλώτους σε μια απόκρημνη πλαγιά βάθους περίπου 80 μέτρων και να τους εκτελέσουν στην άκρη της χαράδρας για να κατρακυλήσουν τα πτώματα στην πλαγιά 267. Έτσι δεν θα χρειαζόταν να ασχοληθούν και με την ταφή των πτωμάτων. Το απόγευμα της 7 ης Δεκεμβρίου, οι αιχμάλωτοι χωρισμένοι σε μικρές ομάδες, εγκατέλειψαν το χωριό Μάζι. Ο Βάλτερ θυμάται: «Εμείς οι Αλσατοί ήμασταν οι τελευταίοι. Επί δυο ώρες ανηφορίζαμε στο βουνό. Συνοδευόμασταν από νέα ομάδα περιφρούρησης. Ξαφνικά, οι περισσότεροι από τους Έλληνες που μας περιφρουρούσαν για 50 ημέρες είχαν εξαφανιστεί. Μετά από δύο ώ- ρες, όταν φτάσαμε στην κορυφή, μπόρεσα να διακρίνω μια απόκρημνη πλαγιά. Όλοι οι υπόλοιποι είχαν καθίσει στο γρασίδι πολύ κοντά στην άκρη του γκρεμού. Όλους τους αιχμαλώτους εκτός από εμάς [τους Αλσατούς], τους είχαν δέσει δυο δυο, με τη δικαιολογία πως θα διανυχτερεύαμε εκεί το βράδυ και ήθελαν να αποφύγουν οποιαδήποτε προσπάθεια δραπέτευσης. Κυριαρχούσε ένα διαρκές πηγαινέλα. Μέσα στο σκοτάδι εμφανίζονταν ξαφνικά αντάρτες και απομακρύνονταν πάλι.» 268 Τελικά οι αιχμάλωτοι εκτελέστηκαν το βράδυ στις 8 Δεκεμβρίου 1943, τη στιγμή που άλλη ομάδα Γερμανών έφτασε στα Κλουκινοχώρια και πλέον η φρουρά είχε κυκλωθεί. Σύμφωνα με μαρτυρία του ίδιου του καπετάν Καλαμάτα, στον Περι- 266 Π. Ροδάκης, ό.π., σ Βλέπε παράρτημα, αριθ Χ. Φ. Μάγερ, ό.π., σ

168 κλή Ροδάκη, τον Ιανουάριο του 1945 στη Γκρέκα της Ολυμπίας, για τον τρόπο της εκτέλεσης, διευκρινίζουμε ότι οι αιχμάλωτοι είχαν δεθεί σε μια σειρά με σχοινιά που φορτώνουν ζώα. Τους ανέβασαν στο βράχο έτσι δεμένους. Με ένα οπλοπολυβόλο, ένας αντάρτης έβαλε ριπή, χτυπήθηκαν οι πρώτοι και έπεφταν προς τον γκρεμό, παρασύροντας και τους πίσω δεμένους, χωρίς οι τελευταίοι να χτυπηθούν καν από σφαίρες. Έτσι η μεγάλη πλειοψηφία έπεφτε πάνω στα πτώματα των πρώτων, με συνέπεια πολλοί δεν είχαν καν τραυματιστεί από την πτώση. Οι αντάρτες που κατάλαβαν το λάθος, έσπευσαν κάτω από το βράχο, όπου πολλοί Γερμανοί αιχμάλωτοι είχαν λυθεί, με σκοπό να τους ακινητοποιήσουν. Όμως, οι Γερμανοί είχαν οργανωθεί και ουσιαστικά, οι αντάρτες κινδύνεψαν να αφοπλιστούν. Ελευθερώθηκε πρώτος ο Καλαμάτας και έτσι ανέτρεψε την κατάσταση. Τρεις από τους αιχμαλώτους, κατάφεραν να διαφύγουν, αλλά τους συνέλαβαν αργά τη νύχτα αντάρτες που περιπολούσαν στην περιοχή και τους εκτέλεσαν. 269 Ένας άλλος αιχμάλωτος, ο Γιόχαν Ντόνερ, αυστριακής καταγωγής, ήταν πιο τυχερός από τους προηγούμενους. Ελαφρά τραυματισμένος, μπόρεσε να κινηθεί προς το ποτάμι και τις πηγές του Αροανίου ποταμού. Από εκεί άκουσε μηχανοκίνητα και επειδή ήξερε πως οι αντάρτες δεν είχαν μηχανοκίνητα, συμπέρανε πως πρέπει να ή- σαν Γερμανοί. Προχώρησε προς το μέρος από όπου ερχόταν ο θόρυβος και οι γερμανικές φωνές, και ενώθηκε με το γερμανικό στρατό στη θέση «Βράχος», στην περιοχή του χωριού Βρόσθενα. Εκεί ενημέρωσε τους Γερμανούς, οι οποίοι πληροφορήθηκαν πως πλέον όλοι οι αιχμάλωτοι της Κερπινής έχουν εκτελεστεί. 270 Παράλληλα, ο Αλσατός στρατιώτης Ροζέ Βαλτέρ, φοιτητής της θεολογίας ό- ταν τον επιστράτευσαν βίαια οι Γερμανοί, ελαφρά τραυματισμένος κινήθηκε δυτικά και έφτασε το απόγευμα της επόμενης μέρας στο χωριό Μάζι, όπου αντάμωσε το γερμανικό τάγμα που ήταν ήδη εκεί. Εξιστόρησε την ίδια τραγική ιστορία που είχε διηγηθεί και ο Ντόνερ. Οι Γερμανοί μετέφεραν και τους δύο διασωθέντες στα Μαζέικα για να τους παρασχεθούν οι πρώτες βοήθειες. 269 Π. Ροδάκης, ό.π., σ Α. Κακογιάννης, ό.π., σ

169 6.5. Η πορεία του γερμανικού στρατού προς το πλάτωμα Μαγέρου και η ανεύρεση των πτωμάτων των Γερμανών αιχμαλώτων Στις 7 Δεκεμβρίου του 1943, και ενώ οι Γερμανοί αιχμάλωτοι είναι ακόμα εν ζωή, αργά το απόγευμα, οι γερμανικές ομάδες υπό τον Γκνας (βλ. προηγούμενο κεφάλαιο), έφτασαν στα Μαζέικα. Στην είσοδο του χωριού, τους υποδέχτηκε ο γιατρός Καρκούλιας, ο οποίος είχε σπουδάσει στην Γερμανία. Τους μίλησε για τους αιχμαλώτους και τους προέτρεψε να σπεύσουν να τους ελευθερώσουν, καθώς δεν υπήρχαν ανταρτικές ομάδες στην περιοχή. Αργά το βράδυ, ξεκίνησαν με οδηγούς Έλληνες από τα Μαζέικα, με την υπόδειξη του γιατρού Καρκούλια και κατευθύνθηκαν προς το Μάζι. Εκεί η σκοποί που φύλαγαν, δεν υποψιάστηκαν την κίνηση των Γερμανών, καθώς προηγούνταν οι Έλληνες οδηγοί. Μόλις όμως πλησίασαν κοντά, ένας αντάρτης ειδοποίησε με ριπή και η αγγλική αποστολή στη Βίλα Μπράουν, τέθηκε σε επιφυλακή. Οι αιχμάλωτοι με τους συνοδούς τους κινήθηκαν βιαστικά μέσα στο δάσος του Χελμού και κατέληξαν στο πλάτωμα του Μαγέρου. Στην πορεία, οι αιχμάλωτοι έκαναν απόπειρα να δραπετεύσουν, εκμεταλλευόμενοι την αναστάτωση που είχε προκληθεί από την εμφάνιση της ομάδας Γκνάς. Τρεις συνολικά διέφυγαν, ενώ οι υπόλοιποι ξαναπιάστηκαν και δέθηκαν όλοι. - Ένας από αυτούς, κατάφερε να φτάσει στα Άνω Σουδενά, όπου τον συνέλαβαν οι αντάρτες του Εφεδρικού ΕΛΑΣ. Εκεί είχε φτάσει και ο Άντονι Άντριους, ο οποίος αφού ρωτήθηκε από τους αντάρτες, τι να κάνουν τον αιχμάλωτο, απάντησε πως δεν πρέπει να πέσει στα χέρια των Γερμανών, γι αυτό και να εκτελεστεί. - Έτσι εξηγείται και το γεγονός πως η εκτέλεσή τους έγινε βιαστικά, άναρχα και κατέληξε στο αποτέλεσμα να μην εξοντωθούν όλοι οι αιχμάλωτοι (βλ. προηγούμενο κεφάλαιο). 271 Στις 11 Δεκεμβρίου, ο λοχαγός Κόκκερτ, που εντασσόταν στην ομάδα Γκνάς, έλαβε ρητή εντολή από τον στρατηγό Λε Σουίρ να αναζητήσει τους αιχμαλώτους, και αν είχαν φονευθεί (όπως είχαν φτάσει πληροφορίες στη γερμανική διοίκηση) να διατάξει αντίποινα, πυρπόληση των γύρω χωριών και εκτέλεση του αντρικού πληθυσμού. Ο λοχαγός Κόκκερτ στις 11 Δεκεμβρίου, έχοντας μαζί του περίπου 250 άνδρες, πορεύτηκε προς το Πλανητέρο. Εν τω μεταξύ, ο γιατρός Καρκούλιας από τα Μαζέικα, ενημέρωσε το γερμανικό απόσπασμα για την εκτέλεση των αιχμαλώτων. Το επόμενο πρωί 12 Δεκεμβρίου, ο 11 ος λόχος ξεκίνησε προς αναζήτηση των νεκρών. Ο λό- 271 Π. Ροδάκης, ό.π., σσ

170 χος συνοδευόταν από 12 Έλληνες, που θα έδειχναν το δρόμο και θα βοηθούσαν στην περισυλλογή, ανάμεσά τους και ο Καρκούλιας. Το απόσπασμα μετά από πορεία 5 ωρών κατά μήκος των πηγών του Αροάνιου ποταμού, έφτασε στο πλάτωμα του Μαγέρου. Εκεί ένας από τους Έλληνες οδηγούς, ο Δημήτριος Κίτσος, έδειξε ξαφνικά στον ουρανό προς το μέρος ενός σμήνους πουλιών που πετούσαν κυκλικά. Αυτό αποτελούσε απόδειξη, πως σε εκείνο το σημείο βρίσκονταν πτώματα. Οι νεκροί βρέθηκαν σε μια άγρια χαράδρα. Τα πτώματα κρέμονταν στα δέντρα, ήσαν ακρωτηριασμένα σε μεγάλο βαθμό από την πτώση. Ήταν ήδη μεσημέρι της 13 ης Δεκεμβρίου 1943, όταν από το πρωί της ίδιας μέρας οι γερμανικές δυνάμεις διέπρατταν το Ολοκαύτωμα των Καλαβρύτων (για τον συσχετισμό βλέπε επόμενο κεφάλαιο). Σε εκείνο το σημείο βρέθηκαν εβδομήντα νεκροί, ανάμεσά τους και ο λοχαγός Σόμπερ. 272 Ωστόσο, οι αιχμάλωτοι που βρίσκονταν στα Μαζέικα ήσαν εβδομήντα οχτώ. Σύμφωνα με μαρτυρία του Γεωργίου Τσάμη: «από αυτά που ακούγονταν εκείνη την περίοδο, ένας από τους αιχμαλώτους μπόρεσε να δραπετεύσει το τελευταίο βράδυ από το Μάζι. Είναι αυτός που συνελήφθη στις 8 Δεκεμβρίου στα Σουδενά και εκτελέστηκε. Από τους υπόλοιπους τέσσερεις που επέζησαν της εκτέλεσης, δύο κατέφυγαν στην περιοχή Πένη, ανατολικά του Μαγέρου. Εκεί συνελήφθησαν και εκτελέστηκαν από αντάρτες. Από τους άλλους δύο, ο ένας έφτασε στην Ελαφόβρυση και ο άλλος στην Χονδρόλακκα. Εκεί υπέκυψαν από την υπερκόπωση και τα τραύματά τους.» 273 Στη θέα των νεκρών συντρόφων τους, η οργή των Γερμανών ήταν απερίγραπτη. Γι αυτό εκτέλεσαν επιτόπου όλους τους Έλληνες οδηγούς, εκτός από τον συνεργάτη τους Καρκούλια. Μόνο ένας από τους Έλληνες μπόρεσε να διαφύγει, ο Δημήτριος Κίτσος. Ο Τσάμης μας αναφέρει τα ονόματα των εκτελεσθέντων Ελλήνων: «πρόκειται για τους Α. Παπαδημητρόπουλο, Α. Γιαννούλια, Γ. Γιαννούλια, Δ. Κοτζιά, Τ. Μητρόπουλο, Γ. Χασάμπαλη, Π. Οικονόμου, Γ. Αντωνόπουλο, Π. Ζαφειρόπουλο και Π. Αναγνωστόπουλο» 274 Τελικά τα γερμανικά στρατεύματα, μετά την εκτέλεση των Ελλήνων οδηγών, έθαψαν προσωρινά τους νεκρούς τους και επέστρεψαν το απόγευμα της 13 ης Δεκεμβρίου στο Πλανητέρο. Εκεί ενώθηκαν με τον 13 ο λόχο, ο οποίος είχε αναλάβει το κάψιμο των χωριών Τουρλάδα, Βάλτος, Άγιος Νικόλαος, Άρμουνα και Πλανητέρο σαν μορφή αντιποίνων. Παρόλα αυτά, δεν εκτελέστηκε κανείς, καθώς παντού ο πλη- 272 Χ. Φ. Μάγερ, ό.π., σ Προσωπική συνέντευξη με τον Τσάμη Γεώργιο, Πλανητέρο Ό.π. 171

171 θυσμός είχε διαφύγει. Αργά το βράδυ οι δύο λόχοι μαζί με τον οδηγό τους γιατρό Καρκούλια, επέστρεψαν στην βάση τους, τα Μαζέικα Χ. Φ. Μάγερ, ό.π., σ

172 6.6. Η κυκλωτική κίνηση των γερμανικών δυνάμεων προς τα Καλάβρυτα (4/12/ /12/1943) Πριν ξεκινήσουμε την ανάλυση της καθαυτό «Επιχείρησης Καλάβρυτα», α- ναφέραμε, την τύχη των Γερμανών αιχμαλώτων του λόχου Σόμπερ κατά τη μάχη της Κερπινής στις 16 Οκτωβρίου Οι αιχμάλωτοι αυτοί εκτελέστηκαν στις 8 Δεκεμβρίου 1943 στην περιοχή Μαγέρου από ομάδα ανταρτών με διαταγή αμφιβόλου προελεύσεως. Η γερμανική διοίκηση έμαθε την τύχη των αιχμαλώτων αυτών στις 8 Δεκεμβρίου 1943, από τον διασωθέντα στρατιώτη Ντόνερ και αμέσως έγινε σχετική α- ναφορά στο στρατηγό Λε Σουίρ. Η αντίδραση του στρατηγού ήταν άμεση, καθώς μέσω ασυρμάτου διέταξε τον διοικητή της «Επιχείρησης Καλάβρυτα» Βέλφινγκερ, να προβεί ως άμεσο αντίποινο στην εκτέλεση του αντρικού πληθυσμού και την πυρπόληση των χωριών. Ο πρώην ασυρματιστής του Βέλφινγκερ, Αλφρεντ Σέρερ, αναφέρει πως η διαταγή ήταν πιο συγκεκριμένη, καθώς θα έπρεπε στην περιοχή δράσης του Βέλφινγκερ να εκτελεστεί ο αντρικός πληθυσμός ηλικίας από δεκαέξι έως εξήντα πέντε ετών α. Οι γερμανικές δυνάμεις από την Πάτρα Ο Βέλφινγκερ, επικεφαλής της φάλαγγας της Πάτρας και ολόκληρης της «Επιχείρησης Καλάβρυτα», ξεκίνησε από την Πάτρα στις 5 Δεκεμβρίου 1943 με κατεύθυνση προς τα Καλάβρυτα. Ακολούθησε τον αυτοκινητόδρομο Πατρών - Καλαβρύτων και έφτασε στην Χαλανδρίτσα στις 6 Δεκεμβρίου. Πρώτος σταθμός του ήταν το χωριό Παπαντώνη (ο σημερινός Κάλανος). Εκεί ο Βέλφινγκερ είχε ένα ατύχημα και επέστρεψε στην Πάτρα. Φαίνεται πως δεν ήθελε να πάρει ο ίδιος την ευθύνη της σφαγής. Με το πρόσχημα αυτό, εγκατέλειψε την επιχείρηση και ανέθεσε τα καθήκοντά του στον ταγματάρχη Εμπερσμπέργκερ, που ήταν επικεφαλής του τμήματος Αιγίου. Στο χωριό Παπαντώνη, ξεχώρισαν από τους υπόλοιπους, τους Καλαβρυτινούς τσοπάνηδες και τους ανέκριναν για το αν υπήρχαν αντάρτες στα Καλάβρυτα. Ο Δήμος και Γιάννης Σαρανταυγάς, καθώς και ο Σμυρνής, είπαν στους Γερμανούς ότι δεν υπήρχε κανένας, αλλά ο Σταύρος Σαρανταυγάς, τους αποκάλυψε ότι υπήρχαν πολλοί. Οι Γερμανοί πίστεψαν τον τελευταίο, τον οποίο άφησαν ελεύθερο με την οικογένειά 276 Ό.π., σελ

173 του. Τους άλλους Σαρανταυγαίους, τους ανέκριναν και επειδή ο Γιάννης κουβαλούσε μαζί του ένα πιστόλι, βρήκαν τη δικαιολογία για να τους εκτελέσουν. 277 Τα ίδια γερμανικά στρατεύματα στην πορεία τους για τα Καλάβρυτα συνέλαβαν τέσσερεις ανθρώπους από το χωριό Κάτω Βλασία και τους εκτέλεσαν στο χωριό Σαραδί. Αυτοί ήσαν: Σωτήρης Λαγουμιντζής, Δημοσθένης Σακελλαρόπουλος, Βλάσης Καστανάς και Νικολίτσα Τσαπικούνη, η μόνη γυναίκα που εκτέλεσαν οι Γερμανοί κατά την «Επιχείρηση Καλάβρυτα». Προχωρώντας προς τα Καλάβρυτα εκτέλεσαν και το Δημήτριο Μούσχα από το Μάνεσι. Το πρωί της 8 ης Δεκεμβρίου 1943, μια ομάδα με επικεφαλής τον Τύσλερ, γνώστη της ελληνικής γλώσσας, πήγαινε στη Βυσωκά. Εκεί συγκέντρωσε όλο το χωριό, αλλά δεν πείραξαν κανέναν. Στις 9 Δεκεμβρίου 1943 το πρωί μπήκαν στα Καλάβρυτα β. Οι γερμανικές δυνάμεις από το Αίγιο 6.6.β.i. Η σφαγή στους Ρωγούς (8/12/1943) Στις 8 Δεκεμβρίου 1943, η γερμανική φάλαγγα με έδρα το Αίγιο και επικεφαλής τον ταγματάρχη Χανς Εμπερσμπέργκερ, που είχε και το γενικό πρόσταγμα της «Επιχείρησης Καλάβρυτα», μετά το «ατύχημα» του Βέλφινγκερ, κατευθύνθηκε προς την Κερπινή. Το βράδυ της 7 ης Δεκεμβρίου, είχε διανυχτερεύσει στο χωριό Δουμενά. Όπως αναφέρει ο Σταύρος Γκρίντζος από το χωριό Ρωγοί: «Ήμασταν σίγουροι πως οι Γερμανοί θα έμπαιναν στους Ρωγούς. Ανάμεσα στο δικό μας χωριό και την Κερπινή είχε γίνει η περίφημη ένοπλη συμπλοκή ανάμεσα στο λόχο του Σόμπερ και στους αντάρτες του Μίχου. Το βράδυ στις 7 [Δεκεμβρίου], ο παπάς μας μάζεψε όλους στην πλατεία, μπροστά στην εκκλησία. Ένας από τη συγκέντρωση, ο Παναγιώτης Πίκουλας, που ήταν στην Κρήτη κατά τη διάρκεια της γερμανικής εισβολής, μας έδωσε την ιδέα να δραπετεύσουμε. Ο παπάς τόνισε να μην προκαλέσουμε τους Γερμανούς, αλλά να τους δεχτούμε ως φιλοξενούμενους. Όμως ο παπάς αποδείχτηκε πως έκανε λάθος. Με το ξημέρωμα, [8 Δεκεμβρίου] μια από τις μονάδες του Έμπερσμπέργκερ, κατέλαβε τους Ρωγούς. [μια άλλη ομάδα κατέλαβε την Κερπινή και μια τρίτη το μονα- 277 Α. Κακογιάννης, ό.π., σσ Π. Ροδάκης, ό.π., σ

174 στήρι του Μεγάλου Σπηλαίου]. Το χωριό περικυκλώθηκε σε σύντομο χρονικό διάστημα και όποιος τολμούσε να διαφύγει, δεν είχε την παραμικρή ελπίδα να σωθεί. Έψαξαν τα σπίτια και άρπαξαν ότι βρήκαν, ρούχα, τρόφιμα, μουλάρια, κατσίκες. Το κρασί δεν το πήραν γιατί φοβήθηκαν μήπως ήταν δηλητηριασμένο. Οι διαταγές δίνονταν από τον γνωστό Τέννερ. Όταν μεσημέριασε, ένας Ιταλός που έκανε τον διερμηνέα, πήγε από σπίτι σε σπίτι και διέταξε όλους τους άνδρες από 15 ετών και πάνω, να συγκεντρωθούν στις 5 το απόγευμα στο προαύλιο της εκκλησίας. Πολλοί υπάκουσαν τη διαταγή και συγκεντρώθηκαν στο προαύλιο, γιατί ακούστηκε η φήμη πως οι Γερμανοί θα μας αποζημίωναν για τα πράγματα που μας είχαν αρπάξει. Εκεί στο προαύλιο, μας χώρισαν σε δυο ομάδες: αυτοί που ήθελαν την αποζημίωση και αυτοί που δεν ήθελαν. Εγώ πήγα στην δεύτερη ομάδα. Μετά το χωρισμό, οι Γερμανοί μας έχωσαν στην εκκλησία της Αγίας Βαρβάρας, λέγοντάς μας πως ο διοικητής τους ήθελε να μας μιλήσει. Εκεί βρήκα τον παπά Χρήστο [Κανελλόπουλο]. Με πλησίασε και μου ψιθύρισε πως είδε τους Γερμανούς να κουβαλούν πολυβόλα. Αμέσως άρχισε αναταραχή. Κατά το σούρουπο, δυο Γερμανοί μπήκαν στην εκκλησία με πιστόλια στα χέρια και διέταξαν έξι άτομα να βγουν στο προαύλιο. Τους εκτέλεσαν επιτόπου. Όσοι ήμασταν μέσα ψάχναμε τρόπο σωτηρίας γιατί καταλάβαμε πως θα μας εκτελούσαν όλους. Εν τω μεταξύ, οι Γερμανοί ξαναμπήκαν μέσα παίρνοντας δεύτερη εξάδα ανδρών. Ήμουν απελπισμένος. Το μόνο που σκέφτηκα να κάνω ήταν να κρυφτώ ανάμεσα στην Αγία Τράπεζα και στη σκεπή. Σκαρφάλωσα γρήγορα, όταν αισθάνθηκα έναν ακόμα να με ακολουθεί. Ήταν ο Παναγιώτης Ασημακόπουλος. Μας ακολούθησαν οι Θανάσης Παλαιολόγος και Αντρέας Γουρνιάς. Ο Γιώργης Αποστολόπουλος δεν κατάφερε να μας φτάσει γιατί ένας Γερμανός τον κατάλαβε και τον πυροβόλησε. Μαζί με τον Γιώργη σκοτώθηκε και ο Α- ντρέας. Από την κρυψώνα μου, παρακολουθούσα τι γινόταν στο εσωτερικό της εκκλησίας. Κανείς δεν έβγαινε με τη θέλησή του, αλλά δυο τρεις Γερμανοί τους απειλούσαν με όπλα, τους άρπαζαν και τους οδηγούσαν στο προαύλιο. Έτσι εκτελέστηκαν όλοι οι άνδρες εκτός από εμάς τους τρεις. Προς το τέλος, έριξαν μια χειροβομβίδα στο εσωτερικό της εκκλησίας και ξέσπασε φωτιά. Καλύτερα να καούμε, παρά να εκτελεστούμε, σκέφτηκα. Όμως πήδηξα 175

175 στην Αγία Τράπεζα και κατάφερα μαζί με τους άλλους δύο να διαφύγουμε προς την πλαγιά του βουνού.» 279 Περίπου εβδομήντα σπίτια παραδόθηκαν στις φλόγες και μπόρεσαν να σωθούν μόνο πέντε. Ο φόρος αίματος ήταν βαρύς για το χωριό Ρωγοί. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η οικογένεια Ζαφειροπούλου, που έθαψε συνολικά εννιά άνδρες ηλικίας δεκαοχτώ έως εβδομήντα πέντε ετών. Συνολικά στους Ρωγούς εκτελέστηκαν εξήντα τρεις άνδρες 280. Και ενώ οι εκτελέσεις στους Ρωγούς και ο πυρπολισμός των σπιτιών ήταν πρωτόγνωρης βιαιότητας, η εισαγγελία του τοπικού δικαστηρίου Ι στο Μόναχο, διαπίστωσε στις 18 Ιουνίου 1972, κατά τη διάρκεια προανακρίσεων σχετικά με την «Επιχείρηση Καλάβρυτα» τα εξής: Δεν μπορεί να διαπιστωθεί ότι κατά την εφαρμογή αντιποίνων στους Ρωγούς ξεπεράστηκαν τα όρια του ανθρωπισμού. Η καθαυτό εκτέλεση δεν ήταν απάνθρωπη. Θύματα υπήρξαν άνδρες από μια συγκεκριμένη ηλικία και πάνω. Γυναίκες ή παιδιά δεν υπήρξαν ανάμεσα στα θύματα. Σχετικά με το γεγονός ότι κάποιοι από τους συλληφθέντες έχασαν τη ζωή τους κατά την καταστροφή της εκκλησίας, αυτό συνέβη απλώς επειδή κρύφτηκαν εκεί με επιτυχία για να αποφύγουν την εκτέλεση. { }. 281 Αυτή ήταν η επίσημη γερμανική άποψη για τα γεγονότα στους Ρωγούς Καλαβρύτων το Ο εισαγγελέας έθεσε τις προανακριτικές δικογραφίες στο αρχείο. Επίσημα λοιπόν το γερμανικό κράτος θεώρησε τη σφαγή αμάχων στους Ρωγούς ως ατύχημα απερισκεψία των κατοίκων. Ποτέ δεν παραδέχτηκαν την ευθύνη της γερμανικής διοίκησης (οι εκτελέσεις στους Ρωγούς έγιναν υπό τις εντολές του Ακαμπχούμπερ), η οποία εφάρμοσε ξεκάθαρα αντίποινα για την εκτέλεση των Γερμανών αιχμαλώτων στο πλάτωμα του Μαγέρου, την ίδια μέρα! 6.6.β.ii. Η σφαγή στην Κερπινή (8/12/1943) Ένα δεύτερο τμήμα της μάχιμης ομάδας του ταγματάρχη Εμπερσμπέργκερ, κατέλαβε το πρωί της ίδιας μέρας (8 Δεκεμβρίου 1943) το χωριό Κερπινή. Ο τότε νεαρός Γιάννης Σαρδελιάνος, κάτοικος της Κερπινής, θυμάται: «Το χειμώνα του 1943, ζούσαμε στο χωριό [Κερπινη] διακόσιοι άνθρωποι. Μέσα Οκτώβρη του 1943, οι Γερ- 279 Προσωπική συνέντευξη με τον Γκρίντζο Σταύρο, Ρωγοί, Βλέπε παράρτημα, αριθ Χ. Φ. Μάγερ, ό.π., σσ

176 μανοί πέρασαν απ το χωριό αναζητώντας τους αιχμαλώτους τους, και εννοώ την ομάδα του Σόμπερ, που είχε κάνει τη μάχη στις αρχές του μήνα. Μετά, ξαναπέρασαν το Δεκέμβρη, 8 του μήνα. Ορισμένοι από το χωριό, είχαν τη γνώμη ότι έπρεπε να κρυφτούμε στα βουνά, οι περισσότεροι όμως αποφασίσαμε να μείνουμε στα σπίτια μας, γιατί δεν ήταν η πρώτη φορά που ερχόντουσαν Γερμανοί στο χωριό. Όλοι σκεφτήκαμε ότι δεν θα μας πειράξουνε. Το πρωί της 8 ης Δεκεμβρίου, μπήκαν στο χωριό περίπου ογδόντα στρατιώτες και έμειναν μέχρι το απόγευμα. Οι κάτοικοι τους υποδεχτήκαμε και τους φιλοξενήσαμε. Κατά τις 4 το απόγευμα, οι Γερμανοί εγκατέλειψαν το χωριό, αλλά μετά από λίγο επέστρεψαν σε μικρές ομάδες. Το βράδυ χτύπησαν τις καμπάνες της εκκλησίας και μας διέταξαν από δεκαπέντε έως εβδομήντα πέντε χρόνων να συγκεντρωθούμε στην πλατεία του χωριού, όπου μας είπαν ότι θα μας μίλαγε ο διοικητής. Όλοι μας, παραξενευτήκαμε. Είχε συμβεί και η πανωλεθρία της μονάδας του Σόμπερ τον Οκτώβρη, οι αντάρτες μας είχαν μιλήσει για αντίποινα και όλοι φοβηθήκαμε. Ψάχναμε τρόπο να μην πάμε στην πλατεία και να δραπετεύσουμε. Μια παρέα από τρεις συγχωριανούς μου, οι Κώστας Ασημακόπουλος, Γιάννης Τριανταφυλλόπουλος και Άγγελος Μπουρής, τρέξανε για να διαφύγουνε, αλλά τους προλάβανε οι Γερμανοί και σκότωσαν αμέσως τον Γιάννη. Οι άλλοι δύο κατάφεραν να δραπετεύσουν, αλλά δεν τους ξαναείδα ζωντανούς. Την ίδια στιγμή πυρπολούσαν και τα σπίτια του χωριού. Έριχναν μια σκόνη άσπρη που έπαιρνε αμέσως φωτιά.» 282 Σε όσους άντρες είχαν συγκεντρωθεί στην πλατεία, ανακοινώθηκε στη συνέχεια, ότι η ομιλία που θα γινόταν από τον Γερμανό διοικητή, δεν θα γινόταν στην πλατεία, αλλά σε περιοχή έξω από το χωριό. Την πομπή από την πλατεία προς νέο τόπο συγκέντρωσης, την περιοχή Λιθάκια, την ακολούθησαν και οι γυναίκες του χωριού, ίσως αντιλαμβανόμενες την κρισιμότητα της κατάστασης. Μια έγκυος γυναίκα τράβηξε την προσοχή των στρατιωτών με αποτέλεσμα δύο άνδρες να δραπετεύσουν. Μετά από μια ώρα πορείας, η πομπή έφτασε στην τοποθεσία Λιθάκια, η οποία περιβάλλεται από βάτα και πυκνά πλατάνια. Εν τω μεταξύ, από το πρωί ο Εμπερσμπέργκερ είχε διατάξει να μείνουν εκεί δύο σκοπευτές, με αποστολή να στήσουν τα πυροβόλα έτοιμα για εκτέλεση. Παρά το αδύνατο της διαφυγής, ένας από τους άνδρες της πομπής, ο Δημήτρης Ασημακόπουλος, έκανε μια απεγνωσμένη προσπάθεια να 282 Προσωπική συνέντευξη με τον Σαρδελιάνο Γιάννη, Κερπινή,

177 διαφύγει. Όμως, οι Γερμανοί φρουροί το αντελήφθησαν και τον εκτέλεσαν επιτόπου. 283 Λίγο πριν πέσει το σκοτάδι, η εκτέλεση είχε πραγματοποιηθεί. Όταν τελείωσαν το εκτελεστικό έργο τους, οι Γερμανοί επέστρεψαν στο χωριό και συνέχισαν την πυρπόληση των σπιτιών. Συνολικά εβδομήντα οχτώ σπίτια παραδόθηκαν στις φλόγες. Εν τω μεταξύ, οι γυναίκες του χωριού, βρήκαν την επόμενη μέρα τους νεκρούς τους και τους μετέφεραν πάνω σε αυτοσχέδιες ξύλινες σκάλες, στο νεκροταφείο του χωριού, θάβοντάς τους εκεί. 284 Συνολικά, εκτελέστηκαν στην Κερπινή τριάντα πέντε άνδρες. 285 Ο μόνος που σώθηκε από την ομαδική εκτέλεση στην τοποθεσία Λιθάκια, ήταν ο Φίλιππος Γκρίντζος. Την στιγμή που το γερμανικό απόσπασμα τους πυροβολούσε, ο αδερφός του στεκόταν όρθιος μπροστά του. Οι πρώτες ριπές σκότωσαν τον αδερφό του, ο οποίος έπεσε πάνω στον Φίλιππο και τον έριξε στο έδαφος ζωντανό, μέσα σε λίμνη αίματος. Όταν ο Γερμανός αξιωματικός έδωσε τις χαριστικές βολές, ο Φίλιππος έμεινε ακίνητος σαν πεθαμένος και δεν τον υποψιάστηκε. Μετά το πέρας της εκτέλεσης, και αφού έφυγε το απόσπασμα, ο Φίλιππος, τρομοκρατημένος, έτρεξε στις γυναίκες του χωριού και τους ανήγγειλε τα γεγονότα. Μάλιστα τους ανέφερε πως μέσα από τον σωρό των πτωμάτων, ακούγονταν τα βογκητά κάποιου βαριά τραυματισμένου. Ήταν ο βαριά τραυματισμένος, δάσκαλος του χωριού, Δημήτρης Παντελής. Οι γυναίκες τον μετέφεραν στο χωριό, του προσέφεραν τις πρώτες βοήθειες, αλλά υπέκυψε στα τραύματά του β.iii. Η σφαγή στο Μέγα Σπήλαιο Η σφαγή στην Άνω και Κάτω Ζαχλωρού (8/12/1943). Μια τρίτη υποομάδα της φάλαγγας του Εμπερσμπέργκερ, άλλαξε πορεία και ακολούθησε το φαράγγι του Βουραϊκού, με κατεύθυνση τα μοναδικά χωριά μέσα στο φαράγγι, που εκτείνονται εκατέρωθέν του, την Άνω και Κάτω Ζαχλωρού. Από αυτή την υποομάδα, ένα τμήμα της, υπό τη διοίκηση του Χάινριχ Κλό, κατευθύνθηκε προς το χώρο του μοναστηριού του Μεγάλου Σπηλαίου. Η Κάτω Ζαχλωρού βρίσκεται πά- 283 Α. Κακογιάννης, ό.π., σ Χ. Φ. Μάγερ, ό.π., σσ Βλέπε παράρτημα, αριθ Α. Κακογιάννης, ό.π., σ Τα στοιχεία προέρχονται από συνέντευξη του ιδίου Γκρίντζου Φίλιππου, στον συγγραφέα. 178

178 νω στην σιδηροδρομική γραμμή, ανάμεσα σε Καλάβρυτα και Διακοπτό. Ακριβώς πίσω από το σιδηροδρομικό σταθμό, υψώνεται η κατακόρυφη βουνοπλαγιά με το μοναστήρι του Μεγάλου Σπηλαίου. Η ομάδα, αποτελούμενη από εβδομήντα άντρες περίπου, εισέβαλε στα χωριά στο βράδυ της 8 ης Δεκεμβρίου και άρχισε την καταστροφή και τη λεηλασία. Οι κάτοικοι προσπαθούσαν να κρύψουν τα υπάρχοντά τους, αλλά οι Γερμανοί έμπαιναν στα σπίτια με τη βία, με σκοπό να συγκεντρώσουν όλους τους άνδρες του χωριού. Ο περισσότερος ανδρικός πληθυσμός των χωριών, εργαζόταν στην ΣΠΑΠ (Σιδηρόδρομοι Πειραιώς Αθηνών Πελοποννήσου). Κατά τη διάρκεια της Κατοχής, οι Γερμανοί είχαν προμηθεύσει τους σιδηροδρομικούς υπαλλήλους με ειδικές ταυτότητες, για να μπορούν να ταξιδεύουν ελεύθερα, χωρίς ειδική άδεια. Ένας από τους συλληφθέντες, ο Χρύσανθος Μητρόπουλος, σκέφτηκε να χρησιμοποιήσει αυτή την ταυτότητα, για να πείσει τους Γερμανούς να τον αφήσουν ελεύθερο. Πράγματι, ο Γερμανός αξιωματικός, τον ξεχώρισε από τους άλλους άνδρες, που στο μεταξύ συγκεντρώνονταν στην πλατεία του χωριού, μαζί με άλλους εφτά συναδέρφους του. Αυτοί οι εφτά ήσαν οι εξής: Σταύρος Κακαβάς, Χρήστος Λαγιάκος, Χρήστος Μητρόπουλος, Χρύσανθος Μητρόπουλος, Νίκος Μητσόπουλος, Κώστας Μητρόπουλος (Μάλλιος) και Κώστας Μητρόπουλος (Σερέτης). Τους σιδηροδρομικούς υπαλλήλους, τους έκλεισαν στο κτήριο του σταθμού. 287 Αυτή η εξαίρεση έγινε καθώς οι Γερμανοί, χρησιμοποιούσαν κατά κόρον το σιδηροδρομικό δίκτυο για τη μεταφορά στρατιωτικού προσωπικού και υλικού. Η ομάδα των μη σιδηροδρομικών υπαλλήλων, σύνολο δεκατρείς συλληφθέντες, οδηγήθηκαν στη θέση Κατωγάκια, όπου από τη μια πλευρά είναι η απότομη πλαγιά του βουνού και από την άλλη το ποτάμι του Βουραϊκού. Δίοδος διαφυγής δεν υπήρχε. Το γερμανικό απόσπασμα έστησε ένα οπλοπολυβόλο στη σιδηροδρομική γραμμή και άνοιξε αμέσως πυρ. Τέσσερεις άνδρες, οι Γιωργάκης Καραπαναγιώτης, Αγγελάκης Μητρόπουλος, Κώστας Πλιατσικούρας και Γιωργάκης Βασιλόπουλος, δεν τραυματίστηκαν από τις πρώτες σφαίρες και πρόλαβαν να δραπετεύσουν μέσα στο ποτάμι. Δύο από αυτούς κατάφεραν να περάσουν στην απέναντι όχθη και να ειδοποιήσουν την Άνω Ζαχλωρού, ενώ οι άλλοι δύο κρύφτηκαν σε μια σπηλιά. Στην Κάτω Ζαχλωρού την νύχτα της 8 ης Δεκεμβρίου 1943 εκτελέστηκαν εννιά άνδρες Ό.π., σ Βλέπε παράρτημα, αριθ

179 Και ενώ αυτά συνέβαιναν στην Κάτω Ζαχλωρού, άλλοι Γερμανοί ανηφόρησαν προς την Άνω Ζαχλωρού και βρήκαν μόνο έξι άνδρες. Οι υπόλοιποι είχαν κατέβει στα κτήματά τους στην παραλία του Αιγίου για γεωργικές εργασίες. Οι Γερμανοί συνέλαβαν τους έξι που βρήκαν και χωρίς καθυστέρηση τους εκτέλεσαν στην περιοχή Λαγκαδάκι. 289 Παράλληλα με τα τεκτενόμενα στα δύο χωριά, η ομάδα πορείας υπό τον Χάινριχ Κλό κατέλαβε τους χώρους του μοναστηριού του Μεγάλου Σπηλαίου. Σε αυτό το σημείο, αξίζει να αναφερθούμε επιγραμματικά στην ιστορία του ιστορικού αυτού μοναστηριού. Το μοναστήρι κτίστηκε το 361 μ.χ. από δύο μοναχούς, τον Συμεών και το Θεόδωρο. Στη μακραίωνη ιστορία του έχει καταστραφεί αρκετές φορές: το 1400, το 1640, το 1934 από πυρκαγιά και στις 14 Δεκεμβρίου 1943, όταν κάηκε από τους Γερμανού μετά το Ολοκαύτωμα των Καλαβρύτων. Το σημερινό μοναστήρι είναι ένα κτήριο οκτώ ορόφων, στην ανατολική πλευρά του φαραγγιού του Βουραϊκού. Στο χαμηλότερο σημείο του φαραγγιού, βρίσκονται οι γραμμές του μικρού οδοντωτού σιδηροδρόμου, που ενώνει το παραλιακό σιδηροδρομικό δίκτυο με την πόλη των Καλαβρύτων. Με την άφιξη των Γερμανών, στις πρωινές ώρες της 8 ης Δεκεμβρίου και ενώ μερικοί από τους μοναχούς απουσίαζαν από το μοναστήρι, οι υπόλοιποι τους φιλοξένησαν και η στάση τους ήταν φιλική απέναντί τους. Το απόγευμα όμως οι Γερμανοί άρχισαν να κατηγορούν τους μοναχούς πως δέχονταν την αγγλική και αμερικανική αποστολή και πως υπέθαλπαν τους αντάρτες της περιοχής. Οι μοναχοί αρνήθηκαν τις κατηγορίες. Το μεσημέρι της ίδιας ημέρας, το γερμανικό απόσπασμα διέταξε όλους τους μοναχούς και τους προσκυνητές της μονής, να κατεβούν στην αυλή, ακόμα και οι άρρωστοι (ο μοναχός Γαβριήλ Κόσσυφας, ηλικίας 88 ετών, ήταν κατάκοιτος και δεν μπορούσε να περπατήσει. Όμως δεν εξαιρέθηκε από τους Γερμανούς.). Δυο άνδρες κατάφεραν να ξεφύγουν και να μην παρουσιαστούν στην συγκέντρωση. Είναι ο Αγγελής Γιαννόπουλος, ο βοσκός του μοναστηριού και ο μοναχός Δανιήλ Αγγελετόπουλος, γέρος ερημίτης που ζούσε σε ένα καλύβι, ξεκομμένος από το μοναστήρι. Οι υπόλοιποι οδηγήθηκαν μέσω ενός στενού μονοπατιού, στην Κισσοτή, έναν πελώριο 289 Βλέπε παράρτημα, αριθ

180 βράχο με μια μικρή επίπεδη επιφάνεια στο πάνω μέρος του, το Αλωνάκι. Από κάτω υπήρχε γκρεμός εκατό περίπου μέτρων. 290 Δυστυχώς, λόγω έλλειψης αυτοπτών μαρτύρων, ακόμη και σήμερα, δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε επακριβώς τον τρόπο εκτέλεσης των μοναχών προσκυνητών. Πάντως, τα θύματα βρέθηκαν από τις τρεις γυναίκες που βρίσκονταν τότε στο μοναστήρι, κατακρημνισμένα από το Αλωνάκι της Κισσοτής. Οι νεκροί ανέρχονται σε δεκαπέντε. Ανάμεσά τους και ο ογδονταπεντάχρονος αναπληρωτής του ηγουμένου Γαβριήλ Κόσσυφας και ο νεώτερος δεκαοχτάχρονος δόκιμος Ηλίας Άτσαρος. 291 Το ίδιο βράδυ, ο διάκος Καλλιόπιος Ασημακόπουλος και άλλοι έξι άνδρες ε- πέστρεφαν στο μοναστήρι από τα κτήματα που είχε το μοναστήρι στην περιοχή Τρυπιά Αιγίου. Εκεί είχαν πάει για την συγκομιδή του λαδιού, καθότι το μοναστήρι ακόμη και σήμερα κατέχει μεγάλη περιουσία στην περιοχή του Αιγίου. Μη γνωρίζοντας για την παρουσία των Γερμανών στην περιοχή, έπεσαν σε ενέδρα. Το γερμανικό απόσπασμα του Κλό, τους εκτέλεσε παίρνοντας μαζί τους και τα ζώα που ήσαν φορτωμένα με λάδι. 292 Σύμφωνα με τη μαρτυρία του ογδοντάχρονου αρχιμανδρίτη της μονής του Μεγάλου Σπηλαίου, καθηγητή Θεολογίας Ανδρόνικου Θεοδωρόπουλου, ο οποίος κλήθηκε να καταθέσει την άποψή του στις 14/10/1945 σχετικά με τα γεγονότα στο μοναστήρι, αναφέρουμε τα ακόλουθα: «στις 8 Δεκεμβρίου 1943, κατά τις πρωινές ώ- ρες, ήρθε στο μοναστήρι του Μεγάλου Σπηλαίου μια μονάδα της γερμανικής Βέρμαχτ. Έμεινε εκεί μέχρι τις απογευματινές ώρες και γύρω στις 17:00 συνέλαβε όλους τους πολίτες και τους μοναχούς που βρίσκονταν στο μοναστήρι, τους οδήγησε 1 χλμ. μακριά από αυτό και τους έριξε από τους εκεί ευρισκόμενους βράχους σε ένα γκρεμό βάθους 100 μ.... Την ίδια ημέρα επίσης εκτελέστηκαν [τα άτομα] που είχαν συλληφθεί σε απόσταση 1 χλμ. [ ]. Μετά οι Γερμανοί αποχώρησαν [ ]». 293 Και ενώ η Άνω και Κάτω Ζαχλωρού πυρπολούνταν, η μάχιμη ομάδα του Κλό κατέστρεψε με την ανατολή του ηλίου, 9 Δεκεμβρίου, τους οικισμούς Αυλές και Αγία Κυριακή. Επίσης κατέστρεψε ολοσχερώς τον σιδηροδρομικό σταθμό της Κερπινής, που βρίσκεται στη βορεινή είσοδο της πόλης των Καλαβρύτων. Ταυτόχρονα, ερεύνησαν την ανατολική πλευρά των Καλαβρύτων και εισέβαλαν στα χωριά Σούβαρδο και Βραχνί, τα οποία ήσαν ακατοίκητα καθώς οι κάτοικοί τους είχαν μετακινηθεί στην 290 Ό.π., σσ Βλέπε παράρτημα, αριθ Βλέπε παράρτημα, αριθ Χ. Φ. Μάγερ, ό.π., σ

181 περιοχή του Αιγίου για γεωργικές εργασίες. Εκεί όμως είχαν καταφύγει άνδρες από την γύρω περιοχή για να αποφύγουν τις συλλήψεις και εκτελέσεις των Γερμανών, καθότι τα χωριά αυτά είναι δύσβατα και απομονωμένα. Στο Σούβαρδο εκτελέστηκαν έξι άνδρες ενώ στο Βραχνί τέσσερεις άνδρες. 294 Λίγο έξω από την πόλη των Καλαβρύτων, στις 9 Δεκεμβρίου 1943, η ομάδα του Εμπερσμπέργκερ ενώθηκε, καθώς συναντήθηκαν τα τμήματα των Ρωγών Κερπινής Μ. Σπηλαίου με την μάχιμη ομάδα του Βέλφινγκερ, περικυκλώνοντας την πόλη σε μεγάλη ακτίνα, αν αναλογιστεί κανείς πως από την άλλη πλευρά η ομάδα του Γκνάς από την Τρίπολη έχει καταλάβει τα νότια της πόλης. 294 Βλέπε παράρτημα, αριθ

182 6.7. Καλάβρυτα (9/12/ /12/1943) Όπως θυμάται η Ευσταθία Τζούδα Μιτσωνιά, «τις απογευματινές ώρες της 9 ης Δεκεμβρίου, ο αριθμός του γερμανικού στρατού που σε σύντομο χρονικό διάστημα είχαν καταλάβει την πόλη των Καλαβρύτων, ήταν τεράστιος. Είχαν περικυκλώσει σε μεγάλη ακτίνα την πόλη, ενώ εμείς από το κέντρο μπορούσαμε να διακρίνουμε καθαρά τους Γερμανούς φρουρούς οπλισμένους με οπλοπολυβόλα στους γύρω λόφους. Όταν μάθαμε ότι έρχονται οι Γερμανοί, πανικοβληθήκαμε. Οι αντάρτες, που εγκατέλειψαν την πόλη, μας απαγόρευσαν να τους ακολουθήσουμε και διέταξαν αντ αυτού, να μείνουμε στα σπίτια μας.» 295 Βέβαια σύμφωνα με τον συνταξιούχο σχολικό επιθεωρητή Θεόδωρο Παπαβασιλείου, ο οποίος ήταν και μέλος της επιτροπής υποδοχής των γερμανικών στρατευμάτων στην πόλη, καθώς γνώριζε γερμανικά: «οι πλείστοι των κατοίκων, δεν επίστευον ότι είναι τόσον σκληρόκαρδοι οι Γερμανοί, να ζητήσωση ευθύνας παρ ανευθύνων και φιλησύχων κατοίκων, αφού άλλωστε εκ της πόλεως, ελάχιστοι ήσαν αντάρται (22 εν όλω κατά τον καταρτισθέντα υπό του Προέδρου της Κοινότητος και εκδοθέντα σχετικόν ονομαστικόν πίνακα) και μόλις εις τα δάκτυλα της μιας χειρός οι κομμουνίζοντες». 296 Μπροστά στον κίνδυνο, που φαινόταν πως είναι άμεσος, καθώς οι Καλαβρυτινοί είχαν πληροφορηθεί για τις σφαγές των Γερμανών στα γύρω χωριά, οι ε- ξέχοντες της πόλης, συγκρότησαν μια επιτροπή υποδοχής των γερμανικών στρατευμάτων. Η επιτροπή αυτή, αποτελείτο από τους: Χρ. Παπανδρέου (Πρόεδρο της κοινότητας), Αντ. Οικονόμου (Γυμνασιάρχη), Α. Δημόπουλο (Καθηγητή), Δωρόθεο Παπαδημητρίου (Αρχιμανδρίτη), Θεόδωρο Παπαβασιλείου (Συνταξιούχο, σχολικό επιθεωρητή) και Δημ. Σαμψαρέλο (Διευθυντή Εμπορικής τράπεζας). Στόχος της ήταν να προϋπαντήσει με σεβασμό τους Γερμανούς, ώστε να τους ξεκαθαρίσει τη θέση του αμάχου πληθυσμού για να αποφευχθούν ενδεχόμενα αντίποινα. Ο εκπρόσωπος της επιτροπής, Θ. Παπαβασιλείου εκφώνησε στα γερμανικά, απευθυνόμενος στον διοικητή των γερμανικών μονάδων, μια ανακοίνωση σχετικά με τις ειρηνικές προθέσεις των κατοίκων των Καλαβρύτων προς τα στρατεύματα κατοχής 297 Όμως, η κατάσταση είχε ήδη διαμορφωθεί. Ο Γερμανός διοικητής, είχε εγκαταστήσει το σταθμό διοίκησης 295 Χ. Φ. Μάγερ, ό.π., σ Α. Λένης, Το δράμα των Καλαβρύτων, Καλάβρυτα 1993, σ Βλέπε παράρτημα, αριθ

183 δίπλα από τη Βυζαντινή εκκλησία, στο κέντρο της πόλης. Παράλληλα αξιωματικοί, υπαξιωματικοί και στρατιώτες στεγάστηκαν σε ιδιωτικά σπίτια. Την ίδια μέρα, μια άλλη αντιπροσωπεία, αποτελούμενη από διακεκριμένα μέλη του Αρχηγείου του ΕΛΑΣ, καθώς και εκπροσώπους των προκρίτων της πόλης, απευθύνθηκε στην αγγλική αποστολή, ζητώντας την επείγουσα ρίψη πυρομαχικών, για να αντιμετωπιστεί η γερμανική απειλή. Οι Βρετανοί όμως δε έκαναν καμία ρίψη πυρομαχικών, αφήνοντας με αυτόν τον τρόπο, τον πληθυσμό των Καλαβρύτων, α- προστάτευτο. 298 Ο Γερμανός διοικητής σε ανακοίνωσή του προς τους κατοίκους της πόλης, έκανε σαφές, ότι ήσαν ελεύθεροι να μετακινούνται για τις αγροτικές και κτηνοτροφικές εργασίες τους ακόμα και έξω από την πόλη. Από τις 11 Δεκεμβρίου και έπειτα όμως, τηρήθηκε απαγόρευση εξόδου με αυστηρότητα. Παράλληλα απαίτησε από τον πρόεδρο της κοινότητας, Χρ. Παπανδρέου, να του παραδώσει έναν κατάλογο με τα ονόματα των ανταρτών που κατάγονταν από τα Καλάβρυτα. Ως τιμωρία, θα διέταζε την πυρπόληση των σπιτιών τους. Ο Παπανδρέου του παρέδωσε κατάλογο με είκοσι πέντε αντάρτες, τοποθετώντας μάλιστα στην πρώτη θέση και τον γιό του. Ο διοικητής των δυνάμεων κατοχής, γνωρίζοντας εκ των προτέρων τα ονόματα των ανταρτών, έχοντας στα χέρια του έναν πιο ενημερωμένο κατάλογο, χρησιμοποιώντας και την επίσημη διαβεβαίωση του Παπαβασιλείου για τις ειρηνικές προθέσεις των κατοίκων, τόνισε στον πρόεδρο της κοινότητος πως ο λαός δεν έχει να φοβάται τίποτα. Αξίωσε όμως την άμεση παράδοση των όπλων και του πολεμικού υλικού που βρισκόταν στα χέρια των πολιτών. Όρισε επικοινωνία των κατοίκων μέχρι την 4 η απογευματινή ώ- ρα. 299 Όποιος παράκουγε τη διαταγή αυτή, θα καταδικαζόταν σε θάνατο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι Βλαχάβας και Μπράτσικας, οι οποίοι συνελήφθησαν από τους Γερμανούς σκοπούς τις απογευματινές ώρες της 9 ης Δεκεμβρίου, να προσπαθούν να φύγουν από την πόλη. Την επομένη, 10 Δεκεμβρίου, τους μετέφεραν στο χωριό Πριόλιθος, όπου τους ανάγκασαν να ανοίξουν τους τάφους τους και τους εκτέλεσαν εν ψυχρώ. Μαζί με αυτούς εκτέλεσαν και τους Π. Ανδριανόπουλο και Ν. Καλογερόπουλο, που τους συνέλαβαν στο μεταλλείο που εργάζονταν μετά τις προκαθορισμένες ώρες Χ. Φ. Μάγερ, ό.π., σ Κ. Καλαντζής, ό.π., σ Δ. Καλδίρης, Το δράμα των Καλαβρύτων, Μανιουδάκης, Αθήνα 1989, σ

184 Το μεσημέρι της 9 ης Δεκεμβρίου και με την αιτιολογία ότι στο ξενοδοχείο «Χελμός» κρύβονταν αντάρτες, το επιβλητικό για τα δεδομένα της εποχής αυτό κτήριο, πυρπολήθηκε πρώτο 301. Ο ιδιοκτήτης του ξενοδοχείου, Τάκης Γεωργακόπουλος, είχε φύγει νωρίτερα για την Αθήνα, γιατί δεν εμπιστευόταν τα καθησυχαστικά λόγια των Γερμανών. Βρέθηκε όμως ένα γράμμα της ανιψιάς του, Ευδοξίας Αθανασιάδου, που παρουσιάζει την ατμόσφαιρα εκείνης της ημέρας: «Την Πέμπτη το πρωί, στις 8 η ώρα, εμπήκαν μέσα στα Καλάβρυτα οι Γερμανοί, κατά το μεσημεράκι έκαψαν τον «Χελμό». Ένας αξιωματικός έσπαζε με πέτρες τους καθρέπτες. Ένας φαντάρος έφερνε άχυρα και άναψαν φωτιά. [ ] σε μια στιγμή άναψε το ξενοδοχείο και από το ξενοδοχείο άρπαξε το σπίτι.[ ] Τρία αυτοκίνητα φόρτωσαν από το σπίτι σας. Ένας φαντάρος μάλιστα, κάτω από τη μασχάλη του, έκρυβε πετσέτες, τραπεζομάντιλα λινά από το ξενοδοχείο.» 302 Μετά το ξενοδοχείο παραδόθηκαν στις φλόγες τα σπίτια των Κώστα Γκίκα, Αθανασίου Ροδόπουλου, αδελφών Γλαράκη και Ανδρέα Τσαβαλά. Ο Παπαβασιλείου, πρότεινε στους Γερμανούς να μην καεί το σπίτι του Παπαδημητρόπουλου (Κουλού), αλλά να κατεδαφιστεί, καθώς υπήρχε κίνδυνος να καούν και τα διπλανά σπίτια. Οι Γερμανοί το δέχτηκαν, καθότι τα διπλανά σπίτια δεν ανήκαν σε υπόπτους για αντάρτικη δράση. Σε αυτό το σημείο, μπορεί να θεωρηθεί, ότι η επιλεκτική πυρπόληση των σπιτιών, αποτελεί ένα τέχνασμα εξαπάτησης από την γερμανική διοίκηση. Σύμφωνα με το σκεπτικό τους, η υπόλοιπη πόλη δεν έπρεπε να ανησυχεί και η ζωή της να συνεχίσει να κυλά ομαλά. Παράλληλα, όπως μας πληροφορεί ο τότε σύνδεσμος του ΕΛΑΣ Περικλής Ροδάκης, οι αντάρτικες ομάδες είχαν φύγει από τα Καλάβρυτα. «Εκείνη τη χρονική περίοδο δεν υπήρχαν αντάρτικες ομάδες στον κλοιό γύρω από τα Καλάβρυτα, των Γερμανών. Με την έναρξη των Γερμανικών επιχειρήσεων, η ηγεσία του ΕΛΑΣ είχε δώσει εντολή στις δυνάμεις της να καταφύγουν προς βορρά, στην περιοχή Κορινθίας και προς τα δυτικά, στην περιοχή της Ηλείας. Έτσι λοιπόν, ολόκληρη η περιοχή που ήταν κάποτε άντρο των ανταρτών είναι πλέον από την 9 η Δεκεμβρίου άδεια από ένοπλα αντάρτικά τμήματα.» 303 Την επομένη, 10 Δεκεμβρίου 1943, ο Γερμανός διοικητής της «Επιχείρησης Καλάβρυτα» (πλέον ο Λε Σουίρ είχε αναθέσει επίσημα τη διοίκηση στον ταγματάρχη 301 Βλέπε παράρτημα, αριθ Α. Κακογιάννης, ό.π., σ Προσωπική συνέντευξη με τον Περικλή Ροδάκη, Σουδενά,

185 Εμερσμπέργκερ), και με τη βοήθεια του διερμηνέα Ντέβερτ, ανέκρινε τους προύχοντες της πόλης, αναζητώντας πληροφορίες για την τύχη των τριών τραυματισμένων Γερμανών από την συμπλοκή της Κερπινής. Οι Γερμανοί είχαν πάρει πληροφορίες από τους διασωθέντες Ντόννερ και Βάλτερ, πως οι τραυματισμένοι στρατιώτες είχαν μεταφερθεί στο νοσοκομείο των Καλαβρύτων. Πολύ γρήγορα, ο διοικητής έμαθε την πραγματική αλήθεια. Οι τρεις τραυματίες είχαν φονευθεί στη θέση Ξυδιά και τα πτώματά τους είχαν ενταφιαστεί στο τοπικό νεκροταφείο (βλέπε σχετικό κεφάλαιο). Κατ εντολή του στρατηγού Λε Σουίρ, ο Εμερσμπέργκερ διέταξε στις 11 Δεκεμβρίου να γίνει εκταφή των πτωμάτων και να προσδιοριστεί η ακριβής αιτία θανάτου. Στην νεκροψία συμμετείχαν και δυο γιατροί από τα Καλάβρυτα. Ο πατέρας του γιατρού Γεωργίου Χάμψα, που ήταν μέχρι πρόσφατα γιατρός στην πόλη των Καλαβρύτων, αναφέρει: «Ο πατέρας μου έλαβε μέρος στην νεκροψία των πτωμάτων. Όταν επέστρεψε από τη νεκροψία στο σπίτι, φαινόταν καταβεβλημένος και σιωπηλός. Μετά είπε προφητικά ότι κάτι φρικτό θα συνέβαινε στην πόλη μας». 304 Με τη νεκροψία διαπιστώθηκε ότι κάποιος είχε χτυπήσει τους τρεις Γερμανούς με αιχμηρό αντικείμενο, τους έσπασε το κρανίο και τους πέταξε στο πηγάδι. Την επόμενη μέρα 12 Δεκεμβρίου, οι νεκροί ενταφιάστηκαν πάλι, με όλες τις στρατιωτικές τιμές. Η ατμόσφαιρα όμως είχε αλλάξει και ενώ ο δικηγόρος Αναστάσιος Κατσίνης, μίλησε για τους νεκρούς εκφράζοντας τον αποτροπιασμό του, οι Γερμανοί είχαν ήδη φύγει από το χώρο και δεν άκουσαν τίποτα από τα λόγια του δικηγόρου. Φαίνεται, ότι ο Εμπερσμπέργκερ, δεν διαπραγματεύτηκε με τους πρόκριτους της πόλης, χρησιμοποιώντας την δικαιολογία, ότι δεν του παρουσίασαν αμέσως όλη την αλήθεια σχετικά με τον αριθμό των ανταρτών, την τύχη των τριών τραυματιών, την συμπεριφορά των κατοίκων απέναντι στους αντάρτες, αλλά έδωσαν πληροφορίες τμηματικά και κατά το δοκούν. Χρησιμοποιώντας αυτό το τέχνασμα, ο Εμπερσμπέργκερ, απέδωσε σε ολόκληρο τον πληθυσμό των Καλαβρύτων ένα βαθμό συγκάλυψης των ανταρτών. Έδωσε λοιπόν διαταγή στο δημοτικό συμβούλιο, να του παραδοθεί αλεύρι, λάδι και κρασί, ενώ ταυτόχρονα οι στρατιώτες λεηλατούσαν τα καταστήματα και τα σπίτια, υπό τα βλέμματα των αξιωματικών τους, παρά τις διαμαρτυρίες των κατοίκων. Ταυτόχρονα μάζεψαν όλα τα ζώα της περιοχής. Το βράδυ της 12 ης Δεκεμβρίου ο Εμπερσμπέργκερ συγκέντρωσε τους αξιωματικούς της ομάδας μάχης, και τους έδωσε διαταγές για την επόμενη μέρα 13 Δεκεμ- 304 Χ. Φ. Μάγερ, ό.π., σ

186 βρίου. Σύμφωνα με τη διαταγή, έπρεπε να εφαρμοστούν τα αντίποινα που είχε διατάξει η Μεραρχία, δηλαδή η συγκέντρωση του πληθυσμού, η εκτέλεση των ανδρών και η πυρπόληση της πόλης. Το μοναδικό του πρόβλημα, ήταν η περίπτωση κατά την ο- ποία οι αντάρτες θα προσπαθούσαν να σπάσουν τον γερμανικό κλοιό, με σκοπό να βοηθήσουν τους κατοίκους της πόλης. Όμως οι φόβοι του ήσαν αβάσιμοι, καθώς οι αντάρτες στο διάστημα που μεσολάβησε, είχαν εγκαταλείψει την περιοχή των Καλαβρύτων, «εκτός από ένα μικρό ένοπλο τμήμα που κρυβόταν στην ορεινή περιοχή του Χελμού». 305 Το ίδιο βράδυ, ο επικεφαλής της «Επιχείρησης Καλάβρυτα», έδωσε και το σχέδιο για την εφαρμογή των αντιποίνων. Ο Γιούπε, που βρισκόταν στο επιτελείο του Εμπερσμπέργκερ ως πιθανός αντικαταστάτης του, θυμάται το σχέδιο δράσης ως εξής: «Θα ξυπνούσαν νωρίς το πρωί τον πληθυσμό με κωδωνοκρουσίες, θα συγκέντρωναν τους κατοίκους στην πλατεία, μπροστά από την εκκλησία ή στο προαύλιο του σχολείου, όπου θα γινόταν η επιλογή των ικανών για στράτευση ανδρών, τους οποίους θα οδηγούσαν στο χωράφι του Καππή. Εκεί η σωφρωνιστική διμοιρία της Μεραρχίας θα διεξήγε την εκτέλεση. Οι γυναίκες, τα παιδιά και οι υπερήλικες θα κλειδώνονταν στο σχολείο και στη συνέχει θα έμπαινε φωτιά στην πόλη. Το σύνθημα για την έναρξη της εκτέλεσης θα δινόταν με μια φωτοβολίδα που θα ριχνόταν από το σταθμό διοίκησης μετά από διαταγή του Εμπερσμπέργκερ. Αμέσως μετά την ολοκλήρωση των εκτελέσεων θα ακολουθούσε η επιστροφή στις βάσεις με τη μεταφορά των ζώων. Καθοδόν θα έπρεπε να πυρποληθούν, όσα σπίτια στέκονταν ακόμα». 306 Μετά το πέρας της ενημέρωσης, οι αξιωματικοί και το επιτελείο του Εμπερσμπέργκερ, γύρισαν στα σπίτια των Ελλήνων όπου φιλοξενούνταν. Σε αυτό το σημείο, αξίζει να αναφέρουμε κάποιες μαρτυρίες Καλαβρυτινών, που αφήνουν να ξεχωρίσει μια σπίθα ανθρωπιάς από τους Γερμανούς. Ένας Γερμανός αξιωματικός, που έμενε στο σπίτι του Αλέκου Αγιαννιτόπουλου, με νοήματα και σπαστά ελληνικά προσπάθησε να τον προειδοποιήσει ότι τα ξημερώματα θα σκοτώσουν όλους τους άνδρες και τον προέτρεψε να φύγει όσο ήταν καιρός. Ο Αγιαννιτόπουλος κατάφερε να συναντηθεί εκείνο το βράδυ με τον Γιώργη Καλδίρη, τον Νίκο Παπαβασιλόπουλο και τον Δημήτρη Καλδίρη. Συζήτησαν το θέμα από κοινού, έκαναν απόπειρα να διαφύγουν από την πόλη, αλλά παντού συναντούσαν γερμανικές σκοπιές και περίπολα. Τότε σκέφτηκαν να κρυφτούν στην καλύβα του 305 Προσωπική συνέντευξη με τον Περικλή Ροδάκη, Σουδενά, Χ. Φ. Μάγερ, ό.π., σ

187 Μήτσου Καλδίρη, που έβαζε άχυρα για τα ζώα του. Κατά τη διάρκεια της νύχτας ό- μως, άρχισαν να αμφιβάλλουν για την ορθότητα της απόφασής τους. Σκέφτηκαν το ενδεχόμενο οι Γερμανοί να τους κάψουν ζωντανούς και εγκατέλειψαν τον αχυρώνα. Όταν έφτασε στο σπίτι του ο Αγιαννιτόπουλος, δέχτηκε εκ νέου προτροπές από τον αξιωματικό να βρει σωτηρία στα βουνά. Τελικά, ο Αγιαννιτόπουλος, με τους τρεις συμπατριώτες του, τρύπωσαν σε ένα βαθύ χαντάκι στον κήπο του Γεωργίου Καλδίρη. Αναλογιζόμενοι όμως τις οικογένειές τους, βγήκαν από την κρυψώνα τους, αλλά τότε άρχισε να χτυπά η καμπάνα για την συγκέντρωση όλου του πληθυσμού στο δημοτικό σχολείο. Ανάλογο περιστατικό συνέβη και στον Μήτσο Σημαντήρα. Ένας Γερμανός στρατιώτης, του άφησε να εννοηθεί με νοήματα, πως θα γινόταν μεγάλη καταστροφή στην πόλη. Η μητέρα και η αδερφή του τον προέτρεψαν να φύγει από την πόλη, αλλά αυτός δίστασε. Πάνω στην απελπισία τους, μάνα και αδερφή, τον έκτισαν με πέτρες στο κοίλωμα μιας μάντρας. Όμως, ο Μήτσος ένιωσε τον εαυτό του φυλακισμένο και γκρεμίζοντας τις πέτρες, βγήκε έξω και ακούγοντας τις καμπάνες κατευθύνθηκε και αυτός προς τον τόπο συγκέντρωσης, το σχολείο. Ένας ακόμη άνδρας, ο Καϊάφας, φύλακας των τοπικών γερμανικών φυλακών, που μιλούσε γερμανικά, δέχτηκε τη συμβουλή Γερμανού στρατιώτη να φύγει πριν από τα ξημερώματα. Θέλοντας να μοιραστεί το μυστικό με κάποιον άλλο, έτρεξε στο σπίτι του γιατρού Χάμψα, με το πρόσχημα πως γεννάει η γυναίκα του. Ο Χάμψας όμως δεν τον πίστεψε, γιατί τον θεώρησε μεθυσμένο (είχε άσχημη φήμη ως πότης). Ο γιατρός έμεινε ήσυχος, ενώ ο Καϊάφας κρύφτηκε σε ένα κοτέτσι κοντά στις φυλακές. Όταν καιγόταν η φυλακή, έτρεξε και αυτός προς την πλατεία. Τελευταίο περιστατικό που αξίζει να αναφέρουμε για την «γερμανική ανθρωπιά», αποτελεί το συμβάν στο ξενοδοχείο «Πάνθεον» του Αναστόπουλου. Οι Γερμανοί ήσαν έτοιμοι να παραδώσουν το κτήριο στις φλόγες, όταν άκουσαν φωνές από το εσωτερικό του. Ήταν η γυναίκα του Αναστόπουλου, που εκείνη τη στιγμή, έφερνε στον κόσμο μια καινούρια ζωή. Ο Αναστόπουλος που είχε κρυφτεί στο ταβάνι, κατέβηκε να βοηθήσει τη γυναίκα του που γεννούσε, αλλά οι Γερμανοί τον έδιωξαν προς το σχολείο. Συγκινήθηκαν από την κατάσταση της μητέρας και έφυγαν χωρίς να πυρπολήσουν το ξενοδοχείο. 188

188 6.8. Καλάβρυτα Δευτέρα 13 Δεκεμβρίου 1943 Η μοιραία ημέρα για τους κατοίκους των Καλαβρύτων, ξεκίνησε με δαιμονισμένες κωδωνοκρουσίες. Οι Καλαβρυτινοί ξύπνησαν ανάστατοι και βγήκαν έντρομοι στους δρόμους για να ρωτήσουν τι γίνεται. Η πυκνή ομίχλη, εμπόδιζε ολοκληρωτικά την ορατότητα. Οι άνθρωποι έτρεχαν ζαλισμένοι προς την πλατεία, το κεντρικό σημείο της πόλης. Εκεί ακούσανε καθαρά τη διαταγή του Γερμανού διοικητή, που μέσω του κλητήρα της πόλης, τους διέταξε να συγκεντρωθούν όλοι στο δημοτικό σχολείο. Οι άνδρες έπρεπε να πάρουν μαζί τους μια κουβέρτα στο χέρι και ψωμί για μια μέρα. Μέσα στο πανικό της στιγμής, ακούγονταν και φωνές που διέταζαν τους άνδρες να πάρουν μαζί τους κασμάδες και φτυάρια, για να επισκευαστούν οι δρόμοι. Όλοι έτρεμαν, έμοιαζαν μεθυσμένοι από το φόβο. Στους Γερμανούς στρατιώτες που έβγαζαν δια της βίας τους κατοίκους από τα σπίτια τους εκείνο το πρωινό, ανήκε και ο Όττο Χόφμαν, ο οποίος θυμάται: «Ανήκα σε μια ομάδα ασυρματιστών. [ ] Επειδή μιλούσα ελληνικά, ήμουν αναγκασμένος να βγάζω τους ανθρώπους από τα σπίτια τους και να τους οδηγώ στην εκκλησία. Από εκεί συνεχίσαμε προς το σχολείο. Συνόδευα μια γυναίκα με τον άνδρα της και ένα βρέφος. Τους βλέπω μέχρι σήμερα μπροστά μου. Δεν ήταν αντάρτες ( ) τους έλεγα συνεχώς ότι δεν θα σας εκτελέσουν, δεν θα σας κάνουν τίποτα [ ] και έτσι με ακολούθησαν χωρίς να αντισταθούν.» 307 Στο σχολείο, εκείνο το χειμωνιάτικο πρωινό, συγκεντρώθηκαν πάνω από δυο χιλιάδες κάτοικοι. 308 Μπροστά στην είσοδο του κτηρίου, ξεχώρισαν τους άνδρες από τις γυναίκες, τις οποίες και οδήγησαν στις αίθουσες του σχολείου. Μαζί με τις γυναίκες, οδηγήθηκαν και τα ανήλικα παιδιά, κάτω από δεκατριών έως δεκατεσσάρων ε- τών και οι υπερήλικες. Ο Όττο Χόφμαν θυμάται για τα παραπάνω: «όλοι οι άνδρες ηλικίας δεκαπέντε έως εξήντα πέντε ετών, οδηγούνταν πρώτα σε μια αίθουσα και μετά στο προαύλιο. Στην αρχή ρωτήσαμε την ηλικία και μετά έγινε η καταμέτρηση» 309, πληροφορία που επιβεβαιώνεται και από τον επιθεωρητή Παπαβασιλείου. Αν κάποιο παιδί έδειχνε μεγαλόσωμο, το έβαζαν στην ομάδα των ανδρών, ενώ αν κάποιο ήταν καχεκτικό, το έβαζαν με τις γυναίκες. Η Φραντζέσκα Νίκα, δεκαπεντάχρονη μαθήτρια τότε του σχολείου, θυμάται ότι ο Παπαβασιλείου έκανε ό,τι μπορούσε να απαλ- 307 Ό.π., σ Η συνέντευξη δόθηκε στον Χέρμαν Φράνκ Μάγερ, στις Βλέπε παράρτημα, αριθ Ό.π., σ

189 λάξει κάποια παιδιά από την τοποθέτησή τους στην ομάδα των ανδρών. Ενός παιδιού μάλιστα δεκα πέντε ετών, του άνοιξε το παλτό και έδειξε στον Γερμανό φρουρό τα κοντά του παντελόνια. Ο Γερμανός το άρπαξε και το πέταξε με τις γυναίκες. 310 Στην αίθουσα που βρίσκονταν οι γυναίκες, συνεχώς στοιβάζονταν και άλλες. Κάτω από τα οχτώ μεγάλα παράθυρα της αίθουσας, είχαν καθίσει μητέρες με τα μωρά τους, άρρωστοι που τους είχαν βγάλει δια της βίας από τα σπίτια τους. Στο κέντρο της αίθουσας η κατάσταση ήταν ασφυκτική. «Τα παράθυρα του σχολείου είναι ψηλά και δε βλέπουμε τι γίνεται έξω. Κάπου - κάπου σηκώνουν καμία γυναίκα στα χέρια, για να δει, και να μάθουμε. Σε λίγο μας είπαν πως τους άνδρες τους βγάζουν από την αυλόπορτα του σχολείου και προχωρούν προς τον σταθμό. Φανταστήκαμε πως θα τους πάνε με το τρενάκι, να τους κλείσουν σε κανένα στρατόπεδο». 311 Γύρω στις 9 π.μ. οι Γερμανοί διέταξαν τον αντρικό πληθυσμό να βγει στο προαύλιο και να μπει σε γραμμές. Στο πίσω μέρος του σχολείου, υπήρχε μια μικρή εξώπορτα. Από αυτή τους έβγαλαν και τους οδήγησαν προς τον σταθμό, αλλά απότομα τους γύρισαν πίσω και τους κατεύθυναν στο χωράφι του δασκάλου Καπή, που α- πέχει περί τα δέκα λεπτά από το σχολείο και σχηματίζεται ένας αμφιθεατρικός χώρος με θέα την πόλη. Εκεί τους σταμάτησαν. Η Γιώτα Κωνσταντοπούλου, που εκείνη τη στιγμή βρισκόταν έγκλειστη στο σχολείο, θυμάται: «Είμαι κοντά στο παράθυρο και βλέπω να περνούν από μπροστά μου φορτηγά γεμάτα πράγματα. Ρούχα, έπιπλα και κάθε είδος εμπορεύματος από τα μαγαζιά και τα σπίτια που λεηλατούσαν. Ο Γερμανός φύλακας, με απειλεί να μην ανεβαίνω στο παράθυρο. Ξαφνικά μέσα από την αίθουσα ακούγονται φωνές, που λένε πως οι Γερμανοί έβαλαν φωτιά στου Βαλιμίτη το σπίτι [ ] άναψε και το ταχυδρομείο (οι Γερμανοί, μετά τη λεηλασία σπιτιών και καταστημάτων, έβαλαν φωτιά στην πόλη, ξεκινώντας από την αγορά. Όταν η φωτιά είχε φτάσει στο ταχυδρομείο, ήταν σε απόσταση αναπνοής από το δημοτικό σχολείο που ήσαν έγκλειστες οι γυναίκες). Ένας Γερμανός μέσα στο κτήριο, χτυπούσε με το όπλο του το εσωτερικό της πόρτας για να τον αφήσουν να βγει από το κτήριο, φαίνεται φοβόταν μην καεί μαζί μας. Απ έξω προσπαθούσαν να ανοίξουν, αλλά δεν τα κατάφερναν. Πάντως η κεντρική πόρτα και οι άλλες πλαϊνές, δεν είχαν κλειδωθεί με κλειδί. Όλα αυτά συνέβαιναν ταυτόχρονα, δηλαδή άκουγα την πόλη να καίγεται, τους τοίχους να πέφτουν και να γκρεμίζονται όλα γύρω μου, τις ριπές των πυροβόλων. Όλα αυτά ήταν ανακατεμένα με τις κραυγές των παιδιών και των γυναι- 310 Φ. Νίκα, Καλάβρυτα 1943, Σοκολή, Αθήνα 1985, σ Ό.π., σ

190 κών. Όταν τελικά άνοιξαν οι πόρτες, που άνοιξαν από το σπρώξιμο το δικό μας και όχι από Αυστριακό φρουρό, όπως άφησαν να εννοηθεί, αρκετές ηλικιωμένες γυναίκες ποδοπατήθηκαν. Μάλιστα, η Κρίνα Τσαβαλά έχασε τη ζωή της. Το θέαμα ήταν τραγικό. Μόλις βγήκαμε έξω και αντικρίσαμε το καμένο τοπίο, άρχισαν όλες να αναζητούν τους άνδρες τους.» 312 Οι γυναίκες αλλοπρόσαλλες βγαίνοντας από το σχολείο, προχώρησαν προς το σταθμό και από εκεί προς τα αμπέλια. Η Μαριγώ Φερλελή, μητέρα του διασωθέντα Αργύρη Φερλελή, έτρεξε προς το σπίτι της, που το είδε να φλέγεται, προκειμένου να το σώσει. Φτάνοντας στο παλιό αστυνομικό τμήμα την προσοχή της τράβηξε το χωράφι του Καπή: «Άκουσα πυροβολισμούς. Ολόκληρη η περιοχή έμοιαζε να έχει βαφτεί κόκκινη. Η πρώτη μου σκέψη ήταν ότι είχαν συγκεντρώσει εκεί τα ρούχα από τα σπίτια. Και τώρα πυροβολούσαν μέσα στη στοίβα για να βάλουν φωτιά. Έτρεξα στο λόφο και είδα τους Γερμανούς να τραβούν κάποιο από τα πόδια και να τον πυροβολούν. [ ] Όταν συνήλθα, η φρουρά είχε φύγει.» 313 Η Φερλελή ήταν η πρώτη γυναίκα που αντίκρισε τα πτώματα στο βουνό. Ο δεκαεπτάχρονος τότε γιος της, Αργύρης Φερλελής, βρισκόταν βαριά τραυματισμένος. Ο Φερλελής αφηγείται: «Φτάνοντας στο χωράφι του Καπή 314, οι Γερμανοί μας είπαν να καθίσουμε κάτω στο χαμηλότερο μέρος της τοποθεσίας και να περιμένουμε εκεί. Είχαν στο μεταξύ στήσει έναν αριθμό πυροβόλων περιμετρικά γύρω στα υψώματα. Τρεις καταιγισμοί μεγάλης διάρκειας από τα πυροβόλα, δεν ξέρω πόσες σφαίρες, αλλά κράτησαν πολύ ώρα Πέσαμε κάτω όταν άρχισαν να πέφτουν οι ριπές των πυροβόλων.. Εγώ δεν ήμουν νεκρός, ούτε τα δύο αδέρφια μου. Αλλά μετά ήρθαν οι Γερμανοί και πυροβολούσαν ξεχωριστά όποιον ζούσε ακόμη. Κάποιος είπε «τώρα ήρθε η σειρά μας» [ ] Τότε δέχτηκα μια χαριστική βολή. Δεν έβγαλα άχνα, με άρπαξε κάποιος από το γιακά και δέχτηκα μια ακόμα σφαίρα στο κεφάλι [ ] Όταν ήρθε η μητέρα μου, ζούσα ακόμη και είχα τις αισθήσεις μου. Ήμουν βαριά τραυματισμένος, αλλά δεν λυποθήμησα [ ] ήταν δεκατρείς ή δέκα τέσσερεις εκείνοι που επέζησαν. Αυτό ήταν. Οι Γερμανοί μας εκτέλεσαν και μετά έφυγαν.» 315 Από την εκτέλεση του αντρικού πληθυσμού, δεκατρείς επέζησαν, οι πιο πολλοί από αυτούς βαριά τραυματισμένοι. Τα ονόματα των επιζώντων ήταν: Αλεξόπουλος Γεώργιος του Κωνσταντίνου 312 Προσωπική συνέντευξη με την Γιώτα Κωνσταντοπούλου, Πάτρα, Χ. Φ. Μάγερ, ό.π., σ Βλέπε παράρτημα, αριθ Δ. Καλδίρης, ό.π., σ. 74 Α. Κακογιάννης, ό.π., σσ. 352 κ.ε. 316 Π. Ροδάκης, ό.π., σ

191 2. Γεωργαντάς Γεώργιος του Σπύρου 3. Κωστόπουλος Σταύρος του Νίκου 4. Καρακάσης Χρήστος του Γεωργίου 5. Κώστας Ιωάννης 6. Μπελογιάννης Κωνσταντίνος του Νικολάου 7. Μποτώνης Βασίλειος του Νικολάου 8. Νικολαΐδης Παναγιώτης του Βασιλείου Σαμοθρακίτης Γεώργιος του Αγγέλου 10. Σαρματζόπουλος Παναγιώτης του Κωνσταντίνου 11. Σαρανταυγάς Παναγιώτης του Γεωργίου 12. Σπηλιόπουλος Παναγιώτης του Λεωνίδα Φερλελής Αργύριος του Νικολάου 319 Αξίζει να αναφέρουμε τρεις από τις μαρτυρίες των επιζώντων της σφαγής στο χωράφι του Καπή. Δυστυχώς και οι τρεις δεν βρίσκονται εν ζωή. Θα αρκεστούμε λοιπόν στην παράθεση των συνεντεύξεων που πήρε από τους επιζώντες ο Δημήτρης Καλδίρης, μετέπειτα καθηγητής στο Γυμνάσιο Καλαβρύτων, ο οποίος κατά την σφαγή ήταν μαθητής. Οι συνεντευξιαζόμενοι ήσαν οι Γεωργαντάς Γεώργιος, Αλεξόπουλος Γεώργιος και Παναγιώτης Νικολαΐδης. Ο Γιώργος Γεωργαντάς θυμάται: «όταν εφτάσαμε στον τόπο του μαρτυρίου εκαθίσαμε [ ] Σε λίγο φανήκαν οι πρώτοι καπνοί που πνίξαν τα σπίτια μας. [ ] Οι Γερμανοί θέλοντας να προλάβουν την αγανάκτησή μας, προσπάθησαν να μας καθησυχάσουν, λέγοντάς μας πως θα κάψουν τα σπίτια μας για να μην βρίσκουν κατάλυμα οι αντάρτες και πως θα μας μεταφέρουν σε άλλες πόλεις. Έτσι μείναμε τρεις ώρες απολαμβάνοντας την «παραδομένη» στις φλόγες πόλη μας. Κατά τις έντεκα η ώρα, ο αξιωματικός που ήταν επικεφαλής, μαζί με μερικούς στρατιώτες, άρχισαν να μας μετρούν. [ ] Τότε ο καθηγητής Αθανασιάσης, ρώτησε γιατί γίνεται αυτό. Μας διαβεβαίωσαν για άλλη μια φορά πως δεν διατρέχαμε κανέναν κίνδυνο απολύτως. Απλώς μας μετρούσαν για να κανονίσουν τα καταλύματά μας. Ύστερα από μισή ώρα έριξαν δύο φωτοβολίδες από την πλατεία. Όταν έπεσε η πρώτη, ένας Γερμανός αξιωματικός ανέβηκε στη φαλακρή ράχη, όπου βρισκόταν μια ομάδα από στρατιώτες, και τους τοποθέτησε πίσω από τον αυχένα για να μην φαίνονται. Όταν έπε- 317 Βλέπε παράρτημα, αριθ Βλέπε παράρτημα, αριθ Βλέπε παράρτημα, αριθ

192 σε η δεύτερη φωτοβολίδα, ο ίδιος αξιωματικός έκανε νόημα με τα χέρια του στον Τέννερ, που βρισκόταν λίγα βήματα μπροστά μας, ότι είναι έτοιμος και καλύφθηκε και αυτος πίσω από τη ράχη. Τότε έδωσε το σύνθημα του θανάτου ο πυράρχης στα πυροβόλα, που άρχισαν να μας «γαζώνουν». Τον πρώτο που είδα να πέφτει από τις πρώτες ριπές, ήταν ο Αθανασιάδης, που θέλησε να διαμαρτυρηθεί. Εγώ με τις πρώτες ριπές έπεσα αμέσως κάτω και άλλοι έπεσαν πάνω μου, γι αυτό και δεν έπαθα τίποτε από τους πυροβολισμούς. Δίπλα μου σωριάστηκε ο φαρμακοποιός Π. Πανταζής. [ ] Κάποτε τα πυροβόλα σταμάτησαν και νομίσαμε ότι θα γλιτώναμε. Για κακή μας τύχη όμως, άφησαν τα πυροβόλα οι στρατιώτες και πλησίασαν στο σωρό των πτωμάτων. Τραβούσαν έναν έναν από το πόδι ή το χέρι και αν ανάσαινε του έριχναν τη χαριστική. Όταν ήρθε η σειρά μου για την χαριστική, με τράβηξαν από το πόδι περί τα τρία μέτρα πιο κάτω. Δεν έχασα το θάρρος μου, έκανα το νεκρό. [ ] Ο πρώτος που με έσυρε πράγματι ξεγελάστηκε. Νόμισε πως ήμουν σκοτωμένος και με φιλοδώρησε με μια κλοτσιά φεύγοντας. Κοντά από τον πρώτο ήρθε και ο δεύτερος στρατιώτης. Με το τίναγμα του πρώτου βγήκε από την τσέπη μου το χρυσό μου ρολόι που του γυάλισε στα μάτια. Το έπιασε δυο τρεις φορές στα χέρια του και συγχρόνως κοίταζε γύρω του και τους άλλους. [ ] Τελικά δεν μπορούσα να κρατήσω άλλο την αναπνοή μου και ανάσανα. Τότε με πυροβόλησε με το πιστόλι του στο λαιμό και έφυγε αμέσως. [ ] Έμεινα ακίνητος μέχρι που έφυγαν οι Γερμανοί, αλλά δεν τολμούσα να σηκωθώ, φοβούμενος μήπως είναι άλλοι κρυμμένοι και παρακολουθούν. Μόνο όταν ήρθε η Μαριγώ Φερλελή (η πρώτη γυναίκα) με ανασήκωσε λίγο. Αυτή με βεβαίωσε ότι δεν υπήρχαν πια δήμιοι. Τότε σηκώθηκα και πήρα σιγά σιγά το δρόμο για την πόλη. Συνάντησα στα μισά του δρόμου τη γυναίκα μου, που με πήγε στου Αναστόπουλου το ξενοδοχείο, που δεν είχε καεί και εκεί μου προσφέρθηκαν οι πρώτες βοήθειες». Ο Γεώργιος Αλεξόπουλος, συμπληρώνει: «εγώ με τις πρώτες ριπές, έπεσα χάμω. Εκείνη τη στιγμή άκουσα το παιδί μου τον Νίκο, να φωνάζει δυνατά: «γιατί μας σκοτώνετε; Εγώ είμαι μικρός, δεν έκανα τίποτα. Θεούλη μου, βοήθα με. Πατερούλη μου, πατερούλη μου». Εκείνη η φωνή βουίζει ακόμα στα αυτιά μου. Τότε γύρισα τα μούτρα μου προς το χώμα, έκανα το σταυρό μου και επικαλέστηκα το όνομα της Παναγίας. Σ αυτήν οφείλω τη σωτηρία μου». Ο Πάνος Νικολαΐδης, απόστρατος συνταγματάρχης, δίνει τη δικιά του μαρτυρία: «Εγώ χτυπήθηκα από τις πρώτες ριπές. Σφινώθηκαν στο γοφό μου τρεις βολίδες και με ξάπλωσαν αμέσως κάτω. Βρισκόμουνα στο λαγκαδάκι, που είναι στο βορινό μέ- 193

193 ρος της εκτελέσεως. Τέντωσα το σώμα μου και σκεπάστηκα με αγκάθια και άλλα ξεροχόρταρα που βρέθηκαν κοντά μου. Κολλημένος εκεί στο χαντάκι παρακολουθούσα όσο μπορούσα το μακάβριο έργο των δημίων μας. Η καρδιά μου σπάραξε όταν άκουσα το παιδί του Αντώνη του Δημόπουλου να φωνάζει «βοήθεια». Το είδα να τρέχει σαν αλαφιασμένο μέσα στα πτώματα. «Εγώ θέλω να ζήσω», φώναξε. «Είμαι μαθητής, μη με σκοτώνετε». Ένας δυνατός πυροβολισμός, αφαίρεσε το δικαίωμα από το παιδί να ζήσει [ ] Ύστερα από έναν πυροβολισμό, ένα ανθρώπινο πτώμα έπεσε επάνω μου. Ήταν κάποιος που δεν είχε σκοτωθεί και όταν άκουσε τις χαριστικές προσπάθησε να φύγει. [ ] Άκουσα ύστερα από λίγο τους Γερμανούς που έφευγαν τραγουδώντας. Δίπλα μου ήταν ο Παναής ο Σαρανταυγάς, που δεν είχε πάθει τίποτα [ ] Με ανασήκωσε και κάθισε κοντά μου. Μείναμε και οι δύο άφωνοι. Δεν μπορούσαμε να πιστέψουμε πως είμαστε ζωντανοί. Γύρω μας ήτανε όλοι τους νεκροί.[ ] Προσπάθησα να σηκωθώ αλλά δεν μπορούσα. Έμεινα εκεί μέχρι που ήρθανε οι γυναίκες και με ανέβασαν πάνω, μέχρι την όχθη της χαράδρας. Κατόπιν με μετέφεραν στο άκαυτο σπίτι του Καλαντζή και εκεί με περιποιήθηκαν οι δικοί μου». 320 Τα τραγικότερα πρόσωπα αυτής της ιστορίας ήσαν οι γυναίκες, που είχαν α- ναλάβει να φέρουν εις πέρας το μακάβριο έργο της συλλογής και ταφής των νεκρών. Πολλές οικογένειες είχαν χάσει μέχρι και εφτά άτομα, αν αναλογιστεί κανείς πως είχαν εκτελεστεί άτομα από δέκα οχτώ ετών και πάνω. Κι όμως επέζησαν. Το μεσημέρι της ίδιας μέρας, και ενώ οι γυναίκες μεταφέρουν με δυσκολία τους εκτελεσμένους στο νεκροταφείο της πόλης, κατάρρευσε και η σκεπή από την κεντρική εκκλησία. Το ρολόι του καμπαναριού σταμάτησε στις 14:33. Το ρολόι δεν διορθώθηκε ποτέ για μόνιμη ανάμνηση της αποφράδας εκείνης ημέρας. 321 Σχετικά με τον αριθμό των θυμάτων στα Καλάβρυτα την 13 Δεκεμβρίου 1943, επικρατεί μεγάλη σύγχυση στους ερευνητές. Η πρώτη αναφορά, γίνεται από τα γερμανικά αρχεία 322, καθώς ο στρατηγός Λε Σουίρ, απαιτούσε από τις μονάδες του ακριβέστατες αναφορές, σχετικά με τις γερμανικές αλλά και τις ελληνικές απώλειες. Σύμφωνα με την αναφορά της Μεραρχίας, εκτελέστηκαν στα Καλάβρυτα και στο Βραχνί, κατά την περίοδο 10, 13 και 14 Δεκεμβρίου 487 άτομα. 12 άνδρες επέζησαν της σφαγής. 320 Δ. Καλδίρης, ό.π., σσ Βλέπε παράρτημα, αριθ Βλέπε παράρτημα, αριθ

194 Μια δεύτερη άποψη, την οποία γνωρίζουμε από τον Γερμανό στρατιώτη Όττο Χόφμαν, ότι «οι άνθρωποι καταμετρήθηκαν» πριν αναγκαστούν να ανέβουν κατά ο- μάδες στο χωράφι του Καπή. Στο πολεμικό ημερολόγιο της 117 ης Μεραρχίας Καταδρομών, σημειώθηκε στις 13 Δεκεμβρίου ο ακριβής αριθμός των «511 αρένων κατοίκων» που εκτελέστηκαν στα Καλάβρυτα. 323 Η Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών για Εγκλήματα Πολέμου (United Nations War Crimes Commission, UNWCC), στις 7 Νοεμβρίου 1944 απήγγειλε κατηγορία εναντίον πέντε Γερμανών που θεωρήθηκαν υπεύθυνοι για την σφαγή των Καλαβρύτων. Στο ίδιο έγγραφο γινόταν αναφορά, ότι στα Καλάβρυτα στάθηκε δυνατό να γίνουν γνωστά ονομαστικώς 461 θύματα. Αυτή η πληροφορία βασιζόταν σε ονομαστικό κατάλογο που είχε συνταχθεί από το δημαρχείο Καλαβρύτων. Ο τότε δήμαρχος της πόλης, Τάκης Σπηλιώπουλος, ένας από τους επιζήσαντες, είχε παρατηρήσει ότι «εκτός από τα αναφερθέντα, εκτελέστηκαν και άλλα πρόσωπα, τα στοιχεία των οποίων δεν έγινε δυνατό μέχρι σήμερα να διακριβωθούν». Αξίζει να επισημάνουμε και την άποψη των δύο νοσοκόμων του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού, Αριάδνης Λεκκού και Μαρίας Αλεβιζάτου, που ήσαν από τα πρώτα άτομα που επισκέφτηκαν τα Καλάβρυτα μετά τις 13 Δεκεμβρίου. Στις 28 Δεκεμβρίου 1943 ανέφεραν: «Η καταστροφή των Καλαβρύτων είναι ολοκληρωτική. Από τα 360 σπίτια της πόλης έχουν εναπομείνει μόνο 15. Από τα υπόλοιπα στέκονται μόνο οι τέσσερις εξωτερικοί τοίχοι. Δεν γλίτωσαν ούτε οι εκκλησίες, ούτε τα σχολεία». Στο διεθνή τύπο, οι πρώτες αναφορές στη σφαγή των Καλαβρύτων, εμφανίστηκαν στις 6 και 7 Ιανουαρίου Οι Times έγραψαν σχετικά: «1000 Έλληνες ε- κτελέστηκαν με πυροβόλα από τους Γερμανούς [ ] τα γυναικόπαιδα συγκεντρώθηκαν αμέσως στο σχολείο, το οποίο και πυρπολήθηκε. Κάποιοι έχασαν τη ζωή τους στη φωτιά και κάποιοι άλλοι ποδοπατήθηκαν μέσα στον πανικό που δημιουργήθηκε, αλλά ευτυχώς οι περισσότεροι κατάφεραν να σωθούν». Το περιοδικό National Geographic έγραψε το 1946: «Στα Καλάβρυτα, Γερμανικά στρατεύματα εκτέλεσαν τουλάχιστο 1100 άνδρες, σε αντίποινα για μια ανταρτική ενέδρα». Το περιοδικό Der Spigel έγραψε τα 1969 για «περίπου 800 θύματα περίπου το ένα πέμπτο του πληθυσμού» και έδειξε τη φωτογραφία μιας μονάδας στρατού με όλμους μπροστά από ένα φλεγόμενο χωριό». 324 Το 1980 τοποθετήθηκαν στο χώρο 323 Χ. Φ. Μάγερ, ό.π., σ Ό.π., σσ

195 του μνημείου των εκτελεσθέντων πλάκες με τα ονόματα 601 θυμάτων 325. Σε αυτές τις επιτύμβιες στήλες, περιέχονται και ονόματα προσώπων που σκοτώθηκαν σε άλλες περιοχές, σε διαφορετικά χρονικά σημεία και κάτω από διαφορετικές συνθήκες. Ο Καλαβρυτινός ξενοδόχος Αλέξανδρος Δαφαλιάς και ο βιβλιοπώλης Φίλιππος Σαρδελιάνος, ανάμεσα στο 1992 και 1995, έκαναν εντατικές έρευνες, με σκοπό να διαλευκάνουν πόσα ήσαν τα θύματα στις 13 Δεκεμβρίου Το αποτέλεσμα της έρευνάς τους, ήταν ότι ο αριθμός των νεκρών βρίσκεται κάτω των 500. Μάλιστα ο Αλέξανδρος Δαφαλιάς εντόπισε ότι μέσα στους νεκρούς ήσαν 23 εργάτες από την Εύβοια που εργάζονταν στο κοντινό λιγνιτωρυχείο. Αναφέρει ακόμα ότι τα Καλάβρυτα έμειναν σώα 36 μόνον σπίτια. 326 Το 1998 ο Αντώνης Κακογιάννης δημοσίευσε αριθμημένο κατάλογο των ανθρώπων που είχαν εκτελεστεί σύμφωνα με τις έρευνές του στα Καλάβρυτα. Ο κατάλογος αυτός περιέχει 441 άτομα. 327 Μετά από συζήτηση με την κυρία Γιώτα Κωνσταντοπούλου, μαθήτρια στα Καλάβρυτα κατά το Ολοκαύτωμα, μου παραδόθηκε αριθμημένος κατάλογος με 497 ονόματα προσώπων που σύμφωνα με τις έρευνές της είχαν εκτελεστεί στα Καλάβρυτα. 328 Σύμφωνα με συνέντευξη που παραχώρησε σε τοπικό τηλεοπτικό σταθμό ο σημερινός δήμαρχος Καλαβρύτων και βουλευτής νομού Αχαΐας, Αθανάσιος Παπαδόπουλος, η επίσημη άποψη για τον ακριβή αριθμό των εκτελεσθέντων είναι 476 Καλαβρυτινοί. Την εποχή εκείνη, υπήρχαν στα Καλάβρυτα περίπου 3000 κάτοικοι και 600 σπίτια με κάθε επιφύλαξη, καθώς πολλοί είχαν επισκεφτεί την πόλη από τα γειτονικά χωριά, εγκλωβίστηκαν και δεν μπόρεσαν να διαφύγουν. 325 Βλέπε παράρτημα, αριθ Βλ. λεπτομέρειες, ό.π., σ Α. Κακογιάννης, ό.π., σσ Βλέπε παράρτημα, αριθ

196 1944 Το έτος 1944 αποτελεί μια μεταβατική περίοδο μεταξύ της Εθνικής Αντίστασης κατά των γερμανικών κατοχικών δυνάμεων και του Εμφυλίου Πολέμου. Από τις αρχές του χρόνου, η Αντίσταση έχανε τον αρχική της επιδίωξη και μετατρεπόταν σε πολιτικό κίνημα. Τα σπέρματα του Εμφυλίου Πολέμου είναι εμφανή. Από τη μια δημιουργείται ένας ισχυρός πυρήνας κομμουνιστών στα βουνά, ο οποίος καθοδηγεί τους αντάρτες σε συγκρούσεις με τα γερμανικά στρατεύματα. Από την άλλη, δημιουργείται η εντύπωση στο λαό πως υπεύθυνοι για τις πράξεις βίας και αντιποίνων των Γερμανών, θεωρείται ο κομμουνιστικός αυτός πυρήνας των ανταρτών. Αποτέλεσμα αυτής της κατάσταση είναι να δημιουργηθεί μια ιδεολογική και πολιτική πόλωση. Τα κομμουνιστικά στελέχη αντί να εντείνουν τον ένοπλο αγώνα κατά των Γερμανών και των συνειδητά συνεργαζομένων με τους Γερμανούς Ταγμάτων Ασφαλείας, προτίμησαν να έλθουν σε αντιπαράθεση με τον απλό κόσμο. Έβλεπαν παντού εχθρούς και προδότες για τους οποίους μοναδικό στοιχείο είχαν την υποψία ή κάποια ανεύθυνη πληροφορία περί συνεργασίας τους με τις γερμανικές δυνάμεις. Βέβαια, υπήρχαν άνθρωποι που συνεργάστηκαν με τους Γερμανούς και τα Τάγματα Ασφαλείας, αλλά ήσαν η μειονότητα. 329 Την εποχή που στην Βόρεια Πελοπόννησο και συγκεκριμένα στην Αχαΐα λάμβανε χώρα η «Επιχείρηση Καλάβρυτα», στο νότιο τμήμα της Πελοποννήσου έκαναν αισθητή την παρουσία τους οργανωμένα αντάρτικα σώματα. Σύμφωνα με γερμανικές πηγές «μετά το χτύπημα εναντίον των Καλαβρύτων, οι συμμορίες μόνο ελάχιστη εχθρική αντίσταση προέβαλλαν, καθότι δεν ήθελαν προφανώς να προκαλέσουν νέα αντίποινα. Φαίνεται πως μόνο οι κινητές συμμορίες παρέμειναν συγκεντρωμένες σε μικρές ομάδες, ενώ οι περισσότεροι [ ] επέστρεψαν στις κατοικίες τους για να περιμένουν την περαιτέρω εξέλιξη των γεγονότων, υποδυόμενοι τους φιλήσυχους α- γρότες.». 330 Κατά τη διάρκεια του Ιανουαρίου του 1944, ο ΕΛΑΣ είχε αρχίσει να υιοθετεί τους χαρακτηρισμούς συνταγμάτων που ίσχυαν στον πρώην ελληνικό στρατό. Η 3η μεραρχία του ΕΛΑΣ είχε χωριστεί λοιπόν σε 2 ταξιαρχίες, καθεμία από τις οποίες είχε διαιρεθεί σε 3 συντάγματα πεζικού που δρούσαν στη βόρεια και τη νότια Πελοπόννησο. Την εποχή αυτή οι Γερμανοί υπολόγιζαν τη συνολική ισχύ τους, συμπερι- 329 Κ. Πριόβολος, ό.π., σσ Χ. Φ. Μάγερ, ό.π., σ

197 λαμβανομένου και του εφεδρικού ΕΛΑΣ που χρησιμοποιείτο μόνο για συγκεκριμένες επιχειρήσεις στα χωριά, στους άνδρες. Ο Μίχος εξακολουθούσε να είναι γνωστός στους Γερμανούς ως ο πραγματικός στρατιωτικός ηγέτης της 3ης μεραρχίας. Στην περιοχή της νότιας Πελοποννήσου δεν είχε καταφέρει ακόμη να εντάξει τους αντάρτες σε αυστηρά οργανωμένα συντάγματα και τάγματα. Εδώ οι διάφοροι ηγέτες των ανταρτικών ομάδων εξακολούθησαν να οργανώνουν τις επιχειρήσεις τους εναντίον του κατακτητή ανεξάρτητα ο ένας από τον άλλο. Αλλά οι Γερμανοί είχαν ωστόσο κατανοήσει ότι είχαν τεθεί πλέον οι βάσεις για την οργάνωση της αντίστασης, η οποία απομακρυνόταν από το σύστημα των ανεξάρτητων ανταρτικών ομάδων υιοθετώντας μια ενιαία δομή σύμφωνα με τα πρότυπα του πρώην ελληνικού στρατού. Το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, με την έναρξη της μετατροπής των ανταρτικών ομάδων σε κανονικό στράτευμα, είχε κάνει ένα ακόμη σημαντικό βήμα προς τη συγκέντρωση των δυνάμεων του για την εποχή μετά την αναμενόμενη αποχώρηση των δυνάμεων κατοχής από την Ελλάδα. 331 Τάγματα Ασφαλείας Στις αρχές του χειμώνα του οι Γερμανοί είχαν κατανοήσει περισσότερο από ποτέ, ότι οι δικές τους δυνάμεις δεν επαρκούσαν για να αντιμετωπίσουν το ραγδαία αναπτυσσόμενο αντιστασιακό κίνημα. Ο Πτέραρχος Φέλμυ, Διοικητής του 68ου Σώματος Στρατού, έγραψε στην έκθεσή του τα εξής χαρακτηριστικά: «λόγω των δικών μας ανεπαρκών δυνάμεων, ως αναφορά την Πελοπόννησο, η σύλληψη και η εξόντωση των ομάδων των συμμοριτών, είναι αδύνατη. Θα πρέπει ο αριθμητικά αδύναμος ενεργός πυρήνας των συμμοριών να καταδιωχτεί και να εξοντωθεί με στρατιωτικά μέσα. Η εφεδρεία της οργάνωσης τους ΕΛΑΣ στα χωριά θα πρέπει να κατατροπωθεί με κατασχέσεις όπλων, τη σύλληψη των ηγετών καθώς και της βάσης της κομμουνιστικής οργάνωσης. Να διαλυθούν οι επιτροπές και να εντοπιστούν οι βάσεις ανεφοδιασμού» 332. Ο σχετικός νόμος της ίδρυσης των Ταγμάτων Ασφαλείας (260/1943), ψηφίστηκε από την κατοχική κυβέρνηση του Ιωάννη Ράλλη. στις 18 Ιουνίου του 1943 που και δημοσιεύτηκε στο ΦΕΚ 180 Α'. Οι εθελοντές στρατολογήθησαν από ελληνι- 331 Ό.π., σ Ό.π., σ

198 κές υπηρεσίες και ο επίσημος χαρακτηρισμός τους ήταν «Εθελοντική Μονάδα Αστυνομίας», φορώντας ελληνικές στολές. Η ισχύς τους έφτασε πολύ γρήγορα στους 5000 άνδρες. 333 Οι στρατιώτες των Εθελοντικών Μονάδων, προέρχονταν από όλες τις περιοχές της Πελοποννήσου. Στόχος τους ήταν να προστατέψουν τις ιδιαίτερες πατρίδες τους από τις συμμορίες. Στην παρούσα φάση, τα γερμανικά και ελληνικά συμφέροντα αλληλοκαλύπτονταν απόλυτα. Στις 9 Νοεμβρίου 1943 αφού έδωσε τη συγκατάθεσή του και ο ίδιος ο Χίτλερ, μια εβδομάδα αργότερα και υπό τις διαταγές του Παπαδόγκωνα, δημιουργήθηκαν στην Πελοπόννησο τρία σώματα εθελοντών που θα αποτελούνταν το καθένα από 800 άνδρες. Ερωτηματικά εγείρει η υπόδειξη ότι οι μικρές αυτές ομάδες, δεν θα επιτρεπόταν να χρησιμοποιηθούν εναντίον των αγγλικών αποστολών στην Ελλάδα. 334 Σε αυτό το σημείο αξίζει να διευκρινιστεί, προς αποφυγήν σύγχυσης, η διαφορά μεταξύ του όρου «Τάγματα Ασφαλείας» και «Μονάδες Ευζώνων ή Γερμανοτσολιάδες». Αυτοί οι επίλεκτοι στρατιώτες διακρίθηκαν κυρίως στις μάχες του Μετά την είσοδο των Γερμανικών δυνάμεων στην Αθήνα, τους επετράπη α- πλώς, φορώντας φουστανέλα και τσαρούχι, να κρατούν τιμητική σκοπιά στο μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη. Όμως μετά την συνθηκολόγηση των Ιταλών, ο Ιω. Ράλλης επανενεργοποίησε το θεσμό των Ευζώνων, υπό την ηγεσία πρώην αξιωματικών, με σκοπό να προσφέρει στο λαό ένα αίσθημα ασφαλείας. Βέβαια, απώτερος στόχος του πρωθυπουργού ήταν το σώμα των Ευζώνων να λειτουργήσει επικουρικά στις γερμανικές κατοχικές δυνάμεις. 335 Προς τούτο, το Υπουργείο Αμύνης της κατοχικής κυβέρνησης, οργάνωσε τους Ευζώνους σε Συντάγματα, τα οποία τέθηκαν στις διαταγές του Υπουργού Εσωτερικών Ταβουλάρη. Ένα τάγμα (47 αξιωματικοί και 509 στρατιώτες) είχε μετατεθεί στην Πάτρα, ήδη στις 25 Ιανουαρίου 1944 και είχε τεθεί εκεί υπό τις διαταγές του Παπαδόγκωνα, ο οποίος θεωρείτο από τους Γερμανούς απολύτως αξιόπιστος. 336 Αναφορικά με την περίπτωση της Πελοποννήσου, τα Τάγματα Ασφαλείας που δημιουργήθηκαν στη Νότια Πελοπόννησο, με την καθοδήγηση του Δ. Παπαδόγκωνα, ήσαν καθαρά Βασιλικά, ενώ στην Βόρεια Πελοπόννησο, δημιουργήθηκαν Αντιβασιλικά, καθαρά δημοκρατικά Τάγματα, καθοδηγούμενα από τους Στ. Γονατά και Θ. Πάγκαλο. Τα Ευζωνικά Τάγματα της Β. Πελοποννήσου, συγκροτούσαν το Β Σύ- 333 Ό.π., σ Ό.π., σ Βλέπε αναφορά Λέρ προς τον προϊστάμενό του Βάιχς. Ό.π., σ Π. Ροδάκης, ό.π., σ

199 νταγμα Ευζωνικών με κέντρο την Πάτρα. Στα μέσα Ιανουαρίου του 1944 τοποθετείται διοικητής ο Συνταγματάρχης Πεζικού, Ν. Κουρκουλάκος. Από τις αρχές Φεβρουαρίου άρχισε η επιστράτευση με ατομικές προσκλήσεις. Μέσα σε λίγες μέρες είχαν συγκεντρωθεί περίπου 2000 άνδρες που συγκρότησαν τα Ευζωνικά της Πάτρας και στη συνέχεια του Πύργου, της Ναυπάκτου και του Αγρινίου. 337 Αυτό τελικά που προσδιορίζει και το χαρακτήρα και την ουσία των ενόπλων αυτών τμημάτων είναι ο όρκος που έδιναν, όρκος για πίστη στον Χίτλερ και υπακοή στους αξιωματικούς του. 338 Η μάχη στα Δεμέστιχα (23-25 Φεβρουαρίου 1944) Η πρώτη εξόρμηση των ταγμάτων Ασφαλείας Πατρών κατά των ανταρτών του 12 ου Συντάγματος, έγινε στις 23 Φεβρουαρίου του Μια μέρα πριν, στις 22 Φεβρουαρίου, ο στρατιωτικός διοικητής Πατρών, συνταγματάρχης Πεζικού Ν. Κουρκουλάκος, εκδίδει μια διαταγή προς τα Τάγματα Ευζώνων και Χωροφυλάκων, σύμφωνα με την οποία ένα καλά οργανωμένο και οπλισμένο τμήμα ενόπλων θα ξεκινήσει από την Πάτρα (πρωί της 23/2) με κατεύθυνση τον ορεινό όγκο της Αιγιαλείας 339. Η δύναμη του αποσπάσματος, ανέρχεται σε άνδρες. Το γεγονός της ύπαρξης γιατρών, μεταγωγικών, μεγάλης ποσότητας τροφής και πυρομαχικών, μας προδιαθέτει πως το ένοπλο αυτό τμήμα προετοιμαζόταν για ένοπλη σύγκρουση. Σκοπός της αποστολής ήταν η κατάληψη της περιοχής Δεμέστιχα Μιχαλέικα, καθώς σε αυτή την περιοχή ήταν η έδρα της Αγγλικής Αποστολής υπό τον Συνταγματάρχη Στίβενς. 340 Από την άλλη πλευρά, το 12 ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ με διοικητή τον Συνταγματάρχη Γ. Σέρβο, είχε έδρα την Κάτω Βλασία. Το ΙΙ Τάγμα, που ήταν το Τάγμα των επαρχιών Καλαβρύτων και Αιγιαλείας, με διοικητή τον Ταγματάρχη Σφακιανό, είχε εγκατασταθεί στην Τρεκλίστρα. Όταν η διοίκηση του 12 ου Συντάγματος, πήρε την πληροφορία ότι ισχυρή εχθρική δύναμη ξεκίνησε από την Πάτρα με κατεύθυνση προς 337 Ό.π., σσ Βλέπε παράρτημα, αριθ Βλέπε παράρτημα, αριθ Γ. Μπιναρδόπουλος, Λ. Ρούπας, Θ. Χλιάπας, ό.π., σ

200 Δεμέστιχα Λεόντιο, το ΙΙ Τάγμα και ο 1 ος Λόχος (με αρχηγό τον Α. Ράλλη ή Λύρα), πήραν την διαταγή να αναπτυχθούν στην περιοχή. 341 Το απόγευμα της 23 Φεβρουαρίου, τα πρωτοπόρα τμήματα της αποστολής, συγκρούονται στην περιοχή χάνι Καρελιά με τα επιτηρητικά φυλάκια του 12 ου Συντάγματος. Λόγω όμως της αυξημένης δύναμης των εχθρικών στρατευμάτων, οι α- ντάρτες υποχωρούν και οχυρώνονται περιμετρικά του χωριού Δεμέστιχα. 342 Παράλληλα καταφθάνουν και ενισχύσεις από τα γύρω χωριά. Έτσι, συγκεντρώνονται στο χωριό Δεμέστιχα εκτός από τον 1 ο Λόχο, ο 2 ος Λόχος του 12 ου Συντάγματος, η Διμοιρία Λόχου Διοικήσεως και ένας Λόχος Μηχανημάτων. 343 Το πρωί της επόμενης μέρας, 24 Φεβρουαρίου, τα τμήματα των Ταγμάτων Ασφαλείας αρχίζουν να κατεβαίνουν σε δύο φάλαγγες με κατεύθυνση τα Δεμέστιχα, με σκοπό να χτυπήσουν τα αντάρτικα τμήματα από τα πλάγια. Αντί όμως να κλείσουν τους αντάρτες σε κλοιό, έπεσαν οι ίδιοι στον κλοιό των ανταρτών. Η μάχη ξεκίνησε με πρωτοβουλία των τμημάτων του ΕΛΑΣ. Το δεξιό τμήμα των Ταγμάτων Ασφαλείας, χάνει τη συνοχή του και διασκορπίζεται. Τα υπολείμματά του υποχωρούν. Η μάχη συνεχίζεται σκληρή και τελικά οι δυνάμεις των Ταγμάτων Ασφαλείας υποχωρούν. 344 Οι Γερμανοί μη περιμένοντας τέτοια ισχύ πυρός από τους αντάρτες, επιστρέφουν στην Πάτρα. Αργότερα τους ακολουθούν και τα υπολείμματα των Ταγμάτων Ασφαλείας. Οι απώλειες είναι σημαντικές για τα εχθρικά στρατεύματα: 12 νεκροί και 39 αιχμάλωτοι, μεταξύ των οποίων και ένας αξιωματικός νεκρός. Εκτός αυτών, αρκετά λάφυρα (οπλισμός, πυρομαχικά, ρουχισμός) περιήλθαν στα χέρια των ανταρτών. 345 Την επόμενη μέρα (25 Φεβρουαρίου) οι άνδρες των Ταγμάτων επέστρεψαν στην Πάτρα και τη θέση τους πήραν αμιγώς γερμανικά στρατεύματα. Τα επικουρικά τμήματα ανέρχονται σε 700 άνδρες και 11 πυροβόλα. Οι Γερμανοί επιτίθενται με όλα τα μέσα που διαθέτουν, ενώ τα αντάρτικα τμήματα διατηρούν τις θέσεις τους, παρά το άνισο του αγώνα. Την νύκτα, κατόπιν διαταγής του Συντάγματος, συμπτύσσονται προς Καλούσι Γκέρμπεσι Μποντιάδες και από εκεί στην Αγία Λαύρα - Λαγοδούνι. Οι γερμανικές δυνάμεις τους ακολούθησαν, αλλά φτάνοντας στον κεντρικό δρόμο Καλαβρύτων Πατρών, δεν προχώρησαν προς Καλάβρυτα (όπως προχωρούσαν οι 341 Ό.π., σ Π. Ροδάκης, ό.π., σ Π. Μούτουλας, ό.π., σ Γ. Μπιναρδόπουλος, Λ. Ρούπας, Θ. Χλιάπας, ό.π., σ Η. Παπαστεριόπουλος, ό.π., σ

201 αντάρτες) αλλά επέστρεψαν στην Πάτρα. 346 Οι απώλειες των γερμανικών δυνάμεων παρέμειναν ανεξακρίβωτες. Οι αντάρτικες απώλειες όλης της μάχης ανέρχονται σε 15 νεκρούς και 17 τραυματίες. 347 Από στρατιωτικής άποψης, η μάχη των Δεμεστίχων ήταν μάχη εκ παρατάξεως, τακτική που δεν ταίριαζε σε αντάρτικα σώματα. Τα χαρακτηριστικά της αντάρικης τακτικής ήσαν η μυστικότητα, ο αιφνιδιασμός, η εκμετάλλευση του εδάφους, η κίνηση και η συγκέντρωση των πυρών. Μάλιστα, αξίζει να σημειωθεί ότι σε έκθεση που υπέβαλλε ο επι κεφαλής του αποσπάσματος Γερμανός αξιωματικός στη διοίκησή του, αναφέρεται πως οι αντάρτες πολέμησαν με πείσμα και ηρωισμό 348. Επίσης και οι άγγλοι πράκτορες, ραδιοτηλεγράφησαν την είδηση της μάχης στο Στρατηγείο Μέσης Ανατολής. Έτσι ο Συνταγματάρχης Στίβενς, στις 27/2/44 έστειλε το εξής κρυπτογράφημα: «ο ΕΛΑΣ έδιωξε τους Ούνους και τα Τάγματα Ασφαλείας από την περιοχή Δεμέστιχα. Η μάχη συνεχίζεται στα βόρεια των Κατσαϊτεϊκων. Οι Ούνοι βρίσκονται ακόμη στην περιοχή Αράχωβας». 349 Πέραν αυτών, η μάχη των Δεμεστίχων ήταν το πρώτο μεγάλο χτύπημα που έδωσε η Βόρεια Πελοπόννησος στα Τάγματα Ασφαλείας. Εξαιρετικής σημασίας γεγονός αποτελεί ότι στη μάχη αυτή δεν πολέμησαν μόνο α- ντάρτες, αλλά αυθόρμητα πολέμησαν όλοι οι κάτοικοι των γύρω χωριών με ποικίλους τρόπους. Μάλιστα πολλές φορές αντικαθιστούσαν τους τραυματίες αντάρτες, για να συνεχιστεί η μάχη Ό.π., σ Π. Ροδάκης, ό.π. σ Η. Παπαστεριόπουλος, ό.π., σ Π. Ροδάκης, ό.π. σ Ό.π., σ

202 7. Συμπεράσματα Ύστερα από μια πενταετή αναζήτηση ιστορικών ντοκουμέντων και με πληθώρα δυσκολιών, όπως την έλλειψη ζώντων προσώπων (που αποτελούν την ζώσα ιστορική μνήμη), προσπάθησα να προσφέρω και το δικό μου χρονικό της Αντίστασης στην ευρύτερη περιοχή Καλαβρύτων και Αιγιαλείας, καθώς και το καλαβρυτινό ολοκαύτωμα. Το κύριο βάρος δόθηκε στη συλλογή πρωτογενούς ιστορικού υλικού συνεντεύξεις με τους τελευταίους μάρτυρες και πρωταγωνιστές της τοπικής ιστορίας της Αντίστασης, φωτογραφίες, έγγραφα, απομνημονεύματα αλλά και στην παράλληλη μελέτη της γενικής και ειδικής για την περιοχή βιβλιογραφία. Σκοπός μου ήταν να τονίσω γενικά τη δυναμική μαζικότητα και την πνοή της Αντίστασης στην περιοχή, καθώς και να δώσω βήμα στους τοπικούς καθημερινούς απλούς λαϊκούς ήρωες, φωτίζοντας με αυτό τον τρόπο σκοτεινές πτυχές και αναπάντητα ερωτήματα της τοπικής ιστορίας της Αντίστασης. Η Εθνική Αντίσταση στην Ελλάδα, υπό τις διάφορες μορφές και εκδηλώσεις, στη σύλληψή της και την πραγμάτωσή της, ήταν έργο συλλογικής προσπάθειας, σύσσωμου του λαού. Η έμπνευση και η έκβαση αποδείχτηκε αυθόρμητη. Εκτός τούτου μπορεί να αποτελέσει και την αναγνωρισμένη προσφορά του ελληνικού λαού στον αγώνα όλων των λαών εναντίον του φασισμού και του ναζισμού. Στέκεται περήφανα δίπλα και σε όλα τα κινήματα αντίστασης των λαών της Ευρώπης και έβαλε τη σφραγίδα της στις μετέπειτα πολιτικές κοινωνικές και οικονομικές εξελίξεις. Το ζητούμενό μου ήταν η πρόκληση προβληματισμού από τον εκάστοτε αναγνώστη. Σαφώς ο καθένας έχει την γνώμη του και τα συμπεράσματά του, πολλές φορές επηρεασμένος από πολιτικές ή και κοινωνικές συνιστώσες. Πάντως στόχος μου ήταν η ανάδειξη της ιστορικής πραγματικότητας και αλήθειας, απαλλαγμένη από πολιτικές σκοπιμότητες. Στις σελίδες αυτού του πονήματος, συνωθούνται γεγονότα και αναμνήσεις, ντοκουμέντα και μαρτυρίες, ηρωισμοί και θυσίες, για να καταγραφεί και να προσεγγιστεί η αλήθεια με ειλικρίνεια, απαλλαγμένη από πολιτικές μικρότητες και πατριωτικές μεγαλοστομίες. Στην εισαγωγή τέθηκαν μια σειρά από ερευνητικά ερωτήματα. Άλλα από αυτά απαντήθηκαν με σαφήνεια, άλλα προσεγγίστηκαν και διασταυρώθηκε η εγκυρότητά τους χωρίς μεροληψία, ενώ άλλα αφήνονται ως αφορμή για περεταίρω έρευνα και σχολαστική μελέτη. 203

203 Ο μαχητικός και παλλαϊκός χαρακτήρας του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα στις πόλεις και στα βουνά της περιοχής, ήταν ένας από τους παράγοντες που συνέτειναν στην άνδρωση και επικράτηση του κινήματος Αντίστασης στον Μωριά γενικά και στην επαρχία που εξετάζουμε ειδικότερα. Ακόμη, η αυτοθυσία και η συνέπεια στις αρχές του Συμμαχικού αγώνα (όσο οδυνηρό να ήταν αυτό) χωρίς κανένα συμβιβασμό με τον εχθρό συνετέλεσε στην επικράτηση του απελευθερωτικού κινήματος και στην τελική επικράτηση της ελευθερίας. Οι σκοποί της Αντίστασης για απελευθέρωση και δημοκρατία, συσπείρωσαν τη μεγάλη πλειοψηφία του λαού σε μια τιτάνια προσπάθεια για τον άνισο αγώνα κατά του κατοχικού γερμανικού στρατού. Βέβαια, ο ελληνικός λαός και η περιοχή των Καλαβρύτων ειδικότερα, έχει μια μακραίωνη ιστορία στην αντίσταση και στους εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες. Παρόλα αυτά, τα λάθη από την εκάστοτε ηγεσία των αντάρτικων ή μη ομάδων, ήταν α- ναμενόμενα. Ας μην ξεχνούμε πως τα αντάρτικα σώματα αποτελούνταν από νέους χωρίς καμία στρατιωτική εκπαίδευση ή πολεμική εμπειρία, ενώ οι διοικήσεις τους ήταν πολλές φορές πολιτικά υποκινούμενες. Οι εν ενεργεία αξιωματικοί του ελληνικού στρατού, σπάνια προσέφεραν τις γνώσεις, την εμπειρία και τις υπηρεσίες τους στο αντιστασιακό κίνημα. Πολύ περισσότερο, το κατοχικό κράτος, όπως ήταν λογικό, δεν βοήθησε στην οργάνωση και ανάπτυξη της αντίστασης, όχι μόνο στην περιοχή που μελετούμε, αλλά γενικότερα στην Ελλάδα. Ως εκ τούτου, οι παραλείψεις, οι ανυποταξίες και οι λαθεμένες στρατηγικά κινήσεις ήσαν αναμενόμενα περιστατικά στο αντάρτικο αντιστασιακό ελληνικό κίνημα. Αυτό σε καμία περίπτωση δεν δικαιολογεί ακρότητες και καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ούτε αποτελεί πανάκεια για την δικαιολόγηση σφαγών και ωμοτήτων. Χαρακτηριστική περίπτωση της παραπάνω διαπίστωσης, αποτελεί το αποτέλεσμα της «Επιχείρησης Καλάβρυτα». Στα χείλη όλων όσων επέζησαν από τη σφαγή, αλλά και στις μετέπειτα γενιές, γεννιούνται ερωτηματικά όπως, γιατί επιλέχθηκαν οι Καλαβρυτινοί ως θύματα αντίποινων. Πολλοί αναρωτιούνται για τους υπαίτιους της τραγικής κατάληξης των Καλαβρύτων. Η τραγωδία των Καλαβρύτων έχει ιστορηθεί από πολλούς. Έχουν γραφεί σελίδες που στη συνείδηση του λαού έχουν αποτυπωθεί σαν μια από τις πιο τραγικές ιστορίες του έθνους. Σε αυτό το σημείο, αξίζει να αναφερθούμε σε μερικά σημεία που άπτονται της ιστορικής μελέτης και να προσπαθήσουμε να διερευνήσουμε μερικές «συγκυρίες». Οι υποτιθέμενοι κύριοι αντικειμενικοί σκοποί της «Επιχείρησης Καλάβρυτα», σύμφωνα με τα γερμανικά αρχεία, ήσαν πολλοί. Εν πρώτοις, είχαν σαν στόχο να 204

204 βλάψουν την αντίσταση, συλλαμβάνοντας ή φονεύοντας αντάρτες, προκειμένου να μειώσουν ή και να εξαλείψουν την δύναμη της αντίστασης. Όραμά τους ήταν η «ειρήνευση» της χώρας, μέσω της διάλυσης των ανταρτικών ομάδων και κάθε πράξης αντίστασης προς τις κατοχικές δυνάμεις, πράγμα σαφώς ουτοπικό. Άλλωστε, σε όλες τις κατεχόμενες χώρες (βλ. Σερβία, Γαλλία, Ολλανδία), το αντιστασιακό κίνημα δημιουργούσε προβλήματα στις κατοχικές δυνάμεις. Από πολιτικής και στρατιωτικής άποψης, η επιχείρηση για τους Γερμανούς δεν είχε τα αναμενώμενα γι αυτούς αποτελέσματα. Δεν συνέβησαν μεγάλες μάχιμες αντιπαραθέσεις με τους αντάρτες, στις οποίες απέβλεπαν οι Γερμανοί. Ακόμα και οι μικροσυμπλοκές που έλαβαν χώρα μεταξύ τους, είχαν σκοπό να αιφνιδιάσουν τον κατοχικό στρατό και όχι να έρθουν σε ανοιχτή αναμέτρηση εναντίον του. Κάθε φορά που οι γερμανικές δυνάμεις επικρατούσαν στις αντιπαραθέσεις, μετά την αναγκαστική επιστροφή τους στη βάση τους, (Αίγιο, Πάτρα, Τρίπολη) οι αντάρτες με τη βοήθεια του απλού λαού, ανακαταλάμβαναν τις θέσεις που είχαν χάσει. Πέραν τούτου, το μένος του γερμανικού επιτελείου εναντίον της Ελλάδος ή- ταν μεγάλο. Ας μην ξεχνούμε, πως η αντίσταση των Ελλήνων στην Αλβανία κατά του Μουσολίνι, εξανάγκασε τους Γερμανούς να εμπλακούν στην βαλκανική εκστρατεία και να αναβάλουν την προγραμματισμένη για την άνοιξη του 1943 εισβολή τους στην Σοβιετική Ένωση. Το γεγονός αυτό τους δημιούργησε μεγάλα προβλήματα μεταφοράς κατοχικού στρατού στην Ελλάδα και προβλήματα συντονισμού. Επιπροσθέτως, η ελληνική αντίσταση διόγκωνε το ήδη υπάρχων πρόβλημα, καθότι υποστηριζόταν ά- μεσα από τον ελληνικό λαό. Στόχος λοιπόν του γερμανικού επιτελείου ήταν να εκφοβίσει και να τρομοκρατήσει το μεγαλύτερο τμήμα του πληθυσμού. Έτσι αγανακτισμένοι, αποφάσισαν να δώσουν τέτοιου είδους χτυπήματα στην Ελλάδα, ώστε να πλήξουν όλο τον πληθυσμό και, τρομοκρατημένος αυτός να σταματήσει να υποστηρίζει την αντίσταση και το αντάρτικο κίνημα. Είχαν την εντύπωση δηλαδή ότι, ισοπεδώνοντας τα Καλάβρυτα, εν προκειμένω, και εκτελώντας τον πληθυσμό τους, θα συγκλόνιζαν όλους τους Έλληνες. Βέβαια, το γεγονός συγκλόνισε όχι μόνο τους Έλληνες αλλά και την παγκόσμια κοινή γνώμη, όχι όμως με τον τρόπο που ήθελαν οι Γερμανοί. Άλλος στόχος του γερμανικού επιτελείου, ήταν να χτυπήσουν τα Καλάβρυτα καθότι βρίσκονταν σε στρατηγική τοποθεσία, σε περίπτωση που οι Σύμμαχοι αποφάσιζαν να κάνουν απόβαση στην Πελοπόννησο. Όπως έχει προαναφερθεί στο σχετικό κεφάλαιο, η αγγλική αντικατασκοπία είχε αφήσει να διαρρεύσει πως επίκειται συμ- 205

205 μαχική απόβαση, καταρχάς στη Σικελία και μετέπειτα στο δυτικό τμήμα της Πελοποννήσου (νομός Ηλείας). Στόχος του συμμαχικού επιτελείου, ήταν να παρασυρθούν οι γερμανικές δυνάμεις στην Ελλάδα και τα συμμαχικά στρατεύματα να αποβιβαστούν με ελάχιστη αντίσταση στις ακτές της Νορμανδίας (Operation Overlord) στις 6 Ιουνίου Εάν οι γερμανικές επικοινωνίες καταστρέφονταν εξαιτίας της δράσης της αντίστασης, όπως συνέβαινε συνήθως, τα στρατεύματά τους δεν θα είχαν δυνατότητα ευελιξίας. Επομένως πίστευαν ότι καταστρέφοντας την ευρύτερη περιοχή της ορεινής Αχαϊας, θα περιόριζαν την δραστικότητα των ανταρτών και θα μπορούσαν να διαφυλάξουν τις γραμμές επικοινωνίας τους. Άλλωστε, σύμφωνα με τις ηθελημένα διαρρέσουσες πληροφορίες από την βρετανική αντικατακοπεία, οι Σύμμαχοι θα επιχειρούσαν απόβαση στην Δυτική Πελοπόννησο. Το Γερμανικό Επιτελείο Στρατού οργάνωσε διάφορες επιχείρησεις, ώστε να ελέγχει τις οδικές και σιδηροδρομικές αρτηρίες της Βόρειας Πελοποννήσου. Τα Καλάβρυτα υπήρξαν ένα κομβικό σημείο στην πορεία των συμμαχικών στρατευμάτων από την Ηλεία προς την Αθήνα. Σε αυτό βέβαια βοηθούσε και το δύσβατο στην περιοχής και η συμμετοχή των ανταρτών και του λαού στο αντιστασιακό κίνημα. Αυτό ακριβώς ήθελαν να πλήξουν οι Γερμανοί καταστρέφοντας τα Καλάβρυτα, δηλαδή τις συμμαχικές επικοινωνίες και το οδικό δίκτυο προς την Αθήνα. Για τη νεώτερη ελληνική ιστορία, τα Καλάβρυτα και τα δυο μοναστήρια τους (Μέγα Σπήλαιο και Αγία Λαύρα) αντιπροσωπεύουν το ιστορικό κέντρο του νεοσύστατου ελληνικού κράτους. Από εκεί είχε αρχίσει πριν από εκατό είκοσι δύο χρόνια η ελληνική επανάσταση για την ανεξαρτησία της χώρας. Επομένως η καταστροφή τους θα έπληττε την εθνική συνείδηση και τα ιδανικά των Ελλήνων. Το γερμανικό επιτελείο γνώριζε την ιστορία του τόπου καθώς πολλοί από τους Γερμανούς αξιωματικούς που υπηρετούσαν στην Ελλάδα, γνώριζαν την ελληνική κουλτούρα και την ελληνική ιστορία. Όμως με τα γεγονότα, και ο τελευταίος Έλληνας πείστηκε πως δεν υπήρχε περιθώριο συμβιβασμού και συνεργασίας μεταξύ γερμανικού στρατού και ελληνικού λαού. Ακόμα και ο διορισμένος από την γερμανικές κατοχικές δυνάμεις, πρωθυπουργός Ιωάννης Ράλλης, για να μετριάσει την κατακραυγή του ελληνικού λαού, αναγκάστηκε να στείλει επίσημη διαμαρτυρία στον Γερμανό στρατιωτικό διοικητή στην Ελλάδα στρατηγό Σπάιντελ, διαμαρτυρόμενος για τη σφαγή. Η δικαιολογία του Σπάιντελ στον Έλληνα πρωθυπουργό ήταν ότι τα γερμανικά στρατεύματα στην είσοδό τους στα Καλάβρυτα συνάντησαν ένοπλη αντίσταση και γι αυτό τα κατέστρεψαν. 206

206 Παρόλα αυτά, σε έγγραφό του προς τη διοίκηση της Βέρμαχτ, δέχτηκε ότι η περίπτωση των Καλαβρύτων ένωσε τους Έλληνες κατά των Γερμανών. Εν κατακλείδι φάνηκε ότι οι Γερμανοί χρησιμοποίησαν και την υπόθεση των αιχμαλώτων της συμπλοκής της Κερπινής (16/10/1943) ως αφορμή για την εκτέλεση του αντρικού πληθυσμού των Καλαβρύτων και την πυρπόληση των γύρω χωριών. Αλλά αν και τα γεγονότα είναι γνωστά, τα γερμανικά αρχεία αποκαλύπτουν ότι οι Γερμανοί είχαν αποφασίσει την καταστροφή των Καλαβρύτων πριν εκτελεστούν οι αιχμάλωτοι στο πλάτωμα του Μαγέρου (4/12/1943), ακόμα και πριν διεξαχθεί η μάχη στην Κερπινή. Με βάση τη διαταγή του Χίτλερ για τα μέτρα εξιλέωσης (αυτό που εμείς ονομάζουμε ολοκαύτωμα), εκδόθηκε η διαταγή του στρατάρχη Κάιτελ για τα Καλάβρυτα. Η απόφαση αυτή είχε παρθεί στα τέλη Οκτωβρίου του 1943 και θα πραγματοποιείτο τον Δεκέμβρη του 1943, επειδή εκείνη την στιγμή δεν επαρκούσαν οι κατοχικές δυνάμεις για να εκτελέσουν την απόφαση. Οπωσδήποτε, η απόφαση για το «Ολοκαύτωμα» δεν μπορεί να συσχετιστεί με το ζήτημα των αιχμαλώτων, αφού στην ουσία δεν υπήρχαν. Η πρώτη διαταγή που δίνεται από τον στρατάρχη Κάιτελ στον αντιστράτηγο Λε Σουίρ, δίδεται στις 25/10/1943, ενώ ο Λε Σουίρ εκδίδει την υπ αριθμ διαταγή προς τις μονάδες που θα έπαιρναν μέρος στην «Επιχείρηση Καλάβρυτα», στις 25/11/1943. Επιπλέον ένα ακόμη στοιχείο που συνηγορεί στην παραπάνω άποψη, είναι ότι η ίδια η μάχη της Κερπινής, φαίνεται να είναι εσκεμμένη πράξη, για να εκτεθεί η Εθνική Αντίσταση. Αν παρατηρήσει κανείς τη σύσταση του λόχου Σόμπερ (βλ. σχετικό κεφάλαιο), θα διαπιστώσει, ότι η ομάδα αποτελείτο κυρίως από Αλσατούς, χωρίς ιδιαίτερο εξοπλισμό και με έναν διοικητή χωρίς την κατάλληλη εμπειρία για μια ενδεχόμενη συμπλοκή με αντάρτες, σε μια τόσο δύσβατη περιοχή. Με άλλα λόγια το αποτέλεσμα σε μια τέτοια συμπλοκή, ήταν προδιαγεγραμμένο. Εκτός αυτού, οι Γερμανοί αξιωματικοί και γενικότερα η στρατιωτική τους διοίκηση, δεν ενδιαφέρονταν τόσο για την τύχη των Γερμανών αιχμαλώτων. Απεναντίας, τους ενδιέφερε η διάσωση ειδικού στρατιωτικού προσωπικού (επιστήμονες, γιατροί κ.α.). 207

207 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 208

208 209

209 1. Βιογραφίες προσώπων. Παράρτημα Γιαννόπουλος Κώστας του Νικολάου (Ρώτας): Καταγόταν από την Παρασκευή Αιγίου και γεννήθηκε το Ήταν υπάλληλος της Ανωτέρας Διευθύνσεως Χωροφυλακής Πατρών. Πέρασε στην παρανομίας τον Ιανουάριο του Αιτία, η περίθαλψη Άγγλου αξιωματικού δραπέτη των φυλακών Πατρών. Κυνηγημένος από την καραμπινιερία Πατρών βρέθηκε στο βουνό πολύ πριν το αντάρτικο. Για αρκετό καιρό κρυβόταν στα Μελίσσια Αιγίου (χωριό καταγωγής του πατέρα του), ύστερα στο ορεινό χωριό Άνω Μαυρίκι και τέλος κατέληξε στην περιοχή του χωριού του, αφού εν τω μεταξύ διέδωσε ψεύτικα ότι διέφυγε στην μέση Ανατολή. Αγγελόπουλος Γιώργος (Φλόγας): Γεννήθηκε το 1909 στο χωριό Παρασκευή. Από τα νεανικά του χρόνια ασπάστηκε το σοσιαλισμό και εντάχθηκε στο ΚΚΕ, του οποίου έγινε στέλεχος. Τελείωσε το Γυμνάσιο στο Αίγιο και στη συνέχεια σπούδασε δάσκαλος. Διώχτηκε από την δικτατορία του Μεταξά. Η δράση του ήταν πολύπλευρη. Με την κήρυξη του ελληνοαλβανικού πολέμου στρατεύτηκε και πολέμησε στα βουνά της Αλβανίας. Υπήρξε από τα ιδρυτικά και ηγετικά στελέχη του ΕΑΜ Αιγιαλείας. Έγραψε μόνος του και στη συνέχεια πρωτοστάτησε στην έκδοση της πρώτης αντιστασιακής εφημεριδούλας, η οποία κυκλοφόρησε στην Αιγιάλεια με τον τίτλο «Φλόγα». Βγήκε στο βουνό με τους πρώτους αντάρτες με το ψευδώνυμο Φλόγας, μαζί με το Γέρο Μίχο. Όταν συγκροτήθηκε, αρχές Ιουλίου του 1943, το Β Ανεξάρτητο Τάγμα Αιγιαλείας, ο Φλόγας ανέλαβε πολιτικός εκπρόσωπος του τάγματος. Μετά την Κατοχή, συνέχισε τον αγώνα του για την επικράτηση του σοσιαλισμού, της προόδου και της δικαιοσύνης. Υπήρξε γραμματέας του ΚΚΕ Αιγίου και ηγετικό στέλεχος της ΠΑΕΑ (Πανελλήνια Ένωση Αγωνιστών Εθνικής Αντίστασης). Αρθρογράφησε στο «Βήμα της Αιγιάλειας» στη στήλη «Αγροτικό Βήμα» ως το θάνατό του. Πέθανε στις 14 Ιανουαρίου του 1983 στο Αίγιο. Γιαννόπουλος Νίκος του Μιχαήλ (Γουρνάς): Γεννήθηκε στο Αίγιο. Νέος ακόμη οργανώθηκε στην ΟΚΝΕ και αργότερα στο ΚΚΕ. Ήταν από τα πρώτα στελέχη του ΕΑΜ Αιγιαλείας και διετέλεσε μέλος της Επιτροπής Πόλης του ΕΑΜ, όταν γραμματέας της ήταν ο Γιάννης Μοσχοχλαϊδής και γραμματέας του ΕΑΜ των εργαζομένων ο Θόδωρος Μόσχος. Είχε αναλάβει την οργάνωση των χωριών Ελίκης, Ριζόμυλου και άλλων της ανατολικής Αιγιαλείας. Πηγαίνοντας για οργανωτική δουλειά 210

210 στην ανατολική Αιγιάλεια, πιάστηκε από τους Γερμανούς κοντά στην Αιγείρα και εκτελέστηκε στις 9 του Νοέμβρη του Αρετάκης Γεώργιος (Σφακιανός): Γεννήθηκε στα Σφακιά της Κρήτης γι αυτό πήρε και το όνομα Σφακιανός. Ήταν μόνιμος λοχαγός του ελληνικού στρατού. Στην Κατοχή βρέθηκε στην Πάτρα και όταν εμφανίστηκαν στα βουνά της Αχαΐας οι πρώτες ένοπλες ομάδες του ΕΛΑΣ, στις αρχές της άνοιξης του 1943, τις ακολούθησε από τους πρώτους. Έγινε στρατιωτικός διοικητής του Β Τάγματος του 12 ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ. Δεν είχε μαρξιστική μόρφωση ούτε και κομμουνιστική συνείδηση, αλλά θεωρούσε χρέος όλων των Ελλήνων να ενταχθούν στο αντάρτικο για την απελευθέρωση της Ελλάδος από τους Γερμανούς κατακτητές. Τα ηγετικά στελέχη του ΕΛΑΣ αντιλήφθηκαν τον επιπόλαιο χαρακτήρα του και τον παραμέρισαν με τρόπο, αργότερα του αφαίρεσαν κάθε στρατιωτική διοίκηση και τον τοποθέτησαν στο Αρχηγείο διότι δεν του είχαν εμπιστοσύνη. Ο Σφακιανός μετά τη Συνθήκη της Βάρκιζας, δεν κατέβηκε από το βουνό, αλλά παρέμεινε στον Πάρνωνα και συμμετείχε ενεργά στην οργάνωση του δεύτερου αντάρτικου στα χωριά της ορεινής Ηλείας. Φονεύτηκε από την ΙΧ Μεραρχία του ελληνικού στρατού στην περιοχή της Λακωνίας. Μιχαλόπουλος Ιωάννης (Ωρίων): Γεννήθηκε στο χωριό Λογγά της Μεσσηνίας. Όταν βγήκε στο βουνό δεν είχε συμπληρώσει ακόμα τα τριάντα του χρόνια. Ή- ταν ο κυριότερος δημιουργός και οργανωτής του ΕΛΑΣ στην Πελοπόννησο. Πρωταρχικός σκοπός του ήταν να διαλυθούν ταχύτατα οι ένοπλες εθνικιστικές ομάδες στην Πελοπόννησο. Είχε πάρει αρκετά μαθήματα από αυτούς που διοικούσαν τις έ- νοπλες ομάδες της Ρούμελης. Ο Ωρίων, ως εκπρόσωπος του Αρχηγείου του ΕΛΑΣ, υπέγραψε το γνωστό Σύμφωνο της 28 ης Αυγούστου του 1943, με τον αρχηγό των Ε- θνικών Ομάδων Αντιστάσεως στο Μωριά, Αθαν. Γιαννακόπουλο. Το επάγγελμά του ήταν δάσκαλος, αλλά δεν κατάφερε να το ασκήσει λόγω των διώξεων, φυλακών και εξοριών που υπέστη. Συνελήφθη και εκτελέστηκε μετά την απελευθέρωση στην Αθήνα. Διένης Νικόλας (Παπούας): Γεννήθηκε το 1916 στο χωριό Καστέλι της Παρνασσίδος. Αφού αποφοίτησε από το Γυμνάσιο Αμφικλείας, πήγε στην Αθήνα και γράφτηκε στους σπουδαστές της Γυμναστικής Ακαδημίας. Πριν πάρει το δίπλωμα της Ακαδημίας μυήθηκε στο κόμμα και έγινε μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος. Φανατισμένο κομμουνιστικό στέλεχος, ένας από τους πρωτεργάτες και δημιουργούς του ΕΛΑΣ στην Πελοπόννησο. Στις αρχές του καλοκαιριού του 1943, το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ (Στερεά Ελλάδα), στον έστειλε στην Πελοπόννησο μαζί με άλλα 211

211 κομμουνιστικά στελέχη για να οργανώσουν το κίνημα του ΕΑΜ ΕΛΑΣ και να δώσουν πνοή στις ένοπλες ομάδες. Όταν ήρθε στην Πελοπόννησο, έγινε καπετάνιος του νεοσύστατου ΕΛΑΣ και μετέπειτα της ΙΙΙ Μεραρχίας. Την άνοιξη του 1944, ήρθες στην Πελοπόννησο ο Άρης Βελουχιώτης, ο οποίος τον καθαίρεσε από καπετάνιο της ΙΙΙ Μεραρχίας και ανέλαβε ο ίδιος τη διοίκηση του ΕΛΑΣ. Μίχος Δημήτριος (Σταυραετός, Γέρο Μίχος): Γεννήθηκε στο χωριό Λαπαναγοί Καλαβρύτων το 1890 από πατέρα αγρότη. Πήρε τα εγκύκλια μαθήματα στην Πάτρα και στο Αίγιο και σε μικρή ηλικία πήγε στην Αμερική για να σπουδάσει. Το 1912, με την κήρυξη του Βαλκανικού πολέμου, διέκοψε τις σπουδές του και γύρισε στην Ελλάδα, πολέμησε με γενναιότητα και παρέμεινε μόνιμα στο στρατό. Το 1917, μόνιμος υπαξιωματικός του πεζικού, γράφτηκε στη Σχολή Αεροπορίας στο Σέδες της Θεσσαλονίκης. Αποφοίτησε το 1919 και γρήγορα έγινε ένα από τα πρώτα στελέχη της Πολεμικής Αεροπορίας της Ελλάδος. Πήρε μέρος στην εκστρατεία της Μικράς Ασίας και στις επιχειρήσεις του Σαγγάριου τραυματίστηκε σε αερομαχία, αφού κατέρριψε τον άσσο της τουρκικής αεροπορίας. Για την ηρωική πολεμική του δράση τιμήθηκε με πολλά παράσημα (τον Γαλλικό Πολεμικό Σταυρό, το Αριστείο Ανδρείας κ.α.). το 1939 είχε το βαθμό του αντισμηνάρχου. Η δικτατορία του Μεταξά τον απόκρινε. Με τον πόλεμο του 1940 όμως ανακλήθηκε και του ανατέθηκε η διοίκηση της Σχολής Υπαξιωματικών Ραδιοτηλεγραφητών της Αεροπορίας. Το 1941, μετά την κατάρρευση του αλβανικού μετώπου, φεύγει από την Αθήνα για τα Καλάβρυτα και αρχίζει αμέσως την οργάνωση του αντάρτικου. Οι Ιταλοί τον διατάζουν να εγκαταλείψει την πόλη του Αιγίου. Το Νοέμβριο του 1941, βρίσκεται στο Αίγιο και συνεχίζει τον αγώνα στις γραμμές του ΕΑΜ. Οι Ιταλοί τον συλλαμβάνουν και τον φυλακίζουν στο στρατόπεδο συγκέντρωσης των Καλαβρύτων. Στις αρχές του 1943 ελευθερώνεται και ξαναρχίζει τον αγώνα. Ο στρατηγός Ουίλσον, τον συγχαίρει για τη δράση του και το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής, επανειλημμένα ασχολείται με την εξαιρετική δράση του. Το Μάρτη του 1944, εκλέγεται επικεφαλής του ΕΑΜ Πελοποννήσου, τον Απρίλιο του 1944 Εθνικός Σύμβουλος της ΠΕΕΑ και τον Ιούνιο διοικητής της αεροπορίας του Γενικού Στρατηγείου του ΕΛΑΣ. Μετά τη συνθήκη της Βάρκιζας συλλαμβάνεται σαν «εκτελεστής» και φυλακίζεται. Ταυτόχρονα του καταλογίζουν ηθική αυτουργία για τη διάλυση της ομάδας του Υπολοχαγού Δροσόπουλου στο Καστρίτσι Πατρών τον Οκτώβριο του 1943, δικάζεται στα Δικαστήρια των Δωσίλογων Πατρών τον Απρίλιο του 1946 και καταδικάζεται σε οκτώ χρόνια φυλάκιση σαν προ- 212

212 δότης της πατρίδος του. Φυλακισμένος έγραψε τις αναμνήσεις του από τη δράση του στα βουνά κατά τα χρόνια της Κατοχής. Πέθανε το 1963 στην Αθήνα. Εμπερσμπέργκερ Χάνς Φρανκίσκο Χαβιέ, Ebersberger Hans Francisco Javier Pablo, Ταγματάρχης: Γεννήθηκε στο Τορρεόν του Μεξικού στις 29 Μαΐου του γονείς του ήταν ο έμπορος Γκουίντο Εμπερσμπέργκερ από τη Νυρεμβέργη και η μητέρα του η Μάρθα το γένος Κλέβερ. Παρακολούθησε το Δημοτικό και το Πρακτικό μέσα στο σχολείο, από το οποίο και αποφοίτησε με απολυτήριο της Obersecunta τον Ιούλιο του Τον Δεκέμβριο του 1923 έγινε δεκτός από την αστυνομία ως βοηθητικός αστυφύλακας. Τρία χρόνια αργότερα μετατέθηκε ως ανθυπαστυνόμος στο Μόναχο, ενώ στα 1934, ορκίστηκε στο όνομα του «Φύρερ». Στις 15 Ο- κτωβρίου 1935 έγινε μέλος του 39 ου Συντάγματος Πεζικού με το βαθμό του Υπολοχαγού, ενώ το Νοέμβριο του 1938 έγινε Υπασπιστής διοικητού στο 139 ο Σύνταγμα Ορεινών Καταδρομών. Μετά την έναρξη του Β Παγκοσμίου Πολέμου υπηρέτησε στη Νορβηγία, προήχθη σε Ταγματάρχη και τον Απρίλιο του 1943 μετατέθηκε στη λεγόμενη εφεδρεία του Φύρερ του Γενικού Επιτελείου Στρατού. Τον Ιούνιο του 1943 μετατέθηκε στην Ελλάδα, όπου στις 20 Ιουνίου ανέλαβε τα καθήκοντα ως διοικητής του 1 ου Τάγματος του 749 ου Συντάγματος. Σόμπερ Όττο Γιοχάννες (Χάνς), Schober Otto Johannes (Hans), Λοχαγός: Γεννήθηκε στις 17 Ιουλίου του 1912 στο Σιπκάου, ένα μικρό χωριό ανατολικά της Δρέσδης στην περιοχή Ομπερλάουσιτς. Ήταν γιος του εργάτη Όττο Σόμπερ. Παρακολούθησε το Δημοτικό σχολείο στο Σιπκάου και στη συνέχεια τελείωσε μια Σχολή Μηχανικών Αυτοκινήτων τριετούς φοίτησης. Το 1931 κατάφερε λόγω ανεργίας να γίνει δεκτός ως επαγγελματίας στρατιώτης. Ιδιαίτερα φιλόδοξος και ικανός το 1941 πέτυχε το ασυνήθιστο άλμα από την τάξη των υπαξιωματικών σε εκείνη των αξιωματικών. Υπηρέτησε στη Νορβηγία και στις 6 Απριλίου του 1941, όταν οι γερμανικές δυνάμεις επιτέθηκαν κατά της Ελλάδος, ο Σόμπερ βρισκόταν στην πρώτη γραμμή του μετώπου κατά την υπερκέραση της γραμμής Μεταξά και αργότερα στη μάχη της Κρήτης. Τον Ιούνιο επέστρεψε στη Γερμανία, προήχθη σε Ανθυπολοχαγό και το Μάιο του 1943 επανήλθε στην Ελλάδα. Όπως έγραψε προφητικά στη γυναίκα του, ο Σόμπερ μισούσε τους αντάρτες ήταν όμως πολύ καλές οι σχέσεις του με τον άμαχο πληθυσμό. Ο Εμπερσμπέργκερ στις 14 Οκτωβρίου ανέθεσε στον Σόμπερ μια επιχείρηση με σκοπό την αναγνώριση και την ανίχνευση της περιοχής Καλαβρύτων, Νιαμάτων και Τρυπιών. Μετά την αποτυχημένη αυτή επιχείρηση και την ήττα του στη μάχη στο χωριό Κερπινή (16/10/43) συλλαμβάνεται από τους αντάρτες και δολοφονείται στην 213

213 τοποθεσία Μαγέρου μαζί με τους υπόλοιπους αιχμαλώτους της μάχης της Κερπινής στις 7/12/1943. Τάφηκε στο Διόνυσο (Ραπεντόσα). Λε Σουίρ Καρλ Φον, Le Suire Karl von, Στατηγός των ορεινών Καταδρομέων, Διοικητής της 117ης Μεραρχίας Καταδρομών: Γεννήθηκε στις 8 Νοεμβρίου του 1898 στο Untezwossen, στα σύνορα Γερμανίας-Αυστρίας. Οι γονείς του ήσαν Γάλλοι Καλβινιστές που είχαν έρθει πριν 150 χρόνια στην περιοχή. Ο πατέρας του ήταν φημισμένος ζωγράφος και ο Καρλ μεγάλωσε σε ατμόσφαιρα βαριάς Βαυαρικής κουλτούρας. Τον έσπρωξαν προς την στρατιωτική ζωή από μικρό. Μετά το Γυμνάσιο που τελείωσε στο Unterwossen κατετάγη την , σε ηλικία 18 ετών στο στρατό και έγινε σημαιοφόρος στο φημισμένο Βασιλικό Βαυαρικό τεθωρακισμένο στράτευμα. Πήρε μέρος στον πόλεμο κατά της Γαλλίας, έγινε ανθυπασπιστής και το 1918 ανθυπολοχαγός. Φοίτησε στην στρατιωτική ακαδημία του Μονάχου, με δάσκαλο τον μετέπειτα αρχιστράτηγο Άλφρεντ Γιόντλ, και μετά την αποφοίτηση του ανέλαβε την αρχηγία του 61ου τάγματος τεθωρακισμένων. Πέρασε από πολλές θέσεις και το 1942 ετέθη επικεφαλής της 117 Μεραρχίας κυνηγών με ειδική εντολή να κρατήσει υπό έλεγχο την ορεινή κεντρική Πελοπόννησο χτυπώντας τους αντάρτες και εμποδίζοντας την αποβίβαση συμμαχικών δυνάμεων στην Πελοπόννησο, όπως φοβόντουσαν οι Γερμανοί. Σ αυτό βοήθησε και η καταγωγή του, γιατί ο προπάππους του Βίλχεμ Λε Σουίρ ήταν αξιωματικός του βασιλιά Όθωνα και μάλιστα έγινε υπουργός Στρατιωτικών στην πρώτη κυβέρνηση του 1833 με σκοπό να εκπαιδεύσει τον πρώτο οργανωμένο Ελληνικό στρατό. 110 χρόνια μετά ο εγγονός του έρχεται στην Ελλάδα μ ένα διαφορετικό σκοπό. Μόλις έφθασε στην Αθήνα ετέθη υπό τις διαταγές του πτέραρχου Χέλμουντ Φέλμυ. Ο Λε Σουίρ έδωσε την διαταγή για «ένα ισχυρό κτύπημα στο επαναστατικό κομμουνιστικό κίνημα της Πελοποννήσου». Και αποφάσισε την «ισοπέδωση του Αιγίου και των Καλαβρύτων» από αέρος με παράλληλη εξόντωση των κατοίκων, μια διαταγή που στην πορεία άλλαξε και έγινε χερσαία επιχείρηση με την κωδική ονομασία «επιχείρηση Καλάβρυτα». Πρωταγωνιστής όλης της επιχείρησης ο στρατηγός Λε Σουίρ. Φέλμυ Χέλμουντ, Felmy Hellmuth, Πτέραρχος, Διοικητής του 68ου Σώματος Στρατού: Γεννήθηκε το 1885 στο Βερολίνο και άνηκε στη στρατιωτική ελίτ της ναζιστικής Γερμανίας. Ο Φέλμυ είναι ο αξιωματικός που κατέθεσε στεφάνι στην πλατεία Συντάγματος όταν οι Γερμανοί μπήκαν στην Αθήνα, με το αξίωμα του στρατιωτικού διοικητή της Ελλάδος, μεγάλος φιλέλληνας και ο μοναδικός που δικάστηκε και καταδικάστηκε από το Δικαστήριο της Νυρεμβέργης σε 20 χρόνια κάθειρξη για 214

214 τη σφαγή των Καλαβρύτων. Έμεινε 8 χρόνια στην φυλακή, αποφυλακίστηκε το 1953 και πέθανε λίγο αργότερα από φυσικό θάνατο. Δροσόπουλος Χρίστος, Υπολοχαγός: Γεννήθηκε στο χωριό Πλατάνι Πατρών από αγρότες γονείς. Κατετάγη υπαξιωματικός και φοίτησε στη Στρατιωτική Σχολή Υπαξιωματικών και το 1935 ονομάστηκε ανθυπολοχαγός. Πριν από τον πόλεμο υπηρετούσε στο Φρούριο Κερκύρας, όπου έμεινε μέχρι την κατάρρευση του μετώπου. Στη διάρκεια της Αντίστασης χρίστηκε επικεφαλής της ένοπλης ομάδας του ΕΔΕΣ Πελοποννήσου, της ΕΟΕ. Καταδικάστηκε σε θάνατο από το ανταρτοδικείο στο χωριό Μελίσσια Αιγιαλείας και εκτελέστηκε στις 22 Σεπτεμβρίου του Αντωνόπουλος Αντώνης (Πλαστήρας): Γεννήθηκε στα Μελίσσια Αιγίου το 1909, αγρότης. Από το 1920 κατοικούσε στο Αίγιο. Περί το 1930 οργανώθηκε στο ΚΚΕ. Ήταν δυναμικό στέλεχος του ΚΚΕ στην Αιγιάλεια και στα συλλαλητήρια της δεκαετίας του 1930 πρωτοστάτησε στους αγροτικούς αγώνες. Το 1940 επιστρατεύτηκε και πήρε μέρος στον πόλεμο στην Αλβανία. Τον Ιανουάριο του 1943, όταν ήταν έτοιμο να ξεκινήσει το αντάρτικο στην ορεινή Αιγιάλεια, ανέλαβε Β Γραμματέας του ΚΚΕ της περιοχής Αιγίου. Το 1947 εκτοπίστηκε στην Ικαρία. Πέθανε το 1998 στο Αίγιο. Γουρνιάς Γιώργης (Γερμανός): Γεννήθηκε στον Άγιο Νικόλαο Κλειτορίας Καλαβρύτων το 1923, αγρότης. Την άνοιξη του 1943 ακολούθησε τους αντάρτες του Γέρο Μίχου. Ως αντάρτης, πήρε μέρος εθελοντικά σε διάφορες δύσκολες επιχειρήσεις, όπως στον απεγκλωβισμό ομήρων στις 22 Ιουνίου του 1944 μέσα από το βαγόνι κλούβα στον Ψαθόπυργο Πατρών, όπου διακρίθηκε για το θάρρος και τον ηρωισμό του. Το ψευδώνυμο Γερμανός οφείλεται στη γερμανική στολή που βρήκε και φορούσε, μέσα σε ένα σακίδιο από έναν σκοτωμένο Γερμανό στρατιώτη. Πέθανε στην Α- θήνα το Κανελλόπουλος Γιώργης (Λόντος): Γεννήθηκε το 1917, στην περιοχή συνοικισμού του Αιγίου, αγρότης. Στο τέλος του 1942 μη ανεχόμενος άλλο την κατοχή πέρασε στην Στερεά Ελλάδα (Λιδωρίκι), όπου διάφοροι σύνδεσμοι τον έφεραν σε επαφή με το αντάρτικο του Άρη Βελουχιώτη. Στο χωριό Στρώμνη γνώρισε τον πρώτο αντάρτη Ευθύμιο Μπάφα, ο οποίος είχε λάβει μέρος στην ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου. Στις 27 Μάρτη 1943, ο Λόντος πέρασε μαζί με τον συμπατριώτη του, καπετάν Μήτρο, στην Αιγιάλεια. Ο Λόντος τραυματίστηκε στις 19 Απρίλη 1943 στο Πυργάκι Αιγίου. Μετά την παράδοση των όπλων και τη συνθήκη της Βάρκιζας, πήρε 215

215 μέρος και στο δεύτερο αντάρτικο. Τον Οκτώβριο του 1946, δικάστηκε στην Κόρινθο, χωρίς ουσιαστική κατηγορία. Πέθανε στο Αίγιο το Μπέσκος Γιώργης (Κεραυνός): Γεννήθηκε στου Μάγερα Αχαΐας το Τέλος Μαρτίου του 1943, ακολούθησε τους δύο πρώτους αντάρτες της Αιγιαλείας (Μήτρο και Λόντο) που είχαν έρθει από το αντάρτικο της Ρούμελης. Μετά την απελευθέρωση παντρεύτηκε και έζησε στην Αθήνα, εξασκώντας διάφορες δουλειές. Ζει στο χωριό Άβυθος Αιγίου. Νικολόπουλος Γιώργης (Βοριάς): Γεννήθηκε στους Λαπαναγούς Καλαβρύτων το 1918, οικοδόμος. Πολέμησε στον ελληνοϊταλικό πόλεμο στην Αλβανία το 1940 ως πυροβολητής. Τραυματίστηκε στην Κλεισούρα (στα «Τρία Αυγά»). Είναι ένας από τους δεκαεφτά πρώτους αντάρτες του Γέρο Μίχου. Με την παράδοση των όπλων, εκείνος δεν παρέδωσε. Επικηρύχθηκε τον Οκτώβρη του 1945 με δραχμές για σύσταση παράνομης συμμορίας. Λίγο καιρό μετά παραδόθηκε. Δικάστηκε και ξαναδικάστηκε για εγκλήματα που του καταλόγισαν κατά τη διάρκεια που ή- ταν αντάρτης του ΕΛΑΣ και παρέμεινε στη φυλακή για δέκα χρόνια. Ζει στην Πάτρα. Κόνραντ Ντένερτ, Dohnert, Konrad (Τένερ), Δεκανέας: Γεννήθηκε στις 16 Απριλίου του 1914 στη Δρέσδη, όπου τελείωσε το Γυμνάσιο και το Λύκειο μαθαίνοντας την αρχαία ελληνική γλώσσα. Στο πλαίσιο της δημιουργίας της 117 ης Μεραρχίας καταδρομών, ήρθε στην Πελοπόννησο και εντάχθηκε στον 5 ο λόχο υπό την διοίκηση του Σόμπερ. Το φθινόπωρο του 1935 υπηρέτησε τη θητεία του στο στρατό του Ράιχ και στη συνέχεια στη Βέρμαχτ, παίρνοντας μέρος στις εκστρατείες της Πολωνίας, της Γαλλίας και της Ελλάδας. Στις 16 Οκτωβρίου του 1943, καθώς μιλούσε ελληνικά, του ζητήθηκε να ασχοληθεί με μεταφράσεις στα γραφεία του επιτελείου του Τάγματος. Συνόδευσε τον Εμπερσμπέργκερ στην αναζήτηση του λόχου του Σόμπερ καθώς και σε ανακρίσεις κατοίκων στην Κερπινή και στους Ρωγούς. Καθώς ο δεκανέας μιλούσε ελληνικά, του ανατέθηκε η διεξαγωγή ανακρίσεων για αντάρτες και υποστηρικτές τους στο Αίγιο. Σύμφωνα με μαρτυρίες Γερμανών συναδέλφων του, ο Τένερ χρησιμοποιούσε βίαιες και σαδιστικές μεθόδους κατά τη διάρκεια των ανακρίσεων. Το ό- νομα Τένερ για τους Έλληνες, δεν πρόκειται να λησμονηθεί ποτέ, λόγω του βίαιου του χαρακτήρα του. Πολλοί μάλιστα τον θεωρούν και υπεύθυνο του Ολοκαυτώματος των Καλαβρύτων. Ανδρικόπουλος Βλάσης (Γέρο Βλάσης, Ανδρίτσος, Ανδρούτσος), συνταγματάρχης: Γεννήθηκε στο χωριό Λακώματα Φαρρών (Αχαΐας) το Το 1904 μπήκε στο Μακεδονικό Κομιτάτο. Πήρε μέρος στην επανάσταση στο Γουδί (1909). 216

216 Συμμετείχε σε πάνω από δέκα μάχες στους βαλκανικούς πολέμους, όπως και στον Βορειοηπειρωτικό αγώνα. Συμμετείχε ως εθελοντής στον τελευταίο Ευρωπαϊκό Πόλεμο διακρίθηκε στη μάχη του Αρράς και παρασημοφορήθηκε με τον Γαλλικό Πολεμικό Σταυρό. Εκτός από το γαλλικό μετάλλιο, παρασημοφορήθηκε και μια σειρά από ελληνικά παράσημα, έφτασε από το βαθμό του υπολοχαγού ως το βαθμό του ταγματάρχη και προβιβάστηκε για διακεκριμένες πράξεις στο πεδίο των μαχών. Κινούμενος από αγνό πατριωτισμό εντάχθηκε στις τάξεις του ΕΛΑΣ και μαζί με τον Δημήτριο Μίχο οργάνωσαν τον αντάρτικο αγώνα στην βόρεια Πελοπόννησο. Παρά ταύτα όμως καταδικάστηκε 6 χρόνια φυλακή ως προδότης και πέθανε στην Πάτρα στις 20 Ιουνίου του Σουλελές Γιώργης (Νώντας): Γεννήθηκε στην Πάτρα, τσαγκάρης στο επάγγελμα, συνδικαλιστικό στέλεχος και εξόριστος της δικτατορίας του Μεταξά. Δραπέτευσε και ως πρωτοπόρος λαϊκός αγωνιστής άρχισε την αντιστασιακή δράση του στην επαρχία της Πάτρας. Τον Δεκέμβρη του 1942, πήγε στην επαρχία Καλαβρύτων για να μελετήσει τις συνθήκες και να εξασφαλίσει προϋποθέσεις δημιουργίας αντάρτικου εκεί. Ήταν ο πρώτος καπετάνιος του 12 ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ και περιόδευσε την Αιγιάλεια συγκεντρώνοντας πληροφορίες ώστε να συντονίσει τη δράση του Εφεδρικού ΕΛΑΣ σε σαμποτάζ και επιχειρήσεις κατά των Γερμανών. Έπεσε σε εχθρική ενέδρα στις 23 Ιουλίου του 1944 και δολοφονήθηκε. Γκλαβάς Παναγιώτης (Τάκης): Γεννήθηκε στα Καστριά Καλαβρύτων το 1924, αγρότης στο επάγγελμα. Το 1942 οργανώθηκε στο ΕΑΜ. Τον Ιούνιο του 1943 οι Ιταλοί βρήκαν στο σπίτι του ένα πιστόλι δικό του και ύστερα από αυτό εκτέλεσαν τον πατέρα του. Στη συνέχεια ο Τάκης βγήκε αντάρτης στο τμήμα του Γέρο Μίχου. Στο δεύτερο αντάρτικο πήρε μέρος ως Πολιτοφύλακας του τμήματος περιοχής Μαζεΐκων. Το 1949 δικάστηκε, φυλακίστηκε και εξορίστηκε. Πέθανε το 2005 στα Καστριά Καλαβρύτων. 217

217 2. Έγγραφα Φωτογραφίες Χάρτες Εικόνες. Χάρτης των επαρχιών Καλαβρύτων και Αιγιαλείας του νομού Αχαΐας (Βόρεια Πελοπόννησος). 218

218 Αριθμός 1 Ο ελληνογερμανικός πόλεμος: η κατανομή σε ζώνες κατοχής, Χ.Φ. Μάγερ, Από τη Βιέννη στα Καλάβρυτα, σελ

219 Αριθμός 2 Διαταγή Στρατηγείου Πελοποννήσου σχετικά με την τριαδικότητα της διοίκησης των αντάρτικων ομάδων, [αρχείο Π. Ροδάκη]. 220

220 Αριθμός 3 Ο Αντισμήναρχος και μετέπειτα αρχηγός του ΕΑΜ Πελοποννήσου, Δημήτριος Μίχος, [αρχείο Α. Παπαγεωργίου]. 221

221 Αριθμός 4 Αντώνης Αντωνόπουλος (Πλαστήρας) σε φωτογραφία στο αλβανικό μέτωπο, βλέπε Κ. Πριόβολος, Ήμουν υπεύθυνος, σελ

222 Αριθμός 5 Η πρώτη αντάρτικη ομάδα, (ανέκδοτη φωτογραφία). [αρχείο Δ. Λύρου]. 223

223 Αριθμός 6 Γιώργος Νικολόπουλος (Βοριάς) σε μετέπειτα φωτογραφία, βλέπε Κ. Πριόβολος, Ήμουν υπεύθυνος, σελ

224 Αριθμός 7 Γιώργος Βούλγαρης (Διάκος) σε φωτογραφία εποχής, [αρχείο Γ. Βούλγαρη]. 225

225 Αριθμός 8 Αντάρτες του Ανεξάρτητου τάγματος Καλαβρύτων, [αρχείο Π. Ροδάκη]. 226

226 Αριθμός 9 227

227 Χειρόγραφα ανέκδοτα απομνημονεύματα [αρχείο Δ. Μίχου]. 228

228 Αριθμός 10 Βλάσης Ανδρικόπουλος (Γερο Βλάσης), βλέπε Δ. Βουρτσιάνης, Ενθυμήματα, σελ

229 Αριθμός 11 Αντάρτες του 12ου Συντάγματος, βλέπε Δ. Βουρτσιάνης, Ενθυμήματα, σελ

230 Αριθμός 12 Η απάντηση του Γενικού Αρχηγείου ΕΛΑΣ Πελοποννήσου προς τον Παφούντι, τον Μητροπολίτη Θεόκλιτο και τους υπόλοιπους μεσολαβητές, [αρχείο Π. Ροδάκη]. 231

231 Αριθμός

232 233

233 234

234 Το σύμφωνο στο Νάσια Καλαβρύτων, βλέπε Π. Ροδάκης, Καλάβρυτα , σελ

235 Αριθμός

236 Το επίσημο έγγραφο του τάγματος Καλαβρύτων για την υπόθεση Δροσόπουλου, [αρχείο Η. Παπαστεριόπουλου]. 237

237 Αριθμός 15 Η απόφαση του δικαστηρίου Πατρών σχετικά με την υπόθεση Δροσόπουλου, [αρχείο Η. Παπαστεριόπουλου]. 238

238 Αριθμός 16 Η βρετανική αποστολή στην Αράχωβα της Αιγιαλείας, τον Αύγουστο του 1943 με φαντάρους του ΕΛΑΣ. Όρθιοι από αριστερά: Πήτερ Μακ Μάλεν (αντισυνταγματάρχης), Άντονυ Άντριους (ταγματάρχης), Τζών Στήβενς (συνταγματάρχης), Ντούγκαν Κάμπελ (ταγματάρχης) και Νταν Ρήντ (ταγματάρχης), [ εφημ. «Το Βήμα της Αιγιάλειας».] 239

239 Αριθμός 17 Ο Δημήτριος Μίχος με στελέχη της αγγλικής αποστολής (από δεξιά προς αριστερά) Ντάνκαν Κάμπελ, Άντονυ Άντριους, Δημήτριος Μίχος και Τζον Στίβενς), βλέπε Χ.Φ. Μάγερ, Από τη Βιέννη στα Καλάβρυτα, σελ

240 Αριθμός 18 Εφημερίδα «Ελευθερωτής», άρθρο Δημητρίου Μίχου, [αρχείο Π. Ροδάκη]. 241

241 Αριθμός 19 Το πρώτο φύλλο της Εφημερίδας «Νέα Ζωή», 21 Νοεμβρίου 1943, [αρχείο Π. Ροδάκη]. 242

242 Αριθμός 20 Εφημερίδα «Ελευθερωτής», αριθμός φύλλου 11, 30 Σεπτεμβρίου 1943, [αρχείο Π. Ροδάκη]. 243

243 Αριθμός 21 Το πρώτο φύλλο της εφημερίδας «Αντάρτικη Φλόγα», 17 Σεπτεμβρίου 1943, [αρχείο Π. Ροδάκη]. 244