ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΦΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΑΓΡΟΤΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΑΓΡΟΜΕΤΕΩΡΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΟΜΟΙΩΣΗ ΜΕ ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ ΜΟΝΤΕΛΟΥ PLASMO ΣΤΗΝ ΑΜΠΕΛΟ

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑριΟμ. nptotok.. Ημερομηνία Jz ΘΚΣΣΑΑΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΦΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΑΓΡΟΤΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΑΓΡΟΜΕΤΕΩΡΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΟΜΟΙΩΣΗ ΜΕ ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ ΜΟΝΤΕΛΟΥ PLASMO ΣΤΗΝ ΑΜΠΕΛΟ ΜΙΧΑΗΛ ΞΥΔΑΚΗΣ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: Α. ΠΑΠΠΑΣ ΒΟΛΟΣ, ΙΟΥΝΙΟΣ 2005

2 Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ & ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗΣ Ειλικη Συλλογή «Γκρίζα Βιβλιογραφία» Αριθ. Εισ.: 4859/1 Ημερ. Εισ.: Δωρεά: Συγγραφέα Ταξιθετικός Κωδικός: ΠΤ - ΦΠΑΠ 2005 ΞΥΔ

3 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η ανάγκη για αυξημένη ποσότητα και ποιότητα πληροφοριών στη γεωργία έχει οδηγήσει στην ευρεία χρήση των ηλεκτρονικών υπολογιστών. Με αυτόν τον τρόπο πολλά προγράμματα μπορούν να εφαρμοστούν για την υποστήριξη των γεωργικών δραστηριοτήτων στις κύριες διαχειριστικές και τεχνικές πρακτικές. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζεται για προγράμματα που βοηθούν στην διαχείριση της προστασίας της καλλιέργειας. Η εφαρμογή τους επιτρέπει την οργάνωση των αποφάσεων με μεγάλα πλεονεκτήματα για τους χρήστες. Σε αυτή την εργασία εφαρμόζεται ένα πρόγραμμα υπολογιστή με τη χρήση μετεωρολογικών δεδομένων για την πρόγνωση του περονοσπόρου της αμπέλου. Η εργασία αποτελεί την πτυχιακή διατριβή του φοιτητή Μιχαήλ Ξυδάκη, στο Τμήμα Γεωπονίας Φυτικής Παραγωγής και Αγροτικού Περιβάλλοντος του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Τα μετεωρολογικά δεδομένα, που χρησιμοποιούνται σε αυτή την εργασία, διατέθηκαν από το Εργαστήριο Αγρομετεωρολογίας, υπεύθυνος του οποίου είναι ο Καθηγητής Νικόλαος Δαλέζιος. Ευχαριστίες εκφράζονται στον Καθηγητή Α. Παππά για την επίβλεψη του θέματος της εργασίας και την παροχή των απαραίτητων μέσων, συμβουλών και γνώσεων για την εκτέλεσή της. Ευχαριστίες εκφράζονται και στα άλλα μέλη της εισηγητικής επιτροπής. Καθηγητή Ν. Δαλέζιο και Αναπληρωτή Καθηγητή Ν. Δαναλάτο για τις πολύτιμες γνώσεις που μου παρείχαν. Τέλος θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαίτερα τις αγαπητές συναδέλφους Αντωνία και Εριφύλη Ζαχαρούλη για την πολύτιμη βοήθεια και συμπαράστασή τους. Βόλος, Ιούνιος 2005 Μιχαήλ Ξυδάκης

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 : Ο ΠΕΡΟΝΟΣΠΟΡΟΣ ΤΗΣ ΑΜΠΕΛΟΥ ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΑ ΑΠΤΟ - ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΕΠΙΔΗΜΙΟΛΟΓΙΑ Αρχικές μολύνσεις-έναρξη της επιδημίας Δευτερογενείς μολύνσεις Βλαστική κατάσταση της αμπέλου Εξέλιξη της επιδημίας ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ Καλλιεργητικά μέτρα Ψεκασμοί Προγραμματισμός των ψεκασμών - Προειδοποιήσεις ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 : ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΜΟΝΤΕΛΟΥ PLASMO ΠΡΟΣΟΜΟΙΩΣΗ ΕΠΙΔΗΜΙΩΝ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ Προσομοίωση των επιδημιών με τη βοήθεια υπολογιστών Πρόγνωση επιδημιών ασθενειών των φυτών Εκτίμηση του αρχικού μολύσματος και της ασθένειας Παρακολούθηση των καιρικών συνθηκών που επηρεάζουν την ανάπτυξη της ασθένειας ΤΟ ΜΟΝΤΕΛΟ PLASMO Οδηγίες για την εφαρμογή του μοντέλου Αρχές λειτουργίας του μοντέλου Plasmo

5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 : ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΟΥ ΜΟΝΤΕΛΟΥ, ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΟΥ ΜΟΝΤΕΛΟΥ ΣΤΗΝ Ν.ΑΓΧΙΑΛΟ ΓΙΑ ΤΟ ΕΤΟΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΟΥ ΜΟΝΤΕΛΟΥ ΣΤΗ Ν.ΑΓΧΙΑΛΟ ΓΙΑ ΤΟ ΕΤΟΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΟΥ ΜΟΝΤΕΛΟΥ ΣΤΟΝ ΤΥΡΝΑΒΟ ΓΙΑ ΤΟ ΕΤΟΣ ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 : ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1: ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΤΟΥ ΜΟΝΤΕΛΟΥ PLASMO ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2: ΕΞΑΓΟΜΕΝΑ Ν.ΑΓΧΙΑΛΟΥ ΓΙΑ ΤΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 3: ΕΞΑΓΟΜΕΝΑ Ν.ΑΓΧΙΑΛΟΥ ΓΙΑ ΤΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 4: ΕΞΑΓΟΜΕΝΑ ΤΥΡΝΑΒΟΥ ΓΙΑ ΤΟ

6 ΛΙΣΤΑ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 2.1: Επίδραση της θερμοκρασίας στο χρόνο επώασης Πίνακας 2.2: Χρόνος εμφάνισης κονιδιοφόρων ανάλογα με τη θερμοκρασία Πίνακας 4.1: Κύκλοι μόλυνσης, ιουλιανή ημέρα έναρξης και λήξης, καθώς και ένταση επί τοις εκατό της μόλυνσης κάθε κύκλου για τηνν.αγχίαλο το Πίνακας 4.2: Κύκλοι μόλυνσης, ιουλιανή ημέρα έναρξης και λήξης, καθώς και ένταση επί τοις εκατό της μόλυνσης κάθε κύκλου για τη Ν.Αγχίαλο το Πίνακας 4.3: Ιουλιανή ημέρα μέτρησης και αριθμός κηλίδων που μετρήθηκαν ανά στρέμμα στη Ν.Αγχίαλο το Πίνακας 4.4: Κύκλοι μόλυνσης, ιουλιανή ημέρα έναρξης και λήξης, καθώς και ένταση επί τοις εκατό της μόλυνσης κάθε κύκλου για τον Τύρναβο το Πίνακας 4.5: Ιουλιανή ημέρα μέτρησης και αριθμός κηλίδων που μετρήθηκαν ανά στρέμμα στον Τύρναβο το

7 ΛΙΣΤΑ ΣΧΗΜΑΤΩΝ Σχήμα 2.1: Ο κύκλος του περονόσπορου της αμπέλου (κατά Agrios) Σχήμα 3.1: Σχηματική ροή πληροφοριών του μοντέλου για τον περονόσπορο της αμπέλου και πλοκλήρωση με το μοντέλο ανάπτυξης της αμπέλου Σχήμα 4.1:Προσομοιωμένη ένταση της σποριοποίησης για τη Ν.Αγχίαλο το Σχήμα 4.2: Προσομοιωμένες νέες κηλίδες ελαίου για τη Ν.Αγχίαλο το Σχήμα 4.3: Φυλλική επιφάνεια ανά βλαστό καλυμμένη από ζωντανές κηλίδες ελαίου για τη Ν.Αγχίαλο το Σχήμα 4.4: Προσομοιωμένη επί τοις εκατό ένταση της ασθένειας για τη Ν,Αγχίαλο το Σχήμα 4.5:Προσομοιωμένη ένταση της σποριοποίησης για τη Ν,Αγχίαλο το Σχήμα 4.6: Προσομοιωμένες νέες κηλίδες ελαίου για τη Ν.Αγχίαλο το Σχήμα 4.7: Φυλλική επιφάνεια ανά βλαστό καλυμμένη από προσομοιωμένες ζωντανές κηλίδες ελαίου και επιφάνεια μετρημένων για τη Ν.Αγχίαλο το Σχήμα 4.8: Προσομοιωμένη επί τοις εκατό ένταση της ασθένειας για τη Ν,Αγχίαλο το Σχήμα 4.9: Προσομοιωμένη ένταση της σποριοποίησης για τον Τύρναβο το Σχήμα 4.10: Προσομοιωμένες νέες κηλίδες ελαίου για τον Τύρναβο το Σχήμα 4.11: Φυλλική επιφάνεια ανά βλαστό καλυμμένη από προσομοιωμένες ζωντανές κηλίδες ελαίου και επιφάνεια μετρημένων για τον Τύρναβο το

8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 : ΕΙΣΑΓΩΓΗ Δεν υπάρχει κλάδος των ανθρώπινων δραστηριοτήτων τόσο εξαρτώμενος από τον καιρό όσο η γεωργία. Η γεωργική παραγωγή εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό ακόμα και σήμερα από τον καιρό και το κλίμα παρά τις εντυπωσιακές προόδους στη γεωργική τεχνολογία κατά τη διάρκεια τελευταίου μισού αιώνα. Η γνώση στο χρόνο και στο χώρο των διαθέσιμων περιβαλλοντικών πόρων και των συνθηκών από κάτω από την επιφάνεια του εδάφους μέχρι το ανώτερο στρώμα της ατμόσφαιρας, ευνοϊκών ή δυσμενών, παρέχει τις οδηγίες για τις στρατηγικές αγρομετεωρολογικές αποφάσεις στον προγραμματισμό των γεωργικών συστημάτων. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι τα σχέδια άρδευσης και αποστράγγισης, επιλογές σχετικές με τη χρήση του εδάφους και του τρόπου καλλιέργειας, επιλογή των καλλιεργειών, των ποικιλιών και των υβριδίων, των αγροτικών μηχανημάτων, καθώς και του τρόπου διαχείρισης ασθενειών και εχθρών των φυτών. Είναι γνωστό ότι όλοι οι ζώντες οργανισμοί επηρεάζονται από μετεωρολογικούς παράγοντες κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης τους. Συνεπώς δεν είναι μόνο τα φυτά, αλλά οι εχθροί και οι ασθένειες τους, που υφίστανται την άμεση επίδραση των διαφόρων μετεωρολογικών παραμέτρων. Σημαντικοί μετεωρολογικοί παράγοντες του μικροκλίματος για τους εχθρούς και τις ασθένειες των καλλιεργειών θεωρούνται κυρίως η θερμοκρασία αέρα και εδάφους, η υγρασία αέρα και εδάφους, η βροχόπτωση, η ακτινοβολία και ο άνεμος. Η δε διασπορά κάθε επιφυτικής ασθένειας πρέπει να εξετάζεται κατά περίπτωση, εξαρτώμενη όχι μόνο από τον τόπο του παθογενούς φορέα, αλλά ίσως περισσότερο, και από τον τύπο του ξενιστή. Ο ρόλος της αγρομετεωρολογίας συνίσταται στην εξέταση της επίδρασης του καιρού στα φυτά, στους παθογενείς φορείς και στους πληθυσμούς, καθώς και η συμβολή σε ολοκληρωμένες μεθοδολογίες πρόγνωσης και αντιμετώπισης των εχθρών των καλλιεργούμενων φυτών. Το ενδιαφέρον εντοπίζεται στην ανάπτυξη των σχέσεων που συνδέουν τους κλιματολογικούς παράγοντες και τους εχθρούς των καλλιεργειών. Σχέσεις που είναι καθοριστικές για την καταπολέμηση των όντων αυτών που προκαλούν πολλές 1

9 καταστροφές στις γεωργικές παραγωγές και επομένως και στην οικονομία. Την άποψη αυτή ενισχύει το γεγονός ότι η σημερινή τάση όσον αφορά στην καταπολέμηση των εχθρών των καλλιεργειών στρέφεται γύρω από τη χρησιμοποίηση φυσικών μέσων εξόντωσης, δηλαδή περιβαλλοντικών παραγόντων που απαλλάσσουν τις καλλιέργειες από τους κινδύνους αυτούς ακολουθώντας τις αρχές της μετεωρολογικής και οικολογικής επιστήμης (Δαλέζιος, 2001). Το πρόβλημα της προστασίας των καλλιεργειών έχει προσλάβει πρωταρχική σημασία λόγω της ανάγκης μείωσης της απαιτούμενης ποσότητας χημικών για τον έλεγχο των εχθρών και ασθενειών. Οι συνεχώς αυξανόμενες δόσεις των χημικών ψεκασμών δεν έχουν επιφέρει ικανοποιητικό επίπεδο προστασίας. Τα τελευταία πενήντα χρόνια, το μέσο ποσό απώλειας της σοδειάς στις Η.Π.Α έχει μείνει σχεδόν σταθερό γύρω στο 33%, παρά την εφαρμογή μεγαλύτερων ποσοτήτων χημικών φαρμάκων (WMO,1988). Εκτός από την αύξηση του κόστους παραγωγής και τις επιπτώσεις στο περιβάλλον, πρέπει να υπολογιστούν πολλές δευτερεύουσες επιδράσεις, όπως η μείωση της γονιμότητας του εδάφους, η μετρίαση της φυσικής μικροχλωρίδας και μικροπανίδας, η καταστροφή των ανταγωνιστών και οφέλιμων θηρευτών, η αύξηση της ανθεκτικότητας των φυλών των μυκήτων στα φυτοφάρμακα, η επίδραση στη γεύση του τελικού προϊόντος, κτλ. Αυτή η κατάσταση μπορεί να αποδοθεί σε διάφορους παράγοντες, όπως η ταχεία ανάπτυξη ανθεκτικότητας στα φυτοφάρμακα, η εισαγωγή καλλιεργειών μεγαλύτερης παραγωγικότητας αλλά μικρότερης ανθεκτικότητας, η υιοθεσία παράλογων αγρονομικών πρακτικών (Orlandini, 1994). Η εφαρμογή της πληροφορικής μπορεί να παράγει χρήσιμα εργαλεία για τη βελτίωση των τεχνικών της προστασίας των καλλιεργειών με την προοπτική να ξεπεραστούν τα προβλήματα που περιγράφηκαν (Seghi et al., 1996). Η χρήση μοντέλων και προγραμμάτων μπορούν να επιτρέψουν σε όλες τις κατηγορίες των τελικών χρηστών (ερευνητές, τεχνικοί, φορείς) να βελτιώσουν τη γνώση τους πάνω στο παθογόνο σύστημα, να απεικονίσουν την πραγματικότητα του συστήματος και να το αναλύσουν για την επιδίωξη των δικών τους σκοπών (διαχείριση, παρακολούθηση, προσομοίωση, εξάσκηση). Ιδιαιτέρως στον προγραμματισμό των θεραπευτικών εφαρμογών, η χρήση του μοντέλου επιτρέπει την ανάδειξη του χρόνου εφαρμογής και των χαρακτηριστικών του χημικού σκευάσματος (Campbell and Madden, 1990). Μπορεί να υποστηριχθεί η νέα αντίληψη για το οικονομικό επίπεδο ζημιάς και οι ψεκασμοί με μυκητοκτόνα μπορούν να εφαρμοστούν μόνο όταν οι 2

10 απώλειες της παραγωγής προσομοιάζονται και μόνο όταν αυτές οι απώλειες υπερβαίνουν το κόστος των μέτρων προστασίας (εργασία, νερό, χημικά, κτλ.) (Orlandini, in press). Υπάρχουν αρκετοί τύποι μοντέλων προσομοίωσης. Οι κυριότερες ομάδες αυτών είναι τα φυσικά - μαθηματικά μοντέλα, συνεχή - διακριτά μοντέλα, δυναμικά - στατικά μοντέλα, περιγραφικά - εννοιολογικά μοντέλα, μοντέλα μαύρου κουτιού - μοντέλα παρομοίωσης δομής, στοχαστικά - αιτιοκρατικά μοντέλα, μοντέλα προσομοίωσης γεγονότος - μοντέλα αλληλουχίας, κ.ά. (Δαλέζιος, 2001). Το μοντέλο PLASMO ανήκει στην ομάδα των αιτιοκρατικών ή προσδιοριστικών μοντέλων. Το μαθηματικό μοντέλο PLASMO (Plasmopara Simulation Model) περιγράφει το παθοσύστημα της καλλιέργειας που αποτελείται από τον περονόσπορο (Plasmopara viticola) και την άμπελο (Vitis vinifera L.) με σκοπό, προσομοιάζοντας την ανάπτυξη του παθογόνου, να αποκτήσουμε χρήσιμες πληροφορίες για την κατάσταση της μόλυνσης στον αμπελώνα. Πιο συγκεκριμένα, τα κλιματικά στοιχεία επεξεργάζονται για να εκτιμηθεί η αύξηση της φυλλικής επιφάνειας και η ποσότητα του μολύσματος κατά τη διάρκαα της βλαστικής περιόδου. Κάθε κύκλος μόλυνσης μπορεί να προσδιοριστεί από ποιοτικά και χρονικά στοιχεία (φάση εξέλιξης, χρόνος έναρξης και λήξης της μόλυνσης, διάρκεια της διαδικασίας, κτλ.) και από ποσοτικά στοιχεία (αναμεμιγμένος ιστός, ένταση της μόλυνσης, επιφάνεια υγιών και ασθενών ιστών). Κύριος στόχος της εφαρμογής του μοντέλου PLASMO είναι η μείωση του αριθμού των επεμβάσεων στο ελάχιστο δυνατό, απαραίτητο για να επιτευχθεί ικανοποιητικός έλεγχος του παθογόνου και μείωση των απωλειών στην παραγωγή (Rosa and Orlandini, 1997). Στη συνέχεια της εργασίας αυτής παρουσιάζεται η ασθένεια του περονοσπόρου της αμπέλου, τα συμπτώματα, η επιδημιολογία και η καταπολέμησή της, η δομή και λειτουργία του μοντέλου PLASMO, καθώς επίσης και αποτελέσματα από την εφαρμογή του, σχολιασμός επ αυτών, επισημάνσεις και τελικά συμπεράσματα. 3

11 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 : Ο ΠΕΡΟΝΟΣΠΟΡΟΣ ΤΗΣ ΑΜΠΕΛΟΥ Ο περονόσπορος (αγγλ. Downy mildew, γαλ. mildiou) αποτελεί τη σπουδαιότερη μυκητολογική ασθένεια της αμπέλου η οποία είναι ευρύτατα διαδεδομένη στις πλείστες χώρες του κόσμου. Ο παθογόνος μύκητας μπήκε στην Ευρώπη από την Αμερική (πιθανώς με την εισαγωγή ανθεκτικών στη φυλλοξήρα υποκειμένων αμερικανικών ειδών Vitis spp.) και διαπιστώθηκε για πρώτη φορά στη Γαλλία, το Μέσα σε τρία χρόνια διαδόθηκε σ' ολόκληρη την Ευρώπη. Στην Ελλάδα εμφανίστηκε για πρώτη φορά το έτος 1881 στη Μεσσηνία και μέσα σε λίγα χρόνια εμφανίστηκε σε όλες τις αμπελουργικές περιοχές της χώρας. Το έτος 1900 σημειώθηκε η πρώτη σοβαρή επιδημία περονόσπορου στη χώρα μας, η οποία κατέστρεψε περίπου τα 2/3 της αναμενόμενης παραγωγής. Από τότε η ασθένεια ενδημεί στη χώρα μας και απειλεί κατ' έτος την παραγωγή στις υγρές και με συχνές βροχοπτώσεις περιφέρειες. Οι ξηρές περιοχές δεν κινδυνεύουν συνήθως από την ασθένεια (Παναγόπουλος, 1993). Εκτίμηση των ζημιών που προκαλεί στον ελληνικό χώρο δεν έχει γίνει. Στην Ιταλία υπολογίζουν ότι 10% της παραγωγής ετησίως καταστρέφεται άμεσα από την ασθένεια,ενώ ένα 5-10% ακόμη της αξίας της παραγωγής αποτελούν τα έξοδα που γίνονται για την αντιμετώπιση της. Οι ζημιές που προκαλεί ο περονόσπορος στο αμπέλι είναι άμεσες και έμμεσες. Η σοβαρότερη ζημιά γίνεται όταν προσβάλλονται και καταστρέφονται οι βότρεις σε οποιοδήποτε στάδιο ανάπτυξης τους. Η προσβολή των φύλλων επίσης, αν είναι εκτεταμένη με αποτέλεσμα έντονη φυλλόπτωση, έχει φυσικά άμεση επίδραση στην παραγωγή της ίδιας χρονιάς αλλά και στην εν γένει υγιεινή κατάσταση του πρέμνου. Η εποχή της αποφύλλωσης παίζει οπωσδήποτε σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη των ζημιών, αλλά φαίνεται ότι αποφύλλωση του πρέμνου, σε οποιοδήποτε στάδιο, δημιουργεί κινδύνους για την παραγωγή του ίδιου ή του επομένου έτους. Έντονη επίσης αποφύλλωση ενωρίς το καλοκαίρι συνεπάγεται ελλειπή ωρίμανση και ξυλοποίηση των κληματίδων, κακή διαφοροποίηση των οφθαλμών και ελλειπή συγκέντρωση αποθησαυριστικών ουσιών με αποτέλεσμα την κακή ανάπτυξη του πρέμνου την επόμενη χρονιά, ακόμη και την μεθεπόμενη. Όψιμη αποφύλλωση των πρέμνων, που συνήθως συμβαίνει σε όψιμες προσβολές, στην περίοδο από μέσα Ιουλίου και έπειτα, έχει ως αποτέλεσμα την επίδραση στην παραγωγή των δύο, 4

12 τουλάχιστον, επομένων ετών, και αυτό φαίνεται ότι δεν οφείλεται σε αυτή καθ' αυτή την αποφύλλωση, αλλά σε αίτια που ανάγονται στην αλληλεπίδραση ξενιστούπαρασίτου, και στο γεγονός ότι το πρέμνο ασθενεί από επίδραση ίσως κάποιων παραγόντων που οφείλονται σ' αυτή την αλληλεπίδραση. Τέλος αποφύλλωση διαδοχική για δύο ή τρία χρόνια έχει σαν αποτέλεσμα την πλήρη ξήρανση των πρέμνων (Θανασουλόπουλος, 1990). 2.1 ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΑ Ο περονόσπορος προσβάλλει όλα τα νέα όργανα του φυτού τα οποία είναι ακόμη πράσινα (φύλλα, σταφύλια, νεαρούς βλαστούς). Τα ξυλοποιημένα όργανα δεν προσβάλλονται. Στα νεαρά φύλλα σχηματίζονται κηλίδες κυκλικές χρώματος ανοικτού πράσινου ή κιτρινοπράσινου και διαμέτρου 0,5-3 cm. Επειδή οι κηλίδες δίνουν την εντύπωση «λαδιάς» είναι γνωστές στη βιβλιογραφία σαν «κηλίδες ελαίου» (Εικ. 1). Συχνά εμφανίζονται στην περιφέρεια του ελάσματος. Εικ. 1. Κηλίδες «ελαίου» σε φύλλο αμπέλου προσβεβλημένου από περονόσπορο. Πάντως πολλές φορές οι κηλίδες μπορεί να καταλάβουν μεγαλύτερη ή ολόκληρη την επιφάνεια των φύλλων. Το κέντρο της κηλίδας αργότερα αποκτά χρώμα καστανό και τελικά αποξηραίνεται και συχνά σχίζεται. Τα έντονα 5

13 προσβεβλημένα φύλλα αποξηραίνονται και πέφτουν. Εφόσον υπάρχει υψηλή ατμοσφαιρική υγρασία, στην κάτω επιφάνεια του ελάσματος σχηματίζονται οι λευκές χιονώδεις εξανθήσεις των καρποφοριών (κονιδιοφόροι ή ζωοσποριαγγειοφόροι) του μύκητα που βγαίνουν από τα στόματα του φύλλου (Εικ. 2). Στην αρχή που οι ιστοί της κηλίδας είναι ακόμη πράσινοι (ζωντανοί) οι εξανθήσεις καλύπτουν ολόκληρη την επιφάνεια της κηλίδας. Αργότερα όμως, μετά την αποξήρανση του κέντρου της κηλίδας, οι εξανθήσεις σχηματίζονται μόνο στην περιφέρεια της κηλίδας. Εικ. 2. Συμπτώματα περονόσπορου σε φύλλα αμπέλου. Στα ώριμα και ηλικιωμένα φύλλα ή στα φύλλα των ανθεκτικών ποικιλιών, η εξάπλωση του παθογόνου μέσα στους ιστούς δυσχεραίνεται από τις νευρώσεις του ελάσματος και έτσι σχηματίζονται μικρές, πολυγωνικές κηλίδες διαμέτρου 1-7 mm και χρώματος ανοικτού πράσινου, κίτρινου, καστανού, ή ενδιάμεσων αποχρώσεων. Οι κηλίδες αυτές, είναι συχνά πολυάριθμες, σχηματίζονται η μια δίπλα στην άλλη, συνήθως κατά μήκος των κεντρικών νευρώσεων και δίνουν την εντύπωση μωσαϊκού. Το σύμπτωμα που προκαλείται ονομάζεται «κηλίδες μωσαϊκού» ή «σταυροβελονιά». Με πολύ υγρό καιρό, είναι δυνατόν να εμφανισθούν στα φύλλα οι λευκές εξανθήσεις του παρασίτου χωρίς προηγουμένως να έχει σχηματισθεί κηλίδα επί του ελάσματος. Οι κηλίδες ελαίου του περονόσπορου στα αρχικά τους στάδια, είναι δυνατό να συγχυσθούν με τις προσβολές του ωϊδίου. Πλην όμως οι κηλίδες του ωϊδίου έχουν 6

14 λιγότερο έντονο χρώμα και ασαφές περιθώριο και καλύπτονται από αραιή υπόλευκη χνοώδη εξάνθηση. Οι εξανθήσεις του περονόσπορου αποτελούνται από πυκνές δέσμες κονιδιοφόρων, που βγαίνουν από τα στόματα, και έχουν λευκή χιονώδη εμφάνιση (Εικ. 3). Μια άλλη σύγχυση μπορεί να δημιουργηθεί επίσης με την προσβολή από το άκαρι,eriophyes vitis (ερίνωση) λόγω του σχηματισμού στην κάτω επιφάνεια του ελάσματος λευκών τριχών που μοιάζουν με εξανθήσεις περονόσπορου. Η διάκριση όμως είναι εύκολη γιατί το άκαρι στο σημείο της προσβολής προκαλεί εξόγκωση του ελάσματος στην άνω επιφάνεια και κοίλανση στη κάτω. Ο περονόσπορος ουδεμία παραμόρφωση του φύλλου προκαλεί. Εικ. 3. Συμπτώματα περονόσπορου σε βλαστό αμπέλου (αριστερά) και βότρυ (δεξιά). Οι προσβολές των ανθέων και σταφυλιών εκδηλώνονται με ποικιλία συμπτωμάτων ανάλογα με την εποχή μολύνσεως και του προσβαλλόμενου μέρους. Η μόλυνση μπορεί να γίνει σ' οποιοδήποτε σημείο του κεντρικού ή των πλαγίων αξόνων της ταξιανθίας. Από το σημείο της εισόδου το παθογόνο μπορεί να προχωρήσει σε μεγάλο μήκος του άξονα ή να σχηματίσει περιορισμένη κηλίδα. Οι προσβεβλημένοι ιστοί παίρνουν χρώμα σκοτεινό ελαιώδες και μοιάζουν με 7

15 «βρασμένα χόρτα» κι αργότερα ξηραινόμενοι αποκτούν χρώμα καστανό. Αναλόγως της εξαπλώσεως της προσβολής, προκαλείται μερική ή ολική αποξήρανση του βότρυος. Όταν η μόλυνση γίνει προ της ανθήσεως τα άνθη μαραίνονται και πέφτουν. Τα άνθη μπορεί να μολυνθούν είτε με απευθείας διάτρηση είτε έμμεσα από τον ποδίσκο τους. Με υγρό καιρό, ο κάλυκας και η στεφάνη καλύπτονται από λευκές εξανθήσεις του παθογόνου. Μετά τη γονιμοποίηση οι ράγες μολύνονται μόνο εμμέσως από τον ποδίσκο. Οι νεαρές προσβεβλημένες ράγες έχουν χρώμα καστανοπράσινο, αλλά όταν καλύπτονται από εξανθήσεις που βγαίνουν από σχισμές της επιδερμίδας αποκτούν μια τεφρή απόχρωση. Η ασθένεια σ' αυτό το στάδιο ονομάζεται «τεφρή σήψη». Τα σταφύλια γίνονται όλο και πιο ανθεκτικά σης μολύνσεις καθώς ωριμάζουν. Έτσι, στις ράγες που προσβάλλονται αργότερα και μέχρι της εποχής του «γυαλίσματος» η εξάπλωση του παρασίτου γίνεται μόνο στους εσωτερικούς ιστούς της ράγας οι οποίοι αποκτούν χρώμα καστανό και διακρίνονται εξωτερικώς από τη διαφάνεια της υγιούς σάρκας. Οι ράγες αυτές γίνονται δερματώδεις, ζαρώνουν, αποκτούν χρώμα καστανό με πράσινες αποχρώσεις και συχνά πέφτουν. Η μορφή αυτή των συμπτωμάτων ονομάζεται «καστανή σήψη» και δεν καλύπτεται από εξανθήσεις του μύκητα. Το σύμπτωμα αυτό μπορεί να συγχυσθεί με τις ζημιές που προκαλεί η ηλίαση. Οι βλαστοί προσβάλλονται όταν είναι νέοι και τρυφεροί και κατά τα έτη που επικρατούν ιδιαίτερα ευνοϊκές συνθήκες για την ασθένεια (πολύ βροχερά έτη). Η μόλυνση εκδηλώνεται υπό μορφή επιμήκων καστανών ή καστανόμαυρων κηλίδων, ιδιαίτερα στην κορυφή του βλαστού. Οι προσβαλόμενοι βλαστοί εμφανίζουν κυματοειδή παραμόρφωση (Παναγόπουλος, 1993). 2.2 ΑΙΤΙΟ - ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Η ασθένεια οφείλεται στον μύκητα Plasmopara viticola (Φυκομύκητες, Peronosporales, Peronosporaceae). Ο μύκητας σχηματίζει δύο ειδών αναπαραγωγικά όργανα. Τα κονίδια (ζωοσποριάγγεια) που είναι όργανα αγενούς αναπαραγωγής και τα ωοσπόρια που είναι όργανα εγγενούς αναπαραγωγής. 8

16 Οι καρποφορίες αγενούς αναπαραγωγής αποτελούνται από σποριαγγειοφόρους, που συνήθως ονομάζονται κονιδιοφόροι. Είναι δενδροειδείς, ύψους pm και διακλαδίζονται κατά το μονοποδιακό σύστημα. Οι πλάγιοι κλάδοι συνήθως 4-7, σχηματίζουν μετά του κυρίου άξονα σχεδόν κάθετους βραχίονες που διακλαδίζονται εκ νέου με τον ίδιο τρόπο και παράγουν 2-3 δευτερεύοντες βραχίονες. Επί των τελικών διακλαδώσεων γεννώνται επί ειδικών στηριγμάτων τα ζωοσποριάγγεια (κονίδια) του μύκητα. Οι κονιδιοφόροι εξέρχονται στην επιφάνεια των προσβεβλημένων οργάνων από τα στόματα ή τις σχισμές της επιδερμίδας των ραγών κατά δέσμες 4-6 μέχρι και 20 κονιδιοφόρων. Τα κονίδια είναι λεμονοειδή μέχρι ωοειδή, υαλώδη, κοκκώδη και διαστάσεων X μιη. Όταν βρεθούν μέσα σε σταγόνα νερού και με κατάλληλες συνθήκες θερμοκρασίας βλαστάνουν παράγοντα 5-6 ζωοσπόρια σχήματος ωοειδούς ή απιδοειδούς, διαστάσεων 4-5 X 6-8 μιυ και φέρουν δύο πλάγια μαστίγια μήκους μιη. Τα ωοσπόρια που αποτελούν την τέλεια μορφή του μύκητα, σχηματίζονται μέσα στα φύλλα της αμπέλου και αποτελούν όργανα διαχειμάσεως του παρασίτου. Έχουν σχήμα σφαιρικό διάμετρο μιη, χρώμα υπέρυθρο και είναι πλούσια σε πρωτόπλασμα και σταγόνες ελαίου. Φέρουν δύο περιβλήματα, το εσωτερικό που ονομάζεται ενδοσπόριο και είναι άχρουν και το εξωτερικό που ονομάζεται επισπόριο και έχει χρώμα υπέρυθρο. Επί του επισπορίου υπάρχει προσκολλημένο το περίβλημα του ωογονίου (Παναγόπουλος, 1993). Τελευταίες έρευνες στην Ιταλία έδειξαν ότι η διαφοροποίηση σε ωοσποριο γίνεται στους ιστούς του μεσόφυλλου, και ότι για το σχηματισμό τους απαιτούνται ορισμένες συνθήκες: 1) Θερμοκρασία C, 2) Μόλυσμα σε αρκετά σημαντική συγκέντρωση ( x103 ζωοσποριάγγεια/ml, σε τεχνητές μολύνσεις), 3) Μεγαλύτερης σημασίας είναι η επιβεβαίωση παλαιότερης υπόθεσης ότι ο μύκητας είναι ετερόθαλος, και ο σχηματισμός ωοσπορίων είναι αφθονότατος όταν η μόλυνση γίνει με μόλυσμα που προέρχεται από διαφορετικές περιοχές (Θανασουλόπουλος, 1990). Τα ωοσπόρια διαχειμάζουν μέσα στα νεκρά φύλλα και την άνοιξη βλαστάνουν και παράγουν μυκηλιακή υφή πλάτους 2-3μτπ και μήκους περίπου 30μυι στο άκρο της οποίας σχηματίζεται ένα απιδοειδές σποριάγγειο μεγέθους X μιη που ονομάζεται μεγαζωοσποριάγγειο ή μακροκονίδιο. Απ αυτό σχηματίονται 8-14 ζωοσπόρια, διαστάσεων 4-5 X 6-8 μιη. 9

17 Το κοινοκύτταρο μυκήλιο του παθογόνου διακλαδίζεται αφθόνως, εγκαθίσταται στους μεσοκυττάριους χώρους των προσβεβλημένων ιστών και τρέφεται με τους σφαιρικούς ή απιδοειδείς (διαμέτρου 4-20 μπι) μυζητήρες που εξαποστέλλει μέσα στα γειτονικά φυτικά κύτταρα. Οι μυκηλιακές υφές του μύκητα έχουν συνήθως σχήμα κυλινδρικό και διάμετρο 8-17 μιη, αναλόγως του εύρους των μεσοκυττάριων χώρων στους διαφόρους ιστούς. Ο παθογόνος μύκητας προσβάλλει είδη του γένους Vitis καθώς και είδη των συγγενών γενών Ampelopsis και Parthenocissus. Η ευρωπαϊκή άμπελος (Vitis vinifera) είναι πολύ ευπαθής στο παθογόνο, ενώ άλλα είδη είναι λιγότερο ευπαθή (π.χ. V. labrusca) ή ακόμη μερικά άλλα είναι πολύ ανθεκτικά (π.χ. V. riparia, V. rupestris). Ο μύκητας διαχειμάζει κυρίως με ωοσπόρια που σχηματίζονται στα φύλλα και αποτελούν τις σπουδαιότερες εστίες μολυσμάτων που προκαλούν τις πρώτες μολύνσεις της αμπέλου κατά την άνοιξη (αρχικές ή πρωτογενείς μολύνσεις). Το χειμερινό ψύχος δεν καταστρέφει τα ωοσπόρια που μπορούν να ανθέξουν σε θερμοκρασίες -20 ως -26 C μέχρι 5 ημέρες. Τα ωοσπόρια καταστρέφονται μόνο από την ξηρασία και το παράχωμα των φύλλων στο έδαφος. Σε μερικές όμως περιφέρειες, με πολύ ήπιο χειμώνα, είναι δυνατόν ο μύκητας να διαχειμάσει υπό μορφή μυκηλίου στους οφθαλμούς και σε μερικά φύλλα που διατηρούνται στο πρέμνο κατά τη διάρκεια του χειμώνα (Παναγόπουλος, 1993). 2.3 ΕΠΙΔΗΜΙΟΛΟΓΙΑ Τα ωοσπορια δεν μπορούν να βλαστήσουν μόλις σχηματισθούν. Πρέπει να περάσουν μια περίοδο ωριμάνσεως, που κατά βάση εξαρτάται από την υγρασία. Από πειραματικές ελληνικές εργασίες (Ζάχος, 1959) στις περιοχές Κορινθίας και Αχαΐας, και από γαλλικές εργασίες, έχει βρεθεί ότι για την ωρίμανση των ωοσπορίων χρειάζεται αριθμός ημερών βροχής στο διάστημα από Δεκέμβριο μέχρι Μάρτιο, που δεν θα είναι λιγότερες από 20 συνολικά για να βλαστήσει πάνω από 50% των ωοσπορίων. Αν οι ημέρες βροχής είναι 5-15 βλαστάνει ποσοστό 25-50%, και αν φθάσουν τις το ποσοστό βλάστησης κυμαίνεται από %. Επίσης από γαλλικές παρατηρήσεις έχει βρεθεί ότι αν οι χειμερινές και ανοιξιάτικες βροχές είναι πάνω από το μέσο όρο η ωρίμανση των ωοσπορίων είναι πρώιμη (4 Απριλίου). Αν η 10

18 βροχόπτωση είναι στο μέσο όρο τότε η ωρίμανση καθυστερεί (21 Απριλίου), ενώ αν είναι κατώτερη από το μέσο όρο τότε η ωρίμασνη είναι όψιμη (28 Απριλίου). Παλαιότερα πιστευόταν ότι για την ωρίμανση των ωοσπορίων χρειαζόταν και χειμερινό ψύχος. Οι έρευνες του Ζάχου και άλλων έδειξαν ότι το ψύχος δεν είναι αναγκαίο. Εντούτοις σε πρόσφατη ιταλική εργασία (Galbiati & Longhin, 1984) βρέθηκε ότι η αναλογία βλάστησης των ωοσπορίων αυξάνει όσο τα ωοσπόρια παραμένουν σε θερμοκρασία 4 C περισσότερο και η βλάστηση είναι πιο ζωηρή και πιο πρώιμη. Σε τελευταίες γαλλικές εργασίες βρέθηκε ότι ο κύκλος ωρίμανσης των ωοσπορίων μπορεί να διακριθεί σε δύο στάδια: Το στάδιο ωρίμανσης και το στάδιο μεθωρίμανσης. Στο Bordeaux σε τεχνητές συνθήκες παρατηρήθηκε ότι οι συνθήκες του φθινοπώρου προσδιορίζουν τις ανοιξιάτικες προσβολές, και τούτο μπορεί ν' αποτελέσει υπόδειγμα πρόγνωσης βεβαίως. Βρέθηκε ότι όσο πιο βροχερό είναι το φθινόπωρο τόσο πρωιμότερη είναι η ωρίμανση των ωοσπορίων, πιο συγκεκριμένα με συνθήκες βροχής 330 mm από 1 Οκτωβρίου ως 11 Ιανουάριου και 174 mm από 20 Μαρτίου ως 5 Μαΐου υπήρξαν άριστες συνθήκες ωρίμανσης και βλάστησης. Γενικώς παρατηρήθηκε στενή συνάφεια μεταξύ της πρωιμότητας ωρίμανσης των ωοσπορίων και της σοβαρότητας του περονοσπόρου στις ανοιξιάτικες προσβολές. Τα ώριμα ωοσπόρια όταν βρεθούν σε κατάλληλες συνθήκες, δηλαδή σε θερμοκρασία μεγαλύτερη από 11 C κατά μέσον όρο και συνεχή διαβροχή με νερό, βλαστάνουν. Η συσχέτιση θερμοκρασίας και ημερών διαβροχής με νερό είναι άμεση. Σε μέση αθροιστική θερμοκρασία 11 C για μερικές ημέρες, οι οποίες ποικίλουν ανάλογα με το βαθμό ωριμότητας των ωοσπορίων, απαιτούνται ημέρες διαβροχής για τη βλάστηση τους. Ο χρόνος αυτός μειώνεται και μπορεί να φθάσει τις 24 ώρες μόνον, όσο αυξάνει η θερμοκρασία και φθάνει περί τους C. Στην Ελλάδα μέση θερμοκρασία περί τους 20 C υπάρχει προς το τέλος Απριλίου ή και αργότερα. Ενώ αντίθετα την εποχή έκπτυξης της αμπέλου, που παρουσιάζει και μεγάλη ευαισθησία οι θερμοκρασίες είναι σχετικά χαμηλές, άρα απαιτούνται πολλές ημέρες διύγρανσης. Τούτο όμως στην Ελλάδα είναι μάλλον δύσκολο να συμβεί, δεδομένων των χαμηλών και όχι συνεχών βροχοπτώσεων στην περίοδο της άνοιξης. Μεγάλη σημασία έχει όχι η ποσότητα της βροχής όσο η συχνότητα των βροχερών ημερών. Για τους λόγους αυτούς η ωρίμανση των ωοσπορίων είναι σπάνιο να συμβεί σε γενική κλίμακα και περιορίζεται σε θέσεις που παρέχουν τις απαραίτητες 11

19 συνθήκες υγρασίας. Οι θέσεις αυτές, κατά σειρά σπουδαιότητας στους ελληνικούς αμπελώνες είναι: 1) Θέσεις σκιασμένες σε άκρες του αμπελώνα που κρατούν συνεχώς υγρασία. Τέτοιες θέσεις συνήθως βρίσκονται κοντά σε φράχτες, στα όρια κτημάτων, στις χαμηλές θέσεις σε επικλινή κτήματα, ιδίως στις ημιορεινές περιοχές της αμπελουργικής Πελοποννήσου και Θεσσαλίας. 2) Κοντά σε αρδευτικά, αποστραγγιστικά αυλάκια ή σε θέσεις που βρίσκονται κοντά σε ποτάμια. 3) Στις άκρες κτημάτων που είχαν αμπελώνες και έχουν μετατραπεί σε άλλες καλλιέργειες, κι όπου υπάρχουν αρκετές φορές πρέμνα εγκαταλειμμένα από τον παλιό αμπελώνα. 4) Σε αμπελώνες παλιούς, ακαλλιέργητους, ακλάδευτους και γενικώς απεριποίητους (Θανασουλόπουλος, 1990). 2ωοσπόριο Εγκυστωμένο ζωμοπόριο Μόλυνση φύλλου Μεσοκυττάριο μοκήλιο με μυζητήρες <. MpAwpfevo φύλλο 3CS6 Οοσπόριο Σχήμα κύκλος του περονόσπορου της αμπέλου (κατά Agrios). 12

20 2.3.1 Αρχικές μολύνσεις-έναρξη της επιδημίας Όταν τα ώριμα ωοσπόρια βρεθούν σε κατάλληλες συνθήκες βλαστάνουν και δίνουν βλαστική υφή στην άκρη της οποίας σχηματίζεται το μακροκονίδιο. Το μακροκονίδιο για να βλαστήσει θέλει επίσης νερό και θερμοκρασία που κυμαίνεται από 5-30 C. Το μακροκονίδιο βλαστάνει με ζωοσπόρια, τα οποία κινούνται με τα μαστίγια τους και αν βρούν φύλλο αμπέλου το μολύνουν. Η δυνατότητα τους λοιπόν για να μολύνουν τον ξενιστή είναι περιορισμένη και γίνεται μόνο στα στενά όρια του χώρου που μπορούν να κολυμπήσουν. Είναι λοιπόν προφανές ότι οι αρχικές μολύνσεις γίνονται μόνο σε φύλλα από κληματίδες που έρπουν κοντά στην περιοχή βλάστησης των μακροκονιδίων, και τέτοιες κληματίδες συνήθως βρίσκονται μόνο σ' εγκαταλειμμένους αμπελώνες. Η μόλυνση επίσης μπορεί να γίνει σε φύλλα βλαστών που εκφύονται στο λαιμό των πρέμνων, και σε κανονικούς και περιποιημένους αμπελώνες. Σε περιπτώσεις ραγδαίων βροχών που συνοδεύονται και από ισχυρούς ανέμους το παράσιτο μπορεί να τιναχτεί και ψηλότερα με τα πιτσιλίσματα. Οι μολύνσεις αυτές κατά κανόνα περνούν απαρατήρητες, αφ' ενός γιατί είναι ολιγάριθμες και αφ' ετέρου γιατί χραάζεται εκτεταμένη έρευνα σε μεγάλη περιοχή για ν' ανακαλυφθούν. Οι αρχικές αυτές μολύνσεις γίνονται όταν τα αμπελόφυλλα έχουν επιφάνεια 6-8 cm2 (διάμετρο 2-3 cm) και ο βλαστός βρίσκεται στο στάδιο των 5-10 cm μήκος. Οι θέσεις που εμφανίζονται αυτές οι πρωτογενείς μολύνσεις είναι σχεδόν σταθερές για κάθε αμπελουργική περιοχή όπως και ο χρόνος της πρώτης εμφάνισης που όπως ήδη αναφέρθηκε δεν μπορεί να κυμαίνεται περισσότερο από ημέρες. Συνεπώς είναι αναγκαίο να βρεθούν αυτές οι δύο παράμετροι για κάθε αμπελουργική περιοχή, ώστε να γίνει πιο σωστή καταπολέμηση (Θανασουλόπουλος, 1990) Δευτερογενείς μολύνσεις Όταν το παράσιτο μολύνει το ξενιστή θα περάσει ένας χρόνος επώασης πριν εμφανισθούν οι "λαδιές". Ο χρόνος αυτός ποικίλλει ανάλογα με την εποχή και τις συνθήκες θερμοκρασίας και υγρασίας που επικρατούν. Οι ίδιες συνθήκες επιδρούν και για το σχηματισμό των κονιδιοφόρων. 13

21 Έτσι, σύμφωνα με τις παρατηρήσεις διαφόρων ερευνητών, όσο αυξάνει η θερμοκρασία τόσο ελαττώνεται ο χρόνος επωάσεως και εμφάνισης των κονιδιοφόρων. Στον πίνακα 2.1 δίνονται ενδεικτικά μερικοί συσχετισμοί χρόνου επώασης σύμφωνα με τα στοιχεία διαφόρων ερευνητών, και στον πίνακα 2.2 φαίνεται ο χρόνος που απαιτείται για την εμφάνιση των κονιδιοφόρων σε διάφορες θερμοκρασίες. Πίνακας 2.1. Επίδραση της θερμοκρασίας στο χρόνο επώασης. Ημέρες επώασης κατά: Ζάχο Θερμοκρασία Περιοχή Muller & Sleumer Περιοχή Πατρών (σε C) Κορινθίας Η θερμοκρασία επίσης έχει σαφή επίδραση και στο χρόνο βλάστησης των κονιδίων. Έτσι σε θερμοκρασίες κάτω από 10 C ο χρόνος βλάστησης ποικίλει από 3 μέχρι 10 ώρες όσο ελαττώνεται η θερμοκρασία. Στο χρόνο αυτό πρέπει να υπολογισθεί και 1,5-2 ώρες που χρειάζονται ώστε το παράσιτο αφού βλαστήσει να μολύνει τον ξενιστή. Συνεπώς ολόκληρο το χρονικό αυτό διάστημα πρέπει η επιφάνεια του φύλλου να βρίσκεται σε υγρή φάση, δηλαδή να υπάρχει λεπτό στρώμα νερού. Σε θερμοκρασίες C ο χρόνος βλάστησης κυμαίνεται από 1,15-2,45 ώρες, ενώ σε θερμοκρασίες C ο χρόνος αυτός είναι μικρότερος από μία ώρα. Με άλλα λόγια θερμοκρασίες γύρω στους C, αυτές που συνήθως επικρατούν στη χώρα μας στην περίοδο από αρχές Μαΐου μέχρι 15 Ιουνίου, είναι εξαιρετικά ευνοϊκές για την ανάπτυξη του Περονοσπόρου. Εκτός όμως από τη θερμοκρασία είναι αναγκαία και η υψηλή σχετική υγρασία (RH). Οι κονιδιοφόροι του παρασίτου δεν εμφανίζονται αν η RH είναι κάτω του 85%. Μεταξύ RH 85-90% εμφανίζονται αραιοί κονιδιοφόροι ενώ μεταξύ % και ιδίως πάνω από 95% RH η εμφάνιση των κονιδιοφόρων είναι ταχεία και 14

22 άφθονη. Συνεπώς μεγάλη απειλή για τους αμπελώνες είναι κάθε φορά που η ατμόσφαιρα παρουσιάζει κορεσμό, όταν δηλαδή υπάρχει βροχή, άφθονη δροσιά ή πάχνη. Πίνακας 2.2. Χρόνος εμφάνισης κονιδιοφόρων ανάλογα με τη θερμοκρασία. Ώρες κατά: Θερμοκρασία Istvanffi & Ravaz Aldebert (σε C) Palinkas 8-10 Καμία βλάστηση Καμία βλάστηση Καμία βλάστηση Καμία βλάστηση Είναι, λοιπόν, ευνόητο ότι πλην της θερμοκρασίας κύριος παράγων απαραίτητος για την ανάπτυξη του μύκητα είναι η υγρή φάση. Στην περίοδο που η θερμοκρασία είναι ευνοϊκή για την ανάπτυξη του μύκητα σε πολλές περιοχές της χώρας οι βροχές είναι συχνές. Όμως επικίνδυνες δεν είναι οι ραγδαίες και σύντομες βροχές οι οποίες ακολουθούνται από ηλιοφάνεια. Επικίνδυνες είναι πολύωρες βροχές, έστω και με μικρή ένταση, που όμως ακολουθούνται από συννεφιασμένο και υγρό καιρό. Ακόμη πιο επικίνδυνες είναι οι βροχές που συνοδεύονται από ισχυρούς ανέμους. Εάν λοιπόν επικρατήσουν οι ευνοϊκές αυτές συνθήκες τότε ακολουθούν σε διαδοχικά κύματα οι δευτερογενείς μολύνσεις που πραγματοποιούνται κατά χιλιάδες από τα κονίδια που βρίσκονται στις εξανθήσεις του μύκητα. Η επιδημική φάση ταχείας ανάπτυξης αρχίζει μετά τις δεύτερες ή τρίτες δευτερογενείς μολύνσεις του παρασίτου, τότε που συνήθως γίνεται αντιληπτή και η παρουσία του. Πρέπει να σημειωθεί ιδιαίτερα ότι τα κονίδια του μύκητα μεταφέρονται με τον άνεμο σε σημαντικά μεγάλες αποστάσεις και με μεγάλη ταχύτητα. Η ζωτικότητα τους όμως δεν είναι μεγάλη και χάνουν τη βλαστική τους ικανότητα σε 5 μέρες σε ξερό περιβάλλον. Καιρός ξερός που ακολουθεί ισχυρή βροχή αποδεκατίζει κυριολεκτικά τα κονίδια, ώστε οι γάλλοι αμπελουργοί του νότου να λένε ότι: "Ο Μιστράλ 15

23 (άνεμος ξερός και ψυχρός) ψεκάζει γι' αυτούς". Σε ψυχρό καιρό, με θερμοκρασία 6-8 C τα κονίδια μπορούν να διατηρήσουν τη βλαστική τους ικανότητα από 3-8 εβδομάδες (Θανασουλόπουλος, 1990) Βλαστική κατάσταση της αμπέλου Εκτός από τις συνθήκες που ήδη περιγράφηκαν, δηλαδή κατάσταση του παρασίτου, θερμοκρασία και υγρασία, σημαντικό ρόλο στην επιδημιολογική εξέλιξη της ασθένειας παίζει και ο ξενιστής, δηλαδή η άμπελος. Η ευαισθησία των οργάνων της αμπέλου δεν είναι σε όλο το χρονικό διάστημα της ανάπτυξης η ίδια, ούτε η αύξηση της έχει τον ίδιο ρυθμό σ όλη τη διάρκεια του βλαστικού κύκλου, και τα βλαστικά στάδια δεν είναι ίδια στις διάφορες περιφέρειες της χώρας. Γενικώς τα φύλλα είναι ευπαθή σ όλη την περίοδο της ανάπτυξης τους, ενώ αργότερα αποκτούν σχετική αντοχή, η οποία μειώνεται πάλι τους φθινοπωρινούς μήνες. Οι βότρεις είναι ευπαθείς σ όλη την περίοδο μέχρι το δέσιμο των καρπών. Στην περίοδο του γυαλίσματος οι βότρεις αποκτούν αντοχή (Θανασουλόπουλος, 1990) Εξέλιξη της επιδημίας Απ όσα ήδη εκτέθηκαν γίνεται φανερό ότι για να εξελιχθεί μία επιδημία χρειάζεται να συντρέξουν όλοι οι παράγοντες που μπορούν να ευνοήσουν την ανάπτυξη του παρασίτου. Στην Ελλάδα οι επιδημίες του Περονοσπόρου εξελίσσονται συνήθως σε ρυθμό επικίνδυνο το μήνα Μάιο. Δεδομένου ότι η έκπτυξη του αμπελιού γίνεται τον Απρίλιο και οι θερμοκρασίες, την εποχή εκείνη σπανίως βρίσκονται σε υψηλά επίπεδα, έστω και αν υπάρχει η απαραίτητη υγρασία, ο χρόνος επώασης είναι σημαντικά μεγάλος, γύρω στις 8-9 μέρες τουλάχιστον. Έτσι, κι αν ακόμη σε νότιες περιοχές της χώρας, που είναι θερμότερες, εμφανιστούν μολύνσεις πολύ πρώιμα, για να δοθεί ο χρόνος να δημιουργηθούν 2-3 γενεές του παρασίτου ώστε να υπάρξει κίνδυνος επιδημίας θα έχει οπωσδήποτε φθάσει ο Μάιος. Είναι φανερό λοιπόν ότι ο Απρίλιος είναι μήνας καθοριστικός και προπαρασκευαστικός. Οι κλιματικές συνθήκες του Απριλίου καθορίζουν σαφώς τη δυνητικότητα του παρασίτου να αναπτυχθεί σε επιδημική οξεία φάση. Αν ο Απρίλιος είναι βροχερός και με θερμοκρασίες που 16

24 κυμαίνονται μεταξύ C τότε υπάρχουν όλες οι προϋποθέσεις ώστε να εξελιχθεί επιδημία σε επικίνδυνο ρυθμό. Όμως, αν ο Μάϊος που θ ακολουθήσει είναι ξερός και θερμός, τότε η εξέλιξη της επιδημίας θα ανακοπεί. Αν αντιθέτως ο Απρίλιος είναι ξερός τότε θα χρειασθούν πολλές βροχές το Μάη για να εξελιχθεί επικίνδυνη μορφή επιδημίας. Φυσικά, όλες αυτές οι συσχετίσεις δεν είναι απόλυτες γιατί εκτός από τις κλιματολογικές συνθήκες έχει άμεση συμμετοχή και το παράσιτο, με το βαθμό ωριμότητας των ωοσπορίων του, τον αριθμό των ωοσπορίων που υπάρχουν κλπ. Πρακτικά, θα μπορούσε να παρατηρηθεί ότι υγρός χειμώνας, υγρή άνοιξη και θερμό καλοκαίρι με ενδιάμεσες καταιγίδες ανά 8-15 ημέρες είναι συνθήκες επικίνδυνες για την εξέλιξη σοβαρών επιδημιών. Έχουν παρατηρηθεί επανειλημμένως, κατά περιοχές, επιδημίες του Περονοσπόρου το μήνα Ιούνιο και μάλιστα μετά τις 15 του μηνός, κι ενώ προηγουμένως οι εισβολές του παρασίτου ήταν αμελητέες. Αυτό συνέβει σε χρονιές με βροχερό και δροσερό, συγκριτικά με την εποχή, Ιούνιο, με αποτέλεσμα να γίνουν επανειλημμένες εισβολές του παρασίτου και να εκδηλωθεί αιφνιδιαστικά, όταν επικράτησαν ευνοϊκές συνθήκες, επιδημική προσβολή πλέον με σοβαρές συνέπειες. Σε πολλές περιπτώσεις μέχρι τις αρχές Ιουλίου είναι δύσκολο να επισημανθεί έστω και μια κηλίδα περονοσπόρου σε εκτεταμένες περιοχές, και από την εποχή αυτή κι έπειτα αρχίζει βαθμιαία εισβολή της ασθένειας που οδηγεί σε πρώιμη αποφύλλωση των πρέμνων κατά 2 και 3 μήνες μερικές φορές. Αποτέλεσμα αυτής της προσβολής είναι μείωση της παραγωγής μέχρι και δύο χρόνια μετά την αποφύλλωση που προκάλεσε η προσβολή του παρασίτου. Η μείωση αυτή φαίνεται ότι δεν οφείλεται αποκλειστικά και μόνο στην αποφύλλωση αλλά σε κάποια άλλη αιτία που δημιουργείται από την αλληλεπίδραση παρασίτου και ξενιστού. Επίσης, εκτός από τη μείωση της παραγωγής παρατηρείται και ελάττωση της περιεκτικότητας αμύλου στο ξύλο των κληματίδων την επόμενη χρονιά (Θανασουλόπουλος, 1990). 2.4 ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ Μέχρι πριν λίγα χρόνια η καταπολέμηση του περονόσπορου ήταν καθαρά προληπτική. Σήμερα με τα νέα διασυστηματικά σκευάσματα η καταπολέμηση, μέχρι ενός ορίου, μπορεί να είναι και θεραπευτική. Εντούτοις η βασική καταπολέμηση της ασθένειας εξακολουθεί να είναι προληπτικής μορφής, δηλαδή η παρεμπόδιση του 17

25 παρασίτου να εγκατασταθεί στον ξενιστή. Για το σκοπό αυτό απαιτούνται αφ ενός η μείωση του αρχικού μολύσματος και αφ ετέρου η παρεμπόδιση δράσης του πρωτογενούς και δευτερογενούς μολύσματος. Επομένως τα μέτρα που θα πρέπει να λαμβάνονται είναι: Καλλιεργητικά μέτρα Τα μέτρα αυτά έχουν κύριο στόχο να ελαττώσουν τις αρχικές εστίες μόλυνσης αλλά και αργότερα να μη δημιουργούν ευνοϊκό περιβάλλον ανάπτυξης της ασθένειας. Με αυτές τις προοπτικές θα πρέπει: 1) Να αποστραγγίζονται όλες οι θέσεις που κρατούν μόνιμα νερόκαι να λαμβάνεται πρόνοια ώστε στις θέσεις αυτές να μην υπάρχει νεαρά βλάστηση κοντά στο έδαφος. 2) Να καθαρίζονται επιμελώς οι άκρες των κτημάτων ώστε να μην υπάρχουν θέσεις όπου μπορεί εύκολα να ξεκινήσει η ασθένεια π.χ. εγκαταλειμμένο πρέμνο ανάμεσα σε συστάδα από βάτα σε αποστραγγιστικό αυλάκι. 3) Να καταστρέφονται οι έρπουσες κληματίδες στην περίοδο της άνοιξης (Απρίλιο-Μάϊο), όπως και οι βλαστοί γύρω από τη βάση των πρέμνων. Εξ άλλου η καταστροφή αυτή είναι επιβεβλημένη και από την αμπελουργική τεχνική. 4) Συνεχής παρακολούθηση των επικινδύνων σημείων, εκεί όπου εμφανίζονται συνήθως οι πρωταρχικές προσβολές, και καταστροφή των κηλίδων ελαίου (λαδιές) πριν εμφανιστούν σ' αυτές οι καρποφορίες. 5) Σε περιοχές που ενδημεί ο περονόσπορος ένα παράχωμα των φύλλων θα ήταν εποικοδομητικό για να καταστραφούν τα ωοσπόρια. 6) Αργότερα στη βλαστική περίοδο να λαμβάνεται πρόνοια ώστε τα πρέμνα ν' αερίζονται καλά και να μειώνεται η υγρασία που διατηρείται στο εσωτερικό του φυλλώματος. 7) Η προσπάθεια πρέπει να τείνει τα μέτρα αυτά να είναι γενικής φύσης κατά περιοχή, γιατί αλλιώς δεν μπορεί να επιτύχουν. Ακόμη σε περίπτωση που σ ένα ευρύτερο χώρο υπάρχουν εγκαταλειμμένοι 18

26 αμπελώνες καλό είναι οι γείτονες του κτήματος αυτού να επέμβουν και να κλαδέψουν Ψεκασμοί Επειδή η ασθένεια είναι απολύτως σίγουρο ότι θα κάνει την εμφάνισή της, όσα προληπτικά μέτρα και αν ληφθούν, εκτός, ενδεχομένως, από ορισμένα χρόνια και σε ορισμένες ξερές περιοχές, για τούτο είναι απαραίτητη η χημική προστασία των αμπελώνων με κατάλληλα φυτοφάρμακα. Στον ελληνικό χώρο ο πρώτος ψεκασμός συνήθως γίνεται αναγκαίος το τελευταίο δεκαήμερο του Απριλίου μέχρι το πρώτο πενθήμερο του Μαΐου. Από κει και έπειτα ο αριθμός των ψεκασμών και ο χρόνος διενέργειας τους εξαρτάται απολύτως από τις καιρικές συνθήκες και την παρουσία ή όχι της ασθένειας. Πάντως, με τη μέχρι σήμερα αμπελουργική εμπειρία τρεις ψεκασμοί είναι το ελάχιστο δυνατό σε περιφέρειες που υπάρχουν κίνδυνοι περονοσπόρου. Σε περιοχές ξερές και με μάλλον υψηλές θερμοκρασίες μερικές χρονιές δεν χρειάζεται ούτε ένας ψεκασμός όπως π.χ. σε πεδινές περιοχές της Κορινθίας ή της Αττικής. Τα μυκητοκτόνα που χρησιμοποιούνται είναι διάφορα, αλλά πάντως πρέπει να λαμβάνεται πρόνοια για την αποφυγή φυτοτοξικών παρενεργειών, ιδίως στην περίοδο της νεαρής βλάστησης. Έτσι στην περίοδο αυτή καλό είναι να αποφεύγονται τα χαλκούχα μυκητοκτόνα, που πολλές φορές προκαλούν εγκαύματα. Αντίθετα ο τελευταίος ψεκασμός, συνήθως στις αρχές Ιουνίου ή και αργότερα ανάλογα με τις συνθήκες είναι αναγκαίο να γίνεται με χαλκούχο μυκητοκτόνο και ακόμα καλύτερα με Βορδιγάλλειο πολτό 1-2%, ανάλογα με την ευαισθησία της ποικιλίας για να υπάρξει προστασία από τις όψιμες θερινές μολύνσεις. Πειραματικά στοιχεία, αλλά και η αμπελουργική πρακτική στις κατ εξοχήν υγρές και πληττόμενες κάθε χρόνο από όψιμο περονόσπορο περιοχές της Δ. Πελοπονήσου, της Ζακύνθου και της Κεφαλλονιάς, έδειξαν ότι ο ψεκασμός αυτός διατηρεί το φύλλωμα των πρέμνων μέχρι τις πρώτες χαμηλές θερμοκρασίες του Δεκέμβρη ή και του Ιανουάριου, ενώ αν δεν γίνει, η αποφύλλωση είναι καθολική πριν τελειώσει ο Οκτώβριος. Τέλος είναι χρήσιμο να υπάρχει εναλλαγή των διαφόρων σκευασμάτων, για την αποφυγή πιθανής ανάπτυξης εθισμού του παρασίτου, ιδίως με τα οργανικά σκευάσματα που δεν περιέχουν και καθόλου μεταλλικό στοιχείο. 19

27 Από τα μυκητοκτόνα που χρησιμοποιούνται σήμερα, εκτός βεβαίως από τα χαλκούχα, όλα έχουν προστατευτική δράση, για λιγότερο ή μακρύτερο χρονικό διάστημα, κανένα όμως δεν παρουσιάζει τη διάρκεια του Βορδιγάλλειου πολτού. Τα οργανικά αυτά μυκητοκτόνα περιέχουν στη σύνθεση τους μεταλλικό στοιχείο όπως Ζη, Μη, Fe, Sn κ.ά. Τα πιο σύγχρονα οργανικά μυκητοκτόνα χωρίς μέταλλο στη σύνθεση τους έχουν εξαιρετικό ενδιαφέρον γιατί με τη διασυστηματική τους δράση παρουσιάζουν και θεραπευτικές ιδιότητες. Σε πειραματικές εργασίες έχει αποδειχθεί ότι το Metalaxyl εφαρμοζόμενο 4 ημέρες μετά τη μόλυνση παρεμπόδισε το παράσιτο να παράγει κονιδιοφόρους. Έτσι, λογικώς, η καταπολέμηση με χημικά μέσα πρέπει να στηριχτεί κατά περίπτωση σε διάφορα σκευάσματα ανάλογα με την εξέλιξη των προσβολών (Θανασουλόπουλος, 1990). Στη Χώρα μας η αντιμετώπιση της ασθένειας γίνεται μ ένα πρόγραμμα προληπτικών ψεκασμών το οποίο βασίζεται στα στάδια βλαστήσεως της αμπέλου, τις καιρικές συνθήκες των αμπελουργικών περιοχών και την πορεία της ασθένειας. Έτσι στις περιοχές που δεν υφίσταται συνήθως πρόβλημα (π.χ. Αττική) συνιστάται ένας ψεκασμός «ασφαλείας» όταν οι βότρεις απομακρυνθούν από τα φύλλα που τους περιβάλλουν (στάδιο μούρου). Στις περιοχές όπου υφίσταται πρόβλημα (περιοχές με υψηλή σχετική υγρασία και συχνές βροχοπτώσεις κατά την άνοιξη) συνιστώνται, ενδεικτικά, οι ακόλουθοι 4 ψεκασμοί: (α) Όταν οι βλαστοί έχουν μήκος 8-10 cm, (β) Μετά 10 ημέρες, (γ) Λίγο προ της ανθήσεως (στάδιο μούρου) και (δ) λίγο μετά τη γονιμοποίηση. Η αναγκαιότητα εφαρμογής των ψεκασμών αυτών ή ακόμη και η εκτέλεση περισσοτέρων καθορίζεται με βάση την πρόοδο αναπτύξεως της ασθένειας (αριθμός κηλίδων) και τις καιρικές συνθήκες που επικρατούν (βροχοπτώσεις, υψηλή σχετική υγρασία). Σε περιοχές ιδιαίτερα υγρές και έτη εντόνου επιδημίας συνιστάται επίσης η εκτέλεση ενός ψεκασμού με βορδιγάλιο πολτό μετά τον τρυγητό. Για την αντιμετώπιση του περονοσπόρου μπορούν να χρησιμοποιηθούν τα ακόλουθα μυκητοκτόνα: βορδιγάλιος πολτός, χαλκούχα μυκητοκτόνα, οργανικά μυκητοκτόνα (π.χ. zineb, mancozeb, propineb, maneb, captan, folpet, dithianon, chlorothalonil), μίγματα χαλκούχων και οργανικών, και διασυστηματικά 20

28 μυκητοκτόνα (π.χ. metalaxyl, cymoxanil, phosetyl-al, benalaxyl, ofurace κ.ά.) ή μίγματα διασυστηματικών και οργανικών. Κατά τους δύο πρώτους ψεκασμούς πρέπει να αποφεύγονται τα χαλκούχα μυκητοκτόνα γιατί προκαλούν ανάσχεση της βλαστήσεως. Όταν χρησιμοποιούνται διασυστηματικά ο αριθμός των επεμβάσεων είναι σημαντικά μικρότερος. Οπωσδήποτε όμως, η χρήση των διασυστημαπκών πρέπει να γίνεται με προσοχή γιατί η εμφάνιση ανθεκτικότητας στα φάρμακα αυτά είναι πολύ συχνή. Ανθεκτικότητα του παθογόνου στο metalaxyl έχει ήδη εμφανισθεί σε μερικές χώρες του εξωτερικού (Παναγόπουλος, 1993) Προγραμματισμός των ψεκασμών - Προειδοποιήσεις Στην καταπολέμηση της ασθένειας αυτής, αλλά και κάθε ασθένειας που έχει παρόμοια επιδημολογία, βασική σημασία δεν έχει ο αριθμός των ψεκασμών όσο το επίκαιρο αυτών. Έχει παρατηρηθεί επανειλημμένος σε γειτονικά κτήματα π.χ. στο ένα σοβαρή προσβολή από περονόσπορο παρά τους 7, ανεπίκαιρους ψεκασμούς και στο άλλο κτήμα προσβολή πρακτικώς μηδενική με μόνο 3, επίκαιρους, ψεκασμούς. Το επίκαιρο των ψεκασμών στηρίζεται στην τέλεια γνώση του χρόνου που μπορεί να συνέβησαν οι μολύνσεις, της αναμενόμενης περιόδου επωάσεως, ανάλογα με τη θερμοκρασία και τις υγρομετρικές συνθήκες, και φυσικά του προβλεπόμενου χρόνου εμφάνισής των, ώστε ο ψεκασμός να προηγηθεί της εμφάνισης. Είναι, πολλές φορές, αναγκαίο ο ψεκασμός να γίνει με βροχή, έστω και αν επαναληφθεί την επόμενη ημέρα, παρά να υπάρξει αναμονή βελτίωσης των καιρικών συνθηκών με κίνδυνο να συμβεί επικίνδυνη ασβολή στο διάστημα των 3-4 αυτών ημερών, πράγμα που κατ επανάληψη έχει παρατηρηθεί. Βεβαίως στις ελληνικές συνθήκες ο μήνας Μάϊος είναι ο πιο επικίνδυνος μήνας αναπτύξεως επιδημιών, όμως εξίσου επικίνδυνος πολλές φορές είναι και ο Ιούνιος, ενώ αντίθετα ο Απρίλιος δεν φαίνεται ότι μπορεί να δημιουργήσει προβλήματα. Συνήθως, λοιπόν, ο πρώτος ψεκασμός εκτελείται κάπου μεταξύ 25/4-5/5, ο δεύτερος 7-10 ημέρες αργότερα και ο τρίτος στην περίοδο της άνθησης. Ο ψεκασμός αυτός στις περιοχές καλλιέργειας της σταφιδαμπέλου είναι απαραίτητος γιατί γίνεται ψεκασμός με ορμόνη καρπόδεσης στους βότρεις, επειδή όμως δημιουργούνται έτσι τεχνητές συνθήκες υγρασίας γίνεται αναγκαία η προστασία και με μυκητοκτόνο. Ο τρίτος ψεκασμός σε πολλές περιπτώσας είναι ο 21

29 προτελευταίος για να επακολουθήσει ένας ακόμη μετά από ημέρες, και ιδίως αυτός για την μακροχρόνια προστασία του φυλλώματος γι' αυτό γίνεται και με χαλκούχο μυκητοκτόνο. Συνήθως, λοιπόν, και στην πράξη ο πρώτος ψεκασμός γίνεται αφού διαπιστωθούν οι πρωτογενείς μολύνσεις στις ήδη γνωστές θέσεις από άλλες χρονιές, που σημαίνει ότι το παράσιτο έχει ήδη δημιουργήσει τουλάχιστον δύο γενεές, οι καιρικές συνθήκες είναι ευνοϊκές και το στάδιο βλάστησης της αμπέλου δεκτικό μολύνσεων. Οι επόμενοι ψεκασμοί ρυθμίζονται ανάλογα με τα στοιχεία που ήδη έχουν εκτεθεί. Στην πρακτική αυτή στηρίζεται και η οργάνωση των Αγροτικών Προειδοποιήσεων που λαμβάνει υπ όψη τα εξής στοιχεία: 1) Ημερομηνία αρχικών μολύνσεων, 2) Εμφάνιση πρωτογενών εστιών, 3) Αριθμό και ρυθμό ανάπτυξης δευτερογενών μολύνσεων, 4) Ταχύτητα ανάπτυξης της αμπέλου, 5) Ποσόν μολυσμάτων στους αμπελώνες και 6) Προβλεπόμενες ημέρες επώασης. Η φιλοσοφία των Αγροτικών Προειδοποιήσεων στηρίζεται στην απλή θέση της διενέργειας όσο το δυνατόν λιγότερων ψεκασμών, με τη μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα, ώστε να αντιμετωπισθεί η ασθένεια με το μικρότερο δυνατό κόστος (Θανασουλόπουλος, 1990). 22

30 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 : ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΜΟΝΤΕΛΟΥ PLASMO 3.1 ΠΡΟΣΟΜΟΙΩΣΗ ΕΠΙΔΗΜΙΩΝ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ Η επιδημία είναι μια δυναμική διαδικασία. Αρχίζει σε ένα ή μερικά φυτά και έπειτα, ανάλογα με το είδος, το μέγεθος, και τη διάρκεια των περιβαλλοντικών παραγόντων που επηρεάζουν τον ξενιστή και το παθογόνο, αυξάνει στη δριμύτητα και εξαπλώνεται σε μια μεγαλύτερη γεωγραφική περιοχή έως ότου τελικά κοπάσει. Οι επιδημίες σταματάνε είτε όταν σκοτώνονται όλα τα φυτά ξενιστές από το παθογόνο, είτε γίνονται ανθεκτικά στο παθογόνο καθώς γερνούν, ή συγκομίζονται. Σε πολλές περιπτώσεις οι επιδημίες επιβραδύνουν ή σταματάνε όταν ο καιρός γίνεται ξηρός ή ασυνήθιστα για την εποχή κρύος. Από πολλές απόψεις, η εμφάνιση, ανάπτυξη, και εξάπλωση των επιδημιών μοιάζει με εκείνη των τυφώνων. Και στις δύο περιπτώσεις, οι άνθρωποι έχουν ενδιαφερθεί εξαιρετικά για τον καθορισμό των στοιχείων και συνθηκών που αρχίζουν το κάθε ένα, των συνθηκών που επηρεάζουν το ρυθμό αύξησης και την κατεύθυνση της πορείας τους, καθώς επίσης και των συνθηκών που επιφέρουν το τέλος τους. Και για τα δύο φαινόμενα, οι παρατηρήσεις, οι μετρήσεις, οι μαθηματικοί τύποι, και οι υπολογιστές χρησιμοποιούνται εκτενώς για να μελετήσουν την ανάπτυξη και για να προβλέψουν το μέγεθος, την πορεία, και το χρόνο της επίθεσης σε οποιαδήποτε δεδομένη θέση. Κάθε επιδημία ασθενειών φυτών, παραδείγματος χάριν, η σκωρίαση του σιταριού, ο περονόσπορος της πατάτας, το φουζικλάδιο της μηλιάς ή ο περονόσπορος της αμπέλου, ακολουθεί μια προβλέψιμη πορεία σε κάθε περιοχή κάθε έτος. Η πορεία της επιδημίας διαφέρει ανάλογα με την ποικιλία του ξενιστή και τη φυλή του παθογόνου, με το ποσό του μολύσματος που είναι παρόν στην αρχή της επιδημίας, και με τα επίπεδα της υγρασίας και το εύρος της θερμοκρασίας κατά τη διάρκεια της επιδημίας. Όσο περισσότερες πληροφορίες έχουμε για κάθε ένα από τα συστατικά μιας επιδημίας σε οποιαδήποτε δεδομένη στιγμή, τόσο καλύτερα μπορούμε να καταλάβουμε και να περιγράψουμε την επιδημία, και τόσο καλύτερα μπορούμε να προβλέψουμε την κατεύθυνση και τη δριμύτητά της σε κάποιο μεταγενέστερο χρονικό σημείο ή κάποια άλλη θέση. Η δυνατότητα να προβλεφθεί η κατεύθυνση και 23

31 η δριμύτητα μιας επιδημίας, φυσικά, έχει τις σημαντικές πρακτικές συνέπειες: μας επιτρέπει να καθορίσουμε εάν και πότε να επέμβουμε με μέτρα ελέγχου της ασθένειας. Επιπλέον, μας επιτρέπει συχνά να καθορίσουμε ποιοι τύποι μέτρων ελέγχου μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να επιβραδύνουν, ή να αποτρέψουν εξ ολοκλήρου, την ασθένεια σε μια συγκεκριμένη θέση. Σε μια προσπάθεια να βελτιωθεί η δυνατότητά μας να καταλάβουμε και να προβλέψουμε την ανάπτυξη μιας επιδημίας, οι φυτοπαθολόγοι από τα τέλη της δεκαετία του '60 έχουν αναπτύξει μοντέλα των επιδημιών των πιό κοινών και σοβαρών ασθενειών. Η δημιουργία ενός μοντέλου λαμβάνει υπόψη όλα τα συστατικά μιας συγκεκριμένης ασθένειας για τα οποία υπάρχουν πληροφορίες για ποσοτική επεξεργασία, δηλαδή για επεξεργασία από μαθηματικούς τύπους. Τα μοντέλα που κατασκευάζονται είναι γενικά απλοποιήσεις των πραγματικών επιδημιών, κατά προσέγγιση ανάλογες, παραδείγματος χάριν, όπως τα μοντέλα των αυτοκίνητων ή των αεροπλάνων σε σύγκριση με τα πραγματικά αυτοκίνητα και τα αεροπλάνα. Όπως όμως με τα μοντέλα των παιχνιδιών, κάποιος μπορεί να κατανοήσει και να έχει μια καλύτερη εικόνα της πραγματικότητας όσο το μοντέλο απεικονίζει όλο και περισσότερα μέρη, όσο η ακρίβεια του μεγέθους αυτών των μερών αυξάνεται και όσο ο αριθμός των μερών που συνδέονται και κινούνται αυξάνει. Όσο πιό στενή η ομοιότητα του μοντέλου στο πραγματικό φαινόμενο, τόσο καλύτερα μπορούμε να απεικονίσουμε και να καταλάβουμε τις λειτουργίες του πραγματικού φαινομένου με την παρατήρηση του μοντέλου. Στην προσομοίωση των επιδημιών ασθενειών των φυτών, κάθε συστατικό και υποσυστατικό της επιδημίας μπορούν να θεωρηθούν ισοδύναμα με ένα από τα μέρη του μοντέλου παιχνιδιού επιπλέον, ακριβώς όπως τα λεπτομερώς μετριμένα και εγκατεστημένα μέρη κάνουν ένα ακριβέστερο μοντέλο παιχνιδιού, έτσι και οι ακριβέστερα μετριμένοι και συσχετισμένοι μεταξύ τους παράγοντες μιας επιδημίας, περιγράφουν καλύτερα την επιδημία. Όταν έχουμε αρκετές πληροφορίες για τις τιμές των παραμέτρων μιας επιδημίας σε διαφορετικά στάδια και υπό διαφορετικές συνθήκες, μπορούμε έπειτα να αναπτύξουμε μια μαθηματική εξίσωση ή εξισώσεις ένα μαθηματικό μοντέλο που περιγράφει την επιδημία. Η ανάλυση των μαθηματικών μοντέλων των επιδημιών συγκεκριμένων ασθενειών φυτών παρέχει πολλές πληροφορίες σχετικά με το ποσό και την αποτελεσματικότητα του αρχικού μολύσματος, την επίδραση του περιβάλλοντος, την ανθεκτικότητα στην ασθένεια του ξενιστή, το χρονικό διάστημα που ο ξενιστής και 24