Διατηρώντας την υγεία στην Ευρώπη: το ECDC εν δράσει

Transcript

1 ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΚΑΙ ΕΛΕΓΧΟΥ ΝΟΣΩΝ Διατηρώντας την υγεία στην Ευρώπη: το ECDC εν δράσει

2 Πηγές φωτογραφιών Όλες οι φωτογραφίες ECDC, εκτός: Εξώφυλλο, μέση σ. 2 CDC. Courtesy of Cynthia Goldsmith; Jacqueline Katz Sherif R. Zaki σελίδα 4 stockxpert.com σελίδα 8, αριστερά US National Museum of Health and Medicine σελίδα 9 CDC σελίδα 14, δεξιά istockphoto.com σελίδα 16, αριστερά Image Source σελίδα 16, δεξιά CDC. Courtesy of Dr Edwin P Ewing, Jr Ευρωπαϊκό Κέντρο Πρόληψης και Ελέγχου Νόσων, ISBN doi: /13204 Η αναπαραγωγή του παρόντος επιτρέπεται εφόσον αναφέρεται η πηγή. Όλες οι φωτογραφίες της παρούσας έκδοσης υπόκεινται σε προστασία πνευματικών δικαιωμάτων και δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν για άλλους σκοπούς πέρα της παρούσας έκδοσης χωρίς τη ρητή άδεια του κατόχου των πνευματικών δικαιωμάτων.

3 Διατηρώντας την υγεία στην Ευρώπη: το ECDC εν δράσει Περιεχόμενα Πρόλογος Η δράση της ΕΕ κατά των μολυσματικών νόσων Ποιες απειλές θέτουν οι μολυσματικές νόσοι για τους ανθρώπους στην Ευρώπη; Το ECDC εν δράσει Τι θα γινόταν εάν αύριο ξεσπούσε μια πανδημία; Στρατηγικές προτεραιότητες του ECDC για την περίοδο Οργάνωση του ECDC Κύρια στοιχεία σχετικά με το ECDC Κατάλογος των μολυσματικών νόσων που δηλώνονται υποχρεωτικά σε επίπεδο ΕΕ

4 «Όραμά μας είναι μια Ευρωπαϊκή Ένωση όπου όλοι οι πολίτες απολαμβάνουν την καλύτερη δυνατή προστασία από τις μολυσματικές νόσους χάρη στα πιο εξελιγμένα μέτρα πρόληψης και ελέγχου» Zsuzsanna Jakab, Διευθύντρια του ECDC 2

5 Πρόλογος Η δράση της ΕΕ κατά των μολυσματικών νόσων Ο κόσμος δεν υπήρξε ποτέ άλλοτε πιο αλληλοσυνδεόμενος από ό,τι είναι σήμερα. Εκατομμύρια άνθρωποι και τόνοι τροφίμων διασχίζουν σύνορα καθημερινά. Κατά τη διάρκεια μιας συνηθισμένης νύχτας σε ένα μεγάλο ξενοδοχείο ευρωπαϊκής πόλης θα συναντήσει κανείς πελάτες από δώδεκα ή και περισσότερες χώρες. Όπως καταδείχτηκε από το ΣΟΑΣ (Σοβαρό Οξύ Αναπνευστικό Σύνδρομο) το 2003, οι επιδημικές εκρήξεις μολυσματικών νόσων μπορούν να εξαπλωθούν διεθνώς με πρωτόγνωρη ταχύτητα. Τα θετικά νέα είναι ότι τον 21ο αιώνα τα εργαλεία που είναι διαθέσιμα για τον εντοπισμό και την πρόληψη των επιδημικών εκρήξεων νόσων είναι καλύτερα από ποτέ άλλοτε στην ιστορία της ανθρωπότητας. Η πρόκληση έγκειται στο να διασφαλίσουμε ότι χρησιμοποιούμε τα εργαλεία αυτά για την επίτευξη του σωστού στόχου. Το Ευρωπαϊκό Κέντρο Πρόληψης και Ελέγχου Νόσων (ECDC) ιδρύθηκε το 2005 με στόχο την ενίσχυση της άμυνας της Ευρώπης κατά των μεταδοτικών νόσων. Συνεργαζόμαστε με τα θεσμικά όργανα και τα κράτη μέλη της ΕΕ για να διευκολύνουμε τη συνεργασία και να παράσχουμε τη βάση τεκμηρίωσης που απαιτείται για αποτελεσματική δράση. Όραμά μας είναι μια Ευρωπαϊκή Ένωση όπου όλοι οι πολίτες απολαμβάνουν την καλύτερη δυνατή προστασία από τις μολυσματικές νόσους χάρη στα πιο εξελιγμένα μέτρα πρόληψης και ελέγχου. Όσον αφορά την παρακολούθηση και την αξιολόγηση των απειλών για την ανθρώπινη υγεία, δεν τις διεξάγουμε καθηλωμένοι στα γραφεία μας στη Στοκχόλμη. Οι επιδημιολόγοι μας διεξάγουν τακτικά επιτόπιες αξιολογήσεις προκειμένου να εκτιμήσουν τις αιτίες των συμβάντων. Κατ αυτόν τον τρόπο πράξαμε το 2005 και το 2006 όταν ο ιός Η5Ν1 της γρίπης των πτηνών εντοπίστηκε σε ορισμένες περιοχές της Ευρώπης και πιο πρόσφατα, όταν παρατηρήθηκε επιδημική έκρηξη του πυρετού από τον τροπικό ιό τσικουνγκούνια. Συνεπώς, παρόλο που μέρος του έργου μας επικεντρώνεται σε στατιστικές και επιστημονικές αναλύσεις, παρεμβαίνουμε, επίσης, για την αντιμετώπιση περιστατικών που έχουν άμεσο αντίκτυπο στην υγεία των ανθρώπων. Το γεγονός αυτό μας επιφορτίζει με ευθύνη αλλά παράλληλα, μας παρέχει κίνητρα για να εκτελούμε το έργο μας με τον δέοντα τρόπο. Εν συντομία, αποστολή μας είναι να διατηρούμε την Ευρώπη υγιή όχι μόνο σήμερα, αλλά και στο μέλλον. Zsuzsanna Jakab Διευθύντρια του ECDC Ως επιστημονικός εκτελεστικός οργανισμός της Ευρωπαϊκής Ένωσης, το ECDC διεξάγει εκτιμήσεις κινδύνου και παρέχει επιστημονική τεκμηρίωση στους υπευθύνους χάραξης πολιτικής της ΕΕ και των κρατών μελών. Έχουμε αναλάβει, επίσης, έναν «πρακτικό» επιχειρησιακό ρόλο στην άμυνα της Ευρώπης απέναντι σε αυτές τις ασθένειες. 3

6 Ποιες απειλές θέτουν οι μολυσματικές νόσοι για τους ανθρώπους στην Ευρώπη; Οι μολυσματικές νόσοι προκαλούνται από μικροοργανισμούς όπως βακτήρια, ιούς, παράσιτα ή μύκητες οι οποίοι εισβάλλουν στον ανθρώπινο οργανισμό και πολλαπλασιάζονται στο εσωτερικό του. Οι μικροοργανισμοί μπορούν να μολύνουν τους ανθρώπους μέσω πολλών διαφορετικών οδών. Ενδέχεται να υφίστανται στον αέρα που αναπνέουμε, στο νερό που πίνουμε ή στο φαγητό που τρώμε. Οι άνθρωποι μπορούν να προσβληθούν από μικροοργανισμούς κατά την επαφή τους με άλλους ανθρώπους, ζώα, φυτά ή ακόμη και αόρατες ακαθαρσίες πάνω σε αντικείμενα που αγγίζουν. Γενικά, η αντιμετώπιση μολυσματικών νόσων έχει αποδειχθεί ιδιαίτερα επιτυχής στις χώρες της ΕΕ. Τα πρότυπα υγιεινής είναι ιδιαίτερα υψηλά στην ΕΕ σε σχέση με πολλές άλλες περιοχές του κόσμου και τα κράτη μέλη της διαθέτουν καλά συστήματα δημόσιας υγείας. Μέσω των εθνικών εκστρατειών εμβολιασμού έχουν τεθεί υπό έλεγχο, και σε πολλές περιπτώσεις έχουν εξαλειφθεί, διάφορες νόσοι. Για τις περισσότερες από 50 περίπου νόσους για τις οποίες το ECDC συγκεντρώνει στοιχεία, τα ποσοστά μόλυνσης είτε έχουν μειωθεί είτε έχουν παραμείνει σταθερά κατά τη διάρκεια των τελευταίων δέκα ετών. Η πλειοψηφία των θανάτων στις χώρες της ΕΕ προκαλείται από μη μολυσματικές νόσους, όπως είναι ο καρκίνος και οι καρδιακές παθήσεις. Εντούτοις, πρέπει να γίνει αντιληπτό ότι η σημερινή κατάσταση είναι αποτέλεσμα της εντατικής και συνεχούς προσπάθειας των υγειονομικών αρχών, των εργαζομένων στον τομέα της υγειονομικής περίθαλψης, των ερευνητών και πολλών άλλων φορέων. Λιγότερα από 100 χρόνια πριν, οι μολυσματικές νόσοι αποτελούσαν την κύρια αιτία θανάτου κυρίως παιδιών και νέων. Εάν τα μέτρα προστασίας που έχουμε θεσπίσει δεν διατηρούνται και δεν αναπτύσσονται συνεχώς, οι εν λόγω μολυσματικές νόσοι θα εμφανιστούν ξανά με μεγαλύτερη ένταση. Ακόμη και σήμερα, οι μολυσματικές νόσοι δεν πρέπει να υποτιμούνται. Κάθε χρόνο στις χώρες της ΕΕ, οι μολυσματικές νόσοι προκαλούν δεκάδες χιλιάδες θανάτους, εκατομμύρια χαμένες ημέρες εργασίας και φυσικά ανείπωτο πόνο. 4

7 Μολυσματικές νόσοι οι κύριες απειλές Η σημαντικότερη απειλή από νόσους στην Ευρώπη προέρχεται από τους μικροοργανισμούς οι οποίοι έχουν γίνει πλέον ανθεκτικοί στα αντιβιοτικά. Οι λοιμώξεις από τα βακτήρια αυτά αποτελούν ένα τεράστιο και ραγδαία εξελισσόμενο πρόβλημα τόσο για τα νοσοκομεία, όσο και την ευρύτερη κοινότητα. Κάθε χρόνο, περίπου 4,5 εκατομμύρια άνθρωποι στην ΕΕ προσβάλλονται από λοιμώξεις που σχετίζονται με τα ιδρύματα υγειονομικής περίθαλψης. Από αυτούς, υπολογίζεται ότι ασθενείς πεθαίνουν ως άμεση συνέπεια των συγκεκριμένων λοιμώξεων. Το 2006 καταγράφηκαν περισσότερα από νέα περιστατικά μόλυνσης από τον ιό HIV/AIDS στις χώρες της ΕΕ. Ο συνολικός αριθμός των φορέων HIV στην ΕΕ υπολογίζεται σε περίπου. Από αυτούς, ποσοστό 30 % περίπου άτομα δεν γνωρίζουν ότι έχουν προσβληθεί από τον ιό HIV. Το 2006 καταγράφηκαν σχεδόν κρούσματα φυματίωσης στην ΕΕ. Η φυματίωση παρουσιάζει έξαρση σε ευάλωτες ομάδες, όπως μετανάστες και φορείς του ιού HIV. Καταγράφονται, επίσης, σε όλη την ΕΕ περιστατικά ανθεκτικής στα φάρμακα φυματίωσης, η οποία είναι πολύ δύσκολο, ακόμη και αδύνατο, να θεραπευτεί. Κάθε χειμώνα, εκατοντάδες χιλιάδες άτομα στην ΕΕ αρρωσταίνουν βαριά λόγω εποχιακής γρίπης. Εξ αυτών, αρκετές χιλιάδες θα πεθάνουν κατά τη διάρκεια μιας συνήθους περιόδου γρίπης, συχνά άδικα, καθώς διατίθενται πλέον αποτελεσματικά εμβόλια για τις ομάδες κινδύνου. Εξ ολοκλήρου νέοι μικροοργανισμοί προσαρμόζονται και τροποποιούνται, με αποτέλεσμα όχι μόνο να είναι δυνατή αλλά να παρατηρείται τελικά η εμφάνιση νέων νόσων. Το φαινόμενο αυτό παρατηρήθηκε με τον ιό HIV/AIDS τη δεκαετία του 1980, την παραλλαγή της νόσου Creutzfeldt-Jakob τη δεκαετία του 1990 και το ΣΟΑΣ το Η μεταβολή του κλίματος μπορεί επίσης να οδηγήσει σε νέους τύπους νόσων στην Ευρώπη. Για παράδειγμα, τα τελευταία χρόνια έχει παρατηρηθεί σε διάφορα μέρη της Ευρώπης επιδημική εγκεφαλίτιδα (μεταδιδόμενη από κρότωνες), ακόμη και εμφάνιση αναδυόμενων τροπικών νόσων. 5

8 ECDC εμπειρογνώμονες σε επιτόπιες αποστολές ECDC Emergency Operations Centre Το ECDC εν δράσει Αντιμετώπιση των απειλών κατά της υγείας Από τη δεκαετία του 1990, οι χώρες της ΕΕ ανταλλάσσουν καθημερινά πληροφορίες για επιδημικές εκρήξεις που είναι πιθανό να εξαπλωθούν πέραν των συνόρων. Ένα ασφαλές σύστημα ανταλλαγής μηνυμάτων, το σύστημα έγκαιρου συναγερμού και αντίδρασης για τις απειλές κατά της δημόσιας υγείας (ΣΕΣΑ) συνδέει τις υγειονομικές αρχές των κρατικών μελών, το ECDC και την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Οι «υπεύθυνοι επιδημιολογικών πληροφοριών» του ECDC παρακολουθούν το σύστημα αυτό 7 ημέρες την εβδομάδα, 365 ημέρες το χρόνο από το Επιχειρησιακό Κέντρο Εκτακτων Αναγκών. Παρακολουθούν, επίσης, πληροφορίες από την ΠΟΥ, τους διεθνείς εταίρους και τα μέσα ενημέρωσης. Όταν εντοπίζεται κάποια απειλή, το προσωπικό του ECDC αξιολογεί ταχύτατα τη σημασία της και κοινοποιεί τα πορίσματά του στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή και στα κράτη μέλη. Εφόσον απαιτείται, το ECDC δύναται να αποστείλει επιτόπου εμπειρογνώμονες προκειμένου να ερευνήσουν επιτόπου τα περιστατικά. Συγκέντρωση δεδομένων για τις μολυσματικές νόσους σε επίπεδο ΕΕ Το ECDC συγκεντρώνει δεδομένα από τα κράτη μέλη του για περίπου 50 σημαντικές μολυσματικές νόσους (βλέπε κατάλογο των νόσων αυτών στη σελίδα 16). Κατ αυτόν τον τρόπο το ECDC είναι σε θέση να διαμορφώσει μια συνολική εικόνα σχετικά με τις μολυσματικές νόσους σε ολόκληρη την Ευρώπη και να αναλύσει τις τάσεις βάσει του αριθμού των περιστατικών που αναφέρονται. Η συνεργασία με τα κράτη μέλη και την Ευρωπαϊκή Επιτροπή για τη βελτίωση της αξιοπιστίας και της συγκρισιμότητας των δεδομένων σε ολόκληρη την Ευρώπη, αποτελεί έναν κύριο στρατηγικό στόχο για το ECDC. Επί του παρόντος, οι διαφορές μεταξύ των χωρών ως προς τον αριθμό των περιστατικών που αναφέρονται για διάφορες ασθένειες αντικατοπτρίζουν συχνά διαφορές στον τρόπο συγκέντρωσης των δεδομένων παρά διαφορές στην πραγματική κατάσταση. Το ECDC εκπονεί μια ετήσια επιδημιολογική έκθεση, στην οποία συγκεντρώνονται και αναλύονται δεδομένα για όλες τις νόσους που καλύπτει καθώς και εκθέσεις σχετικά με την κατάσταση συγκεκριμένων νόσων όπως το HIV/AIDS και η φυματίωση. Παροχή στοιχείων για δράση στον τομέα της δημόσιας υγείας Το ECDC όχι μόνο παρέχει υψηλής ποιότητας δεδομένα στους υπευθύνους λήψης αποφάσεων αλλά και ανεξάρτητες επιστημονικές γνωμοδοτήσεις. Αυτό επιτυγχάνεται μέσω της αξιοποίησης, από το ECDC, της εμπειρογνωσίας του ίδιου του προσωπικού του, εμπειρογνωμόνων από τα εθνικά ιδρύματα δημόσιας υγείας και ακαδημαϊκών. Η διαδικασία εκπόνησης μιας γνωμοδότησης συνίσταται συνήθως στη σύσταση μιας ad hoc επιστημονικής επιτροπής η οποία συντάσσει μια αρχική γνωμοδότηση που στη συνέχεια τίθεται σε συζήτηση στο πλαίσιο του συμβουλευτικού σώματος του ECDC. Η Ευρώπη έχει μακρά παράδοση αριστείας στα επιστημονικά πεδία της βιολογίας και κλινικής ιατρικής περί μολυσματικών νόσων. Μέσω της συνεργασίας και της δικτύωσης με τους κορυφαίους επιστήμονες στην Ευρώπη, το ECDC καθιστά δυνατή τη συγκέντρωση γνώσεων για θέματα δημόσιας υγείας που ξεπερνούν τα γεωγραφικά σύνορα. Επιπλέον, οι τρέχουσες δραστηριότητες του Κέντρου στοχεύουν στη δημιουργία 6

9 Eurosurveillance Το επιστημονικό περιοδικό του ECDC Το Eurosurveillance, κορυφαίο επιστημονικό περιοδικό της Ευρώπης που αφορά την επιδημιολογία, την παρακολούθηση, την πρόληψη και τον έλεγχο των μολυσματικών νόσων δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά το 1995 και εκδίδεται από το ECDC από τον Μάρτιο του Νέες εκδόσεις διατίθενται κάθε Πέμπτη δωρεάν και επιγραμμικά στη διεύθυνση σύντομες ενημερώσεις και ειδήσεις, καθώς και με εκτενέστερα και αναλυτικότερα ερευνητικά άρθρα και εκθέσεις σχετικά με την επιτήρηση και την έκρηξη των επιδημικών εκρήξεων. Τα περισσότερα άρθρα δημοσιεύονται επίσης σε μια τριμηνιαία έντυπη συγκεντρωτική έκδοση. Επιπλέον, ορισμένες φορές αποστέλλονται ηλεκτρονικές ειδοποιήσεις σχετικά με γεγονότα που πρέπει να κοινοποιηθούν γρήγορα στους αναγνώστες προκειμένου να αναληφθεί ταχεία δράση στον τομέα της δημόσιας υγείας. Το Eurosurveillance είναι περιοδικό με ανοικτή πρόσβαση, το οποίο διατίθεται δωρεάν στους αναγνώστες και στους συγγραφείς. Το περιοδικό έχει αυτή τη στιγμή περισσότερους από ηλεκτρονικούς συνδρομητές, ενώ η έντυπη έκδοσή του κυκλοφορεί σε περισσότερα από αντίτυπα. στενότερων δεσμών μεταξύ της επιστήμης και της χάραξης πολιτικών και στην επιτάχυνση της εφαρμογής των εργαστηριακών ανακαλύψεων για επίκαιρα θέματα δημόσιας υγείας στον εν λόγω τομέα. Κατάρτιση και ανάπτυξη ικανοτήτων Το ECDC συντονίζει το ευρωπαϊκό πρόγραμμα κατάρτισης επιδημιολόγων πεδίου (ΕΡΙΕΤ), το οποίο παρέχει κατάρτιση και πρακτική εμπειρία σε εθνικά κέντρα για την επιτήρηση νόσων και την αντίδραση απέναντι στην εμφάνισή τους στην ΕΕ. Με χρηματοδότηση από το ECDC και τα κράτη μέλη της ΕΕ, το πρόγραμμα απευθύνεται σε γιατρούς, νοσηλευτές του τομέα δημόσιας υγείας, μικροβιολόγους, κτηνιάτρους και άλλους επαγγελματίες της υγείας οι οποίοι εργάζονται στον τομέα της εφαρμοσμένης επιδημιολογίας σε ζητήματα της δημόσιας υγείας. Στόχος είναι η ανάπτυξη ενός ευρωπαϊκού δικτύου επιδημιολόγων πεδίου προκειμένου να ενισχυθεί η ικανότητα επιτήρησης και αντίδρασης εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αλλά και πέρα από αυτήν. Το ECDC διεξάγει τακτικές διαβουλεύσεις με τους υπευθύνους των κρατών μελών και διοργανώνει για αυτούς σύντομα σεμινάρια κατάρτισης. Κατ αυτόν τον τρόπο, το ECDC είναι σε θέση να αξιολογεί την ικανότητα των κρατών μελών στον τομέα της δημόσιας υγείας και να εστιάζει σε βασικές περιοχές όπου απαιτείται περαιτέρω ανάπτυξη ικανοτήτων. Ενημέρωση σχετικά με την υγεία: πληροφόρηση για δυνατότητα λήψης δράσης Στόχος του ECDC είναι να παρέχει πληροφορίες και αναλύσεις που μπορούν να αξιοποιηθούν. Εντούτοις, οι υπεύθυνοι λήψης αποφάσεων πολιτικής στον τομέα της δημόσιας υγείας στην ΕΕ και τα κράτη μέλη της μπορούν να αξιοποιούν νέα δεδομένα ή νέες γνωμοδοτήσεις μόνο εφόσον γνωρίζουν ότι υπάρχουν. Η διάδοση των επιστημονικών μας πορισμάτων είναι κατά συνέπεια καίριας σημασίας για το ECDC. Παρότι το κύριο κοινό-στόχος του ECDC είναι οι εμπειρογνώμονες και οι υπεύθυνοι λήψης αποφάσεων του τομέα δημόσιας υγείας, οι μολυσματικές νόσοι αφορούν όλους τους ανθρώπους. Συνεπώς, οι ευρωπαίοι πολίτες και τα μέσα ενημέρωσης έχουν θεμιτό ενδιαφέρον για τις δραστηριότητες του ECDC. Το ECDC επικοινωνεί με τα μέσα ενημέρωσης και επίσης απευθύνει μερικές από τις δημοσιεύσεις του απευθείας στους πολίτες. Εκτός από την κοινοποίηση των αποτελεσμάτων των δραστηριοτήτων του, το ECDC ενεργεί επίσης ως πηγή εμπειρογνωσίας για τα κράτη μέλη όσον αφορά τις βέλτιστες πρακτικές στον τομέα της ενημέρωσης σχετικά με την υγεία και προωθεί τις πολυκρατικές ενημερωτικές εκστρατείες. Σε περιόδους επιδημικής έκρηξης, το ECDC και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή κατέχουν σημαντικό ρόλο στην προώθηση της συνοχής για την ανακοίνωση έκτακτων κινδύνων στην ΕΕ. 7

10 Νοσοκομείο κατά τη διάρκεια της επιδημίας της ισπανικής γρίπης το 1918 Τι θα γινόταν εάν αύριο ξεσπούσε μια πανδημία; Τι θα συνέβαινε εάν εμφανιζόταν μια νέα, εξαιρετικά μολυσματική μορφή γρίπης που θα εξαπλωνόταν σε ολόκληρο τον κόσμο; Ποιος θα ήταν ο ρόλος που θα διαδραμάτιζε το ECDC ως προς την προστασία των ανθρώπων στην Ευρώπη από τη νόσο; Το πιθανότερο είναι η πανδημία να εμφανιστεί εκτός της Ευρώπης. Επίσης, είναι πιθανόν το πρώτο κρούσμα της νέας νόσου να μην αναγνωριστεί αμέσως ως πανδημία γρίπης. Η πρώτη αναφορά για το ενδεχόμενο εκδήλωσης πανδημίας θα φτάσει στους υπευθύνους επιδημιολογικών πληροφοριών του ECDC, είτε μέσω των μέσων ενημέρωσης της χώρας εκδήλωσης είτε μέσω επίσημης ενημέρωσης. Η επίσημη ενημέρωση θα φτάσει είτε απευθείας με τη μορφή ενημερωτικού δελτίου από τους υπευθύνους του τομέα υγείας της χώρας όπου εκδηλώθηκε η πανδημία είτε μέσω της Παγκόσμιας Οργάνωσης Υγείας (ΠΟΥ). Αποστολή του ECDC θα είναι, εν συνεχεία, η αξιολόγηση της σοβαρότητας της απειλής που τίθεται για την υγεία στην Ευρώπη. Δεδομένου του διεθνούς ενδιαφέροντος για την πανδημία γρίπης, η αξιολόγηση θα πρέπει να διεξαχθεί σε στενή συνεργασία με την ΠΟΥ και άλλους διεθνείς εταίρους. Στα πρώτα στάδια της έκρηξης της πανδημίας, θα υπάρχουν σημαντικά κενά γνώσεων σχετικά με τον νέο ιό. Οι υγειονομικές αρχές θα θέλουν να ενημερωθούν για το βαθμό μεταδοτικότητας (δηλαδή, το ποσοστό του πληθυσμού που είναι πιθανό να προσβληθεί) και τον βαθμό επικινδυνότητας του νέου ιού (δηλαδή πόσο πιθανό είναι να πεθάνουν τα άτομα που θα προσβληθούν). Θα θέλουν επίσης να μάθουν εάν ο ιός επηρεάζει συγκεκριμένες πληθυσμιακές ομάδες π.χ. παιδιά ή ηλικιωμένους περισσότερο από άλλους. Η ΠΟΥ πιθανώς θα προσφερθεί να αποστείλει μια διεθνή ομάδα βοήθειας σε περίπτωση επιδημικών εκρήξεων στη συγκεκριμένη χώρα. Το ECDC θα αποστείλει εμπειρογνώμονες στην ομάδα αυτήν και μέσω αυτών οι υγειονομικές αρχές ανά την Ευρώπη θα έχουν ταχεία πρόσβαση στα πορίσματα της ομάδας. Το ECDC έχει συνεργαστεί στενά με τα κράτη μέλη για την ανάπτυξη της ετοιμότητάς τους σε περίπτωση πανδημίας γρίπης. Σε περίπτωση εκδήλωσης πανδημίας, τα κράτη μέλη θα θέσουν σε εφαρμογή τα σχέδια ετοιμότητάς τους. Σε μια τέτοια περίπτωση, το ECDC θα έχει τον ρόλο της συγκέντρωσης των δεδομένων επιτήρησης σε ευρωπαϊκό επίπεδο σχετικά με την εξάπλωση της ασθένειας σε όλη την ήπειρο. Αυτά τα συστήματα επιτήρησης έχουν αναπτυχθεί εκ των προτέρων και έχουν βασιστεί στα υφιστάμενα συστήματα επιτήρησης της εποχιακής γρίπης στην Ευρώπη. Το ECDC θα παρέχει ταχεία ενημέρωση σχετικά με την εξέλιξη της κατάστασης μέσω της ιστοθέσης του και των επιστημονικών του εκδόσεων. Το ECDC θα συνεργαστεί με την Ευρωπαϊκή 8

11 Αντιμετώπιση μιας αναδυόμενης απειλής: Πυρετός τσικουνγκούνια στην Ευρώπη Ο τσικουνγκούνια είναι ένας ιός που μεταδίδεται μέσω των κουνουπιών και προκαλεί υψηλό πυρετό και πόνους στις αρθρώσεις. Παρότι σπάνια είναι απειλητικός για τη ζωή, πρόκειται για μια δυσάρεστη νόσο που μπορεί να εξαπλωθεί με γρήγορους ρυθμούς όταν αρχίσει να μεταδίδεται μέσω των κουνουπιών μιας περιοχής. Κατά τη διάρκεια του χειμώνα , παρατηρήθηκε μεγάλη έκρηξη του ιού τσικουνγκούνια στη νήσο Ρεουνιόν του Ινδικού Ωκεανού. Το ECDC συγκέντρωσε κορυφαίους εμπειρογνώμονες για την αξιολόγηση του πιθανού κινδύνου εξάπλωσης του πυρετού τσικουνγκούνια στην Ευρώπη. Οι εμπειρογνώμονες εντόπισαν αρκετές περιοχές της Ευρώπης όπου υπήρχαν κουνούπια ικανά να μεταφέρουν τον ιό. Δεδομένου του σημαντικού αριθμού μετακινήσεων μεταξύ της Ευρώπης και της περιοχής του Ινδικού Ωκεανού, κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι υπήρχε μεγάλος κίνδυνος επιδημικής έκρηξης στην Ευρώπη. Μετά την ολοκλήρωση της αξιολόγησης, το ECDC και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρείχαν βοήθεια στα κράτη μέλη ως προς την ανταλλαγή γνώσεων και την ενίσχυση της ετοιμότητάς τους για την αντιμετώπιση του ιού τσικουνγκούνια. Το καλοκαίρι του 2007, το πρώτο κρούσμα του ιού τσικουνγκούνια στην Ευρώπη παρουσιάστηκε στην περιοχή της Ραβένας στη βορειοανατολική Ιταλία. Λόγω της επένδυσης στην ετοιμότητα, οι τοπικοί υπεύθυνοι δημόσιας υγείας ήταν ενήμεροι για την απειλή από τον συγκεκριμένο ιό και διέθεταν τα απαιτούμενα μέσα για την εξέτασή του. Το κρούσμα εντοπίστηκε έγκαιρα και περιορίστηκε με επιτυχία. Παρ όλ αυτά, το περιστατικό επιβεβαίωσε το γεγονός ότι ο ιός τσικουνγκούνια αποτελεί πράγματι απειλή για την Ευρώπη και πρέπει να αντιμετωπίζεται με σοβαρότητα. Κατά τη διάρκεια της εκδήλωσης του ιού, μια κοινή ομάδα μελών του ECDC και της ΠΟΥ επισκέφθηκε την περιοχή της Ραβένας και διεξήγαγε κοινή αξιολόγηση των επιπτώσεών του για τις ευρωπαϊκές χώρες. Επιτροπή, τα κράτη μέλη και άλλους βασικούς εταίρους για την προώθηση της συνοχής για την ενημέρωση σχετικά με τον κίνδυνο που αφορά την πανδημία. Καθ όλη τη διάρκεια της πανδημίας, το ECDC θα συνεργαστεί επίσης με τα κράτη μέλη και την Ευρωπαϊκή Επιτροπή για την αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας των μέτρων ελέγχου που λαμβάνονται. Το ECDC θα εργαστεί για την προώθηση της συγκέντρωσης επιστημονικών γνώσεων και την ανταλλαγή εμπειριών που έχουν αποτελεσματική δράση για την καταπολέμηση της πανδημίας. 9

12 Σύσκεψη για την εφηρμοσμένη επιδημιολογία σχετικά με τις μεταδοτικές ασθένειες (ESCAIDE) 2007, Στοκχόλμη Στρατηγικές προτεραιότητες του ECDC για την περίοδο Zsuzsanna Jakab στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο Το στρατηγικό πολυετές πρόγραμμα του ECDC για την περίοδο αναλύει τις προκλήσεις που θα θέσουν οι μολυσματικές νόσοι τα επόμενα χρόνια και καθορίζει τον ρόλο του ECDC στην παροχή βοήθειας προς τα κράτη μέλη για την αντιμετώπιση των συγκεκριμένων προκλήσεων. Οι κύριες προκλήσεις που αντιμετωπίζει η ΕΕ σχετικά με την ενίσχυση των συστημάτων δημόσιας υγείας είναι οι εξής: Βελτίωση της ποιότητας και της συγκρισιμότητας των δεδομένων που προκύπτουν από την επιτήρηση των νόσων σε επίπεδο ΕΕ. Οι σημερινές διαφορές στη συχνότητα εμφάνισης νόσων οφείλονται τόσο σε διαφορές κατά την αναφορά τους, όσο και σε διαφορές που υφίστανται στην πραγματικότητα. Μετατροπή της επιστημονικής γνώσης που έχει συλλεχθεί σε επίπεδο ΕΕ σε τεκμηριωμένες συμβουλές για τη δημόσια υγεία βάσει των οποίων μπορούν να δράσουν τα κράτη μέλη και οι πολίτες τους. Απόκτηση του ορθού συστήματος εντοπισμού και, εν συνεχεία, αντίδραση στην εμφάνιση νέων νόσων. Η αντιμετώπιση αυτών των συστημικών προκλήσεων αποτελεί κεντρικό καθήκον του ECDC και το στρατηγικό πολυετές πρόγραμμά του παρέχει το πλαίσιο για την επίτευξη του εν λόγω στόχου. 10

13 ECDC διοικητικό συμβούλιο Στόχοι για το 2013 Έως το 2013: Στόχος 1: Το ECDC θα έχει συνεισφέρει σημαντικά στην επιστημονική γνωσιακή βάση των μολυσματικών νόσων και των επιπτώσεών τους στην υγεία, τόσο για μεμονωμένα άτομα όσο και για την κοινωνία ευρύτερα. Στόχος 2: Το ECDC θα αποτελεί τον κεντρικό εστιακό πόλο για την επιτήρηση των μολυσματικών νόσων στην ΕΕ και το θεσμικό σημείο αναφοράς για την ενίσχυση των συστημάτων παρακολούθησης στα κράτη μέλη. Στόχος 3: Η φήμη του ECDC ως κορυφαίου φορέα επιστημονικής αριστείας θα έχει καθιερωθεί μεταξύ των εταίρων του και το ECDC θα έχει αναδειχθεί σε βασική πηγή επιστημονικής πληροφόρησης και παροχής επιστημονικών συμβουλών για τις μολυσματικές νόσους. Στόχος 5: Το ECDC θα αποτελεί το βασικό κέντρο αναφοράς και υποστήριξης στην ΕΕ για την ενίσχυση και την ανάπτυξη ικανοτήτων μέσω της κατάρτισης για την πρόληψη και τον έλεγχο των μολυσματικών νόσων. Στόχος 6: Το επικοινωνιακό έργο του ECDC θα αποτελεί την κύρια ευρωπαϊκή πηγή θεσμικής και ανεξάρτητης επιστημονικής και τεχνικής πληροφόρησης στον τομέα του και το ίδιο θα αποτελεί σημείο αναφοράς και υποστήριξης για την ανακοίνωση των κινδύνων στην ΕΕ. Στόχος 7: Το ECDC θα διαθέτει ένα δομημένο πρόγραμμα συνεργασίας στον τομέα των μολυσματικών νόσων μαζί με όλους τους κύριους εταίρους. Στόχος 4: Το ECDC θα έχει αναδειχθεί σε σημείο αναφοράς και υποστήριξης στην ΕΕ για την ανίχνευση, αξιολόγηση, έρευνα και συντονισμένη αντίδραση στις αναδυόμενες απειλές από μολυσματικές νόσους. 11

14 ECDC συμβουλευτικό σώμα Οργάνωση του ECDC Η δομή του Κέντρου στηρίζεται σε βασικές λειτουργίες. Επί του παρόντος διαθέτουμε τέσσερις τεχνικές μονάδες (μονάδα παροχής επιστημονικών συμβουλών, επιτήρησης, ετοιμότητας και αντίδρασης και ενημέρωσης σχετικά με την υγεία), οι οποίες υποστηρίζονται από μια μονάδα παροχής διοικητικών υπηρεσιών. Η ευθύνη της συνολικής ηγεσίας, της διαχείρισης και του συντονισμού καθώς και των εξωτερικών σχέσεων ανήκει στο ιδιαίτερο γραφείο του διευθυντή. Οι δραστηριότητες που αφορούν τις νόσους κατανέμονται στις τέσσερις τεχνικές μονάδες: Το ECDC έχει εκπονήσει έως σήμερα έξι προγράμματα: Λοιμώξεις της αναπνευστικής οδού, σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα συμπεριλαμβανομένου του ιού HIV και των ιών που μεταδίδονται μέσω του αίματος, ασθένειες που προλαμβάνονται με τον εμβολιασμό, λοιμώξεις που σχετίζονται με τα ιδρύματα υγειονομικής περίθαλψης και αντιμικροβιακή ανοχή, νόσοι που μεταδίδονται μέσω του νερού και του περιβάλλοντος και ζωονόσοι και αναδυόμενες νόσοι και νόσοι που μεταδίδονται από φορείς. Τα διοικητικά όργανα του Κέντρου Ως ανεξάρτητος οργανισμός της ΕΕ, το EΚΠΕΝ είναι υπόλογο στο διοικητικό συμβούλιο, του οποίου τα μέλη διορίζονται από τα κράτη μέλη, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Το διοικητικό συμβούλιο διορίζει τον διευθυντή και τον καθιστά αρμόδιο για την ηγεσία και τη διοίκηση του Κέντρου. Διασφαλίζει, επίσης, την υλοποίηση από το Κέντρο της αποστολής και των καθηκόντων του, σύμφωνα με τον ιδρυτικό κανονισμό. Το διοικητικό συμβούλιο εγκρίνει και παρακολουθεί το πρόγραμμα εργασίας και τον προϋπολογισμό του EΚΠΕΝ, εγκρίνει την ετήσια έκθεσή του και τους λογαριασμούς και δρα εν γένει ως διοικητικό όργανο του Κέντρου. Συνεδριάζει τουλάχιστον δύο φορές ετησίως. Το συμβουλευτικό σώμα παρέχει συμβουλές στον διευθυντή του Κέντρου σχετικά με την ποιότητα των επιστημονικών εργασιών που διεξάγονται από το ECDC. Απαρτίζεται από ανώτερους εκπροσώπους των εθνικών φορέων και οργανισμών δημόσιας υγείας, που διορίζονται από τα κράτη μέλη βάσει των επιστημονικών τους προσόντων, καθώς και από έναν εκπρόσωπο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, ο οποίος είναι ειδικός σε θέματα δημόσιας υγείας. Οι ευρωπαϊκοί επιστημονικοί σύλλογοι και οι ομάδες της κοινωνίας των πολιτών δύνανται 12

15 ECDC προσωπικό επίσης να αποστέλλουν παρατηρητές στο συμβουλευτικό σώμα. Ο διευθυντής του ECDC καλεί την ΠΟΥ να συμμετάσχει στις συνεδριάσεις, ούτως ώστε να εξασφαλίζεται η συνεργία στο επιστημονικό έργο των δύο οργανισμών. Εκτός από τον συμβουλευτικό του ρόλο προς το ECDC, το συμβουλευτικό σώμα δρα επίσης ως δίαυλος ανταλλαγής πληροφοριών και συγκέντρωσης γνώσεων στον τομέα της υγείας μεταξύ των κρατών μελών. Το συμβουλευτικό σώμα συνέρχεται τουλάχιστον τέσσερις φορές ετησίως. Η εκτελεστική διαχειριστική επιτροπή είναι μια συμβουλευτική επιτροπή που γνωμοδοτεί στον διευθυντή και συνέρχεται κάθε εβδομάδα. Αποτελείται από τα ανώτερα στελέχη του ECDC και είναι το κύριο σώμα πολιτικού και στρατηγικού σχεδιασμού και ανάπτυξης προγράμματος, ενώ παράλληλα λειτουργεί ως σώμα διαβούλευσης και συντονισμού των καθημερινών δραστηριοτήτων του Κέντρου, συμπεριλαμβανομένης της παρακολούθησης του προϋπολογισμού και των σχεδίων εργασίας. Οι αρμόδιοι φορείς του ECDC είναι όργανα ή επιστημονικοί οργανισμοί που παρέχουν ανεξάρτητες επιστημονικές πληροφορίες και τεχνικές συμβουλές ή διαθέτουν υπεύθυνη ικανότητα για δράση στον τομέα της πρόληψης και του ελέγχου των ανθρώπινων νόσων. Τα όργανα αυτά διορίζονται από τις κυβερνήσεις των κρατών μελών. Παρέχουν υποστήριξη στο ECDC και το ECDC συνεργάζεται ισότιμα μαζί τους σε όλες τις αποστολές του, ιδίως στις προπαρασκευαστικές εργασίες για την έκδοση επιστημονικών γνωμών, την παροχή επιστημονικής και τεχνικής βοήθειας, τη συγκέντρωση δεδομένων, τον προσδιορισμό των αναδυόμενων απειλών για την υγεία, καθώς και τις εκστρατείες ενημέρωσης του κοινού. 13

16 Κύρια στοιχεία σχετικά με το ECDC Έναρξη λειτουργίας: Μάιος 2005 Έδρα του οργανισμού: Στοκχόλμη, Σουηδία Διευθυντής: Zsuzsanna Jakab Κράτη μέλη: ΕΕ των 27 καθώς και οι χώρες ΕΟΧ/ ΕΖΕΣ (βλέπε παρακάτω κατάλογο) Ιδρυτικός κανονισμός: Κανονισμός 851/2004/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου Προϋπολογισμός: 41,1 εκατομμύρια ευρώ το Επόμενα βήματα: Ο προϋπολογισμός του ECDC θα αυξηθεί σε περισσότερα από 56 εκατομμύρια ευρώ έως το 2010 ενώ το προσωπικό του θα ανέλθει σε 350 άτομα ή και παραπάνω, στο πλαίσιο της τρέχουσας αποστολής τους (δηλαδή, αποκλειστικά για τις μολυσματικές νόσους) Η αποστολή του ECDC Ο ιδρυτικός κανονισμός του ECDC προσδιορίζει την αποστολή, τις αρμοδιότητες και τον τρόπο λειτουργίας του Κέντρου που συνοψίζονται ως εξής: Το ECDC πρέπει να επικεντρώνεται στις μολυσματικές νόσους και στις εκδηλώσεις νόσων άγνωστης προέλευσης. Το ECDC πρέπει να αποτελεί προληπτικό κέντρο αριστείας όσον αφορά την ενημέρωση και την επιστημονική γνώση σχετικά με όλες τις πτυχές των μολυσματικών νόσων. Το ECDC πρέπει να αποτελεί φορέα αλλαγής, μέσω της ενεργού ενίσχυσης ολόκληρου του συστήματος της ΕΕ και των κρατών μελών στις προσπάθειές τους να βελτιώσουν την πρόληψη και τον έλεγχο των μολυσματικών νόσων. Περισσότερες πληροφορίες για το ECDC Ιστοθέση Μπορείτε να βρείτε περισσότερες πληροφορίες σχετικά με το ECDC και τις δραστηριότητές του στην ιστοθέση του Οργανισμού. Θα βρείτε, για παράδειγμα, λεπτομερείς πληροφορίες σχετικά με τις κύριες μολυσματικές νόσους που παρακολουθεί το ECDC, συνδέσμους συναφών οργανισμών (π.χ. φορείς επιτήρησης κρατών μελών και ΕΕ), αρχείο ειδήσεων και πληροφορίες για επερχόμενες εκδηλώσεις. Eurosurveillance Το ECDC δημοσιεύει ένα εβδομαδιαίο ηλεκτρονικό επιστημονικό περιοδικό, που ονομάζεται Eurosurveillance. Το Eurosurveillance ξεκίνησε την κυκλοφορία του το 1995 και έκτοτε έχει αναδειχθεί στο κορυφαίο περιοδικό για τις μολυσματικές νόσους στην Ευρώπη. Είναι ένα περιοδικό με ανοικτή πρόσβαση σε όλους το οποίο περιλαμβάνει προαιρετικές ηλεκτρονικές ειδοποιήσεις και υπηρεσία RSS Feed. 14

17 Κράτη μέλη Το δίκτυο του ECDC αποτελείται από τα ακόλουθα κράτη μέλη: Τα 27 κράτη μέλη της ΕΕ: Αυστρία, Βέλγιο, Βουλγαρία, Γαλλία, Γερμανία, Δανία, Ελλάδα, Εσθονία, Ηνωμένο Βασίλειο, Ιρλανδία, Ισπανία, Ιταλία, Κάτω Χώρες, Κύπρος, Λετονία, Λιθουανία, Λουξεμβούργο, Μάλτα, Ουγγαρία, Πολωνία, Πορτογαλία, Ρουμανία, Σλοβακία, Σλοβενία, Σουηδία, Τσεχική Δημοκρατία, Φινλανδία. Τις χώρες ΕΟΧ/ΕΖΕΣ: Ισλανδία, Λιχτενστάιν, Νορβηγία Άλλες γειτονικές χώρες της ΕΕ: Στο έργο του ECDC έχουν ήδη ξεκινήσει να συμπεριλαμβάνονται οι τρεις υποψήφιες προς ένταξη χώρες Κροατία, πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας και Τουρκία. Επίσης, είναι πιθανή η συμμετοχή και άλλων γειτονικών χωρών της ΕΕ στο έργο του ECDC. Επί του παρόντος διεξάγονται συζητήσεις ανάμεσα στην Ελβετία και στην ΕΕ με στόχο τη συμμετοχή της πρώτης στο ECDC. Εκδόσεις του ECDC Το ECDC εκπονεί σειρά δημοσιεύσεων που απευθύνονται τόσο σε ειδικούς όσο και στο κοινό. Οι επιστημονικές εκδόσεις κυκλοφορούν μόνο στην αγγλική γλώσσα, ενώ οι εκδόσεις που απευθύνονται στο ευρύ κοινό κυκλοφορούν και στις 23 επίσημες γλώσσες της ΕΕ, καθώς επίσης τα ισλανδικά και τα νορβηγικά. Το ECDC εκδίδει ακόμη ένα τριμηνιαίο ενημερωτικό δελτίο σχετικά με τις δραστηριότητές του, που ονομάζεται ECDC Insight, καθώς και σύντομες τριμηνιαίες ενημερώσεις προς τους υπευθύνους χάραξης πολιτικών για επιστημονικά θέματα (ECDC Executive Science Update). 15

18 Ιστοπαθολογία της φυματίωσης, ενδομήτριο Κατάλογος των μολυσματικών νόσων που δηλώνονται υποχρεωτικά σε επίπεδο ΕΕ Λοιμώξεις της αναπνευστικής οδού Γρίπη, φυματίωση, νόσος των λεγεωναρίων. Σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα, συμπεριλαμβανομένου του ιού HIV και των ιών που μεταδίδονται μέσω του αίματος Χλαμύδια, γονοκοκκικές λοιμώξεις, ηπατίτιδα B, ηπατίτιδα Γ, HIV και σύφιλη. Νόσοι που μεταδίδονται μέσω του νερού και του περιβάλλοντος και ζωονόσοι Καμπυλοβακτηρίωση, κρυπτοσποριδίωση, λοίμωξη από εντερική αιμορραγία από κολοβακτηρίδιο κοπράνων (EHEC), λοίμωξη από νοροϊό, σαλμονέλλωση, ηπατίτιδα A και E, λιστερίωση, αλλαντίαση, βρουκέλλωση, νόσος Creutzfeldt-Jakob και άλλες μεταδοτικές σπογγώδεις εγκεφαλοπάθειες, βακτηριακή δυσεντερία (σιγκέλωση), τοξοπλάσμωση, τριχίνωση και γερσινίωση, άνθρακας, χολέρα, τουλαραιμία, εχινοκοκκίαση, γιαρδίαση, λεπτοσπείρωση. Αναδυόμενες νόσοι και νόσοι που μεταδίδονται από φορείς Ελεονοσία, πυρετός Q, πυρετός τσικουνγκούνια, ιός hanta, δάγκειος πυρετός και κίτρινος πυρετός, πυρετός του Δυτικού Νείλου, βορελίωση, κροτογενής εγκεφαλίτιδα, πανώλη, σοβαρό οξύ αναπνευστικό σύνδρομο (ΣΟΑΣ), ευλογιά, ιογενείς αιμορραγικοί πυρετοί, αναδυομένες/άλλες νόσοι αγνώστου αιτιολογίας. Ασθένειες που προλαμβάνονται με τον εμβολιασμό Αιμόφιλο της ινφλουέντσας τύπου Β, ιλαρά, μηνιγγοκοκκική νόσος, παρωτίτιδα, κοκκύτης, ερυθρά, λοιμώξεις από πνευμονιόκοκκο (διεισδυτικό), διφθερίτιδα, τέτανος, πολυομυελίτιδα, λύσσα, λοίμωξη από ροταϊό, ανεμευλογιά, HPV. Λοιμώξεις που σχετίζονται με τα ιδρύματα υγειονομικής περίθαλψης και αντιμικροβιακή ανοχή Νοσοκομειακές λοιμώξεις, παθογόνοι οργανισμοί με αντιμικροβιακή ανοχή. 16

19 Πώς θα προμηθευτείτε εκδόσεις της ΕΕ Εκδόσεις επί πληρωμή: από το EU Bookshop: από τα βιβλιοπωλεία, αν ξέρετε τον τίτλο, τον εκδότη ή/ και τον αριθμό ISBN, παραγγέλνοντας απευθείας σε έναν από τους αντιπροσώπους μας πωλήσεων. Στοιχεία επικοινωνίας: ή στείλτε φαξ στον αριθμό Δωρεάν εκδόσεις: από το EU Bookshop: από τις αντιπροσωπείες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής ή τα γραφεία εκπροσώπησής της. Στοιχεία επικοινωνίας: ή στείλτε φαξ στον αριθμό

20 Επικοινωνία με το ECDC ISBN Διεύθυνση έδρας: Tomtebodavägen 11 A SE Στοκχόλμη ΣΟΥΗΔΙΑ Τηλ Φαξ Internet: info@ecdc.europa.eu Ταχυδρομική διεύθυνση: ECDC European Centre for Disease Prevention and Control SE Stockholm SWEDEN Το παρόν φυλλάδιο είναι διαθέσιμο στις παρακάτω γλώσσες: TQ EL-C αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά, δανικά, ελληνικά, εσθονικά, ιρλανδικά, ισλανδικά, ισπανικά, ιταλικά, λετονικά, λιθουανικά, μαλτέζικα, νορβηγικά, ολλανδικά, ουγγρικά, πολωνικά, πορτογαλικά, σλοβακικά, σλοβενικά, σουηδικά, τσεχικά, φινλανδικά