«Η ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΩΣ ΤΟΥ ΣΩΤΗΡΟΣ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΜΕΛΟΠΟΙΙΑ»

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ, ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗΣ ΣΩΤΗΡΗΣ ΝΙΚΗΦΟΡΟΥ «Η ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΩΣ ΤΟΥ ΣΩΤΗΡΟΣ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΜΕΛΟΠΟΙΙΑ» Διπλωματική Εργασία υποβληθείσα στο Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΠΡΩΤ. ΣΠΥΡΙΔΩΝ ΑΝΤΩΝΙΟΥ, ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ Α.Π.Θ. ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2012

2 1 «Η ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΩΣ ΤΟΥ ΣΩΤΗΡΟΣ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΜΕΛΟΠΟΙΙΑ» ΣΩΤΗΡΗΣ ΝΙΚΗΦΟΡΟΥ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΠΡΩΤ. ΣΠΥΡΙΔΩΝ ΑΝΤΩΝΙΟΥ, ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΥΠΟΒΛΗΘΕΙΣΑ ΣΤΟ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2012

3 2 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η εορτή της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος την 6 η Αυγούστου έχει, για μένα προσωπικά, ξεχωριστή σημασία και ιδιαίτερα εορταστικό χαρακτήρα. Γι αυτό ακριβώς ήταν πραγματικά μεγάλη η χαρά μου όταν ο επιβλέπων καθηγητής μου Πρωτοπρεσβύτερος Σπυρίδων Αντωνίου μου πρότεινε όπως θέμα της διπλωματικής μου διατριβής είναι «Η εορτή της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος στη Βυζαντινή Μελοποιία». Από τον τίτλο μπορεί κανείς να συμπεράνει ότι η εργασία θα ασχοληθεί τόσο με την εορτή όσο και με την Βυζαντινή Μελοποιία. Κύριος στόχος ήταν να αναδειχθεί ο καταλυτικός σύνδεσμος των δύο και να τονιστεί η τεράστια συμβολή της Βυζαντινής Μελοποιίας στην ανάδειξη του θεολογικού και σωτηριολογικού μηνύματος της εορτής. Παράλληλα τα πανομοιότυπα που παρουσιάζονται από διάφορους κώδικες της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδας και της Βιβλιοθήκης του Μετοχίου του Παναγίου Τάφου είναι τεράστιος θησαυρός και αποδεικνύουν την αξία και τους θησαυρούς της Βυζαντινής Μελοποιίας. Δεν μπορώ να κρύψω ότι στην έρευνα μου καθώς και στην προσπάθεια ολοκλήρωσης της διπλωματικής μου εργασίας αντιμετώπισα αρκετές δυσκολίες. Η συμβολή όμως και οι υποδείξεις κάποιων ανθρώπων ήταν καταλυτική. Γι αυτό και νιώθω αμέτρητη ευγνωμοσύνη προς αυτούς και τους εκφράζω ευχαριστίες εκ βάθους καρδίας. Πρώτα πρώτα, οφείλω ένα τεράστιο ευχαριστώ στον σύμβολο και επιβλέποντα καθηγητή μου Πρωτοπρεσβύτερο Σπυρίδωνα Αντωνίου, που ήταν ο καθοδηγητής μου, ούτως ώστε να καταφέρω να ολοκληρώσω την εργασία μου. Νιώθω πραγματικά ευγνώμων για την αμέριστη συμπαράσταση του καθώς και για την άριστη και δημιουργική συνεργασία που είχαμε. Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλω και στον επίκουρο καθηγητή Αρχιμανδρίτη Νικόδημο Σκρέττα, καθώς και στον Αναπληρωτή καθηγητή Συμεών Πασχαλίδη, για τις εύστοχες και σημαντικές παρατηρήσεις και συμβουλές τους τόσο στην έρευνα μου όσο και κατά την διάρκεια των μεταπτυχιακών μου σπουδών. Ευχαριστώ επίσης τους υπεύθυνους των βιβλιοθηκών της Θεολογικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, της Θεολογικής Σχολής του Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών και του Τμήματος Μουσικών

4 3 Σπουδών του ιδίου Πανεπιστημίου για την προθυμία και την άψογη εξυπηρέτησή τους. Μεγάλο μέρος της διατριβής μου στηρίζεται στους χειρόγραφους κώδικες της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος. Γι αυτό ακριβώς οφείλω ιδιαίτερες ευχαριστίες στους υπεύθυνους του Τμήματος Χειρογράφων και Ομοιοτύπων της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος, οι οποίοι πρόθυμα και με πολλή ευγένεια και υπομονή με διευκόλυναν στην έρευνα μου.

5 4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ...2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ...4 ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...8 Α) Χειρόγραφοι Κώδικες Βυζαντινής Μουσικής.8 Β) Πατερικά κείμενα Γ) Βιβλία Κατάλογοι Μελέτες..10 Δ) Πρακτικά Συνεδρίων Ε) Λειτουργικά Βιβλία...13 ΣΤ) Μουσικά Βιβλία.14 Ζ) Ιστοσελίδες ΕΙΣΑΓΩΓΗ...16 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΟΡΤΟΛΟΓΙΚΑ Α1) Θεολογική ανάλυση Α2) Πώς καθιερώνεται και πότε εμφανίζεται η εορτή ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΑ ΤΥΠΙΚΗ ΔΙΑΤΑΞΗ ΤΗΣ ΕΟΡΤΗΣ Β1) Η υμνογραφία της Εορτής Β2) Διάταξη Ακολουθίας Τυπικές Διατάξεις Β2.1) Καταγραφή και Σύγκριση της Τυπικής Διάταξης των ακολουθιών της εορτής από τα πιο κάτω Τυπικά:

6 5 1) Τυπικόν της εν Ιεροσολήμοις Αγίας Λαύρας, του Οσίου και Θεοφόρου Πατρός ημών Σάββα 2) Τυπικόν της εν Άθω Ιεράς Μονής του Αγίου Διονυσίου 3) Τυπικόν κατά την τάξιν της του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας διασκευασθέν παρά Γεωργίου Βιολάκη 4) Τυπικόν Γεωργίου Ρήγα (Οικονόμου) Β2.2) Η Ακολουθία του Μεγάλου Εσπερινού...30 Β2.3) Η Ακολουθία του Όρθρου Β2.4) Η Θεία Λειτουργία ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΜΕΛΟΠΟΙΙΑ Α1) Γενικά εισαγωγικά ορολογία προέλευση ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΟΥ ΔΟΞΑΣΤΙΚΟΥ ΤΩΝ ΣΤΙΧΗΡΩΝ ΤΟΥ ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ ΤΗΣ ΕΟΡΤΗΣ «ΠΡΟΤΥΠΩΝ ΤΗΝ ΑΝΑΣΤΑΣΙΝ ΤΗΝ ΣΗΝ» Β1) Μελοποιήσεις του δοξαστικού από κώδικες: ΕΒΕ 884, ΕΒΕ 910 και ΕΒΕ Β2) Πίνακας μορφολογικής ανάλυσης του Δοξαστικού Β3) Μελοποίηση από κώδικα ΜΠΤ Β4) Πίνακας ανάλυσης...77 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ ΤΑ ΑΡΚΤΙΚΑ ΤΩΝ ΑΝΑΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΩΝ ΚΑΙ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΚΩΔΙΚΕΣ ΕΒΕ 937 ΚΑΙ ΜΠΤ

7 6 Γ1) Κώδικας ΕΒΕ 937 (Παλαιά γραφή) Γ2) Κώδικας ΜΠΤ 732 (Νέα γραφή εξήγησις, μεταγραφή στη Νέα Μέθοδο, Χουρμουζίου ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ ΠΑΝΟΜΟΙΟΤΥΠΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΠΛΗΡΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΟΥ ΑΝΑΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΩΝ ΑΠΟ ΚΩΔΙΚΕΣ ΕΒΕ 937 ΚΑΙ ΜΠΤ 732 Δ1) Παρουσίαση Μελοποιήσεων Πανομοιότυπα Δ2) Καταγραφή και σύγκριση κειμένου Δ3) Πανομοιότυπα και καταγραφή κειμένου στο «Πέτρῳ καὶ Ἰωάννῃ και Ἰακώβῳ» από κώδικα ΕΒΕ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε ΠΑΝΟΜΟΙΟΤΥΠΑ ΑΓΝΩΣΤΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ ΑΠΟ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΟ ΚΩΔΙΚΑ ΜΠΤ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤ ΚΟΝΤΑΚΑΡΙΟΝ ΚΟΝΤΑΚΙΟΝ ΟΙΚΟΣ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΩΣ Μελοποίηση Κοντακίου και Οίκου της εορτής από τον κώδικα ΕΒΕ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΤΥΠΙΚΑ ΕΠΙΛΟΓΟΣ

8 7 ΒΡΑΧΥΓΡΑΧΙΕΣ [ ] προσθήκες διασαφητικές ( ) κοινή χρήση παρενθέσεως 1r 1 recto (πρώτη όψη ενός φύλλου) 1v 1 verso (δεύτερη όψη ενός φύλλου) Άγ. Άγιος, Άγιοι, Άγιο, Άγια Αγ. Αγίου, Αγίων, Αγίους, Αγίας αι. αιώνας, αιώνος αρ. αριθμός, αριθμοί βλ. βλέπε Διον. κώδικας Ιεράς Μονής Διονυσίου Αγίου Όρους ΕΒΕ Εθνική Βιβλιοθήκη Ελλάδος εικ. εικόνα/ες έκδ. έκδοση εκδ. εκδοτικός ΕΠΕ Έλληνες Πατέρες της Εκκλησίας ι. ιερά, ιερός ΙΒΜ Ίδρυμα Βυζαντινής Μουσικολογίας Ι.Μ. Ιεράς Μονής Ι.Ν. Ιερός Ναός κ.α. και άλλα κ.ε. και εξής κ.ο.κ. και ούτω καθεξής κ.τ.λ. και τα λοιπά ΜΠΤ Μετοχίου Παναγίου Τάφου Μ.Χ.Ε. Μεγάλη του Χριστού Εκκλησία Ο.π.π. όπως πιο πάνω περ. περίοδος πλ. πλάγιος (ήχος) πρβλ. παράβαλε σειρ. Σειρά σελ. σελίδα σσ. σελίδες τεύχ. τεύχος τομ. τόμος φ. φφ. φύλλο/φύλλα χφ. χειρόγραφο χφφ. Χειρόγραφα pg. PG Page/pages J.P. Migne, Patrologiae cursus competus series graeca

9 8 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Α) ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΟΙ ΚΩΔΙΚΕΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ Ι) ΕΘΝΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ (ΕΒΕ) α) Στιχηράρια - Μαθηματάρια ΕΒΕ ΙΕ αι.» ΙΗ αι.» ΙΖ αι.» ΙΖ αι.» ΙΣΤ αι.» ΙΓ αι.» ΙΗ αι.» ΙΗ αι.» ΙΖ αι.» ΙΔ αι.» ΙΗ αι.» ΙΗ αι.» ΙΔ αι. β) Ειρμολόγια ΕΒΕ ΙΗ αι.» ΙΘ αι. γ) Παπαδικές ΕΒΕ ΙΕ αι.» ΙΖ αι.» ΙΘ αι.» ΙΔ αι.» ΙΗ αι.» ΙΕ αι. δ) Κοντακάριον ΕΒΕ ΙΔ αι.

10 9 ΙΙ) ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΜΕΤΟΧΙΟΥ ΠΑΝΑΓΙΟΥ ΤΑΦΟΥ (ΜΠΤ) Εξήγησις Χουρμουζίου ΜΠΤ ΙΘ αι. -- Μαθηματάριο» ΙΘ αι. -- Στιχηράριο» ΙΘ αι. -- Στιχηράριο» ΙΘ αι. -- Στιχηράριο» ΙΘ αι. -- Στιχηράριο Β) ΠΑΤΕΡΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ Γρηγορίου Παλαμά, Άπαντα τα έργα, εκδ. Έλληνες Πατέρες της Εκκλησίας (ΕΠΕ), Εκδοτικός Οίκος Ελευθερίου Μερετάκη «Το Βυζάντιον», Πατερικές εκδόσεις «Γρηγόριος Παλαμάς», τόμος 10, Θεσσαλονίκη Δαμασκηνού Στουδίτου, «Θησαυρός Δαμασκηνού», Λόγος Α εις την θείαν Μεταμόρφωσιν του Κυρίου και Θεού και Σωτήρος ημών Ιησού Χριστού, «Μέγας Συναξαριστής της Ορθοδόξου Εκκλησίας», έκδ. Ιερά Δεσποτική Μονή Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, Κουβαρά Αττικής, Β έκδοση, 1963, σελ. 79. Ιωάννου Δαμασκηνού, Άπαντα τα έργα, Ὁμιλία εἰς τὴν Θείαν Μεταμόρφωσιν τοῦ Κυρίου, εκδ. Έλληνες Πατέρες της Εκκλησίας (ΕΠΕ), Εκδοτικός Οίκος Ελευθερίου Μερετάκη «Το Βυζάντιον», Πατερικές εκδόσεις «Γρηγόριος Παλαμάς», τόμος 9, Θεσσαλονίκη 1991, σσ Ιωάννου Χρυσοστόμου, Άπαντα τα έργα, Έλληνες Πατέρες της Εκκλησίας (ΕΠΕ), Εις το κατά Ματθαίον Ομιλία ΝΣΤ, Εκδοτικός Οίκος Ελευθερίου Μερετάκη «Το Βυζάντιον», Πατερικές εκδόσεις «Γρηγόριος Παλαμάς», τόμος 11 και 31, Θεσσαλονίκη 1990, σελ Κυρίλλου Ιεροσολύμων, Κατήχησις 12, PG 33, στήλη 734, Κέντρο Πατερικών Εκδόσεων, Αθήνα Νικοδήμου Αγιορείτου, Συναξαριστής των Δώδεκα μηνών του ενιαυτού, εκδοτικός οίκος Κωνσταντίνου Χ. Σπανού, τόμος 2, Αθήνα. J-P Migne, Ελληνική Πατρολογία, Patrological Graeca (PG), Κέντρο Πατερικών Εκδόσεων, τόμος 12, Αθήνα 1998, τόμος 31, Αθήνα 1998, τόμος 33, Αθήνα 2003 και τόμος 52, Αθήνα 1996.

11 10 Γ) ΒΙΒΛΙΑ ΚΑΤΑΛΟΓΟΙ ΜΕΛΕΤΕΣ Αλυγιζάκη Αντωνίου, Θέματα Εκκλησιαστικής μουσικής, εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη Analecta Hymnica Greaca, E codicibus eruta Italiae Inferioris, Joseph Schiro, consilio et ductu edita, XII Canones Augusti Alcestis Proiou, Collegit, Instituto di studi Byzantini e Neoellenici,Universita di Roma, con Il concorso del Consiglio Nazionale Delle Ricerche. Αντωνίου Σπυρίδωνος (πρωτοπρεσβυτέρου), Θεωρία και πράξη της ψαλτικής τέχνης, Θέματα Λειτουργικής Μουσικής, Θεσσαλονίκη 2003.» Μορφολογία της Βυζαντινής Εκκλησιαστικής Μουσικής, Θεσσαλονίκη 2004.» Το Ειρμολόγιον και η παράδοση του μέλους του, διδακτορική διατριβή υποβληθείσα στο τμήμα Κοινωνικής Θεολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, «Ίδρυμα Βυζαντινής Μουσικολογίας 8», Αθήνα Βασιλόπουλου Χρήστου, Οι κατηχήσεις του Κυρίλλου Ιεροσολύμων: Ψυχοπαιδαγωγική προσέγγιση, εκδ. Αφοί Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη Βενεδίκτου Ιερομονάχου Αγιορείτου, Χρυσοστομικόν Ταμείον: ήτοι ευρετήριον θεμάτων των απάντων του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου, εκδ. Δ Σαλονικίδης, Θεσσαλονίκη Βεργωτή Γ., Εισαγωγή στην Ιστορία της Υμνολογίας, Θεσσαλονίκη Βίκτωρος Ματθαίου Μοναχού, Ο Μέγας Συναξαριστής της Ορθοδόξου Εκκλησία, τόμος Η, Μην. Αύγουστος εκδ. Β, Βουρλή Αθανασίου, Εκκλησιαστική Ορθόδοξος Υμνολογία και Μουσική, Αθήνα Γιαννόπουλου Εμμανουήλ, Η Ψαλτική τέχνη, Λόγος και Μέλος στην λατρεία της Ορθόδοξης Εκκλησίας, Θεσσαλονίκη Δεσπότη Σ. Σωτηρίου, Η Μεταμόρφωση στο Κατά Μάρκον Ευαγγέλιο και τις Επιστολές του Παύλου, Wiesbaden Δετοράκη Θεοχάρη, Βυζαντινή Θρησκευτική ποίηση και Υμνογραφία, εκδ. Β με προσθήκες, Ρέθυμνο Dimitrievski J.A., Opisanie liturgitseskich Rucopisej, (Τυπικά Ευχολόγια I, II, III), Περιγραφή λειτουργικών χειρογράφων της Ορθόδοξης Ανατολής, Κίεβο, Διονυσίου Μητροπολήτου Σερβιών και Κοζάνης, Βυζάντιον. Μουσική, Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια (ΘΗΕ), τομ3, Αθήνα 1963, σσ Ευθυμιάδης Χ. Αβραάμ, Μαθήματα Βυζαντινής Εκκλησιαστικής Μουσικής, εκδ. ε, Θεσσαλονίκη Θεοδώρου Ανδρέα, Σταυρόν χαράξας Μωσής Ερμηνεία στις καταβασίες των Δεσποτικών και Θεομητορικών εορτών, εκδ. Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα Ιεροθέου Μητροπολίτου Ναυπάκτου και Αγ. Βλασίου, Οι Δεσποτικές εορτές Εισοδικό στο Δωδεκάορτο και την Ορθόδοξη Χριστολογία, εκδ. Ιερά Μονή Γενεθλίου της Θεοτόκου (Πελαγίας) Λειβαδιά, 2 η έκδ

12 11 Καμαριώτου Ματθαίου, «Κανόνες εις την Μεταμόρφωσιν», Εισαγωγή, έκδοση Κειμένου υπό Δημητρίου Κ.Χατζημιχαήλ, Διδάκτορος Φιλολογίας, έκδ. Ιεράς Μονής Παντοκράτορος, Άγιον Όρος, 2002 Καρά Σίμωνος, Η Βυζαντινή μουσική σημειογραφία, Αθήνα 1933.» Ιωάννης μαΐστωρ ο Κουκουζέλης και η εποχή του, Αθήνα Κεκελισδέ Κ., Ιεροσολυμιτικόν Κανονάριον (Τυπικόν) του 7 ου αι. κατά γεωργιανήν μετάφρασιν, μεταφρασθέν εκ του ρωσσικού υπό του Αρχιμ. Καλλίστου εν Ιεροσολύμοις 1914 σελ.12 (Νέα Σιών 21 (1926), σσ ) Κορακίδη Αλέξανδρου, Βυζαντινή Υμνογραφία, Αθήνα Κωτσιόπουλου Κωνσταντίνου, «Κοινωνικές επιδράσεις της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος», Πνευματική Διακονία. Περιοδική έκδοσης Ιεράς Μητροπόλεως Κωνσταντίας και Αμμοχώστου Τευχ.11 ο, Έτος 4 ο (2011). Λάμπρου Σπυρίδων, Κατάλογοι τῶν ἐν ταῖς Βιβλιοθήκαις τοῦ Ἀγίου Όρους ἐλληνικών κωδίκων, τόμ. Α (1890) και τόμ. Β (1895), ἐν Καταβριγία τῆς Ἀγγλίας. Λιάκου Ιωάννης, Η Βυζαντινή ψαλτική παράδοση της Θεσσαλονίκης κατά τον ΙΔ ΙΕ αιώνα (διδακτορική διατριβή), Αθήνα Μαυρουδή Φ. Περικλή, Η Ελληνορθόδοξη θρησκευτική μουσική τέχνη : (η βυζαντινή μουσική τέχνη): σύντομη αναφορά στο δημοτικό τραγούδι, εκδ. Μακεδονικό Ωδείο, Θεσσαλονίκη Μεταμόρφωση, εκδ. Ακρίτας, Αθήνα Μητσάκη Καριοφίλη, Βυζαντινή Υμνογραφία Α, Θεσσαλονίκη Νικολόπουλου Γ. Παναγιώτου, Περιγραφή χειρογράφων Κωδίκων της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος, Αριθμ , Αθήνα Ξύδη Θεοδώρου, Βυζαντινή Υμνογραφία, Αθήνα Παναγιωτοπούλου Γ. Δημητρίου, Θεωρία καί Πράξις της Βυζαντινής Εκκλησιαστικής Μουσικής, Αθήνα, 1947 (εκδ. 6η, Αθήνα 1997). Παναγιώτου Κ. Χρήστου, Η Υμνογραφία της αρχαϊκής Εκκλησίας, Θεσσαλονίκη Παπαγιάννη Κωνσταντίνου Πρωτοπρεσβυτέρου, Σύστημα Τυπικού των Ιερών Ακολουθιών του όλου ενιαυτού καταρτισθέν επί τη βάσει της τυπικής παραδόσεως της Ορθοδόξου Ανατολικής Εκκλησίας, εκδ. Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Α έκδοση Αθήνα Παπαδόπουλου Γεωργίου, Ἱστορική ἐπισκόπησις τῆς βυζαντινῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς ἀπό τῶν Ἀποστολικῶν χρόνων μέχρι τῶν καθ' ἡμᾶς ( μ.χ.), εκδ. Τέρτιος, Κατερίνη Παπαδοπούλου Α. Κεραμέως, Κατάλογος τῶν ἐν ταῖς βιβλιοθήκαις τοῦ ἁγιωτάτου Ἀποστολικού τε καί καθολικού Ὁρθοδόξου Πατριαρχικού θρόνου τῶν Ἰεροσολύμων και Πάσης Παλαιστίνης αποκειμένων ἐλληνικών Κωδίκων,εκδ. Αυτοκρατορικός Ορθόδοξος Παλαιστινός Σύλλογος, τόμ. τέταρτος και πέμπτος, Ιεροσολυμιτική Βιβλιοθήκη, Culture et civilisation, Bruxelles 1963.

13 12 Παπαδοπούλου Γ. Στυλιανός, Ἀνατόλιος. Ὀ Στουδίτης, Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια (ΘΗΕ), τομ2, σελ.644, Αθήνα Παπαηλιοπούλου Φωτοπούλου Ελένη, Ταμείον Ανεκδότων Βυζαντινών Ασματικών κανόνων, Αθήνα Πατρώνου Γεωργίου, Η ιστορική πορεία του Ιησού. Από τη φάτνη ως τον κενό τάφο, εκδ. Δόμος, Αθήνα Πολίτη Λίνου, Κατάλογος Χειρογράφων της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος, αρ , Γραφείο Δημοσιευμάτων της Ακαδημίας Αθηνών, Ράλλη Γεώργιου, Πότλης Μιχάλη, Σύνταγμα Θείων και Ιερών Κανόνων τ. Δ (Φωτοτυπική ανατύπωση Μ. Γρηγόρη Αθήνα 1992). Σακκελίωνος Ιωάννη και Αλκιβιάδη, Κατάλογος των χειρογράφων της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος, Αθήνα Σκαλτσή Παναγιώτη, Η ευλογία των σταφυλιών κατά την εορτή της Μεταμορφώσεως, περιοδικό «Εφημέριος», Σεπτέμβριος Σκρέττα π.νικοδήμου (Αρχιμ), Ἡ θεία Μεταμόρφωσις τοῦ Χριστοῦ κατὰ τὴν ὑμνογραφία τῆς ἑορτῆς, Αφιέρωμα: Η Μεταμόρφωσις του Σωτήρος, Πνευματική Διακονία, περιοδική έκδοση Ι. Μητροπόλεως Κωνσταντίας - Αμμοχώστου, τεύχος 11ο, Έτος 4ο (2011), σσ Σμέμαν π. Αλεξάνδρου, Η Εκκλησία προσευχομένη, εκδ. Ακρίτας, Αθήνα Στάθη Θ. Γρηγόριου, Οι αναγραμματισμοί και τα μαθήματα της Βυζαντινής μελοποιΐας, ΙΒΜ Μελέται 3, Αθήνα 1979.» Η δεκαπεντασύλλαβος υμνογραφία εν τη Βυζαντινή Μελοποιία, Αθήνα 1977.» Τα χειρόγραφα Βυζαντινής Μουσικής Άγιον Όρος (τόμ. Α Ζ ), Κατάλογος περιγραφικός των χειρογράφων κωδίκων Βυζαντινής Μουσικής των αποκειμένων εν ταις Βιβλιοθήκαις των ιερών Μονών και Σκητών του Αγίου Όρους, τόμ. Α, Β, Γ, Αθήνα » Τα χειρόγραφα βυζαντινής μουσικής Μετέωρα. Κατάλογος περιγραφικός των χειρογράφων κωδίκων βυζαντινής μουσικής των αποκειμένων εν ταις βιβλιοθήκαις των ιερών Μονών των Μετεώρων, Αθήνα 2007.» Η εξήγησις της παλαιάς Βυζαντινής Σημειογραφίας, Αθήναι 2003.» Γερμανός αρχιερεύς Νέων Πατρών Μπαλάσης ιερεύς και νομοφύλαξ Πέτρος ο Μπερεκέτης και Μελωδός (Αθήνα 1995), σσ » Εκκλησιαστική Μελουργία, Η πάντερπνη ηχητική έκφραση της ορθόδοξης λατρείας, Αφιέρωμα στην εφημερίδα «Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ», Επτά ημέρες, φύλλο Κυριακής 16 Ἀπριλίου 1995.» Η των ήχων τερπνότης, Η χειρόγραφη παράδοση της Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής μουσικής, ήτοι της Ελληνικής Ψαλτικής Τέχνης»» Η ψαλτική τέχνη στην Ορθόδοξη Λατρεία, Αθήνα 1986.

14 13 Strunk Oliver, Specimina Notationum Antiquiorum, MMB Serie Principale VII Suppletoria, pg (1965) Pars Τζέρπου π.δημήτριου (Πρωτοπρεσβητέρου), «Η εορτή της Μεταμορφώσεως του Κυρίου», Το Χριστιανικό Εορτολόγιο, Πρακτικά Η Πανελλήνιου Λειτουργικού Συμποσίου Στελεχών Ιερών Μητροπόλεων, Βόλος Τρεμπέλα Παναγιώτη, Εκλογή Ελληνικής Ορθοδόξου Υμνογραφίας, Αθήνα Τσαμπήρα π.παναγιώτη (Πρωτοπρεσβυτέρου), Η Μεταμόρφωσις του Ιησού Χριστού, έκδ. Αποστολική Διακονία, Αθήνα Τωμαδάκη Νικόλαου, Ρωμανού του Μελωδου Ύμνοι, τόμ. Α, Αθήνα » Βυζαντινή υμνογραφία και ποίησις, έκδ. τρίτη (ανατύπωση), Θεσσαλονίκη Φειδά Ι. Βλασίου, Εκκλησιαστική Ιστορία, τόμ. 1, Αθήνα Φουντούλη Ιωάννη, Λειτουργική Α. Εισαγωγή στη Θεία Λατρεία, Θεσσαλονίκη 1995.» Λογική Λατρεία, Θεσσαλονίκη 1971.» Τελετουργικά θέματα, Αθήνα Φυτράκη Ανδρέου, Η εκκλησιαστική ημών ποίησις, Αθήνα Χατζηγιακουμή Μανόλη, Μουσικά χειρόγραφα Τουρκοκρατίας ( ), Αθήνα 1975.» Χειρόγραφα εκκλησιαστικής μουσικής ( ), Αθήνα Χρήστου Κ. Παναγιώτη, Κοσμᾶς. Ὁ Μελωδός. Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια (ΘΗΕ), τομ.7, Αθήνα 1965, σσ Ψάχου Α. Κωνσταντίνου, Η Παρασημαντική της Βυζαντινής μουσικής, ήτοι Ιστορική και τεχνική επισκόπησις της σημειογραφίας της Βυζαντινής μουσικής από των πρώτων χριστιανικών χρόνων μέχρι των καθ'ημών, εκδ. «Διόνυσος», Β έκδοση, Αθήνα Δ) ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΝΕΔΡΙΩΝ Θεωρία και Πράξη της Ψαλτικής τέχνης : τα γένη και τα είδη της βυζαντινής ψαλτικής μελοποιϊας: Πρακτικά Β Διεθνούς Συνεδρίου Μουσικολογικού και Ψαλτικού Αθήνα, Οκτωβρίου 2003, επιμέλεια εκδόσεως Γρηγόριος Γ. Αναστασίου, εκδίδει ο Γρ. Θ. Στάθης, Ίδρυμα Βυζαντινής Μουσικολογίας, Αθήνα Θεωρία και πράξη της ψαλτικής τέχνης: πρακτικά Α' Πανελληνίου Συνεδρίου Ψαλτικής Τέχνης (Αθήνα, 3-5 Νοεμβρίου 2000), επιμέλεια εκδόσεως: Αχιλλεύς Γ. Χαλδαιάκης, Ίδρυμα Βυζαντινής Μουσικολογίας της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα Το Χριστιανικόν Εορτολόγιον, Πρακτικά Η Πανελλήνιου Λειτουργικού Συμποσίου Στελεχών Ιερών Μητροπόλεων, Βόλος 2006, Κλάδος Εκδόσεων της Επικοινωνιακής και Μορφωτικής Υπηρεσίας της Εκκλησίας της Ελλάδας, Αθήνα 2007.

15 14 Ε) ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ ΜΗΝΑΙΟΝ ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ, περιέχον ἅπασαν τήν ἀνήκουσαν αὐτῷ ἀκολουθίαν, διορθωθέν τό πρίν ὑπό Βαρθολομαίου Κουτλουμουσιανοῦ τοῦ Ἰμβρίου καί παρ αὐτοῦ αὐξηθέν τῇ τοῦ Τυπικοῦ προσθήκη, κατά τήν διάταξιν τῆς Ἁγίας του Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας, ἧς τῇ ἐγγράφω ἀδείᾳ ἀναθεωρηθέν και ἀκριβῶς διορθωθέν ἐκδίδεται νῦν ὑπό τῆς Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, έκδ. Γ. Ἀθῆναι ΤΥΠΙΚΟΝ ΒΙΟΛΑΚΗ «Τυπικόν τῆς τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας, ὅμοιον καθ ὅλα πρὸς τὴν ἐν Κων/πόλει ἐγκεκριμένην ἔκδοσιν, ἥτις δὶς ἐξεδόθη ὑπὸ Κων/ντίνου Πρωτοψάλτου μὲ πολλάς προσθήκας καὶ ἐπιδιορθώσεις ὑπὸ τοῦ Πρωτοψάλτου Γεωργίου Βιολάκη, ἐργασθέντος μετὰ δύο ἀλλεπαλλήλων ἐπιτροπῶν ἐπὶ τούτῳ πατριαρχικῇ διαταγῇ ὁρισθεισῶν, ἐκδ. Σαλλιβέρου, Ἀθῆναι 1890». ΤΥΠΙΚΟΝ κατά τήν τάξιν τῆς Τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας δίς ἐκδοθέν ὑπό Κωνσταντίνου Πρωτοψάλτου, διασκευασθέν δέ καί πολλαῖς προσθῆκες καί ἐπιδιορθώσεσι συμπληρωθέν ὑπό τοῦ νῦν πρωτοψάλτου ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΒΙΟΛΑΚΗ ἐργασθέντος μετά δύο ἀλλεπαλλήλων ἐπιτροπῶν ἐπί τούτῳ πατριαρχικῇ κελεύσει ὁρισθεισῶν, Ἐν Κωνσταντινουπόλει, ΤΥΠΙΚΟΝ ΡΗΓΑ ΓΕΩΡΓΙΟΥ Τυπικόν, Πατριαρχικόν Ίδρυμα Μελετών, Θεσσαλονίκη ΤΥΠΙΚΟΝ της εν Άθω Ιεράς Μονής του Αγίου Διονυσίου, Άγιον Όρος ΤΥΠΙΚΟΝ τῆς Ἰεροσολύμοις Ἀγίας Λαύρας του Ὅσίου καί θεοφόρου ἡμῶν Σάββα του ηγιασμένου, Ενετίηση, «Εγκόλπιον Αναγνώστου και Ψάλτου» καταρτισθέν υπό Πρωτ.Κωνσταντίνου Παπαγιάννη, εκδ. Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος, έκδ. Ζ Αθήνα «Συλλειτουργικόν ήτοι η τάξις αναγνώστου και ψάλτου» έκδ.ιεράς Μονής Σίμωνος Πέτρας Αγίου Όρους, έκδ. Ε, ΣΤ) ΜΟΥΣΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ ΔΟΞΑΣΤΑΡΙΟΝ περιέχον τά δοξαστικά ὅλων τῶν δεσποτικῶν καί θεομητορικῶν ἑορτῶν, τῶν τε ἑορταζομένων ἁγίων τοῦ ὅλου ἐνιαυτοῦ, τοῦ τε Τριωδίου καί Πεντηκοσταρίου, μελοποιηθέν παρά Ἰακώβου Πρωτοψάλτου, τῆς τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας, ἐξηγηθέν δέ ἀπαραλλάκτως εἰς τήν νέαν τῆς Μουσικῆς μέθοδον. Νῦν πρῶτον ἐκδοθέν εἰς τύπον παρά Θεοδώρου Π. Π. Παράσχου Φωκαέως, εν Κων/πόλει ΔΟΞΑΣΤΑΡΙΟΝ ΚΗΛΤΖΑΝΙΔΟΥ «Δοξαστάριον Πέτρου τοῦ Πελοποννησίου, ἐκδίδοται ὑπό τοῦ Μουσ. Π. Γ. Κηλτζανίδου Προυσαέως», Κων/πολη, ΔΟΞΑΣΤΑΡΙΟΝ Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος Περιέχον τά δοξαστικά τῶν ἀποστίχων ὅλων τῶν δεσποτικῶν καί θεομητορικῶν ἑορτῶν τῶν τε ἑορταζομένων ἁγίων του ὅλου ἐνιαυτοῦ καί τά τοῦ Τριωδίου καί Πεντηκοσταρίου, ἐν Θεσσαλονίκῃ 1901.

16 15 ΚΥΨΕΛΗ ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΛΑΜΠΑΔΑΡΙΟΥ «Μουσικὴ Κυψέλη κατὰ τὴν προφορὰν καὶ τὸ ύφος τῆς Μ.Χ.Ε. ὑπὸ Στεφάνου Λαμπαδαρίου», τομ. Α, Κων/πολη, ΠΑΝΔΕΚΤΗ του Μαθηματαρίου «Πανδέκτη τῆς Ἐκκλησιαστικῆς ὑμνωδίας τοῦ ὅλου ἐνιαυτοῦ, ἐκδοθεῖσα ὑπὸ Ἰωάννου Λαμπαδαρίου καὶ Στεφάνου Α Δομεστίκου τῆς Μ.Χ.Ε., τόμ. Γ, περιέχων τὰ μέγιστα μαθήματα τῆς τε παπαδικῆς καὶ τοῦ μαθηματαρίου, ἐν Κων/πόλει ἐκ τοῦ Πατριαρχικοῦ τυπογραφείου 1851» (ανατύπωση Κατερίνη 1997, εκδ. Επέκταση). Ζ) ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΕΣ Theotokos.asp&main=katixisi&file=8/8.1.3.htm melodoi_sort.asp&page=101

17 16 ΕΙΣΑΓΩΓΗ «Τῇ ΣΤ' τοῦ μηνός Αὐγούστου, Ἀνάμνησις τῆς θείας Μεταμορφώσεως τοῦ Κυρίου καὶ Θεοῦ καὶ Σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ.» Η Ανάμνηση του θαύματος της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, που εορτάζουμε στις 6 Αυγούστου, κατέχει ιδιαίτερη θέση στις τάξεις των πιστών αλλά και στον εορταστικό κύκλο της Εκκλησίας μας. Το Φως της Μεταμορφώσεως οδηγεί, διδάσκει και ενδυναμώνει μέχρι και σήμερα τους πιστούς. Στην παρούσα εργασία που φέρει τον τίτλο «Η Βυζαντινή Μελοποιία στην εορτή της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος» θα μελετήσουμε πολλές παραμέτρους που αποτελούν φυσικά την εορτή. Θα ξεκινήσουμε με τα θεολογικά νοήματα και διδάγματα, διάφορα εορτολογικά στοιχεία καθώς και την τυπική διάταξη της εορτής με παράλληλη αναφορά στις ακολουθίες, τους ύμνους και τους υμνογράφους τους. Ακολούθως στο κυρίως μέρος αφού αναφέρουμε κάποια γενικά στοιχεία για αυτή καθ εαυτή την Βυζαντινή Μελοποιία (γένεση, εξέλιξη, είδη μελοποιίας) θα εξετάσουμε την προσφορά της στις ακολουθίες της εορτής, καθώς και τον καλλωπισμό των τροπαρίων της εορτής με τις μελοποιήσεις των σοφών διδασκάλων διά μέσου των αιώνων. Προχωρώντας θα καταγράψουμε μια αναλυτικότερη διάρθρωση της εργασίας. Στο πρώτο μέρος λοιπόν θα προσπαθήσουμε να πλησιάσουμε λίγο τα τεράστια θεολογικά νοήματα της εορτής. Αρχικά θα γίνει μια παρουσίαση των γεγονότων μέσα από την διήγηση των συνοπτικών ευαγγελιστών και στη συνέχεια γίνεται μια μικρή θεολογική προσέγγιση στα σημεία του θαύματος. Επιπλέον γίνεται αναφορά στα εορτολογικά στοιχεία της εορτής με έμφαση στην πρώτη εμφάνιση και καθιέρωση της από τον 5 ο αιώνα ακόμα που συναντώνται οι πρώτες αναφορές, αλλά και στοιχεία για την εξέλιξη της εορτής. Το θεολογικό νόημα της εορτής είναι τεράστιο. Ο Χριστός λίγες μέρες πριν το Πάθος του φωτίζει τους αδύνατους μαθητές του με το θείο φως της Μεταμορφώσεως, για να τους ενισχύσει και να τους ενδυναμώσει για τις δύσκολες μέρες που θα ακολουθούσαν. Σοφά άλλωστε όπως θα δούμε και παρακάτω οι Πατέρες της Εκκλησίας μας όρισαν όπως η Μεταμόρφωση εορτάζεται σαράντα μέρες πριν την εορτή της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού, εορτή που φέρει τα ίσα με την Μεγάλη Παρασκευή. Κάθε στιγμή από το γεγονός της Μεταμορφώσεως θα μπορούσε να αποτελέσει ξεχωριστό θέμα για πολλές διατριβές. Ο χρόνος, ο τόπος, η παρουσία του Θεού Πατρός με τη φωνή Του, ο ίδιος ο Χριστός, το Άγιο Πνεύμα ως

18 17 νεφέλη, οι μαθητές, χιλιάδες σελίδες αναλύσεων και ερμηνειών. οι προφήτες, το θείον φώς θα μπορούσαν να γεμίσουν Ακολούθως θα επικεντρωθούμε στην υμνογραφική και μουσικολογική διάσταση του θέματος, στοιχεία που θα αποτελέσουν τη βάση έρευνας της εργασίας μας. Κατ αρχήν θα ασχοληθούμε με τις ακολουθίες τις εορτής αναδεικνύοντας την εξαίσια υμνογραφία και τους ιερούς υμνογράφους που τις εμπλούτισαν με τα «ποιήματά» τους. Η θεολογία της εορτής αποτυπώνεται θαυμάσια στους ύμνους της. Οι γεμάτοι σοφία και θεολογία ύμνοι της εορτής αποτελούν πραγματικό θησαυρό για την Εκκλησία μας αλλά και εμάς τους πιστούς. Στο ίδιο κεφάλαιο θα ασχοληθούμε με την τυπική διάταξη της εορτής και με την δομή της ακολουθίας. Στην προσπάθεια καταγραφής της διάταξης χρησιμοποιήθηκαν τέσσερα τυπικά. Του Γεωργίου Ρήγα, της Μονής του Οσίου Σάββα του Ηγιασμένου, της Μονής του Αγίου Διονυσίου, Αγίου Όρους και τέλος το Τυπικό της Μεγάλης Του Χριστού Εκκλησίας, του Γεωργίου Βιολάκη. Συγκρίναμε τα τέσσερα τυπικά και καταγράφηκαν οι διαφοροποιήσεις τους. Στο Β μέρος της εργασίας βρίσκεται το μουσικολογικό τμήμα, που αποτελεί το βασικό μέρος της διατριβής. Θα μελετήσουμε αρχικά εν συντομία την εμφάνιση αλλά και εξέλιξη ανά περιόδους της εκκλησιαστικής μουσικής καθώς και κάποια ενδιαφέροντα και σημαντικά στοιχεία της όπως π.χ. τα γένη της μελοποιίας. Η μουσική είναι αναπόσπαστο και σημαντικό κομμάτι στην Ορθόδοξη Λατρεία και η απόδειξη αυτού είναι ένα από τα στοιχεία που καλείται να αναδείξει η παρούσα εργασία. Αναφερθήκαμε προηγουμένως στο μεγαλείο της υμνογραφίας. Και η μελοποίηση των ύμνων όμως είναι εξίσου σημαντική. Η ομορφιά των μελοποιήσεων, η καλαισθησία, ο σωστός τονισμός των διαφόρων μηνυμάτων καθώς και η σοφία των διαφόρων μελοποιών ανά τους αιώνες κατατάσσουν την εκκλησιαστική μελοποιία στα σημαντικότερα και ιδιαίτερα στοιχεία της Εκκλησίας μας. Στη συνέχεια λοιπόν, θα ασχοληθούμε με την μουσική επένδυση των ύμνων από τον ΙΒ αιώνα και μετά. Μετά από μελέτη δεκάδων μουσικών χειρογράφων κωδίκων της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος αλλά και της Βιβλιοθήκης του Μετοχίου του Παναγίου Τάφου (Μαθηματάρια, Κοντακάρια, Στηχηράρια, Δοξαστάρια και Παπαδικές), εντοπίστηκαν σπουδαίες μελοποιήσεις, αρκετές από τις οποίες περιλαμβάνονται στην εργασία. Αρχικά παρατίθενται στην παλαιά και

19 18 την νέα σημειογραφία τα μουσικά κείμενα του πρώτου Δοξαστικού του Εσπερινού της εορτής «Προτυπῶν τὴν Ἀνάστασιν τὴν σήν» μέσα από χειρόγραφους κώδικες τεσσάρων διαφορετικών αιώνων και μελουργών. (Παλαιό στιχηράριο του 1341 μ.χ, το Στιχηράριο Χρυσάφου του Νέου -ΙΖ αιώνα-,του Γερμανού Νέων Πατρών ΙΗ αιώνα- καθώς και την εξήγηση Χουρμουζίου του Χαρτοφύλακα στην νέα σημειογραφία μετά το 1814.) Αναλύονται λοιπόν μορφολογικά και παράλληλα γίνεται μια κατά το βέλτιστο δυνατό σύγκριση μεταξύ τους. Έπειτα, θα εξετάσουμε καλοφωνικά μελουργήματα και αναγραμματισμούς της εορτή. Στο πρώτο στάδιο παραθέτουμε τα αρκτικά των αναγραμματισμών και μαθημάτων από τους κώδικες ΕΒΕ και ΜΠΤ Ακολούθως, συμπεριλάβαμε τα πανομοιότυπα μαθημάτων από τους δύο κώδικες. Προσεγγίζοντας τα ιστορικά και εξαίσια αυτά μαθήματα καταγράψαμε το πλήρες κείμενο τους όπως προκύπτει από την καλοφωνική μελοποίηση των μελοποιών τους. Επιπλέον στο Ε κεφάλαιο προστέθηκαν και παρουσιάζονται τα πανομοιότυπα δύο πιθανόν σπάνιων και άγνωστων καλοφωνικών μαθημάτων από τον ΜΠΤ 732. Τέλος, συμπεριλάβαμε την μελοποίηση του Κοντακίου και του Οίκου της εορτής από το Κοντακάριο ΕΒΕ της Εθνικής Βιβλιοθήκης. Είναι ουσιαστικά μια ασυνήθιστη μελοποίηση και ένα μάθημα με αρκετές ιδιαιτερότητες. Στο τέλος της διατριβης παρατίθεται παράρτημα που περιλαμβάνει τις τυπικές διατάξεις για τις ακολουθίες της εορτής από τέσσερα τυπικά. Του Γεωργίου Ρήγα, της Μονής του Οσίου Σάββα του Ηγιασμένου, της Μονής του Αγίου Διονυσίου, Αγίου Όρους και τέλος το Τυπικό της Μεγάλης Του Χριστού Εκκλησίας, του Γεωργίου Βιολάκη Η παρούσα διπλωματική εργασία λοιπόν επιχειρεί να προσεγγίσει κυρίως υμνογραφικά και μουσικολογικά την μεγάλη Δεσποτική εορτή του θαύματος της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος. Η χρησιμότητα της εκκλησιαστικής μουσικής για να περαστούν τα θεία διδάγματα της εορτής στους πιστούς είναι τεράστια. Η Εκκλησία μας με το πέρασμα των αιώνων δεν άλλαξε τακτική. Η εκκλησιαστική μουσική ήταν, είναι και θα είναι κύριο χαρακτηριστικό που πάντα θα παίζει ξεχωριστό ρόλο για την διαπαιδαγώγηση του ποιμνίου αλλά και για την δοξολογία της Αγίας, Αδιαιρέτου και Ομοουσίου Τριάδος. Και αυτό ήταν μια από τις κύριες 1 ΕΒΕ 937, Μαθηματάριον παλαιάς γραφής, ΙΣΤ αίώνας 2 ΜΠΤ 732, Μαθηματάριον, εξήγησις μεταγραφή στην Νέα Μέθοδο παρά Χουρμουζίου, ΙΘ αιώνας 3 ΕΒΕ 2405, Κοντακάριον παλαιάς γραγής, ΙΔ αιώνας

20 19 διαπιστώσεις μου μετά από την επαφή που είχα με τους εξαιρετικούς χειρόγραφους κώδικες διαφόρων αιώνων.

21 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 20

22 21 ΜΕΡΟΣ Α Α ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ - ΕΟΡΤΟΛΟΓΙΚΑ Α1) Θεολογική ανάλυση Το θαυμαστό γεγονός της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος περιγράφεται και στους τρεις συνοπτικούς Ευαγγελιστές.(Ματθ.17,1-13/Μαρκ.9, 2-13/Λουκ.9,28-36). Ο Χριστός λίγες μέρες πριν από το Πάθος και την ζωηφόρο Ανάστασή του, σαράντα συγκεκριμένα όπως θα δούμε και στη συνέχεια, θέλει να μεταφέρει ένα δυνατό μήνυμα στους Μαθητές Του. Ενδεικτικά για το δεσμό Θαβώρ και Γολγοθά είναι τα λόγια του πρώτου στιχηρού των αίνων της εορτής: «Πρὸ τοῦ τιμίου Σταυροῦ σου καὶ τοῦ πάθους, λαβὼν οὓς προέκρινας τῶν Ἱερῶν Μαθητῶν, πρὸς τὸ Θαβώριον Δέσποτα, ἀνῆλθες ὄρος, δεῖξαι θελήσας τούτοις τὴν δόξαν σου» 4 (ήχος δ, προς το «Ὁ ἐξ ὑψίστου κληθεὶς»). Σαν αδύνατοι άνθρωποι οι μαθητές, δεν μπορούσαν εύκολα να κατανοήσουν όλο αυτό το μεγαλείο και τη δόξα του Θεανθρώπου. Έτσι λοιπόν επειδή, όπως προαναφέραμε βρισκόμαστε μόλις λίγες μέρες πριν από το Πάθος όπου ο Θεάνθρωπος επρόκειτο να σταυρωθεί, να βρισθεί, να καταφρονεθεί και τέλος να ταφεί, όπως αναφέρει και ο Επίσκοπος Ναυπάκτου Δαμασκηνός ο Στουδίτης 5, μεταμορφώθηκε μπροστά τους για να δουν οι μαθητές Του την δόξα του και να μην χάσουν την πίστη τους κατά τα Πάθη του Χριστού. «ἵνα θεωρήσαντες τὰ θαυμάσιά σου, μὴ δειλιάσωσι τὰ παθήματά σου» 6. Και συμπληρώνει ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός «τοῖς οἰκείοις μαθητές ἐκφαινόμενος, διανοίγνων τούτων τα ὅμματα καί ἀπό τυφλῶν ἐργαζόμενος βλέποντας» 7. Η Θεία Μεταμόρφωση λοιπόν σύμφωνα με τους ιερούς Πατέρες της Εκκλησίας μας, ιδιαίτερη μνεία γίνεται από τον Άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο, έγινε προς ενίσχυση των Μαθητών και στερέωση της πίστης τους προς Αυτόν, αφού θα Τον έβλεπαν να υποβάλλεται σε φρικτά πάθη και να πεθαίνει επί του 4 Μηναίον Αυγούστου, Έκδοσις Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 1989, σελ Δαμασκηνού Στουδίτου, (αρχές 16 ου αιώνα) εκ του «Θησαυρού Δαμασκηνού», Λόγος Α εις την Θείαν Μεταμόρφωσιν του Κυρίου και Θεού και Σωτήρος ημών Ιησού Χριστού. Ο Μέγας Συναξαριστής της Ορθοδόξου Εκκλησίας, εκδ. Ιερά Δεσποτική Μονή Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, Κουβαρά Αττικής, Β έκδοση, 1963, σελ Μηναίον Αυγούστου, ο.π.π. Στιχηρό ιδιόμελο εσπερινού Μεταμορφώσεως σε ήχο δ, σελ Ιωάννου Δαμασκηνού, Άπαντα τα έργα, Ομιλία εις την Μεταμόρφωση του Κυρίου, Έλληνες Πατέρες της Εκκλησίας,(ΕΠΕ), εκδ. οίκος Ελευθέριιου Μερετάκη «Το Βυζάντιον»,Πατερικαί εκδόσεις «Γρηγόριος Παλαμάς», τόμ.9, Θεσσαλονίκη 1991, σελ.38.

23 22 Σταυρού. Το κοντάκιον της εορτής τονίζει χαρακτηριστικά την αιτία της Μεταμορφώσεως και την σχέση της με τα Πάθη και την Σταύρωση του Κυρίου: «Ἐπὶ τοῦ ὄρους μετεμορφώθης, καὶ ὡς ἐχώρουν οἱ Μαθηταί σου τὴν δόξαν σου, Χριστὲ ὁ Θεὸς ἐθεάσαντο, ἵνα ὅταν σε ἴδωσι σταυρούμενον, τὸ μὲν πάθος νοήσωσιν ἑκούσιον» 8 Ενθυμούμενοι λοιπόν οι μαθητές το φως και την λαμπρότητα της Μεταμορφώσεως θα κατανοούσαν ότι εκουσίως θα πεθάνει ο Λόγος του Θεού για τη σωτηρία των ανθρώπων. Θέλησε λοιπόν να τους δείξει την δόξα Του. Σοφά ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος λέει: «Παρήνοιξε, ὡς εὐδόκησεν ὀλίγον τῆς θεότητος, καί τοῖς μύσταις ἔδειξεν τὸν ἐνοικοῦντα Θεὸν». 9 Άνοιξε λοιπόν λίγο από την Θεότητα Του με την Μεταμόρφωση και έδειξε τον ενοικούντα Θεόν. Έδειξε «λίγη» από την Θεότητα του ο Χριστός. Ίσως όση μπορούσαν να κατανοήσουν και να αντέξουν οι μαθητές του. Οι Απόστολοι είδαν τον διδάσκαλό τους γεμάτο από το αιώνιο φως της θεότητός Του. Την ώρα εκείνη, όπως μαρτυρούν οι Ευαγγελιστές, το Πρόσωπό Του έγινε «έτερο», πιο λαμπερό και από τον ήλιο ακόμα, και τα ενδύματά του κατάλευκα σαν το φως. Το Φως που είδαν οι Μαθητές επάνω στο όρος Θαβώρ δεν ήταν μια κτιστή πραγματικότητα, αλλά το πνευματικό και άκτιστο φως της θεότητας, η δόξα της θεότητας. Το πρόσωπο του Χριστού έλαμψε ως ο ήλιος αναφέρει ο Ματθαίος. Ο Άγ. Ιωάννης ο Χρυσόστομος συμπληρώνει ότι το πρόσωπο του Κυρίου έλαμψε «υπέρ» τον ήλιο 10. Και τα στιχηρά των αίνων όμως μαρτυρούν τη δύναμη του ακτίστου φωτός της Μεταμορφώσεως. «οἳ καὶ κατιδόντες σε μεταμορφούμενον, καὶ ὑπὲρ ἥλιον λάμψαντα...», «ὁ φῶς ὡς ἱμάτιον περιβαλλόμενος, μεταμορφούμενος ἔμπροσθεν, τῶν μαθητῶν σου, ὑπὲρ τὸν ἥλιον Λόγε ἔλαμψας,». 11 Το «Θαβώριον Φως», σημειώνει χαρακτηριστικά ο πατήρ Νικόδημος Σκρέττας, είναι «η προετοιμασία της ανδρείας προ των παθημάτων και προοίμιο του υπερλάμπρου και θεουργού αναστασίμου φωτός» Μηναίον Αυγούστου,ο.π.π, Κοντάκιον Αυτόμελον σε ήχο Βαρύ, σελ Ιωάννου Χρυσοστόμου, Άπαντα τα έργα, Έλληνες Πατέρες της Εκκλησίας, (ΕΠΕ), Εις το Κατά Ματθαίον Ομιλία ΝΣΤ, εκδ. οίκος Ελευθέριιου Μερετάκη «Το Βυζάντιον», Πατερικαί εκδόσεις «Γρηγόριος Παλαμάς», τόμ.11, Θεσσαλονίκη 1979, σελ Ιωάννου Χρυσοστόμου, PG 52, στήλες , Κέντρο Πατερικών Εκδόσεων, Ιωάννης Χρυσόστομος ΣΤ. 11 Μηναίον Αυγούστου, ο.π.π, Στιχηρά προσόμοια σε ήχο δ «Ο εξ υψίστου κληθείς», σελ Σκρέττα π.νικοδήμου (Αρχιμ.), Η Θεία Μεταμόρφωση του Χριστού κατά την υμνογραφία της Εορτής, Πνευματική Διακονία.Περιοδική έκδοσης Ιεράς Μητροπόλεως Κωνσταντίας και Αμμοχώστου Τευχ.11 Ο.

24 23 Α2) Πώς καθιερώνεται και πότε εμφανίζεται η εορτή; Το θαύμα της Μεταμορφώσεως γίνεται αντικείμενο εορτασμού μετά τον 4 ο αιώνα αφού στις δύο πιο βασικές πηγές της λειτουργικής ζωής της εποχής (Αποστολικές Διαταγές, Οδοιπορικό της Αιθερίας) δεν αναφέρεται ύπαρξη τέτοιας εορτής. 13 Ο Φίλιππος Παπαδόπουλος ορίζει την εισαγωγή της εορτής στο εορτολόγιο κατά τον 5 ο αιώνα αφού υπάρχουν λόγοι στην εορτή αυτή από τους Κύριλλο Αλεξανδρείας, Πρόκλο Κωνσταντινουπόλεως και Βασίλειο Σελευκείας. 14 Η πρώτη σαφής μαρτυρία για την ύπαρξη της εορτής στην Εκκλησία των Ιεροσολύμων περιέχεται στο βίο του Αγίου Σάββα που έγραψε ο Κύριλλος ο Σκυθοπολίτης τον 6 ο αιώνα. 15 Παράλληλα άλλη μια ένδειξη για την ύπαρξη της εορτής μπορεί να θεωρηθεί η παρουσία του Επισκόπου Θαβώρ Σεβήρου στην Ε Οικουμενική Σύνοδο της Κωνσταντινουπόλεως το 553 μ.χ. Ρητά όμως ο εορτασμός της Μεταμορφώσεως από την εκκλησία των Ιεροσολύμων αναφέρεται στο τυπικό του Πατριάρχου Σωφρονίου ( ) και στο οποίο κατά την 6 η Αυγούστου αναγράφεται: «Σύναξις επί του τόπου της Αναλήψεως(;) εν τω Θαβωρίω. Μεταμόρφωσις του Σωτήρος» 16. Την ίδια περίπου εποχή έχουμε μαρτυρία τέλεσης της εορτής στην Ιερά Μονή της Αγίας Αικατερίνης στο όρος Σινά. Συγκεκριμένα ο Άγιος Αναστάσιος ο Σιναΐτης σε ομιλία του στη Μονή στα μέσα του 7 ου αιώνα αναφέρεται στο λειτουργικό εορτασμό της εορτής. Όσον αφορά τη Βυζαντινή Εκκλησία υπάρχουν αρκετές μαρτυρίες που μιλούν για την εορτή της Μεταμορφώσεως και από αυτές συμπεραίνεται ότι η εορτή υπήρχε από τον 8 ο αιώνα. 17 Η εορτή της μεταμορφώσεως είχε συνδεθεί με την Χριστολογική διδασκαλία της Δ Οικουμενικής Συνόδου η διδασκαλία της οποίας συναντάται συχνά στην υμνογραφία της εορτής. Ένα άλλο γεγονός που συνδέει την εορτή με την Δ Σύνοδο είναι και το ότι από τις αρχές του ΣΤ αιώνα η 6 η Αυγούστου επιλέχθηκε ως η μέρα που πανηγυρισμού της επικράτησης του δόγματος της Δ Συνόδου της Χαλκηδόνας 13 Τζέρπου π..δημήτριου (Πρωτ), Η εορτή της Μεταμορφώσεως του Κυρίου, Το Χριστιανικό Εορτολόγιο, Πρακτικά Η Πανελλήνιου Λειτουργικού Συμποσίου Στελεχών Ιερών Μητροπόλεων, Βόλος 2006, σελ Παπαδοπούλου Φιλίππου, Λειτουργική της Ορθοδόξου Ανατολικής Εκκλησίας, Αθήνα 1894, σελ.67. Πρβλ.Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαιδεία 8 ος τόμος, σελ Φειδά Βλασίου, Εκκλησιαστική Ιστορία Α, Αθήνα 1994, σελ , Πρβλ. Πρωτ.Δημήτριου Τζέρπου, Η εορτή της Μεταμορφώσεως του Κυρίου, ο.π.π., σελ Βλ. Κ.Κεκελισδέ, Ιεροσολυμιτικόν Κανονάριον (Τυπικόν) του 7 ου αι. κατά γεωργιανήν μετάφρασιν, μεταφρασθέν εκ του ρωσσικού υπό του Αρχιμ. Καλλίστου εν Ιεροσολύμοις 1914 σελ.12 (Νέα Σιών 21 (1926), σσ ), Πρβλ. Πρωτ.Δημήτριου Τζέρπου, Η εορτή της Μεταμορφώσεως του Κυρίου, ο.π.π., σελ Τζέρπου π..δημήτριου (Πρωτ), Η εορτή της Μεταμορφώσεως του Κυρίου,Ο.π.π. σελ.249.

25 24 το 541 μ.χ. Και από αυτό συμπεραίνουμε ότι η εορτή ήταν ήδη καθιερωμένη στις αρχές του 6 ου αιώνα. 18 Όπως προαναφέρθηκε, σύμφωνα και με τους πατέρες της Εκκλησίας μας η Μεταμόρφωση του Κυρίου έγινε σαράντα μέρες πριν τη Σταύρωση του Κυρίου. Επειδή όμως η εορτή δεν γινόταν να εορτασθεί ακριβώς στην μέρα της λόγω του πένθιμου της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, μετατέθηκε για τον Αύγουστο και συγκεκριμένα καθιερώθηκε την 6 η Αυγούστου, σαράντα ακριβώς μέρες πριν από την εορτή της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού (14 Σεπτεμβρίου), η οποία εορτή φέρει τα ίσα με την Μεγάλη Παρασκευή. Αυτή είναι και η επικρατέστερη άποψη για την καθιέρωση της εορτής την 6 η Αυγούστου. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε που στον Όρθρο της 6 ης Αυγούστου ψάλλονται οι Καταβασίες της εορτής της Υψώσεως «Σταυρὸν χαράξας Μωσῆς». Η εορτή της Μεταμορφώσεως βρίσκεται στη μέση περίπου της νηστείας για την εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Η δεκαπενθήμερη αυτή νηστεία προϋπήρχε της εορτής της Μεταμορφώσεως αφού μνημονεύεται από τον Πατριάρχη Αντιοχείας Αναστάσιο το Σιναΐτη πριν την εμφάνιση της εορτής της Μεταμορφώσεως 19. Επειδή όμως η εορτή είναι δεσποτική, έλυε την νηστεία. Γι αυτό δόθηκε η λύση όπως οι πέντε πρώτες μέρες του Αυγούστου να θεωρούνται ως νηστεία για την εορτή της Μεταμορφώσεως και οι υπόλοιπες σαν νηστεία για την εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Ο Λέων ο Σοφός όμως (τέλη 9 ου αρχές 10 ου αιώνα) κατήργησε την κρεοφαγία κατά την εορτή της Μεταμορφώσεως και καθιέρωσε να τιμάται με κατάλυση ιχθύος. Έτσι διατηρήθηκε και η συνοχή της παλαιάς δεκαπενθημέρου νηστείας για την εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. 20 Η εορτή της Μεταμορφώσεως, στις 6 Αυγούστου, κατέχει ξεχωριστή θέση στην Ορθόδοξη λατρεία και τιμάται με ιδιαίτερη ευλάβεια και ευσέβεια από τους πιστούς. Άμεσα συνδεδεμένη με την εορτή της Μεταμορφώσεως είναι και η συνήθεια της ευλογίας των σταφυλιών με ειδική ευχή στο τέλος της Θείας Λειτουργίας. Η πράξη της ευλογίας των σταφυλιών συνδέεται με την αρχαία παράδοση της Εκκλησίας να ευλογούνται οι απαρχές και οι καρποί της γης. Το πότε ακριβώς έγινε η σύνδεση της ευλογίας των σταφυλιών με την εορτή της 18 Αγγελάτου Φωκά, Η εορτή της Μεταμορφώσεως,Αθήνα Πρβλ. Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια 8 ος τόμος, σελ Αναστασίου Σιναΐτου, Περί των Αγίων Τριών Τεσσαρακοστών. Ράλλης Γ.Πότλης Μ., Σύνταγμα Ιερών Κανόνων τ. Δ, (Φωτοτυπική ανατύπωση Μ.Γρηγόρη Αθήνα 1992) σελ.594/ Πρβλ. Πρωτ.Δημήτριου Τζέρπου, Η εορτή της Μεταμορφώσεως του Κυρίου, ο.π.π. σελ Ράλλη Γ., Πότλη Μ., Σύνταγμα Θείων και Ιερών Κανόνων τ. Δ, (Φωτοτυπική ανατύπωση Μ.Γρηγόρη Αθήνα 1992) σελ.588/ Πρβλ. Πρωτ.Δημήτριου Τζέρπου, Η εορτή της Μεταμορφώσεως του Κυρίου, ο.π.π. σελ.251.

26 25 Μεταμορφώσεως δεν είναι σαφές, αφού υπάρχουν αναφορές σε παλαιά τυπικά που αναφέρουν ότι η ευλογία των σταφυλιών γινόταν στην εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου ή ακόμα και στην εορτή της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού. Σημαντικός παράγοντας στο ότι η ευλογία γινόταν σε διαφορετικές εορτές ήταν οι κλιματολογικές συνθήκες κάθε περιοχής. Οι περισσότερες πηγές πάντως συνδέουν την εορτή της Μεταμορφώσεως με την ευλογία των σταφυλιών Βλ. αναλυτική μελέτη του Καθηγητή της Θεολογικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Παναγιώτη Σκαλτσή «Η ευλογία των σταφυλιών κατά την εορτή της Μεταμορφώσεως», στο περιοδικό «Ἐφημέριος», σσ

27 26 Β ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΑ ΤΥΠΙΚΗ ΔΙΑΤΑΞΗ ΤΗΣ ΕΟΡΤΗΣ Β1) Η υμνογραφία της Εορτής Το πλούσιο θεολογικό περιεχόμενο της Μεταμορφώσεως αποτυπώνεται με σοφία και εξαίσιο τρόπο στην υμνογραφία της εορτής. Οι υμνογράφοι της Εκκλησίας μας διατύπωσαν στους ύμνους της εορτής όλο το θεολογικό νόημα αλλά και την σπουδαιότητα του θαύματος της Μεταμορφώσεως. Κάθε ύμνος μπορεί να αποτελέσει από μόνος του αιτία κηρύγματος ή ολόκληρης μελέτης, αφού το νόημα κάθε στίχου είναι γεμάτο θεολογία. Παράλληλα ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της υμνογραφίας της εορτής, κυρίως των δύο κανόνων του όρθρου, είναι η πλούσια δογματική της θεολογία με βάση τη χριστολογία της Δ Οικουμενικής Συνόδου της Χαλκηδόνας. Ας δούμε λίγο πιο αναλυτικά τους γνωστούς ποιητές των ύμνων της εορτής, αφού υπάρχουν και πολλοί ύμνοι ανωνύμων ποιητών. Τα ιδιόμελα της εορτής, καθώς επίσης και ο ένας από τους δύο κανόνες, ανήκουν στον Κοσμά τον Μοναχό (γνωστός και ως Κοσμάς ο μελωδός ή ποιητής ή Μαϊουμά ή Ιεροσολυμίτης ή Αγιοπολίτης) ο οποίο ήταν διαπρεπής επίσκοπος και ασματογράφος της Ορθόδοξης Εκκλησίας που έζησε τον 8ο αιώνα. Γεννήθηκε περί το 685 μ.χ. Σε μικρή ηλικία έμεινε ορφανός, υιοθετήθηκε και ανατράφηκε από τον Σέργιο Μανσούρ, τον πατέρα του Ιωάννη Δαμασκηνού. Μαζί με τον Ιωάννη Δαμασκηνό εγκαταβίωσε από το 726 μ.χ. στην περιώνυμη μονή του Αγίου Σάββα των Ιεροσολύμων, μελετώντας μαζί του στην πλούσια βιβλιοθήκη της Μονής. Συμπαραστάθηκε στον Δαμασκηνό στον αγώνα του κατά των εικονομάχων. Το 743 μ.χ.,πιθανώς, εξελέγη επίσκοπος Μαϊουμά της Φοινίκης. Ο Κοσμάς συνέθεσε πλήθος θαυμάσιων ύμνων, το σύνολο σχεδόν των οποίων ενσωματώθηκε στα λειτουργικά βιβλία της Ορθόδοξης Εκκλησίας και ψάλλονται μέχρι σήμερα. Έγραψε πλήθος ποιημάτων, κυρίως κανόνες, για Δεσποτικές, Θεομητορικές εορτές και μνήμες Αγίων Χριστουγέννων, Θεοφανίων, Υπαπαντής, Πεντηκοστής κ.α.). Είναι από του πρώτους εισηγητές του κανόνα και ένας από τους κυριότερους συντάκτες του Τριωδίου. Πέθανε περί το Χρήστου Κ. Παναγιώτης, Κοσμᾶς. Ὁ Μελωδός. Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια (ΘΗΕ), τομ.7, Αθήνα 1965, σσ

28 27 Ο Ανατόλιος είναι ο υμνογράφος του πρώτου δοξαστικού του εσπερινού. Το περιεχόμενο του δοξαστικού ουσιαστικό είναι μια αφήγηση του γεγονότος. Το πιθανότερο είναι ότι πρόκειται για τον Ανατόλιο Στουδίτη ο οποίος ήταν λόγιος ποιητής και ασματογράφος της Εκκλησίας. Άκμασε το 770 και σ αυτόν αποδίδονται πολλά αναστάσιμα στιχηρά της Οκτωήχου. Σύμφωνα με τον καθηγητή Παναγιώτη Τρεμπέλα δεν αποκλείεται ο Ανατόλιος Στουδίτης να έγραψε και κάποια από τα οκτάηχα αναστάσιμα τροπάρια τα καλούμενα και «Στιχηρά Ανατολικά» 23. Τον δεύτερο κανόνα της εορτής έγραψε ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός ένας από τους σπουδαιότερους Πατέρες αλλά και μελωδούς της Εκκλησίας μας με τεράστιο υμνογραφικό έργο μεγάλης σημασίας για τη Ορθόδοξή μας λατρεία. Το ποιητικό του έργο θεωρείται από τα σημαντικότερα στην ορθόδοξη υμνογραφική παράδοση. Είναι ένας από τους εισηγητές του ποιητικού είδους των Κανόνων. Σώζονται 90 Κανόνες του, από τους οποίους οι 14 έχουν συμπεριληφθεί στα λειτουργικά βιβλία. Περίφημος είναι ο «Κανών εἰς τό ἅγιον Πάσχα» και το υμνογραφικό τμήμα των Κυριακών στο βιβλίο της Παρακλητικής, γνωστό ως «Οκτώηχος» της Κυριακής. Οι ύμνοι του επηρέασαν τους μεταγενέστερους ποιητές και απετέλεσαν τον πυρήνα των ακολουθιών της εβδομάδος. Παράλληλα διαδραμάτισε σπουδαίο ρόλο τον 8 ου αιώνα, εξαιτίας του αγώνα του υπέρ των ιερών εικόνων, αλλά και του όλου έργου του. Υπήρξε μοναχός και πρεσβύτερος της Μονής του αγίου Σάββα στην Παλαιστίνη. Διακρίθηκε κυρίως ως ο μέγας ερμηνευτής της ορθόδοξης Πατερικής Παράδοσης. Η αντιπαραβολή των βιογραφιών και το σύνολο των γνησίων στοιχείων ευνοούν την υπόθεση ότι ο Δαμασκηνός γεννήθηκε το 680 και πέθανε το 749. Στη Μονή του Αγ. Σάββα διακρίθηκε μεταξύ των μοναχών λόγω της μόρφωσης και του ασκητικού ιδεώδους. Χειροτονήθηκε πρεσβύτερος από τον επίσκοπο Ιεροσολύμων Ιωάννη Ε ( ), συνεχίζοντας την άσκηση και το συγγραφικό έργο μέχρι το θάνατό του. Η μνήμη του τιμάται την 4 η Δεκεμβρίου. Ο Δαμασκηνός μας παρέδωσε πλουσιότατο έργο σε όλους τους τομείς της Θεολογίας. Αφιερωμένος στη συχνή μελέτη της Πατερικής Παράδοσης και της ελληνικής φιλοσοφίας κατέγραψε άνετα τον πλούτο της εμπειρίας του. Τα έργα 23 Παπαδοπούλου Στυλιανού. Ἀνατόλιος. Ὀ Στουδίτης, Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια (ΘΗΕ), τόμ2, Αθήνα 1963, σελ.644.

29 28 διακρίνονται σε δογματικά, αντιρρητικά, απολογητικά, ηθικά, ομιλίες, ερμηνευτικά, αγιολογικά και υμνογραφικά. Το δοξαστικό των Αίνων είναι ποίημα του Λέοντα Βύζαντα ή Βυζάντιου. Ο Βύζας, ο επονομαζόμενος και Σχολαστικός, είναι από τους επίσημους ασματογράφους της Εκκλησίας. Άκμασε κατά τις αρχές του Ζ αιώνος μ.χ. και έγραψε πολλά στιχηρά και άλλα τροπάρια 24. Μελετώντας τους χειρόγραφους κώδικες της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδας εντοπίσαμε αναφορές και σε κάποιους άλλους υμνογράφους που δεν αναφέρονται στις σύγχρονες εκδόσεις των μηναίων. Αξίζει λοιπόν εδώ να αναφέρουμε τα ονόματα και τα στοιχεία που εντοπίσαμε. Στον κώδικα ΕΒΕ 2413 στο 4 ο στιχηρό του εσπερινού «Ὄρος τὸ ποτὲ ζοφῶδες καὶ καπνῶδες» αναφέρεται ως υμνογράφους ο Ανδρέας ο Ιεροσολυμίτης (660 μ.χ 740 μ.χ). Πρόκειται για τον Άγιο Ανδρέα Κρήτης ένα από τους μεγάλους ποιητές της εκκλησίας μας ο οποίος μεταξύ άλλων συνέθεσε και τον Μεγάλο Κανόνα. Το επίθετο Ιεροσολυμίτης το έλαβε αφού έγινε αναγνώστης του πατριαρχικού θρόνου των Ιεροσολύμων στην ηλικία των 15 ετών. Αργότερα διετέλεσε Αρχιεπίσκοπος Κρήτης εξ ού και το επίθετο Ανδρέας Κρήτης. Τα στιχηρά της Λιτής σύμφωνα με τον ίδιο κώδικα (ΕΒΕ 2413) «Ὁ φωτί σου ἅπασαν τὴν οἰκουμένην ἁγιάσας» καταλογίζονται στον Μεθόδιο Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως. Γεννήθηκε στα τέλη του Η αιώνα και διετέλεσε Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως από το 842 μέχρι το 846 μ.χ. Ο Μεθόδιος ήταν ο Πατριάρχης που σφράγισε την λήξη της εικονομαχίας με την λαμπρή τελετή της Αναστήλωσης των Αγίων εικόνων που εορτάζουμε μέχρι σήμερα την Κυριακή της Ορθοδοξίας. Αξίζει να σημειώσουμε ότι ο Μεθόδιος υπέστηκε πολλά βασανιστήρια από τους εικονομάχους πριν καν ακόμα ανέλθει στον Πατριαρχικό θρόνο. Το δοξαστικό της λιτής «Δεῦτε ἀναβῶμεν εἰς τὸ ὄρος Κυρίου, καὶ εἰς τὸν οἶκον τοῦ Θεοῦ ἡμῶν» τόσο στον ΕΒΕ 2413 όσο και στον ΕΒΕ 884 αναφέρεται ως ποίημα Ιωάννου μοναχού. Πιθανότατα αναφέρεται στον Ιωάννη τον Δαμασκηνό. Με το όνομα Ιωάννης Μοναχός όμως υπογράφει και ένας άλλος υμνογράφος ο Ιωάννης ο Αρκλάς ο οποίος έζησε μετά τον Ιωάννη τον Δαμασκηνό. Δεν βρήκαμε 24 Παπαδοπούλου Γεωργίου, Ιστορική επισκόπισης της βυζαντινής εκκλησιαστικής μουσικής από των αποστολικών χρόνων μέχρι των καθ ημάς ( μ.χ), εκδ. Τέρτιος, Κατερίνη

30 29 πουθενά αλλού κάποια αναφορά για τον υμνογράφο του συγκεκριμένου στιχηρού αφού παντού ορίζεται ως ανωνύμου. Το Και νυν της λιτής «Νόμου καὶ Προφητῶν σε Χριστέ, ποιητὴν καὶ πληρωτὴν ἐμαρτύρησαν» στο 2413 καταλογίζεται στον Ανατόλιο και στον 884 στον Ιωάννη μοναχό. Τα απόστιχα «Ὁ πάλαι τῷ Μωσεῖ συλλαλήσας, ἐπὶ τοῦ ὄρους Σινᾶ διὰ συμβόλων» καθώς και το δοξαστικό των αποστίχων και στους δύο προαναφερθέντες κώδικες αναφέρονται ως ποίημα Ιωάννου μοναχού. Άρα ισχύουν όσα αναφέρθηκαν και πιο πάνω για τον Ιωάννη μοναχό.

31 30 Β2) Διάταξη ακολουθίας Τυπικές διατάξεις Β2.1) Καταγραφή και σύγκριση της τυπικής διάταξης των ακολουθιών από τα πιο κάτω τυπικά: 1) Τυπικόν του Οσίου και Θεοφόρου Πατρός ημων Σάββα του Ηγιασμένου 25. 2) Τυπικόν της εν Άθω Ιεράς Μονής του Αγίου Διονυσίου 26. 3) Τυπικό της Μ.Χ.Ε., του Γεωργίου Βιολάκη 27. 4) Τυπικόν Γεωργίου Ρήγα (Οικονόμου) 28. Στο παράρτημα στο πίσω μέρος της εργασίας περιλαμβάνονται εικόνες από τα τέσσερα τυπικά και φαίνεται ακριβώς τι αναφέρουν για τη μεγάλη αυτή Δεσποτική εορτή. Η Μεταμόρφωση του Κυρίου τιμάται με πλήρη ασματική ακολουθία η οποία ψάλλεται αυτούσια χωρίς την χρήση παρακλητικής. Κατά την περίπτωση που η εορτή συμπέσει ημέρα Κυριακή όλα τα αναστάσιμα να καταλιμπάνονται. Πιο κάτω θα ακολουθήσει καταγραφή της τυπικής διάταξης, με σχόλια αλλά και σύγκριση των πιο πάνω τυπικών σε περιπτώσεις που υπάρχουν διαφοροποιήσεις. Β2.2) Η ακολουθία του Μεγάλου Εσπερινού α) Στιχηρά Εσπέρια ψάλλονται τα τέσσερα στιχηρά ιδιόμελα σε ήχο δ, ποίημα Κοσμά του Μοναχού (εις έξι δευτερούντες τα δύο πρώτα ή είς οκτώ σε περίπτωση αγρυπνίας). «Πρὸ τοῦ Σταυροῦ σοῦ Κύριε, ὄρος οὐρανὸν ἐμιμεῖτο...». «Πρὸ τοῦ Σταυροῦ σου Κύριε, παραλαβὼν τοὺς Μαθητὰς» «Εἰς ὄρος ὑψηλὸν μεταμορφωθεὶς ὁ Σωτήρ» «Ὄρος τὸ ποτὲ ζοφῶδες καὶ καπνῶδες» 25 Τυπικόν της εν Ιεροσολύμοις Αγίας Λαύρας του Οσίου και θεοφόρου ημών Σάββα του ηγιασμένου, Ενετίηση, Τυπικόν της εν Άθω Ιεράς Μονής του Αγίου Διονυσίου, Άγιον Όρος Τυπικόν τῆς τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας, ὅμοιον καθ ὅλα πρὸς τὴν ἐν Κων/πόλει ἐγκεκριμένην ἔκδοσιν, ἥτις δὶς ἐξεδόθη ὑπὸ Κων/ντίνου Πρωτοψάλτου μὲ πολλάς προσθήκας καὶ ἐπιδιορθώσεις ὑπὸ τοῦ Πρωτοψάλτου Γεωργίου Βιολάκη, ἐργασθέντος μετὰ δύο ἀλλεπαλλήλων ἐπιτροπῶν ἐπὶ τούτῳ πατριαρχικῇ διαταγῇ ὁρισθεισῶν, ἐκδ. Σαλλιβέρου, Ἀθῆναι Τυπικόν Γεωργίου Ρήγα, Τυπικόν, Πατριαρχικόν Ίδρυμα Μελετών, Θεσσαλονίκη 1994.

32 31 Στα δύο πρώτα γίνεται ιδιαίτερη αναφορά στην σχέση της Μεταμορφώσεως με τη Σταύρωση του Κυρίου. Με την φράση «Πρὸ τοῦ Σταυροῦ σοῦ Κύριε» τονίζεται ιδιαίτερα ο χρόνος του γεγονότος της Μεταμορφώσεως και ο σκοπός της προετοιμασίας των μαθητών για τα πάθη του Χριστού «ἵνα θεωρήσαντες τὰ θαυμάσιά σου, μὴ δειλιάσωσι τὰ παθήματά σου». Έτσι λοιπόν δικαιολογείται και η τοποθέτηση της εορτής στις 6 Αυγούστου, σαράντα δηλαδή μέρες πριν την εορτή της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού. Η Μεταμόρφωση όμως προμηνύει και την Λαμπροφόρο Ανάσταση του Χριστού. «δεῖξαι βουλόμενος τῆς Ἀναστάσεως τὴν λαμπρότητα» αναφέρει χαρακτηριστικά το δεύτερο στιχηρό. Στα δύο επόμενα ιδιόμελα δίνεται έμφαση στην παρουσία των δύο προφητών Μωυσή και Ηλία καθώς και στην φανέρωση της Αγίας Τριάδος. β) Το δοξαστικό είναι σε ήχο πλάγιο β, ποίημα Ανατολίου. : «Προτυπῶν τὴν Ἀνάστασιν τὴν σήν, Χριστὲ ὁ Θεός, τότε παραλαμβάνεις τοὺς τρεῖς σου μαθητάς, Πέτρον καὶ Ἰάκωβον καὶ Ἰωάννην, ἐν τῷ Θαβὼρ ἀνελθών». Περιγράφει πλήρως τα γεγονότα της Μεταμορφώσεως και τονίζει την φανέρωση της δόξης του Κυρίου και την τεράστια δύναμη της, «οὐρανοὶ ἔφριξαν, γῆ ἐτρόμαξεν, ὁρῶντες ἐπὶ γῆς, τῆς δόξης τὸν Κύριον». Τόσο το δοξαστικό όσο και τα στιχηρά περιγράφουν το ιστορικό πλαίσιο, τον τόπο, τον τρόπο τον χρόνο και τα πρόσωπα του θείου γεγονότος όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Αρχιμανδρίτης Νικόδημος Σκρέττας 29. γ) Εις την Λιτήν Στιχηρά Ιδιόμελα αγνώστου συγγραφέως και τα τρία σε ήχο β. «Ὁ φωτί σου ἅπασαν τὴν οἰκουμένην ἁγιάσας» «Ὁ ἐν τῷ ὄρει τῷ Θαβώρ, μεταμορφωθεὶς ἐν δόξῃ Χριστὲ ὁ Θεός», «Τὸ προήλιον σέλας Χριστός, σωματικῶς ἐπὶ τῆς γῆς περιπολεύων». Δόξα σε ήχο πλ α «Δεῦτε ἀναβῶμεν εἰς τὸ ὄρος Κυρίου, καὶ εἰς τὸν οἶκον τοῦ Θεοῦ ἡμῶν» και Και νυν πάλι σε ήχο πλ α «Νόμου καὶ Προφητῶν σε Χριστέ, ποιητὴν καὶ πληρωτὴν ἐμαρτύρησαν». δ) Εις τα απόστιχα ψάλλονται τα τρία ιδιόμελα σε ήχο α : «Ὁ πάλαι τῷ Μωσεῖ συλλαλήσας, ἐπὶ τοῦ ὄρους Σινᾶ διὰ συμβόλων» Στίχ.: Σοὶ εἰσιν οἱ οὐρανοί, καὶ σὴ ἐστιν ἡ γῆ. (Ψαλμ.πη 13) «Τὴν σὴν τοῦ μονογενοῦς Υἱοῦ προορώμενος, ἐν Πνεύματι διὰ σαρκός...» 29 Σκρέττα Αρχ.Νικοδήμου, Η Θεία Μεταμόρφωση του Χριστού κατά την υμνογραφία της Εορτής, Πνευματική Διακονία.Περιοδική έκδοσης Ιεράς Μητροπόλεως Κωνσταντίας και Αμμοχώστου Τευχ.11 Ο.