Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Ταξιδιωτική Υγεία

Transcript

1 Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Ταξιδιωτική Υγεία

2

3 Εθνικό Σχέδιο Δράσης για τη Δημόσια Υγεία Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Ταξιδιωτική Υγεία Αθήνα 2008

4

5 Υπουργείο Υγείας & Κοινωνικής Αλληλεγγύης Γραφείο Γενικού Γραμματέα Υγείας & Κοινωνικής Αλληλεγγύης Μονάδα Στρατηγικής και Πολιτικών Υγείας Συντονιστής Μονάδας: Αλέξης Ζορμπάς Συντονίστρια Εθνικού Σχεδίου Δράσης για τη Δημόσια Υγεία - Επιμέλεια: Έφη Σίμου

6 Εθνικό Σχέδιο Δράσης για τη Δημόσια Υγεία Επιστημονική - Γνωμοδοτική Επιτροπή Πρόεδρος Γιάννης Κυριόπουλος, Καθηγητής Οικονομικών της Υγείας, Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας Μέλη Γιάννης Αλαμάνος, Αναπληρωτής Καθηγητής Υγιεινής και Επιδημιολογίας, Ιατρική Σχολή Πανεπιστημίου Πατρών, Εργαστήριο Υγιεινής Γιώργος Αρσένης, Επίκουρος Καθηγητής Μικροβιολογίας Πανεπιστημίου Αθηνών Νικόλαος Βακάλης, Κοσμήτωρ Εθνικής Σχολής Δημόσιας Υγείας, Καθηγητής Τομέα Παρασιτολογίας, Εντομολογίας και Τροπικών Νόσων Αλκιβιάδης Βατόπουλος, Καθηγητής Μικροβιολογίας, Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας Γιάννης Δημολιάτης, Επίκουρος Καθηγητής Υγιεινής και Επιδημιολογίας, Ιατρική Σχολή Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Εργαστήριο Υγιεινής Ιωάννης Ιωαννίδης, Καθηγητής Υγιεινής, Ιατρική Σχολή Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Τζένη Κουρέα - Κρεμαστινού, Καθηγήτρια Δημόσιας Υγείας, Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας Θεόδωρος Κωνσταντινίδης, Επίκουρος Καθηγητής Υγιεινής και Επιδημιολογίας, Ιατρική Σχολή, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης Χρήστος Λιονής, Αναπληρωτής Καθηγητής Κοινωνικής και Οικογενειακής Ιατρικής, Ιατρική Σχολή, Πανεπιστήμιο Κρήτης Νίκος Μανιαδάκης, Επίκουρος Καθηγητής Διοίκησης Υπηρεσιών Υγείας, Πανεπιστήμιο Πειραιά Παναγιώτης Μπεχράκης, Αναπληρωτής Καθηγητής Φυσιολογίας Αναπνοής Πανεπιστημίου Αθηνών Κωνσταντίνος Μπουραντάς, Καθηγητής Αιματολογίας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Ελπίδα Πάβη, Διευθύντρια Σπουδών, Τομέας Οικονομικών της Υγείας, Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας Θεόδωρος Παπαδημητρίου, Γενικός Διευθυντής Κέντρου Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων Αναστασία Ρουμελιώτου, Καθηγήτρια Επιδημιολογίας και Βιοστατιστικής, Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας Γιάννης Τούντας, Αναπληρωτής Καθηγητής Κοινωνικής Ιατρικής, Εργαστήριο Υγιεινής και Επιδημιολογίας, Ιατρική Σχολή, Πανεπιστήμιο Αθηνών Χρήστος Χατζηχριστοδούλου, Επίκουρος Καθηγητής Υγιεινής και Επιδημιολογίας, Ιατρική Σχολή, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας

7 Ευχαριστίες To Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης αναγνωρίζει και ευχαριστεί τους επιστήμονες και εκπροσώπους της Κοινωνίας των Πολιτών, οι οποίοι με ενδιαφέρον και υπευθυνότητα κατέθεσαν τις επιστημονικές τους απόψεις και εμπλούτισαν το σχεδιασμό και το περιεχόμενο του παρόντος σχεδίου με κείμενα, δεδομένα, συστάσεις, διορθώσεις και προτάσεις. Συγκεκριμένα ευχαριστούμε την κα Α. Παυλή, Γενικό Ιατρό, Υπεύθυνη Γραφείου Ταξιδιωτικής Ιατρικής ΚΕ.ΕΛ.Π.ΝΟ., Eπιστημονική Yπεύθυνη του Εθνικού Σχεδίου Δράσης για την Ταξιδιωτική Ιατρική. Επίσης ευχαριστούμε τους κ.κ.: Ι. Πιερουτσάκο, Πρόεδρο ΚΕ.ΕΛ.Π.ΝΟ., Θ. Παπαδημητρίου, Γενικό Διευθυντή ΚΕ.ΕΛ.Π.ΝΟ., E. Τσάγκαρη, Συντονίστρια Γραφείο Στρατηγικού Σχεδιασμού και Κέντρων ΚΕ.ΕΛ.ΠΝΟ. Τέλος, ευχαριστούμε τις κ.κ.: Ε. Μαλτέζου, Παιδίατρο, Λοιμωξιολόγο, Υπεύθυνη Τμήματος Παρεμβάσεων σε Χώρους Παροχής Υπηρεσιών Υγείας, Σ. Χατζηαναστασίου, Παθολόγο, Γραφείο Ταξιδιωτικής Ιατρικής ΚΕ.ΕΛ.Π.ΝΟ., Π. Σμέτη, Νοσηλεύτρια, Γραφείο Ταξιδιωτικής Ιατρικής ΚΕ.ΕΛ.Π.ΝΟ., Μ. Αστρίτη, Παθολόγο, Λοιμωξιολόγο Γ.Ν.Α. «Γ. Γεννηματάς», Α. Μπαλάσκα, Παθολόγο, Γραφείο Νοσοκομειακών Λοιμώξεων ΚΕ.ΕΛ.Π.ΝΟ., Ν. Μαυροειδή, Παθολόγο, Ιατρό Δημόσιας Υγείας, Ν. Βορροπούλου, Ιατρό Παθολόγο. Επίσης ευχαριστούμε τους Οικονομολόγους της Υγείας κ.κ. Α. Μαστρογιαννάκη και Μ. Κακούρο, καθώς και την κα Δ. Βλαντώνη, Κοινωνική Ψυχολόγο, για την ουσιαστική τους συμβολή στην εκπόνηση της οικονομοτεχνικής μελέτης.

8 Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Ταξιδιωτική Υγεία Περιεχόμενα Πρόλογος Υπουργού Υγείας & Κοινωνικής Αλληλεγγύης σελ. 10 Εισαγωγικό Σημείωμα σελ. 12 Κεφάλαιο 1ο: Ανάλυση της Υφιστάμενης Κατάστασης σελ Η Έννοια της Ταξιδιωτικής Υγείας σελ Σύγχρονες Επιδημιολογικές Τάσεις σελ Υφιστάμενη Κατάσταση στην Ελλάδα σελ Υφιστάμενη Κατάσταση στην Ευρώπη σελ Νομικό Πλαίσιο σελ SWOT Ανάλυση Κεφάλαιο 2ο: Στρατηγικός Σχεδιασμός σελ Όραμα σελ Αποστολή σελ Στρατηγική Τοποθέτηση σελ Στόχοι σελ Αναμενόμενα Αποτελέσματα από την Εφαρμογή του Εθνικού Σχεδίου Δράσης σελ Άξονες και Δράσεις του Εθνικού Σχεδίου Δράσης 8

9 Κεφάλαιο 3ο: Άξονες και Δράσεις του Εθνικού Σχεδίου Δράσης σελ. 40 1ος Άξονας: Υπηρεσίες Ταξιδιωτικής Ιατρικής σελ. 47 2ος Άξονας: Ενημέρωση - Ευαισθητοποίηση σελ. 49 3ος Άξονας: Έρευνα - Εκπαίδευση Κεφάλαιο 4ο: Διαδικασία Υλοποίησης - Χρηματοδότηση σελ Διαδικασία Υλοποίησης σελ Κοστολόγηση και Χρηματοδότηση Παράρτημα σελ. 56 Βιβλιογραφία σελ. 60

10 Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Ταξιδιωτική Υγεία Πρόλογος Υπουργού Υγείας & Κοινωνικής Αλληλεγγύης Για τις ευρωπαϊκές κοινωνίες του 21ου αιώνα, είναι κεκτημένο ο στρατηγικός σχεδιασμός της πολιτικής να προηγείται των θεσμικών και νομοθετικών παρεμβάσεων. Με την πρακτική αυτή, τα σύγχρονα ευρωπαϊκά κράτη εξασφαλίζουν την ενσωμάτωση των θέσεων της Κοινωνίας των Πολιτών στην επίσημη πολιτική, κατοχυρώνουν τη διασύνδεση ανθρώπινων και οικονομικών πόρων για την υλοποίηση προγραμματικών στόχων, διασφαλίζουν τη γρήγορη εφαρμογή της νομοθεσίας και εγγυώνται τη δημιουργία απλών και διάφανων διαδικασιών. Το Εθνικό Σχέδιο Δράσης για τη Δημόσια Υγεία είναι η πρώτη προσπάθεια που γίνεται στη χώρα μας για να αποκτήσουμε στοχευμένη και στρατηγικά σχεδιασμένη πολιτική για τη Δημόσια Υγεία. Αποτελεί μια από τις βασικές προγραμματικές μας δεσμεύσεις και αναπτύσσει εξειδικευμένες και κοστολογημένες δράσεις, για όλους τους κρίσιμους παράγοντες κινδύνου για τη Δημόσια Υγεία. Με το Εθνικό Σχέδιο Δράσης για τη Δημόσια Υγεία βάζουμε τέρμα στην αποσπασματική και άναρχη ανάπτυξη των υπηρεσιών της Δημόσιας Υγείας και ανοίγουμε ένα νέο κεφάλαιο στην εξέλιξη του ελληνικού κοινωνικού κράτους. Αποκτούμε αξιόπιστα ερευνητικά και επιδημιολογικά στοιχεία για τη Δημόσια Υγεία στον τόπο μας, γεγονός που μας επιτρέπει να προχωρήσουμε στη σχεδιασμένη ανάπτυξη των υπηρεσιών του Εθνικού Συστήματος Υγείας. Τοποθετούμε την πρόληψη στο επίκεντρο της λειτουργίας του κοινωνικού μας κράτους, αναδεικνύοντας τον καθοριστικό ρόλο που έχει η υπεύθυνη και συνεχής ενημέρωση των πολιτών για ζητήματα υγείας. Θεμελιώνουμε ρεαλιστικούς ποιοτικούς και ποσοτικούς στόχους, με συγκεκριμένα χρονοδιαγράμματα υλοποίησης, εξασφαλίζοντας με αυτό τον τρόπο τη συνέχεια στην υλοποίηση της εθνικής πολιτικής για τη Δημόσια Υγεία. 10

11 Δημιουργούμε νέες δομές και υπηρεσίες, καλύπτοντας χρόνια ελλείμματα στη δομή του δημοσίου συστήματος υγείας και κατοχυρώνοντας βασικά ανθρώπινα και κοινωνικά δικαιώματα. Εξασφαλίζουμε την εξοικονόμηση πόρων στην υλοποίηση της πολιτικής μας, αίροντας την πρακτική του δημιουργικού αυτοσχεδιασμού, πετυχαίνοντας την οριζόντια συνεργασία μεταξύ των υπεύθυνων φορέων του κράτους και κερδίζοντας πολύτιμους οικονομικούς πόρους από εξειδικευμένα προγράμματα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Καθιστούμε την επιστημονική κοινότητα και τον εθελοντικό τομέα πολύτιμους συνεργάτες στη χάραξη και στην υλοποίηση της πολιτικής για τη Δημόσια Υγεία, ενώ εξασφαλίζουμε τις συνθήκες που επιτρέπουν την οργανωμένη αξιοποίηση της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης. Σε μία εποχή που σηματοδοτείται από ριζικές αλλαγές στον τρόπο ζωής και από νέες προκλήσεις για τη Δημόσια Υγεία, το Εθνικό Σχέδιο Δράσης για τη Δημόσια Υγεία διαμορφώνει τις αναγκαίες προγραμματικές και χρηματοδοτικές προϋποθέσεις για να αποκτήσει η χώρα μας ένα ισχυρό δίχτυ υγειονομικής προστασίας και ασφάλειας. Για να αποκτήσει η Ελλάδα ανθρωποκεντρική και σύγχρονη πολιτική για τη Δημόσια Υγεία. Δημήτρης Λ. Αβραμόπουλος

12 Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Ταξιδιωτική Υγεία Εισαγωγικό Σημείωμα Ο αριθμός των ταξιδιωτών κάθε χρόνο αυξάνει, ενώ το εύρος των προορισμών διευρύνεται όλο και περισσότερο, καθώς οι ταξιδιώτες στις μέρες μας προτιμούν όλο και πιο απομακρυσμένους και εξωτικούς προορισμούς. Σήμερα, η ραγδαία ανάπτυξη της τεχνολογίας επιτρέπει στους ταξιδιώτες να διανύουν τεράστιες αποστάσεις σε ελάχιστο χρόνο και τα διεθνή ταξίδια συνεχώς αυξάνονται, καθώς όλο και περισσότεροι άνθρωποι ταξιδεύουν για επαγγελματικούς και κοινωνικούς λόγους ή για αναψυχή. Ενδεικτικά, το 1950 ο αριθμός των διεθνών ταξιδιωτών σε παγκόσμιο επίπεδο ήταν μόνο 50 εκ., το 1970 οι ταξιδιώτες αυξήθηκαν στα 150 εκ., και το 2001 έφτασαν στα 693 εκ. Μόνο το 1999, 75 εκ. κάτοικοι ανεπτυγμένων χωρών επισκέφθηκαν αναπτυσσόμενες χώρες, ενώ τα επόμενα χρόνια ο αριθμός αυτός παρουσίασε σημαντική αύξηση (UNWTO 2008). Ο διαρκώς αυξανόμενος αριθμός των ταξιδιών και η αύξηση του εύρους των προορισμών σε συνδυασμό με την ελάττωση του απαιτούμενου χρόνου για την κάλυψη των αποστάσεων, δημιούργησαν παγκοσμίως την ανάγκη ανάπτυξης ενός νέου τομέα στην Ιατρική, την Ταξιδιωτική Ιατρική. Από τους περασμένους αιώνες ήταν γνωστά στοιχεία για μετάδοση νοσημάτων, όπως η πανώλη, ο κίτρινος πυρετός ή η σύφιλη, μέσω ιεραποστολών και εξερευνητών που ταξίδευαν σε χώρες εκτός Ευρώπης (Murphy & Nathanson 1994). Σε αυτά, τις τελευταίες δεκαετίες, ήρθαν να προστεθούν και νέα, αναδυόμενα νοσήματα όπως η HIV λοίμωξη και η πολυανθεκτική ελονοσία. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του SARS: η νόσος, μέσα σε διάστημα λίγων μόλις εβδομάδων, επεκτάθηκε σε όλο τον κόσμο μέσω των ταξιδιωτών, απειλώντας τη Δημόσια Υγεία (Lee et al. 2003, Potanen et al. 2003). Σημαντικότερα εξάλλου, από πλευράς κινδύνου θνητότητας για τον ταξιδιώτη, είναι τα ατυχήματα και η έξαρση προϋπάρχουσας νόσου. Το Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Ταξιδιωτική Υγεία στοχεύει στην αναβάθμιση των υπηρεσιών Ταξιδιωτικής Ιατρικής, με σκοπό τη διαφύλαξη της υγείας του ταξιδιώτη και κατ επέκταση την προάσπιση της Δημόσιας Υγείας της χώρας. Το Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Ταξιδιωτική Υγεία εντάσσεται στο Εθνικό Σχέδιο Δράσης για τη Δημόσια Υγεία, το οποίο περιλαμβάνει τα ακόλουθα 15 Σχέδια Δράσης: Εθνικό Σχέδιο Δράσης για τον Καρκίνο, Εθνικό Σχέδιο Δράσης για το HIV/AIDS, Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Αναπαραγωγική και Σεξουαλική Υγεία, Εθνικό Σχέδιο Δράσης για τα Ναρκωτικά, Εθνικό Σχέδιο Δράσης για τη Διατροφή και τις Διατροφικές Διαταραχές, Εθνικό Σχέδιο Δράσης για τον Περιορισμό των 12

13 Βλαπτικών Συνεπειών του Αλκοόλ στην Υγεία, Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Κατάθλιψη, Εθνικό Σχέδιο Δράσης για τα Καρδιαγγειακά Νοσήματα, Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Αντιμετώπιση των Περιβαλλοντικών Κινδύνων που Απειλούν την Υγεία, Εθνικό Σχέδιο Δράσης για το Κάπνισμα, Εθνικό Σχέδιο Δράσης για τα Ατυχήματα, Εθνικό Σχέδιο Δράσης για τη Στοματική Υγεία, Εθνικό Σχέδιο Δράσης για τα Μεταδοτικά Νοσήματα, Εθνικό Σχέδιο Δράσης για τις Σπάνιες Παθήσεις, Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Αντιμετώπιση της Μικροβιακής Αντοχής στα Αντιβιοτικά και των Λοιμώξεων σε Χώρους Παροχής Υγείας. Το σύνολο των προτεινόμενων δράσεων του συνολικού Σχεδίου Δράσης για τη Δημόσια Υγεία προϋπολογίζεται σε συνάρτηση με όλες τις δράσεις των επιμέρους Σχεδίων, που αφορούν στην προάσπιση και προαγωγή της Δημόσιας Υγείας στη χώρα μας, με στόχο την άρση των αλληλοεπικαλύψεων και τη δημιουργία ενός οριζόντιου και ολιστικού προϋπολογισμού για τη Δημόσια Υγεία. Συνοπτικός προϋπολογισμός δράσεων του παρόντος Σχεδίου Δράσης, συμπεριλαμβάνεται στο Κεφάλαιο 4 του παρόντος. Ο αναλυτικός προϋπολογισμός των δράσεων, δημοσιοποιείται σε ξεχωριστό τεύχος, το οποίο αποτελεί την οικονομοτεχνική μελέτη του συνολικού Σχεδίου Δράσης για τη Δημόσια Υγεία και το οποίο περιγράφει αναλυτικά το κόστος των δράσεων και την πηγή χρηματοδότησής τους. Αλέξης Ζορμπάς Συντονιστής Μονάδας Στρατηγικής και Πολιτικών Υγείας

14 Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Ταξιδιωτική Υγεία Κεφάλαιο 1ο Ανάλυση της Υφιστάμενης Κατάστασης 1. Η Έννοια της Ταξιδιωτικής Υγείας Η Ταξιδιωτική Ιατρική αποτελεί τον τομέα υπηρεσιών υγείας που ασχολείται κυρίως με την πρόληψη των νοσημάτων που αφορούν στον ταξιδιώτη και, κατά δεύτερο λόγο, με την εκτίμηση και την αντιμετώπιση του ταξιδιώτη που νοσεί μετά την επιστροφή του (Waner et al. 2000, Pasini 1989). Η Ταξιδιωτική Ιατρική άπτεται πολλών ιατρικών ειδικοτήτων και υπο-ειδικοτήτων, όπως η Λοιμωξιολογία και η Τροπική Ιατρική, η Δημόσια Υγεία, η Προληπτική Ιατρική, η Γεωγραφική Ιατρική και η Γενική Ιατρική. Στις περισσότερες χώρες, υπηρεσίες Ταξιδιωτικής Ιατρικής παρέχουν εξίσου τόσο οι ιατροί, όσο και οι νοσηλευτές ή οι επισκέπτες υγείας. Αυτό εξάλλου, που τη διαφοροποιεί από άλλους τομείς της ιατρικής είναι η ταχύτατη μεταβολή των δεδομένων σε κάθε χώρα τη δεδομένη στιγμή, καθώς εξάρσεις επιδημιών, φυσικές καταστροφές και μεταναστεύσεις ομάδων πληθυσμού, μπορεί ανά πάσα στιγμή να αλλάξουν το σχετικό κίνδυνο για τον ταξιδιώτη. Θεωρούμε ότι η αποτελεσματική διαχείριση της υγείας του ταξιδιώτη είναι μια δυναμική διαδικασία, που απαιτεί κατάλληλη εκπαίδευση, γνώση των κινδύνων και των εκάστοτε μεταβολών τους, εξατομικευμένη εκτίμηση του σχετικού κινδύνου και ενεργητική διαδικασία ενημέρωσης, προκειμένου να επιτευχθεί η μέγιστη δυνατή συμμόρφωση σε μέτρα προφύλαξης ή μακροχρόνια αγωγή (Provost & Soto 2001). Αυτή η διαδικασία στις περισσότερες ανεπτυγμένες χώρες του κόσμου έχει ενταχθεί σε δομές ιατρείων Ταξιδιωτικής Ιατρικής. Η ανάγκη εξειδικευμένης πληροφορίας και παροχής υπηρεσιών προς τους ταξιδιώτες οδήγησε στη δημιουργία ιατρείων Ταξιδιωτικής Ιατρικής στα περισσότερα ανεπτυγμένα κράτη του κόσμου. Στη χώρα μας, έως σήμερα οι υπηρεσίες Ταξιδιωτικής Ιατρικής παρέχονται από τις Διευθύνσεις Υγείας των κατά τόπους Νομαρχιακών Αυτοδιοικήσεων, ενώ το Γραφείο Ταξιδιωτικής Ιατρικής του Κέντρου Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων (ΚΕ.ΕΛ.Π.ΝΟ.) δέχεται καθημερινά πολλά τηλεφωνήματα, από όλες τις περιοχές της Ελλάδας, από ιδιώτες αλλά και από Διευθύνσεις Υγείας των Νομαρχιακών Αυτοδιοικήσεων, που ζητούν να ενημερωθούν για διάφορα θέματα που αφορούν στο ταξίδι, συμπεριλαμβανομένων των εμβολίων και των φαρμάκων που συνιστώνται για διάφορα μέρη του πλανήτη. 14

15 2. Σύγχρονες Επιδημιολογικές Τάσεις 2.1. Διάρροια των Ταξιδιωτών Η συχνότερη νόσος στους ταξιδιώτες είναι η λοίμωξη του γαστρεντερικού (Steffen 2004) εξαιτίας λήψης μολυσμένης τροφής ή νερού, γνωστής ως διάρροια των ταξιδιωτών (Steffen et al. 1983, Steffen et al. 1987). Υπολογίζεται ότι διάρροια των ταξιδιωτών προσβάλλει περίπου το 40% των ταξιδιωτών των αναπτυγμένων χωρών (Steffen et al. 1983, Von Sonnenburg et al. 2000, Guerrant et al. 1980, Merson et al. 1976, Hill 2000, Echeverria et al. 1981). Το εντεροτοξινογόνο κολοβακτηρίδιο E. Coli (ETEC) είναι η συνηθέστερη αιτία, αλλά ένα μεγάλο εύρος παθογόνων μπορεί να είναι υπεύθυνο. Σημαντικά αίτια περιλαμβάνουν το καμπυλοβακτηρίδιο (Campylobacter), τη σαλμονέλα (Salmonella typhi), τη σιγκέλα (Shigella), διάφορα παράσιτα όπως Giardia lamblia, Entamoeba histolytica, Cryptosporidium parvum και Cyclospora cayetanensis, καθώς και ιούς όπως οι ροταϊοί, οι εντεροϊοί και οι καλισιϊοί. Ο κίνδυνος για τη διάρροια των ταξιδιωτών συνήθως κατατάσσεται σε τρία επίπεδα, ανάλογα με τον προορισμό. Ταξιδιώτες από ανεπτυγμένες χώρες μετά από διαμονή δύο εβδομάδων στον Καναδά, στις Η.Π.Α., στη Βόρεια και Κεντρική Ευρώπη, στην Αυστραλία και στη Νέα Ζηλανδία έχουν μικρή πιθανότητα να προσβληθούν, της τάξης του 8%. Αν ο προορισμός των ταξιδιωτών είναι η Καραϊβική, η Νότια Ευρώπη, το Ισραήλ, η Ιαπωνία ή η Νότια Αφρική, ο κίνδυνος κυμαίνεται μεταξύ 8-20%. Για προορισμούς σε αναπτυσσόμενες χώρες ο κίνδυνος ποικίλλει από 20-66% κατά τη διάρκεια των δύο πρώτων εβδομάδων διαμονής (Von Sonnenburg et al. 2000). Ομάδες υψηλού κινδύνου για τη νόσο είναι οι νεαροί ενήλικες, τα βρέφη και τα άτομα με ελαττωμένη έκκριση γαστρικού υγρού. Αν και η νοσηρότητα από τη διάρροια των ταξιδιωτών είναι υψηλή, θνησιμότητα πολύ σπάνια παρατηρείται. Οι περισσότεροι ασθενείς περνούν μια ήπια αυτοπεριοριζόμενη νόσο και λιγότερο του 1% των περιπτώσεων εισάγεται στο νοσοκομείο (Steffen & Lobel 1994).

16 Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Ταξιδιωτική Υγεία 2.2. Αναπνευστικές Λοιμώξεις Οι λοιμώξεις του αναπνευστικού είναι συχνές σε όλες τις χώρες (Steffen 2004). Οι περισσότερες είναι ήπιες και γι αυτό είναι δύσκολο να εκτιμηθεί η έκταση του προβλήματος, ειδικά στους ταξιδιώτες. Σε μια μελέτη εκτιμάται η επίπτωση οξέος εμπύρετου νοσήματος του αναπνευστικού στους ταξιδιώτες σε κρούσματα ανά ταξιδιώτες για διαμονή ενός μηνός σε μια αναπτυσσόμενη χώρα (Steffen 1989). Τα παθογόνα που προκαλούν αναπνευστικές λοιμώξεις στους ταξιδιώτες είναι τα ίδια με αυτά των κατοίκων. Κοινό Κρυολόγημα Το κοινό κρυολόγημα είναι ένα από τα συχνότερα προβλήματα υγείας στους ταξιδιώτες με ένα δείκτη προσβολής (attack rate) 13% για ταξίδια βραχείας διάρκειας (Steffen 2004). Οι μισοί περίπου απ αυτούς που προσβάλλονται αδυνατούν να συνεχίσουν τις καθημερινές τους δραστηριότητες κατά μέσο όρο για 2,6 μέρες. Γρίπη Επιδημίες γρίπης έχουν επίσης περιγραφεί συχνά σε ταξιδιώτες, ενώ βρίσκονται σε πλοία ή αεροπλάνα, όπου οι συνθήκες υποβοηθούν τη γρήγορη εξάπλωση της νόσου. Τα διεθνή ταξίδια, άλλωστε, επηρεάζουν σημαντικά την επιδημιολογία της γρίπης, αφού αποτελούν το σπουδαιότερο παράγοντα για παγκόσμια διασπορά νέων στελεχών (antigen variants) του ιού της γρίπης. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η επιδημία γρίπης από τον ιό τύπου Α (H3N2) στο Σίδνεϋ το 1997 σε κρουαζιερόπλοιο, που εισήγαγε αυτό το στέλεχος στις Η.Π.Α. και στον Καναδά (CDC 1998). Λεγιονέλλωση Η νόσος των λεγεωναρίων προκαλεί περιστασιακά επιδημίες μεταξύ των τουριστών, συχνά σχετιζόμενες με το μολυσμένο σύστημα ύδρευσης ενός ξενοδοχείου. Κατά τη διάρκεια του 1999, αναφέρθηκαν 289 περιπτώσεις ταξιδιωτών που παρουσίασαν λεγιονέλλωση στην Ευρώπη και η θνησιμότητα ήταν σημαντική. Η μεγαλύτερη επίπτωση (1: ) παρατηρήθηκε σε Βρετανούς ταξιδιώτες μετά από διαμονή στην Τουρκία (Joseph 1999). Φυματίωση Η φυματίωση στους ταξιδιώτες είναι σπάνια και οι περισσότερες λοιμώξεις συμβαίνουν σε αυτούς που επισκέπτονται φίλους ή την οικογένειά τους σε ενδημικές περιοχές ή σε αυτούς που εργάζονται στο εξωτερικό για μεγάλο χρονικό διάστημα (Matteelli et al. 2001, Rieder 2001). Ένας άλλος κίνδυνος για τους ταξιδιώτες είναι η πιθανότητα διασποράς αναπνευστικής λοίμωξης κατά τη διάρκεια της πτήσης, με μεγαλύτερο κίνδυνο σε πτήσεις που διαρκούν πάνω από οκτώ ώρες, αφού η μετάδοση της φυματίωσης κατά τη διάρκεια πτήσης περιγράφεται στην ιατρική βιβλιογραφία (WHO 1998). Επίσης έχει περιγραφεί ο κίνδυνος μετάδοσης της φυματίωσης στο πλοίο (Houk et al. 1968) και στο τραίνο (Moore et al. 1999), αλλά είναι μικρής επιδημιολογικής σημασίας Ελονοσία Η ελονοσία δεν ενδημεί πλέον στις αναπτυγμένες χώρες της Βορείου Αμερικής, της Ευρώπης, της Αυστραλίας, της Νέας Ζηλανδίας και της Ιαπωνίας (Steffen 2004). Όμως η αύξηση των ταξιδιών, είτε για δουλειά ή αναψυχή, και η μετακίνηση πληθυσμού ενδημικών περιοχών σε μη ενδημικές οδήγησε στην αναγωγή της ελονοσίας ως παγκόσμιο πρόβλημα υγείας. Εκτιμάται ότι εκατομμύρια ταξιδιωτών από τις αναπτυγμένες χώρες εκτίθενται στη νόσο ετησίως (UNWTO 2000). Σύμφωνα με στοιχεία του Π.Ο.Υ., καταγράφονται περισσότερες από 300 εκατομμύρια περιπτώσεις ελονοσίας και τουλάχιστον ένα εκατομμύριο θάνατοι ετησίως στον κόσμο (WHO 1999). Στην πλειονότητά τους οι περιπτώσεις τις ελονοσίας που έχουν καταγραφεί προκλήθηκαν από το 16

17 P. Falciparum ή το P. vivax. Στις περισσότερες χώρες, ποσοστό μικρότερο του 5% των περιπτώσεων προκλήθηκε από P. ovale και P. malariae. Η κατανομή των ειδών του πλασμωδίου ποικίλει στις διάφορες γεωγραφικές περιοχές. Οι περιπτώσεις της ελονοσίας που αναλογούν στο P. Falciparum και στο P. vivax αντανακλούν τους προορισμούς που επιλέγουν οι ταξιδιώτες σε κάθε χώρα, καθώς και την προέλευση του μεγαλύτερου μέρους των μεταναστών που φιλοξενεί κάθε μια από αυτές. Για παράδειγμα, ένα μεγάλο μέρος των περιπτώσεων της ελονοσίας στο Ηνωμένο Βασίλειο οφείλεται στο P. vivax, γεγονός που αντανακλά το μεγάλο αριθμό μεταναστών από την Ινδία και το Πακιστάν, πρώην βρετανικές αποικίες (Philips - Howard et al. 1988). Συνολικά περίπου ταξιδιώτες από την Αμερική και την Ευρώπη νοσούν από ελονοσία κάθε χρόνο, και η θνητότητα κυμαίνεται στο 1-4%. Ο κίνδυνος έχει αυξηθεί τα τελευταία χρόνια, με την διασπορά του ανθεκτικού στη χλωροκίνη πλασμωδίου της ελονοσίας P. Falciparum (Kain 1999, Greenberg & Lobel 1990, Newman et al. 2002, Bradley et al. 1998, Kain et al. 2001, Reid et al. 1998). Η ελονοσία είναι η συχνότερη αιτία θανάτου από λοιμώδη αίτια στους ταξιδιώτες. Από το 1989 μέχρι το 1995, καταγράφηκαν 373 θάνατοι σε 9 ευρωπαϊκές χώρες και 25 στις Η.Π.Α. Οι θάνατοι οφείλονταν αποκλειστικά στο πλασμώδιο P. Falciparum (Muentener et al. 1999, Schlagenhauf & Muentener 2001). Η σημασία της ελονοσίας ως ασθένειας των ταξιδιωτών οφείλεται στον υψηλό δείκτη προσβολής της, στη βαρύτητα της νόσου και στη δυνατότητα πρόληψής της με ατομικά μέτρα για την αποφυγή δηγμάτων από κουνούπια και λήψη κατάλληλης προφυλακτικής ανθελονοσιακής αγωγής. Ο κίνδυνος προσβολής ενός ταξιδιώτη εξαρτάται από τη χώρα που επισκέπτεται, την περιοχή της χώρας (αστική ή αγροτική), την εποχή (αυξημένος κίνδυνος την εποχή των βροχοπτώσεων), τις συνθήκες διαμονής (π.χ. κλιματιζόμενα δωμάτια ξενοδοχείου ή σκηνές στην ύπαιθρο), τη διάρκεια της επίσκεψης και την αποτελεσματικότητα των μέτρων πρόληψης Νοσήματα που Προλαμβάνονται με Εμβολιασμό Πολλά από τα νοσήματα που προσβάλλουν τους ταξιδιώτες μπορούν να προληφθούν με εμβολιασμό. Ηπατίτιδα Α Το πιο συχνό νόσημα είναι η ηπατίτιδα Α. Στις Η.Π.Α. και στην Ευρώπη, περίπου 30-50% όλων των περιπτώσεων της ηπατίτιδας Α σχετίζονται με ταξίδι. Επίσης, εισαγόμενη ηπατίτιδα Α μπορεί να είναι πηγή μετάδοσης στην κοινότητα. Ο σχετικός κίνδυνος της ηπατίτιδας Α σε ταξιδιώτες, συγκρινόμενος με τους μη ταξιδιώτες, υπολογίστηκε σε μελέτη στη Μεγάλη Βρετανία σε 20 για τους ταξιδεύοντες στην Ανατολική Ευρώπη, 235 για την Αφρική και για την Ινδία (Behrens et al. 1995). Σε άλλη μελέτη, ο κίνδυνος υπολογίστηκε σε 300 περιπτώσεις/ ταξιδιώτες ανά μήνα παραμονής σε τουριστικό ξενοδοχείο, ενώ έφτανε μέχρι περιπτώσεις/ ταξιδιώτες ανά μήνα για διαμονή σε πρόχειρα καταλύματα (Steffen & Connor 2005). Η ηπατίτιδα Α υποδιαγιγνώσκεται ιδιαίτερα στα παιδιά, στα οποία η λοίμωξη μπορεί να είναι ήπια ή υποκλινική, με αποτέλεσμα η συχνότητα της ηπατίτιδας Α στους ταξιδιώτες να υποεκτιμάται. Ηπατίτιδα Β Οι ταξιδιώτες επίσης κινδυνεύουν δυνητικά από ηπατίτιδα Β, από την οποία μπορεί να μολυνθούν μέσω σεξουαλικής επαφής, κατά τη διάρκεια ενδοφλέβιας χρήσης ναρκωτικών, μετάγγισης ή από τατουάζ. Ο κίνδυνος για ταξιδιώτες με μικρή παραμονή στις χώρες προορισμού δεν είναι απολύτως τεκμηριωμένος. Κατά τη μακρά διαμονή (άνω των έξι μηνών), λόγω της στενής επαφής με τους ντόπιους ή λόγω χαλάρωσης των συνθηκών υγιεινής, μπορεί ο ταξιδιώτης να αντιμετωπίσει πρόβλημα. Η μηνιαία επίπτωση υπολογίζεται σε 25/ για τις συμπτωματικές λοιμώξεις και σε / για το σύνολο (συμπεριλαμβανομένων και των ασυμπτωματικών) (Steffen & Connor 2005).

18 Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Ταξιδιωτική Υγεία Τυφοειδής Πυρετός Ο τυφοειδής πυρετός είναι συχνός σε πολλές χώρες και σχετίζεται με χαμηλές υγειονομικές συνθήκες και μολυσμένα τρόφιμα ή νερό. O κίνδυνος για τους ταξιδιώτες είναι υψηλός στην Ινδική Χερσόνησο (Caumes et al. 2001, Ackers et al. 2000) και ακολουθούν περιοχές της Νοτιοανατολικής Ασίας, της Νοτιοδυτικής Αμερικής, όπως το Περού, της Βόρειας και της Δυτικής Αφρικής, καθώς και περιοχές της Μέσης Ανατολής. Ο συνολικός κίνδυνος για τους ταξιδιώτες στην Ινδική Χερσόνησο εκτιμήθηκε σε 30 περιπτώσεις ανά ταξιδιώτες ανά μήνα (Steffen 1993). Μηνιγγιτιδοκοκκική Νόσος Η μηνιγγιτιδοκοκκική νόσος απαιτεί στενή επαφή για να μεταδοθεί. Διακρίνουμε πέντε ορότυπους της ναϊσσέριας της μηνιγγίτιδας, τους A, B, C, Y και W-135. Οι ορότυποι A και C αποτελούν το κύριο αίτιο ενδημικής μηνιγγιτιδοκοκκικής νόσου στην Υποσαχάρια Αφρική κατά τη διάρκεια των ξηρών χειμερινών μηνών, δηλαδή από το Νοέμβρη έως τον Ιούνιο (Pollard & Shlim 2002). Η ετήσια επίπτωση μηνιγγιτιδοκοκκικής νόσου σε αυτή τη ζώνη, που είναι γνωστή και ως «ζώνη μηνιγγίτιδας» και εκτείνεται από το Μαλί στα ανατολικά έως την Αιθιοπία στα δυτικά, ανέρχεται σε 30 περιπτώσεις/ άτομα, ενώ κάθε έτη εκδηλώνονται μεγάλες επιδημίες (Molesworth et al. 2002, Memish 2002). Οι ορότυποι Β και C ευθύνονται κυρίως για την πρόκληση σποραδικών κρουσμάτων στην Ευρώπη και στις Η.Π.Α. (Memish 2002). Ο ορότυπος W-135 ευθύνεται για το 53% των περιπτώσεων της μηνιγγιτιδοκοκκικής νόσου την περίοδο κατά το προσκύνημα στη Μέκκα και πιο πρόσφατα για μια επιδημία στη Burkina Faso (Aguilera et al. 2002, WHO 2002). Είναι επομένως σπάνια στους ταξιδιώτες, εκτός από τους προσκυνητές ή αυτούς που έρχονται σε στενή επαφή με τους κατοίκους σε περιοχές όπου επιδημίες είναι συχνές. Εμβόλια είναι διαθέσιμα έναντι των οροτύπων A, C, W-135 και Y της ναϊσσέριας της μηνιγγίτιδας. Κίτρινος Πυρετός Ο κίτρινος πυρετός είναι ιογενής νόσος που μεταδίδεται με το δήγμα κουνουπιού και χαρακτηρίζεται από πυρετό και αιμορραγίες. Απαντάται στην τροπική και υποτροπική ζώνη της Αφρικής και Αμερικής ως ενδημική νόσος ή υπό μορφή επιδημιών. Αν και ο κίτρινος πυρετός περιορίζεται στη Νότια Αμερική και Αφρική, υπάρχει ανησυχία εξάπλωσής του, μέσω πασχόντων ταξιδιωτών σε περιοχές της Ασίας, όπως η Ινδία, όπου ζει το κουνούπι Aedes, το οποίο είναι ο ενδιάμεσος ξενιστής της νόσου. Λοιμώξεις από κίτρινο πυρετό αναφέρονται σε ταξιδιώτες που δεν εμβολιάστηκαν πριν το ταξίδι σε ενδημικές περιοχές. Βεβαίωση εμβολιασμού για κίτρινο πυρετό απαιτείται για το ταξίδι σε ορισμένες χώρες με σκοπό να εμποδιστεί διασπορά της νόσου. Χολέρα Η χολέρα είναι μια νόσος που συνεχίζει να αποτελεί σημαντικό πρόβλημα υγείας σε πολλές περιοχές του κόσμου, κυρίως στους πληθυσμούς χαμηλού κοινωνικοοικονομικού επιπέδου με άσχημες υγειονομικές συνθήκες διαβίωσης. Μέχρι σήμερα, στον Π.Ο.Υ. γίνονται συνεχείς αναφορές κρουσμάτων από το στέλεχος V. cholerae Ο1, οι οποίες αφορούν σε όλες τις περιοχές της γης. Το στέλεχος αυτό προκάλεσε την έβδομη πανδημία χολέρας, που ξεκίνησε το 1961, και άφησε ενδημοεπιδημικές εστίες σε όλο τον κόσμο που συνεχίζουν να είναι ενεργές. Στο τέλος του 1992, αναφέρθηκαν πολλές επιδημίες χολέρας από το στέλεχος V. cholerae Ο139 (δεν καλύπτεται από τα εμβόλια), στην Ινδία και στο Μπαγκλαντές, το οποίο εν συνεχεία προσέβαλλε άλλες έντεκα χώρες της Ασίας. Η εξάπλωσή του φαίνεται ότι σταμάτησε το 1995, και σήμερα κρούσματα αναφέρονται μόνο στην Ινδία και στο Μπαγκλαντές (WHO 2008). Ο κίνδυνος για τον ταξιδιώτη που επισκέπτεται ενδημικές περιοχές εκτιμάται ότι είναι 0,001-0,01% (Ryan & Calderwood 2000). Η υψηλότερη επίπτωση κρουσμάτων χολέρας (72%) σήμερα παρατηρείται στην Αφρική (Νότια Αφρική, Δημοκρατία του Κονγκό και Μοζαμβίκη). Μια άλλη μελέτη έδειξε ότι ο κίνδυνος της χολέρας στους Ευρωπαίους και Νοτιοαμερικανούς είναι 0,2/ ταξιδιώτες, ενώ στους Ιάπωνες 18

19 είναι 13/ ταξιδιώτες, γεγονός που φανερώνει την ύπαρξη ασυμπτωματικών περιπτώσεων που δε γίνονται αντιληπτές (Wittlinger et al. 1995). Πρακτικά, ο κίνδυνος για τον ταξιδιώτη που τηρεί τα απαραίτητα μέτρα προφύλαξης είναι αμελητέος. Επειδή ο κίνδυνος για τους ταξιδιώτες είναι μικρός και η αποτελεσματικότητα του εμβολίου χαμηλή, στους περισσότερους ταξιδιώτες συστήνεται απλώς να τηρούν τα κατάλληλα μέτρα προφύλαξης κατά την κατανάλωση τροφίμων και νερού. Πολιομυελίτιδα Η μετάδοση της πολιομυελίτιδας γίνεται σήμερα κατά κύριο λόγο σε έξι χώρες (Αίγυπτος, Αφγανιστάν, Ινδία, Πακιστάν, Νιγηρία και Νίγηρας) από τις οποίες η Νιγηρία θεωρείται ότι αποτελεί την κύρια πηγή τροφοδότησης κρουσμάτων στον κόσμο. Ο κίνδυνος μειώνεται συνεχώς, ως αποτέλεσμα της παγκόσμιας εκστρατείας εκρίζωσης της πολιομυελίτιδας. Στην Ινδία μετά το 2002, τα κρούσματα μειώθηκαν δραματικά και έτσι σήμερα ο μεγαλύτερος κίνδυνος για πολιομυελίτιδα αφορά σε ταξιδιώτες στη Νιγηρία, όπου καταγράφεται το 70% περίπου των περιπτώσεων πολιομυελίτιδας που παρατηρούνται παγκοσμίως. Εμβολιασμός ακόμα ενδείκνυται για όλους τους ενήλικες που δεν έχουν εμβολιασθεί ή που δεν έχουν λάβει μία αναμνηστική δόση του εμβολίου και πρόκειται να ταξιδέψουν σε μια από τις έξι αυτές χώρες, καθώς και στις χώρες που συνορεύουν με αυτές, λόγω της συχνής εμφάνισης μεμονωμένων κρουσμάτων και σε αυτές (CDC 2008). Διφθερίτιδα Η διφθερίτιδα εξακολουθεί να αποτελεί σημαντικό πρόβλημα υγείας σε πολλές χώρες με χαμηλές κοινωνικοοικονομικές συνθήκες. Στη δεκαετία του 90 μεγάλες επιδημίες εκδηλώθηκαν στις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, όπου προσβλήθηκαν μη εμβολιασμένα ή ανεπαρκώς εμβολιασμένα άτομα. Ενδημικές χώρες θεωρούνται σήμερα η Αίγυπτος, η Αλγερία και οι χώρες νοτίως της Σαχάρας στην Αφρική, η Αϊτή, η Βραζιλία, η Δομινικανή Δημοκρατία και το Εκουαδόρ στην Αμερική, οι περισσότερες χώρες στην Ασία και τέλος η Αλβανία και οι χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης στην Ευρώπη. Η διφθερίτιδα είναι σπάνια σε ταξιδιώτες, αν και παγκόσμια εκτίμηση του κινδύνου δεν έχει γίνει. Όπως φάνηκε από μια μεγάλη επιδημία σε χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, τη χρονική περίοδο , η διφθερίτιδα μπορεί να ενδημήσει κάτω από ορισμένες συνθήκες (Galazka 2000). Κατά τη διάρκεια της επιδημίας παρατηρήθηκε ο θάνατος ταξιδιωτών στη Ρωσία. Ιλαρά Σε χώρες όπου η ιλαρά έχει σχεδόν εξαλειφθεί, τα εισαγόμενα κρούσματα αποτελούν σημαντικό ποσοστό του συνολικού αριθμού των κρουσμάτων. Ο κίνδυνος για το μη εμβολιασμένο ταξιδιώτη είναι αυξημένος αν πρόκειται να επισκεφτεί αναπτυσσόμενες χώρες, όπου το επίπεδο εμβολιασμού είναι χαμηλό (CDC 2008b). Ιαπωνική Εγκεφαλίτιδα Η ιαπωνική εγκεφαλίτιδα είναι επίσης σπάνια σε ταξιδιώτες. Ο κίνδυνος είναι περίπου 1 περίπτωση ανά στο σύνολο των ταξιδιωτών (Steffen 1989). Η ιαπωνική εγκεφαλίτιδα μεταδίδεται με τα κουνούπια, ενώ κύρια υπόδοχα είναι ορισμένα άγρια πουλιά και οικόσιτα ζώα, όπως ο χοίρος και η πάπια. Ενδημεί στη Νοτιοανατολική Ασία και στην Άπω Ανατολή, από τις Φιλιππίνες ως και την Ινδία και από την ανατολική Σιβηρία και το Νεπάλ ως την Ταϊλάνδη. Τα τελευταία χρόνια έχει παρατηρηθεί αύξηση των κρουσμάτων στην τροπική ζώνη και επέκταση προς τα δυτικά, με προσβολή και της Ινδίας. Είναι πιο συχνή στα παιδιά < 15 ετών και στους ηλικιωμένους, όπου και παρουσιάζεται με αυξημένη θνητότητα και αυξημένο αριθμό νευροψυχιατρικών επιπλοκών. Ο κίνδυνος εγκεφαλίτιδας εκτιμάται σε 1 ανά μολύνσεις, με θνητότητα της τάξεως του 25% και εκδήλωση σοβαρών νευροψυχιατρικών επιπλοκών της τάξεως του 30%.

20 Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Ταξιδιωτική Υγεία Ο κίνδυνος όμως αυξάνει σε περίπτωση διαμονής σε αγροτικές περιοχές, ιδιαίτερα την περίοδο των βροχών (1/ άτομα/ μήνα έκθεσης). Εμβολιασμός συνιστάται μόνο σε ταξιδιώτες που πρόκειται να παραμείνουν για μακρό χρονικό διάστημα σε αγροτικές περιοχές της Νοτιοανατολικής Ασίας και Άπω Ανατολής (CDC 2008c, CDC 2008d). Εγκεφαλίτιδα από Κρότωνες Άλλο σπάνιο νόσημα που προλαμβάνεται με εμβολιασμό είναι η εγκεφαλίτιδα που μεταδίδεται με κρότωνες. Οι εγκεφαλίτιδες από κρότωνες είναι εποχιακές ζωονόσοι που προκαλούνται από δύο τύπους του ομώνυμου ιού και εκδηλώνονται ως δύο διαφορετικές, κλινικά και επιδημιολογικά, μορφές της νόσου. Αρχικά τον τύπο της Ευρωπαϊκής Ρωσίας και Ασίας (εγκεφαλίτιδα taiga ή εγκεφαλίτιδα της Ρωσίας), που ενδημεί στην Κίνα, στην Κορέα, στην Ιαπωνία και στην Ανατολική Ρωσία, και προκαλεί βαρύτερη νόσο με αυξημένη συχνότητα επιπλοκών, και τον τύπο της Κεντρικής Ευρώπης (διφασική μηνιγγοεγκεφαλίτιδα της Κεντρικής Ευρώπης) με κύριο υπόδοχο την αγελάδα, το πρόβατο, την κατσίκα και τα τρωκτικά. Η ενδημική ζώνη εκτείνεται στη Δυτική και Κεντρική Ευρώπη, στη Σκανδιναβική Χερσόνησο και στις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης. Η νόσος είναι ιδιαίτερα συχνή στην περιοχή του Μαύρου Δάσους της Αυστρίας και της Γερμανίας. Σποραδικά κρούσματα έχουν αναφερθεί και στη χώρα μας. Εκτός από το δήγμα κρότωνα, η νόσος μπορεί να μεταδοθεί και με την κατανάλωση μη παστεριωμένου γάλατος. Ο κίνδυνος για τον ταξιδιώτη είναι σχεδόν μηδαμινός, αλλά αυξάνεται αναλόγως της εποχής που θα πραγματοποιηθεί το ταξίδι και του είδους του ταξιδιού. Γενικά, στην πλειονότητα των ταξιδιωτών, αρκούν μόνο τα προφυλακτικά μέτρα που συνίστανται στην αποφυγή δηγμάτων από κρότωνες κατά τη διαμονή στα δάση και στην έγκαιρη αποκόλλησή τους σε περίπτωση δήγματος, ενώ το εμβόλιο ενδείκνυται μόνο σε ελάχιστες περιπτώσεις ταξιδιωτών. Εξάλλου, με το εμβόλιο δεν παρέχεται πλήρης προστασία. Λύσσα Η λύσσα είναι μια ζωοανθρωπονόσος. Θεωρητικά, όλα τα θερμόαιμα ζώα είναι ευαίσθητα στον ιό της λύσσας, αλλά τα θηλαστικά, και κυρίως τα κυνοειδή, είναι οι βασικοί ξενιστές της. Η λύσσα είναι μια παγκόσμια νόσος, ωστόσο σε κάποιες περιοχές της γης παρατηρείται υψηλή ενδημικότητα. Στην Κεντρική και Νότια Αμερική είναι η Βραζιλία, η Βολιβία, η Γουατεμάλα, το Εκουαδόρ, το Ελ Σαλβαδόρ, η Κολομβία, το Μεξικό και το Περού και στην Ανατολική και Νοτιοανατολική Ασία, το Βιετνάμ, η Ινδία, το Νεπάλ, η Σρι Λάνκα, η Ταϊλάνδη και οι Φιλιππίνες. Διακρίνουμε τη λύσσα των σκύλων, ή «λύσσα του δρόμου», με κύριο ξενιστή το σκύλο που ενδημεί στην Ασία, στην Αφρική, στη Μέση Ανατολή και σε μικρότερο βαθμό στη Νότια Αμερική, και τη λύσσα των άγριων ζώων, η οποία αναλόγως της γεωγραφικής περιοχής έχει και διαφορετικό ξενιστή, για παράδειγμα στην Ευρώπη την αλεπού, στο Ιράν το λύκο, στην Κεντρική Αμερική τις νυχτερίδες βαμπίρ (CDC 2008e). Δήγματα από ζώα δυνητικά μολυσμένα με λύσσα είναι συχνά σε ταξιδιώτες, παρ όλα αυτά ο κίνδυνος για λύσσα είναι πολύ μικρός. Η λύσσα προλαμβάνεται με τη χορήγηση του αντιλυσσικού εμβολίου πριν από έκθεση (πρωτογενής πρόληψη) και με τη χορήγηση του εμβολίου μετά την έκθεση (Arguin et al. 2000). 20

21 2.5. Σεξουαλικώς Μεταδιδόμενα Νοσήματα (Σ.Μ.Ν.) Τα ταξίδια αυξάνουν τις πιθανότητες για τυχαίες ή αγοραίες σεξουαλικές επαφές. Περίπου 4-19% των ταξιδιωτών ανέφεραν τουλάχιστο μία τυχαία σεξουαλική επαφή κατά τη διάρκεια του ταξιδιού, οι μισοί χωρίς τη χρήση προφυλακτικού (Hawkes et al. 1994). Σεξουαλικές επαφές χωρίς τη λήψη των απαιτούμενων προφυλακτικών μέτρων θέτουν σε κίνδυνο τους ταξιδιώτες για πολλά σεξουαλικά μεταδιδόμενα νοσήματα, όπως ηπατίτιδα Β και HIV λοίμωξη. Τα σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα είναι κοινά και στις χώρες προέλευσης των ταξιδιωτών και δεν είναι εύκολο να καθοριστεί αν ο ταξιδιώτης μολύνθηκε κατά τη διάρκεια του ταξιδιού, ιδιαίτερα όταν ο χρόνος επώασης είναι μεγάλος. Γι αυτό δεν υπάρχουν αξιόπιστα στοιχεία για την σχέση των ταξιδιών με τα σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα. Επιπλέον πολλά Σ.Μ.Ν. είναι πολλές φορές ασυμπτωματικά, τουλάχιστον στα πρώτα στάδια, και επομένως είναι δύσκολο να καθοριστεί πού και πότε αποκτήθηκε η λοίμωξη. Η αντοχή στα αντιβιοτικά είναι ένας χρήσιμος δείκτης ταυτοποίησης, που βοηθά στο συνδυασμό κάποιων σεξουαλικώς μεταδιδόμενων νοσημάτων με τα ταξίδια. Για παράδειγμα, στελέχη γονόρροιας Neisseria gonorrhoeae που παράγουν πενικιλλινάση, είναι πολύ πιο συνηθισμένα στις αναπτυσσόμενες χώρες (ιδιαίτερα στη Νοτιοανατολική Ασία) παρά στην Ευρώπη και στις Η.Π.Α. Υπολογίζεται ότι το 14-25% των περιπτώσεων της γονόρροιας και της σύφιλης που εντοπίζονται στην Ευρώπη έχουν εισαχθεί σε νοσοκομείο (Ison et al. 1998) Ιογενείς Αιμορραγικοί Πυρετοί Αιμορραγικοί πυρετοί έχουν εμφανιστεί ή επανεμφανιστεί τα τελευταία χρόνια. Ο δάγκειος πυρετός είχε σχεδόν εκριζωθεί από την Αμερική πριν το Η επίπτωσή του όμως, έχει αυξηθεί δραματικά από τότε, με επιδημίες δάγκειου στην Κεντρική και Νότια Αμερική, στην Καραϊβική και πρόσφατα στη Νοτιοανατολική Ασία. Η αυξημένη επίπτωση δάγκειου πυρετού τα τελευταία 20 χρόνια αντικατοπτρίζεται στην αύξηση των αναφερόμενων κρουσμάτων σε ταξιδιώτες (Jelinek 2000). Το κουνούπι Aedes είναι το κοινό υποδόχο για το δάγκειο, το Rift Valley πυρετό και για τον κίτρινο πυρετό. Έχουν επίσης συμβεί διάφορες επιδημίες πυρετού Ebola στην Κεντρική Αφρική, χωρίς να έχουν αναφερθεί κρούσματα σε ταξιδιώτες (Francesconi et al. 2003). Ο πυρετός της Lassa που εντοπίστηκε για πρώτη φορά το 1969 στη Νιγηρία, ενδημεί ακόμη και σήμερα σε περιοχές της Δυτικής Αφρικής, όπως η Γουινέα και η Σιέρα Λεόνε. Εκτιμάται ότι ο ετήσιος αριθμός των κρουσμάτων κυμαίνεται μεταξύ (Bausch et al. 2001). Το 1999 αναγνωρίστηκε για πρώτη φορά ένας παραμυξοϊός, που ονομάστηκε ιός Nipah, και ταυτοποιήθηκε ως η αιτία μεγάλης επιδημίας εμπύρετης εγκεφαλίτιδας και αναπνευστικής νόσου στη Μαλαισία και στη Σιγκαπούρη. Η μόλυνση των ανθρώπων αποδόθηκε στην έκθεση σε χοίρους. Ο τρόπος μετάδοσης δεν είναι ακόμα γνωστός, αλλά μετάδοση από άνθρωπο σε άνθρωπο δεν έχει επιβεβαιωθεί. Ο κίνδυνος για τους ταξιδιώτες, αν υπάρχει, είναι άγνωστος (Chua et al. 1999, Paton et al. 1999). Στον Πίνακα 1 παρατίθεται η επίπτωση των κυριότερων νοσημάτων που αφορούν στον ταξιδιώτη.

22 Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Ταξιδιωτική Υγεία Πίνακας 1: Επίπτωση νοσημάτων που σχετίζονται με το ταξίδι (περιπτώσεις/ ταξιδιώτες/ ανά μήνα παραμονής). Νόσος Επίπτωση Διάρροια ταξιδιωτών Διάρροια από E.coli (ETEC) Ελονοσία (Δυτική Αφρική χωρίς χημειοπροφύλαξη) Αναπνευστική λοίμωξη Φυματίωση Φυματίωση ενεργή 60 Λεγιονέλλωση 1 Ηπατίτιδα Α 300 Δάγκειος πυρετός 200 Τυφοειδής πυρετός (Ινδία, Βόρεια και Βορειοδυτική Αφρική, Περού) 30 Τυφοειδής πυρετός 3 HIV λοίμωξη 10 Ηπατίτιδα Β (συμπτωματικοί και ασυμπτωματικοί) Χολέρα 0,2 Μηνιγγιτιδοκοκκική νόσος 0,04 Ιαπωνική εγκεφαλίτιδα 0,1 Πηγή: Steffen Επιδημιολογία Ατυχημάτων Τα καρδιαγγειακά επεισόδια και τα ατυχήματα αποτελούν τις συχνότερες αιτίες θανάτου στα διεθνή ταξίδια (Steffen 2004, Hargarten et al. 1991). Τα ατυχήματα αποτελούν μια από τις συχνότερες αιτίες νοσηρότητας στους ταξιδιώτες. Μελέτη από τη Σκωτία κατέδειξε ότι στις μεγαλύτερες ηλικίες (60-69 έτη) την πρώτη αιτία θανάτου κατέχουν τα καρδιαγγειακά επεισόδια (69%) ενώ η αμέσως επόμενη αιτία είναι τα ατυχήματα (21%) (Paixao et al. 1991). Ανάλογα συμπεράσματα αναφέρονται και σε μελέτες που έγιναν στη Μ. Βρετανία, στις Η.Π.Α. (49% και 25%, αντίστοιχα) και στην Αυστραλία (Hargarten et al. 1991). Στις ηλικίες από 15 μέχρι 44 έτη, η θνησιμότητα από τραυματισμό είναι δύο με τρεις φορές συχνότερη κατά τη διάρκεια ταξιδιού από τη συχνότητα τραυματισμού στην ίδια ηλικιακή ομάδα στη συνήθη χώρα διαμονής (ανεπτυγμένες χώρες) (Hargarten et al. 1991). Θανατηφόρα ατυχήματα είναι κυρίως τα τροχαία. Ποσοστό 70% των θανατηφόρων τροχαίων ατυχημάτων παγκοσμίως συμβαίνει στις φτωχότερες χώρες του κόσμου (Prociv 1995, Steffen 1991, Odero et al. 1997). Στην Αφρική, για παράδειγμα, αναφέρονται θάνατοι ανά οχήματα ανάλογα με την περιοχή, στην Ασία 9-67 θάνατοι ανά οχήματα, ενώ η αντίστοιχη θνησιμότητα στη Μεγάλη Βρετανία είναι 1,4 ανά οχήματα (Nordberg 2000). Σε άλλη μελέτη διαπιστώθηκε ότι οι επισκέπτες που οδηγούν στη χώρα προορισμού έχουν τρεις φορές μεγαλύτερη πιθανότητα να εμπλακούν σε τροχαίο ατύχημα απ ότι οι επιχώριοι οδηγοί (Wilks 1999). Στην πρόκληση ατυχημάτων συχνά συμβάλλει και η οδήγηση υπό την επήρεια οινοπνεύματος (Petridou et al. 1997). Βέβαια, οι ταξιδιώτες μπορεί να τραυματιστούν ως επιβάτες άλλων οχημάτων, ως πεζοί ή ως ποδηλάτες. Η μετακίνηση με τα μέσα μαζικής μεταφοράς (τρένα, αεροσκάφη και μεγάλα πλοία) είναι συνήθως ασφαλής. Σε τοπικά λεωφορεία και πλωτά μέσα (ferry boats) μπορεί 22

23 να παρατηρηθούν προβλήματα από κακή συντήρηση και υπερφόρτωση. Άλλη σημαντική αιτία θανάτου από ατύχημα στους ταξιδιώτες αποτελεί ο πνιγμός. Σε μία μελέτη διαπιστώθηκε ότι ο πνιγμός ήταν η δεύτερη συχνότερη αιτία θανάτου από ατύχημα μετά τα τροχαία (16% του συνόλου των θανάτων σε αμερικανούς τουρίστες) (CDC 1991). Στις μισές περιπτώσεις, το ατύχημα συσχετιζόταν με κατανάλωση οινοπνεύματος. Ο πνιγμός σε παραθαλάσσια θέρετρα συνδέεται επίσης με κολύμπι σε μη επιτηρούμενες παραλίες, όπου θαλάσσια ρεύματα παρασύρουν τους κολυμβητές στα βαθιά νερά. Οι εγκληματικές επιθέσεις και οι τρομοκρατικές ενέργειες αποτελούν σπάνιες αιτίες θανάτου στα ταξίδια. Επίσης, σχετικά σπάνιες αιτίες θανάτου αποτελούν τα ατυχήματα που προκλήθηκαν από επιθέσεις ζώων. Υπάρχουν 60 επιβεβαιωμένες επιθέσεις από καρχαρίες παγκοσμίως (Woolgar et al. 2001) ενώ στη διάρκεια δέκα χρόνων τρεις ταξιδιώτες σκοτώθηκαν από άγρια θηλαστικά και δύο από λιοντάρια σε σαφάρι στη Νότια Αφρική. Οι επιθέσεις από φίδια εκτιμώνται σε παγκοσμίως (κυρίως στη Νιγηρία και στην Ινδία), αλλά ελάχιστα από τα θύματα είναι ταξιδιώτες. Στον Πίνακα 2 αναφέρονται οι κυριότερες αιτίες θανάτου μεταξύ διαφορετικών πληθυσμών ταξιδιωτών, όπως προέκυψαν από τα αποτελέσματα αντίστοιχων μελετών. Πίνακας 2: Αιτίες θανάτου μεταξύ διαφορετικών πληθυσμών ταξιδιωτών (%). Καταγωγή ταξιδιώτη Η.Π.Α. Ελβετία Ελβετία Αυστραλία Σκωτία Προορισμός ταξιδιώτη Οπουδήποτε Ευρώπη Οπουδήποτε Οπουδήποτε Οπουδήποτε Χρονολογία ταξιδιού 1975/ Συνολικός αριθμός θανάτων Καρδιαγγειακά επεισόδια ,9 Λοιμώδη νοσήματα 1-3 2,4 3,6 Ατυχήματα Τροχαία ,3 - Αεροπορικά Πνιγμός Άλλα ,7 Άγνωστη αιτία Πηγή: Steffen 2004.

24 Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Ταξιδιωτική Υγεία 3. Υφιστάμενη Κατάσταση στην Ελλάδα Οι υπηρεσίες Ταξιδιωτικής Ιατρικής παρέχονται κατά κύριο λόγο από τις Διευθύνσεις Υγείας των νομαρχιών. Επίσης, στον ιδιωτικό τομέα λειτουργούν ιατρεία, τα οποία δραστηριοποιούνται μεταξύ άλλων και στην παροχή συμβουλών υγείας προς ταξιδιώτες. Το Γραφείο Ταξιδιωτικής Ιατρικής του ΚΕ.ΕΛ.Π.ΝΟ. άρχισε τη λειτουργία του από το τέλος του Οι ενέργειες του Γραφείου Ταξιδιωτικής Ιατρικής συμπεριλαμβάνουν: - Συμβουλευτική. - Έκδοση εκπαιδευτικού και ενημερωτικού υλικού για επαγγελματίες υγείας και ταξιδιώτες. - Συγγραφή επιστημονικών έργων (Εγχειρίδιο Ταξιδιωτικής Ιατρικής, Συνοπτικός Οδηγός για Ταξιδιώτες). - Αντιμετώπιση εκτάκτων αναγκών. - Συνεχιζόμενα εκπαιδευτικά προγράμματα για επαγγελματίες υγείας των Διευθύνσεων Υγείας των Νομαρχιακών Αυτοδιοικήσεων και Δ.Υ.Π.Ε. - Έρευνα. - Παρουσίαση εργασιών σε συνέδρια. - Ενημέρωση κοινού (μέσω Μ.Μ.Ε.). Το Γραφείο Ταξιδιωτικής Ιατρικής του ΚΕ.ΕΛ.Π.ΝΟ. αφού: - επισκέφθηκε πολλές Υγειονομικές Διευθύνσεις των Νομαρχιακών Αυτοδιοικήσεων και κατέγραψε την κατάσταση που επικρατεί όσον αφορά την παροχή υπηρεσιών Ταξιδιωτικής Ιατρικής, - εκτίμησε μέσω ερευνητικού πρωτοκόλλου την ποιότητα και πληρότητα των υπηρεσιών που παρέχονται, - εκτίμησε το μέγεθος και τις ανάγκες του ελληνικού πληθυσμού σε συνεργασία με την Εθνική Στατιστική Υπηρεσία, - έλαβε υπόψη τις συστάσεις της Διεθνούς Εταιρείας Ταξιδιωτικής Ιατρικής σχετικά με τις προϋποθέσεις λειτουργίας αυτών των δομών, - ανέτρεξε στα ισχύοντα σε άλλες ανεπτυγμένες χώρες, - έλαβε υπ όψη της τις συστάσεις της Επιτροπής Ταξιδιωτικής Ιατρικής του ΚΕ.ΕΛ.Π.ΝΟ., κατέληξε στη διαπίστωση της σημαντικής ανεπάρκειας των υπηρεσιών Ταξιδιωτικής Ιατρικής που παρέχονται σήμερα στη χώρα μας και στην επιτακτική ανάγκη ενίσχυσης και αναβάθμισής τους. Όσον αφορά στις Διευθύνσεις Υγείας των νομαρχιών, η εκτίμηση της παρούσας κατάστασης, που διενέργησε το Γραφείο Ταξιδιωτικής Ιατρικής του ΚΕ.ΕΛ.Π.ΝΟ. κατέδειξε τα εξής: 1. Στελέχωση: οι δομές στελεχώνονται είτε από ιατρούς, είτε από επισκέπτες υγείας ή νοσηλευτές, οι οποίοι είναι επιφορτισμένοι με το έργο του εμβολιασμού και παροχής φαρμάκων που χρησιμοποιούνται για χημειοπροφύλαξη έναντι της ελονοσίας. Στην πλειονότητα των περιπτώσεων, η εκτίμηση του ταξιδιώτη και οι εμβολιασμοί διενεργούνται από μη ιατρικό προσωπικό, ενώ επιπλέον οι περισσότερες Υγειονομικές Διευθύνσεις, ιδίως της επαρχίας, αντιμετωπίζουν το πρόβλημα της υποστελέχωσης. 2. Υποδομή: οι χώροι, όπου στεγάζονται οι δομές ταξιδιωτικής ιατρικής, είναι γραφεία των Υγειονομικών Διευθύνσεων που σε μερικές περιπτώσεις μπορεί να διαθέτουν ένα απλό εξεταστικό κρεβάτι, ενώ όλα διαθέτουν ψυγείο για τη φύλαξη των εμβολίων (τα περισσότερα χωρίς σύστημα συναγερμού). Σε πολλά ιατρεία δεν υπάρχει ηλεκτρονικός υπολογιστής, επομένως δεν υπάρχει πρόσβαση στο διαδίκτυο. Στις Διευθύνσεις Υγείας η δυνατότητα αντιμετώπισης εκτάκτων συμβάντων υγείας, όπως αναφυλακτικής καταπληξίας, ή η δυνατότητα εργαστηριακών εξετάσεων ή αντιμετώπισης του ταξιδιώτη που επιστρέφει και νοσεί, είναι μειωμένη. 24

25 3. Πολλαπλή απασχόληση: το προσωπικό που καλύπτει τις υπηρεσίες Ταξιδιωτικής Ιατρικής, είναι παράλληλα επιφορτισμένο και με άλλο έργο, όπως οι υποχρεωτικοί εμβολιασμοί, οι επισκέψεις και οι υγειονομικοί έλεγχοι υπηρεσιών του νομού κ.ά. Η παροχή υπηρεσιών Ταξιδιωτικής Ιατρικής καλύπτει το 1/10 περίπου του χρόνου τους. 4. Εκπαίδευση: οι νομίατροι των Διευθύνσεων Υγείας είναι συνήθως υγιεινολόγοι χωρίς ειδική εκπαίδευση στον τομέα της Ταξιδιωτικής ή Τροπικής Ιατρικής. Το ίδιο ισχύει και για το παραϊατρικό προσωπικό. Αποτέλεσμα αυτού είναι η επιτακτική ανάγκη για εκπαίδευση στην Ταξιδιωτική Ιατρική, ώστε να διασφαλίζεται η ποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών, να μην τίθεται σε κίνδυνο η υγεία του ταξιδιώτη και να αντιμετωπίζονται σωστά ταξιδιώτες με ιδιαιτερότητες ή υποκείμενα προβλήματα υγείας (έγκυοι, άτομα με αλλεργία σε εμβόλια, ανοσοκατεσταλμένοι κ.λπ.). 5. Κενό του υπάρχοντος συστήματος υγείας στην αντιμετώπιση του ταξιδιώτη που νοσεί μετά την επιστροφή του: σύμφωνα με δεδομένα διεθνών μελετών, τα νοσήματα που συνήθως εμφανίζουν οι ταξιδιώτες μετά την επιστροφή τους από κάποιο ταξίδι είναι είτε εμπύρετα λοιμώδη νοσήματα (συνήθως ελονοσία, δάγκειος πυρετός, ρικετσιώσεις κ.ά.), είτε παρασιτώσεις (συνήθως εντερικά παράσιτα και λιγότερα συχνά σχιστοσωμίαση), είτε τέλος νοσήματα του δέρματος (όπως δερματική μεταναστευτική προνύμφη, λεϊσμανίαση, τροπική μυίαση, κ.λπ.) (UNWTO 2008). Η διάγνωση (κλινική και εργαστηριακή) και αντιμετώπιση των νοσημάτων αυτών, που είναι ενδημικά στις χώρες προορισμού, αλλά σπανιότατα ή ανύπαρκτα στην χώρα μας, απαιτεί εξειδικευμένο προσωπικό με εμπειρία στις λοιμώξεις και ειδικά στα τροπικά νοσήματα. Ωστόσο, οι ασθενείς αυτοί έως σήμερα αντιμετωπίζονται συνήθως σε μονάδες περίθαλψης χωρίς ειδική κλινική εμπειρία και εργαστηριακή υποδομή, στο προσωπικό των οποίων δεν έχει προσφερθεί ειδική εκπαίδευση για τη διάγνωση και αντιμετώπιση εισαγόμενων νοσημάτων. Όσον αφορά στα ιατρεία Ταξιδιωτικής Ιατρικής που λειτουργούν στον ιδιωτικό τομέα, αυτά δεν διαθέτουν όλα τα απαιτούμενα εμβόλια και ανθελονοσιακά φάρμακα, εκτός των κυκλοφορούντων στο εμπόριο, και το έργο τους περιορίζεται κυρίως στην εκτίμηση του κινδύνου για τον ταξιδιώτη, την παροχή γενικών οδηγιών προφύλαξης και μόνο σε περιορισμένη χορήγηση εμβολιαστικής κάλυψης και ανθελονοσιακής αγωγής. Πιο αναλυτικά, η αξιολόγηση πρωτοβάθμιων υπηρεσιών Ταξιδιωτικής Ιατρικής στην Ελλάδα έχει ως εξής: Οι πρωτοβάθμιες υπηρεσίες Ταξιδιωτικής Ιατρικής στην Ελλάδα παρέχονται κατά κύριο λόγο από τις Διευθύνσεις Δημόσιας Υγείας των νομαρχιών. Στο πλαίσιο του υπό εκπόνηση Εθνικού Σχεδίου Δράσης για την Ταξιδιωτική Υγεία, το Γραφείο Ταξιδιωτικής Ιατρικής του Κέντρου Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων (ΚΕ.ΕΛ.Π.ΝΟ.) διεξήγαγε ποσοτική και ποιοτική αξιολόγηση των υπηρεσιών αυτών. Α. Η ποσοτική αξιολόγηση συμπεριλαμβάνει: Α1. Προοπτική μελέτη αξιολόγησης των πρωτοβάθμιων υπηρεσιών Στόχος του τμήματος της μελέτης που παρουσιάζεται εδώ ήταν η τεκμηριωμένη αποτύπωση του περιεχομένου των συμβουλών Ταξιδιωτικής Ιατρικής, με σκοπό το σχεδιασμό αποτελεσματικών εκπαιδευτικών και άλλων παρεμβάσεων. Η μελέτη αυτή άρχισε την 1η Ιουλίου 2005 και ακόμη συνεχίζεται σε 7 Διευθύνσεις Υγείας των Νομαρχιακών Αυτοδιοικήσεων στην Αττική (Balaska et al. 2006, Hatzianastasiou et al. 2006). Από την 1η Ιουλίου 2005 βρίσκονται σε εξέλιξη πρωτόκολλα διερεύνησης της ποιότητας των παρεχόμενων υπηρεσιών Ταξιδιωτικής Ιατρικής στην Ελλάδα και εκτίμησης των σημαντικών κινδύνων υγείας για τον εισερχόμενο και εξερχόμενο ταξιδιωτικό πληθυσμό, με σκοπό την οργάνωση στοχευόμενων και αποτελεσματικών παρεμβάσεων στα σημεία που σημειώνουν ελλείψεις. Αποτελέσματα έχουν ήδη ανακοινωθεί σε επιστημονικά συνέδρια, όπως το Διεθνές Συνέδριο Ταξιδιωτικής Ιατρικής (ISTM), το Βορειοευρωπαϊκό Συνέδριο Ταξιδιωτικής Ιατρικής (NECTM) και το Ευρωπαϊκό Εκπαιδευτικό Πρόγραμμα (EPIET).

26 Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Ταξιδιωτική Υγεία Τα συμπεράσματα της μελέτης ανέδειξαν την αναγκαιότητα της εκπαίδευσης των επαγγελματιών υγείας που ασχολούνται με θέματα Ταξιδιωτικής Ιατρικής, καθώς επίσης και την ανάγκη για αναβάθμιση των υπηρεσιών υγείας. Α2. Καταγραφή των επαγγελματιών υγείας και της ηλεκτρονικής υποδομής στις 57 Διευθύνσεις Υγείας των Νομαρχιακών Αυτοδιοικήσεων στην Ελλάδα (Δ.Υ.Ν.Α.) Η μέθοδος της καταγραφής συμπεριελάμβανε συλλογή δεδομένων (Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση, Νομαρχιακό Διαμέρισμα, ταχυδρομική διεύθυνση, τηλέφωνα, φαξ, στοιχεία νομίατρου, ιατρών, νοσηλευτών και επισκεπτών υγείας) σε δελτίο δήλωσης. Τα αποτελέσματα της καταγραφής καταγράφονται στον Πίνακα 3. Πίνακας 3: Αποτελέσματα καταγραφής από 50 Διευθύνσεις Υγείας των Νομαρχιακών Αυτοδιοικήσεων στην Ελλάδα. ΑΛΛΟΙ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΕΣ ΙΑΤΡΟΙ ΥΓΕΙΑΣ Δεν έχουν νομίατρο 20 Έχουν νομίατρο 30 Δεν έχουν νομίατρο ούτε μόνιμο ιατρό 12 (4 από αυτές εξυπηρετούνται από αγροτικούς ιατρούς) Έχουν μόνιμο ιατρό (ένα) 11 Έχουν μόνιμους ιατρούς (2 έως 7) 5 Δεν έχουν μόνιμο/ους ιατρούς 34 Δεν έχουν καθόλου ιατρούς 8 Ιατροί αγροτικοί, νοσοκομείου ή με σύμβαση 8 Με επαγγελματίες υγείας (εκτός ιατρών) 48 Χωρίς επαγγελματίες υγείας 2 ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ Με ηλεκτρονικό εξοπλισμό 27 Χωρίς ηλεκτρονικό εξοπλισμό 22 Από τις 21 Νομαρχίες που δεν έχουν νομίατρο Ν=21 % Δεν έχουν μόνιμο ιατρό 12 60% Δεν έχουν ούτε μόνιμο ιατρό ούτε άλλο ιατρό 8 40% (π.χ. αγροτικό ή με σύμβαση) Δεν έχουν ούτε άλλους επαγγελματίες υγείας 1 5% Συμπερασματικά, η επάνδρωση των Δ.Υ.Ν.Α. με ιατρονοσηλευτικό προσωπικό θεωρείται ανεπαρκής. Υπάρχουν επίσης αρκετές σημαντικές ελλείψεις σε υλικοτεχνική υποδομή. 26

27 Β. Ποιοτική αξιολόγηση Η ποιοτική αξιολόγηση βασίζεται σε παρατηρήσεις και σε συμπεράσματα σχετικά με ελλείψεις και άλλα προβλήματα που προέκυψαν με την ολοκλήρωση της συνεχιζόμενης εκπαίδευσης των επαγγελματιών υγείας πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας (Δ.Υ.Ν.Α. και Κ.Υ.) σε θέματα Ταξιδιωτικής Ιατρικής. Από τον Ιούνιο 2005 έως το Δεκέμβριο 2006 και στο πλαίσιο των δραστηριοτήτων του Γραφείου Ταξιδιωτικής Ιατρικής, διοργανώθηκαν ημερίδες με σκοπό τη συνεχιζόμενη εκπαίδευση των επαγγελματιών υγείας των Διευθύνσεων Υγείας των Νομαρχιακών Αυτοδιοικήσεων, Κέντρων Υγείας και νοσοκομείων που παρέχουν υπηρεσίες Ταξιδιωτικής Ιατρικής σε θέματα Ταξιδιωτικής Ιατρικής. Οι ημερίδες αυτές έχουν ήδη υλοποιηθεί σε όλες τις υγειονομικές περιφέρειες της Ελλάδας κατά τη διάρκεια του πρώτου κύκλου της εκπαίδευσης. Στις ημερίδες αυτές συμμετείχαν επαγγελματίες υγείας, οι οποίοι στελεχώνουν τις Διευθύνσεις Υγείας των Νομαρχιακών Αυτοδιοικήσεων, τα Κέντρα Υγείας και τα νοσοκομεία που ασχολούνται με θέματα Ταξιδιωτικής Ιατρικής. Τα συμπεράσματα από τις παρατηρήσεις, όσον αφορά στα προβλήματα και στις ελλείψεις των υπηρεσιών παροχής Ταξιδιωτικής Ιατρικής, συνοψίζονται στα εξής: - Έλλειψη ενημέρωσης και πηγών πληροφόρησης των επαγγελματιών υγείας, όπως το διαδίκτυο, βιβλιογραφία και οι ανησυχίες και ανασφάλεια που πηγάζουν από το πρόβλημα αυτό. Η έλλειψη αυτή είναι ένα συνεχές και χωρίς θετική εξέλιξη θέμα που απασχολεί όλο και περισσότερο τους επαγγελματίες υγείας. - Ανεπαρκή στελέχωση των υπηρεσιών. - Έλλειψη ανθελονοσιακών φαρμάκων καθιστά τη χορήγηση ανθελονοσιακής αγωγής αδύνατη, γεγονός που θέτει την υγεία των ταξιδιωτών σε κίνδυνο. - Έλλειψη εμβολίων τα οποία δεν έχουν ακόμη κυκλοφορήσει στην Ελλάδα καθιστά τη χορήγηση πρόληψης στον ταξιδιώτη ανεπαρκή και κατά συνέπεια αυξάνει τους κινδύνους Δημόσιας Υγείας. - Ανάγκη για ενημέρωση και εκπαίδευση των επαγγελματιών τουρισμού και ταξιδιωτικών γραφείων που προσφέρουν ταξιδιωτικές υπηρεσίες σε ταξιδιώτες. - Ανεπαρκή αγωγή υγείας των ταξιδιωτών (π.χ. η έλλειψη ενημέρωσης για πρόληψη υγείας σε προορισμούς όπου υπάρχει κίνδυνος για τη Δημόσια Υγεία, έλλειψη ενημέρωσης σχετικά με τις υπηρεσίες παροχής Ταξιδιωτικής Ιατρικής).