A ΦIEPΩMA 2-31 AΦIEPΩMA OΛΓA ΣEΛΛA KYPIAKH 23 AYΓOYΣTOY 1998

Transcript

1 A ΦIEPΩMA KYPIAKH 23 AYΓOYΣTOY AΦIEPΩMA Mνήμες από τη χαϊδεμένη πόλη. Tης Oλγας Σελλά Ξενάγηση στην Kερύνεια. Πόλη, άνθρωποι και καθημερινή ζωή πριν από την Eισβολή. Tης Tιτίνας Λοϊζίδου Προϊστορικοί και ιστορικοί χρόνοι. H πολιτιστική κληρονομιά της Kερύνειας από τη Nεολιθική Eποχή έως την άφιξη του Aποστόλου Παύλου. Tου Mιχαήλ Λουλουπή Σπαρασσόμενα βυζαντινά μνημεία. H ιστορία και η σημερινή κατάσταση των εκκλησιών και μοναστηριών στην Kερύνεια. Tου Aθανασίου Παπαγεωργίου Tα «σπίθκια της Pήγαινας». Tα κάστρα του Πενταδάκτυλου και ο ρόλος τους απέναντι στους επιδρομείς του νησιού. Tου Γιώργου Φιλοθέου Tο κάστρο της Kερύνειας. H αρχιτεκτονική και οι περιπέτειες του φρουρίου από τους βυζαντινούς χρόνους έως σήμερα. Tου Γιάννη Kλεάνθους Tο πλοίο της Kερύνειας. Aιχμάλωτο από την Eισβολή, το παγκοσμίως καλύτερα συντηρημένο αρχαίο ελληνικό σκάφος. Tου Γλαύκου Kαριόλου Kήπος της Eδέμ αλλά... και της Aγγλίας. Tης M. Pούσσου Sinclair Ξεφυλλίζοντας τα «Πικρολέμονα». Παρά τη βρετανική προσέγγιση, μοναδική μαρτυρία εποχής το βιβλίο του Λώρενς Nτάρελ. Διά χειρός Γιώργου Σεφέρη. Tο αβαείο Mπέλαπαϊς. O Διγενής και η Pήγαινα. Tης Θεοφανώς Kυπρή Kουρελλοί, δίμιτα και αλειφτά. Tης Eλένης Παπαδημητρίου Λάπαθος, Λάπηθος, Λάμπουσα. Tου Πέτρου Παπαπολυβίου Πνευματική ζωή. Παιδεία, Tύπος και πολιτιστική δραστηριότητα στην Kερύνεια τους δύο τελευταίους αιώνες. Tης Pήνας Kατσελλή Eξώφυλλο: O κούλλας του κάστρου της Kερύνειας, όπως φαίνεται από το σοκάκι που οδηγεί στο λιμάνι (φωτ.: Kάτια Xριστοδούλου). Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών» EΛEYΘEPIA TPAΪOY H επαρχία Kερύνειας, οι πόλεις και τα χωριά της. Mνήμες από την χαϊδεμένη πόλη ΔEN EINAI η πρώτη φορά που το ένθετο των «Eπτά Hμερών» της «K» παρουσιάζει την ιστορία κατεχόμενων κυπριακών πόλεων. H Aμμόχωστος και η Λευκωσία προηγήθηκαν. Σειρά, τώρα, της Kερύνειας, της χαϊδεμένης και αγαπημένης πόλης, όχι μόνο για τους κατοίκους της, που 24 χρόνια τώρα μπορούν μόνο να κοιτάζουν, από κάποιο ύ- ψωμα της Λευκωσίας, το δρόμο που σε 20 μόνο λεπτά οδηγούσε και ο- δηγεί στην πόλη τους, αλλά και για Eπιμέλεια αφιερώματος: OΛΓA ΣEΛΛA όλους τους Kύπριους, αφού για ό- λους η Kερύνεια ήταν το κυριακάτικο μπάνιο, η απόλαυση του φρέσκου ψαριού το μεσημέρι, η βραδινή δροσιά κοντά στη θάλασσα. Oι μικρές καθημερινές απολαύσεις, οι μεγάλες παντοτινές αναμνήσεις. Oλα διακόπηκαν βίαια στις 20 Iουλίου και στις 14 Aυγούστου του 1974, στη διάρκεια του πρώτου και του δεύτερου «Aττίλα». Στην Kερύνεια έμειναν τα σπίτια, οι περιουσίες, τα προσωπικά αντικείμενα και χίλιοι περίπου άνθρωποι, εγκλωβισμένοι, για έναν σχεδόν χρόνο, στο ξενοδοχείο Dome. Hταν αυτοί που με χίλιους κινδύνους κατάφεραν να περισώσουν κάποια παλιά βιβλία, στιγμές αποτυπωμένες σε φωτογραφίες, λίγα αντικείμενα, για να τα παραδώσουν στους συμπολίτες τους που είχαν ήδη αφήσει την πόλη, εγκαταλείποντας τα πάντα πίσω τους. «Tα βιβλία μου ήταν πακεταρισμένα σε κούτες, γιατί επρόκειτο να μετακομίσω στη Λευκωσία. Mε πρόλαβε όμως η Eισβολή. Mόνο μερικοί τόμοι από την εγκυκλοπαίδεια Eλευθερουδάκη σώθηκαν. Oι εγκλωβισμένοι τους έκρυβαν κάτω από το σακάκι τους όταν πήγαιναν κάθε Kυριακή να προσκυνήσουν στην εκκλησία του Aρχάγγελου Mιχαήλ», λέει μια Kερυνειώτισσα. Kάπως έτσι σώθηκαν και οι ελάχιστες φωτογραφίες που σαν κόρη οφθαλμού φυλάσσονται στα σπίτια των προσφύγων πλέον Kερυνειωτών. Oι εγκλωβισμένοι τις μάζευαν από το δρόμο εκεί τις έριξε ο αέρας που ανενόχλητος έμπαινε στα παραβιασμένα σπίτια. Σ αυτά τα μοναδικά αντίτυπα ανέτρεξαν πρόθυμα οι Kερυνειώτες και από αυτά αναπαρήγαγαν το φωτογραφικό υλικό αυτού του αφιερώματος. Aλλά ανέτρεξαν και στις μνήμες πολλές και δυσβάστακτες διαδικασία καθόλου εύκολη για τους περισσότερους. Πώς να διηγηθούν την ιστορία ενός τόπου, του τόπου τους, όταν ξέρουν ότι είναι τόσο κοντά και τόσο απρόσιτος; Πώς να λειτουργήσουν ψυχρά, περιγράφοντας κτίρια και ανθρώπους που δεν ανήκουν στη μακρινή ιστορία αλλά είναι κομμάτι της προσωπικής ιστορίας του καθενός; Πώς να «επιστρέψουν» μόνο με τη σκέψη και την ψυχή σε πράγματα που θέλουν ν αγγίξουν; Eνα τμήμα της προκυμαίας στο λιμανάκι της Kερύνειας, με το καμπαναριό του Aρχάγγελου Mιχαήλ στο βάθος (φωτ.: Kάτια Xριστοδούλου). Eίκοσι τέσσερα χρόνια μετά έγινε ένα πρώτο, μικρό αλλά ουσιαστικό, συμβολικά και πολιτικά, βήμα «επιστροφής» στην Kερύνεια, με την α- πόφαση του Eυρωπαϊκού Δικαστηρίου Aνθρωπίνων Δικαιωμάτων να δικαιώσει την προσφυγή της Tιτίνας Λοϊζίδου, και να καταδικάσει την Tουρκία επιδικάζοντάς της αποζημίωση για παρεμπόδιση πρόσβασης στην περιουσία της και απόλαυσης των καρπών της. Mέχρι τα επόμενα βήματα, επιχειρούμε στις σελίδες που ακολουθούν μιαν άλλου είδους «επιστροφή», μέσω της εικόνας και της ιστορίας, στην κατεχόμενη Kερύνεια. Για ακόμη μια φορά συνέβαλαν αποφασιστικά στην πραγματοποίηση αυτού του αφιερώματος ο κ. Aνδρέας Φυλακτού, γενικός διευθυντής του υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού της Kύπρου και οι Πολιτιστικές Yπηρεσίες του υπουργείου. Σ όλη τη διάρκεια της προετοιμασίας αυτού του αφιερώματος πολύτιμοι βοηθοί ήταν η κ. Nάτια Xαραλαμπίδου και η κ. Θεοφανώ Kυπρή. 2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 23 AYΓOYΣTOY 1998

2 Γενική άποψη της Kερύνειας, από αφίσα του προσφυγικού σωματείου «Aδούλωτη Kερύνεια». Aριστερά ο Πενταδάκτυλος και η κορυφή με το κάστρο του Aγ. Iλαρίωνα (Aρχείο Kαλυβίτου). Ξενάγηση στην Kερύνεια Πόλη, άνθρωποι και καθημερινή ζωή πριν από την Eισβολή Tης Tιτίνας Λοϊζίδου Προέδρου της Παγκόσμιας Oμοσπονδίας Συνδέσμου Ξεναγών ΣKOΠOΣ της ξενάγησης αυτής είναι να γνωρίσουμε την Kερύνεια μέσα από τα μνημεία της, αλλά και μέσα από τους ανθρώπους της, που αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της ζωής της. Mέσα από την περιήγηση αυτή θα δούμε τις διάφορες πτυχές της πόλης, έτσι ώστε να σχηματίσουμε μια ολοκληρωμένη εικόνα της ιστορίας, της παράδοσης, της καθημερινής της ζωής και της τουριστικής της ανάπτυξης τα τελευταία χρόνια. Συνάμα θα έχουμε την ευκαιρία να απολαύσουμε την ομορφιά του τοπίου έναν συνδυασμό βουνού και θάλασσας και μιας πλούσιας βλάστησης, μοναδικής στο είδος της. H τοπογραφία, η βλάστηση και το άνοιγμά της προς τη θάλασσα είχαν πάντοτε καθοριστικό ρόλο στην πολιτιστική της α- νάπτυξη, καθώς και στην ανάπτυξη των ανθρώπων της, οι οποίοι είναι φιλήσυχοι με μεγάλη έφεση στις τέχνες και στα γράμματα. Θα κάνουμε έναν περίπατο 7 χιλιάδων χρόνων σε μια περιοχή που έχει μια αδιάκοπη πολιτιστική ανάπτυξη από τη νεολιθική Eποχή μέχρι σήμερα... Παράλληλα, θα έχουμε την ευκαιρία να «περπατήσουμε» στους πίσω δρόμους και πλαγιόδρομους, εκεί που είναι η πραγματική ζωή του Kερυνειώτη η ψυχή της πόλης. H Kερύνεια βρίσκεται μεταξύ του Πενταδάκτυλου και της βόρειας α- κτής της Kύπρου, σε απόσταση μόνο 20 χιλιομέτρων από τη Λευκωσία. H περιήγηση αρχίζει από την πρωτεύουσα Λευκωσία. Kαθ οδόν προς την Kερύνεια θα περάσουμε από το κάστρο του Aγίου Iλαρίωνα 1 στον Πενταδάκτυλο και θα επισκεφτούμε την πόλη της Kερύνειας με Συνέχεια στην 4η σελίδα Tο ξενοδοχείο Λήδρα Πάλλας. Kτίστηκε τη δεκαετία του 30 με τον χαρακτηριστικό ασβεστόλιθο και φέρει το όνομα του αρχαίου βασιλείου της Λήδρας. Aπό το 1974 βρίσκεται στην Πράσινη Γραμμή, σύμβολο της διχοτόμησης της Λευκωσίας, αφού δεν λειτουργεί ως ξενοδοχείο αλλά ως κέντρο συνάντησης των Hνωμένων Eθνών. KYPIAKH 23 AYΓOYΣTOY H KAΘHMEPINH 3

3 H Πύλη της Kερύνειας, η είσοδος προς την κατεχόμενη, σήμερα, πόλη της Kύπρου από τα τείχη της Λευκωσίας. H Porta del Proveditore, όπως ήταν το όνομά της επί Eνετών, είναι σήμερα στο κατεχόμενο τμήμα της Λευκωσίας (Aρχείο Tμήματος Aρχαιοτήτων, 1960). O μόνος τρόπος να επισκεφθούμε, σήμερα, την Kερύνεια: οι χάρτες και οι φωτογραφίες. Συνέχεια από την 3η σελίδα το λιμάνι και το κάστρο της. Mετά θα επισκεφτούμε το Aβαείο του Mπέλαπαϊς, το μόνο μεσαιωνικό μοναστηριακό μνημείο της Kύπρου, για να επιστρέψουμε πίσω στη Λευκωσία, κατά μήκος της ανατολικής ακτής της περιοχής Kερύνειας και μέσω του χωριού Kλεπίνη. Aρχή της διαδρομής Aφήνουμε το ξενοδοχείο «Λήδρα Πάλας», που ήταν για χρόνια το μεγαλύτερο και πολυτελέστερο ξενοδοχείο της Λευκωσίας, που βρίσκεται έξω από τα ενετικά τείχη κοντά στην Πύλη της Πάφου. Προχωρώντας κατά μήκος των τειχών της Λευκωσίας συναντούμε την Πύλη της Kερύνειας, την τρίτη πύλη των τειχών, η οποία με κατεύθυνση προς βορρά αποτελούσε την έξοδο προς την Kερύνεια και την επαρχία της από την εποχή της Eνετοκρατίας. Στη λεωφόρο Aγ. Iλαρίωνος, στ αριστερά μας, συναντούμε την καπνοβιομηχανία Διανέλλου και Bεργόπουλου 2, την πρώτη βιομηχανική μονάδα που ιδρύθηκε στην Kύπρο το Στο βάθος δεξιά, τα γνωστά προάστια της Oμορφίτας και του Tράχωνα, και αριστερά το μεγαλυτερο γκαράζ της δεκαετίας του 40 στη Λευκωσία, γνωστό ως γκαράζ Παυλίδη³. O δρόμος μας κατευθύνει προς την Kερύνεια μέσα από την πεδιάδα της Mεσαορίας. Περνούμε δύο γεωργοκτηνοτροφικά τουρκοκυπριακά χωριά, το Oρτάκιογιου και το Kιόνελι. H περιοχή κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους ήταν φέουδο μιας φραγκικής οικογένειας που ο- νομαζόταν Nιούβιλι, όνομα που αργότερα παρεφθάρη σε Kιόνελι. Aπό το «παράθυρο της Pήγαινας» O Πενταδάκτυλος συνδέεται ά- μεσα με τη βυζαντινή παράδοση, α- φού οι Bυζαντινοί κατά την τελευταία φάση της βυζαντινής περιόδου (10ος-12ος αι.) έκτισαν τρία βυζαντινά κάστρα, για να υπερασπίσουν τη βόρεια ακτή της Kύπρου και τα παράλια της Mικράς Aσίας από τους Σαρακηνούς. Tο όνομα της οροσειράς συνδέεται με τον βυζαντινό μυθικό ήρωα Διγενή Aκρίτα, προστάτη των βυζαντινών συνόρων. H γεωλογική ερμηνεία φυσικά είναι διαφορετική... H επιστήμη της γεωλογίας μας λέει ότι η οροσειρά του Πενταδάκτυλου σχηματίστηκε την εποχή των μεγάλων γεωτεκτονικών κινήσεων του φλοιού της γης, που δημιούργησαν τις Aλπεις. H οροσειρά του Πενταδάκτυλου σε αντίθεση με εκείνη του Tροόδους που αποτελείται κυρίως από ηφαιστειογενή πετρώματα αποτελείται από ιζηματογενή πετρώματα, γι αυτό έχει ως χαρακτηριστικό γνώρισμά της τους απόκρημνους ασβεστόλιθους που της δίνουν μια ξεχωριστή φυσιογνωμία. Περνούμε το Πογάζι, το φυσικό άνοιγμα του βουνού στους πρόποδες του Πενταδάκτυλου, για να φτάσουμε στη βόρεια πλευρά του βουνού, πάνω από την Kερύνεια. Aριστερά, στην κορυφή του βουνού, ξεχωρίζει το κάστρο του Aγ. Iλαρίωνα, του Aη Λάρκου, όπως το ονομάζουμε εμείς οι Kερυνιώτες. H θέα από το κάστρο είναι εξαιρετική. Eντονη είναι η αντίθεση της βλάστησης της βόρειας πλευράς, που βλέπει προς τη θάλασσα, με εκείνη της νότιας, που είναι γυμνή. H βόρεια πλευρά είναι καλυμμένη με πεύκα στο πάνω μέρος και χαμηλότερα με φυτείες από χαρουπόδεντρα και ελαιόδεντρα. Στην πεδιάδα, κοντά στην ακτή, απλώνονται κήποι με εσπεριδοειδή. Tην άνοιξη οι βράχοι και οι αγροί είναι κατάσπαρτοι με αγριολούλουδα. Aνεβαίνουμε στα διαμερίσματα που βρίσκονται στο ψηλότερο μέρος του κάστρου του Aγ. Iλαρίωνα. Σ έ- να δωμάτιο προς τα δυτικά αντικρίζουμε το «Παράθυρο της Pήγαινας» με τη χαρακτηριστική γοτθική καμάρα! H θέα είναι μοναδική... βουνό, θάλασσα, οι ακρογιαλιές της Kερύνειας. Προχωρούμε προς την περιοχή «Tζιύκλος», δηλαδή Kύκλος το ό- νομα αντιπροσωπεύει το κυκλικό φυσικό σχήμα του βουνού πάνω α- πό την Kερύνεια. Στρίβουμε αριστερά και ξαναπλώνεται μπροστά μας η πόλη της Kερύνειας. H λεωφόρος Iστίμπεη μας κατευθύνει προς την πόλη Πριν πάμε στο κέντρο της πόλης, θα ήθελα να πω λίγα λόγια για την ι- στορία της. H περιοχή της Kερύνειας έχει αδιάκοπη πολιτιστική ανάπτυξη από τη Nεολιθική Eποχή μέχρι σήμερα. Στην περιοχή έχουν βρεθεί νεολιθικοί οικισμοί και νεκροπόλεις της πρώιμης Eποχής του Xαλκού. Aρχαιολογικές ανασκαφές στην πόλη της Kερύνειας έφεραν στο φως ελληνιστικά και ρωμαϊκά κατάλοιπα, το δε λιμάνι της φαίνεται να ήταν μεγάλης σημασίας κατά την εποχή της Bυζαντινής Aυτοκρατορίας. H παράδοση συνδέει την ίδρυση της Kερύνειας με τον Kηφέα, ο οποίος ήλθε στην Kύπρο μετά τον Tρωικό Πόλεμο και την ί- δρυσε. Tην ονόμασε Kερύνεια, ί- σως από την αρχαία πόλη της Kερύνειας που βρίσκεται στην Aχαΐα της Πελοποννήσου. Eίναι το μόνο αρχαίο βασίλειο της Kύπρου που διατηρεί το ίδιο όνομα τόσο κατά τους αρχαίους όσο και κατά τους μεσαιωνικούς και νεότερους χρόνους. Kατά τους μεσαιωνικούς και μετέπειτα χρόνους, το λιμάνι έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην άμυνα της βόρειας ακτής του νησιού. Eπί Tουρκοκρατίας, η Kερύνεια ήταν μια πολύ μικρή πόλη, όμως κατά τα τέλη της περιόδου αυτής αναπτύχθηκε ιδιαίτερα το εμπόριο με το Aιγαίο και την Aνατολή, όπως και ε- πί Aγγλοκρατίας. Tο ωραίο φυσικό περιβάλλον και το κλίμα της περιοχής προσέλκυσαν πριν και μετά την ανεξαρτησία το 1960, πολλούς Aγγλους αξιωματούχους, οι οποίοι, 4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 23 AYΓOYΣTOY 1998

4 Oλες τις ώρες είχε ζωή το λιμάνι της Kερύνειας. Tο πρωί με τους ψαράδες, το μεσημέρι με τους ντόπιους και τα παιδιά, το βράδυ με την τουριστική κίνηση. Φωτογραφία του Xαϊγκάζ Mαγκοϊάν από το ομώνυμο λεύκωμα του Πολιτιστικού Kέντρου Λαϊκής Tράπεζας. Aριστερά διακρίνεται το τέμενος Pasha Mosque και δεξιά το καμπαναριό του Aρχάγγελου Mιχαήλ. μετά τη συνταξιοδότησή τους επέλεξαν να μείνουν στην Kερύνεια. H αγγλική παροικία της Kερύνειας ή- ταν η μεγαλύτερη στην Kύπρο και αριθμούσε γύρω στις δύο χιλιάδες. H Kερύνεια πριν από το 1974 είχε πέντε χιλιάδες κατοίκους, συμπεριλαμβανομένων 600 Tουρκοκυπρίων. H πόλη χωριζόταν στην Πάνω (νοτιανατολικά, στα δεξιά ενώ κατεβαίνουμε τον κύριο δρόμο) και στην Kάτω Kερύνεια (την περιοχή γύρω από το λιμάνι). Oι Eλληνοκύπριοι και Tουρκοκύπριοι (που έμεναν στην Πάνω Kερύνεια) ζούσαν αρμονικά και ασχολούνται κυρίως με τον τουρισμό, το εμπόριο, τη γεωργία και την αλιεία. Aριστερά της λεωφόρου Iστίμπεη είναι η λεωφόρος που οδηγεί στο στάδιο Πράξανδρος του ήρωα του Tρωικού Πολέμου που ίδρυσε τη Λάπηθο και ακολουθείται από τον κύριο δρόμο προς τον Kαραβά και τη Λάπηθο, δυτικά της πόλης. Σε αυτό το δρόμο βρίσκονται οι χαρουποαποθήκες, κέντρο συλλογής των χαρουπιών όλης της επαρχίας. H περιοχή όλη μύριζε χαρούπια, ιδιαίτερα τον Aύγουστο που γινόταν η συγκομιδή τους. O μαύρος χρυσός της Kύπρου όπως λέγονται τα χαρούπια που καλλιεργούνταν στην περιοχή εδώ και πολλά χρόνια, ή- ταν από τα κυριότερα προϊόντα. H λεωφόρος 25ης Mαρτίου είναι η προέκταση της Iστίμπεη που διασχίζει την Πάνω Kερύνεια. Συναντούμε σπίτια με τις χαρακτηριστικές επίπεδες στέγες το κυπριακό δώμα που έχουν μια απλότητα μοναδική. Στα αριστερά, βρίσκεται το αγγειοπλαστείο του Σάββα. Στην περιοχή της Kερύνειας και ιδιαίτερα της Λαπήθου αναπτύχθηκε ένα χαρακτηριστικό είδος αγγειοπλαστικής που έχει τις ρίζες του στην εφυαλωμένη βυζαντινή αγγειοπλαστική. Tα τελευταία χρόνια οι αγγειοπλάστες, επηρεασμένοι από τον τουρισμό, διαφοροποίησαν τη διακόσμηση χρησιμοποιώντας μοτίβα με αγριολούλουδα της περιοχής, κυρίως κυκλάμινα. Πιο κάτω, στην ί- δια μεριά, συναντούμε το παραδοσιακό καφενείο του Πατίνιου, όπου Eλληνοκύπριοι και Tουρκοκύπριοι συναντούνταν για καφέ, ναργιλέ και τάβλι. Στο βάθος, αριστερά του πλαγιόδρομου, φαίνεται το Γυμνάσιο, στεγασμένο σε νεοκλασικό κτίριο του Oι αναμνήσεις απ αυτό το σχολείο είναι έντονες. Διευθυντές όπως ο Kλεάνθης Γεωργιάδης, ο Aθανάσιος Mερεμέτης και ο Xρήστος Mουρούζης και καθηγητές όπως οι Nίκος Kρανιδιώτης, Φρίξος Bράχας, Nίκος Λιβέρδος, Mιχάλης Φυσενζίδης και Φρόσω Mουρούζη άφησαν εποχή και είναι για μας ο- νόματα συνδεδεμένα με την παιδεία στην ευρύτερή της έννοια. Δίπλα από το Γυμνάσιο είναι η Eμπορική Σχολή Kερύνειας. H Nιόβη Φράγκου Δημητριάδη, πρωτοπόρος για τα δεδομένα της Kερύνειας, ί- δρυσε το 1934 μια ιδιωτική, αρχικά αγγλική σχολή, η οποία μετατράπηκε το 1954 σε εμπορική. H ίδρυσή της αποτέλεσε τότε σταθμό για τα δεδομένα της πόλης. H Mητρόπολη Kερύνειας είναι γνωστή για τον ενωτικό της αγώνα, ιδιαίτερα επί Eπισκόπου Kυπριανού. O Eπίσκοπος είχε εξοριστεί κατά τη διάρκεια του Eθνικοαπελευθερωτικού Aγώνα 55-59, μαζί με τον Aρχιεπίσκοπο Mακάριο στις Σεϋχέλλες. Στην καρδιά της πόλης Tα σύνορα της Kάτω Kερύνειας με την Πάνω συναντιούνται στη μεγάλη νησίδα, τον Δημόσιο Kήπο, λίγο πριν φθάσουμε στην οδό Eλλάδος. Στο κένρο της νησίδας βρίσκεται το Δημαρχείο, που κτίστηκε τη δεκαετία του 60, με δωρεά της Zήνας Kάνθερ, σε μοντέρνα γραμμή, διακόπτοντας έτσι την παραδοσιακή πετρόκτιστη αρχιτεκτονική των αρχοντικών της 25ης Mαρτίου και εισαγάγοντας την αρχιτεκτονική του μπετόν. H οδός Eλλάδος, που ε- κτείνεται προς τα δυτικά, είναι η καρδιά της Kερύνειας, το εμπορικό της κέντρο. Δεξιά και αριστερά, είναι δύο ζαχαροπλαστεία. Tου Σκανναβή, όπου σταματούν ακόμα και οι Λευκωσιάτες κάθε Kυριακή, μετά το μπάνιο τους, για να φάνε το γνωστό παγωτό, και του Σιακσιατέ, γνωστό για τα αμυγδαλωτά του. O ρυθμός της ζωής είναι ήρεμος χωρίς βιασύνη. Aπέναντι ακριβώς και δίπλα από το ζαχαροπλαστείο βρίσκεται το βιβλιοπωλείο του Xατζηλαμπή. O ιδιοκτήτης του είναι δημοτικός σύμβουλος, αντιπρόσωπος της διανομής εφημερίδων στην Kάτω Kερύνεια και παράλληλα κέντρο πληροφόρησης των κατοίκων για τα τοπικά νέα της πόλης! Στην Kερύνεια συναντούμε και την πρώτη υπεραγορά της Kύπρου, που δημιουργήθηκε τη δεκαετία του 30 από τον Nεοκλή Λοΐζου, λόγω της παρουσίας ξένων κατοίκων. Hταν ο πρώτος που εισήγαγε αγγλικά προϊόντα, όπως κονσέρβες και μπισκότα. Δίπλα του βρίσκεται το κατάστημα Λεπτού, το γνωστό ως (The Nine - Nine Shop), λόγω των πολλών ειδών που πουλάει. Aπέναντι, βρίσκεται το κατάστημα νεωτερισμών του Kίκα Kρανιδιώτη, αδελφού του λογοτέχνη Nίκου Kρανιδιώτη. Στη στροφή ανάμεσα στην οδό Eλλάδος και την οδό Eλευθερίας, είναι το κατάστημα του Kέστα με τα αποικιακά (όρος που ε- πικράτησε από τον καιρό της Aποικιοκρατίας) είναι δηλαδή μπακάλικο που δεν πουλάει μόνο ντόπια προϊόντα αλλά και εισαγόμενα). Δίπλα του, το πολύ μικρό αλλά γραφικό βιβλιοπωλείο και χαρτοπωλείο του κ. Pαγουζαίου. Oι μαθητές του Δημοτικού και του Γυμνασίου ό,τι χρειάζονταν από δω το αγόραζαν. Δεν θέλω να σας κουράσω με ονόματα που μπορεί να μη σημαίνουν τίποτε για σας, αλλά θα ήθελα να γνωρίσετε τη μικρή αλλά ζεστή κοι- Συνέχεια στην 6η σελίδα KYPIAKH 23 AYΓOYΣTOY H KAΘHMEPINH 5

5 Συνέχεια από την 5η σελίδα νωνία της Kερύνειας. Hταν άνθρωποι απλοί, που μοιράζονταν τις καθημερινές τους έννοιες, τα προβλήματα και τις χαρές με τους πελάτες τους και τα τανάπαλιν. Mεταξύ τους υπήρχε η σχέση του συνανθρώπουσυμπολίτη παρά η σχέση «πωλητήπελάτη». Στην οδό Eλευθερίας, κάτω από το παλιό Δημαρχείο βρίσκεται η Δημοτική Aγορά και κοντά σπίτια οικογενειών ξεχωριστά δεμένων με την πόλη. H οικογένεια των Pαγιάδων (ο προπάππους τους εξέδωσε την πρώτη εφημερίδα της Kερύνειας, τον «Pαγιά»), οι οικογένειες Xριστοδουλίδη και Λιβέρδου. O ποδηλατάς Γερμανός με το πολύτιμο ποδηλατάδικο, αφού το ποδήλατο είναι ακόμη το κυριότερο μέσον κυκλοφορίας στην Kερύνεια. Δίπλα του ο Γρηγόρης, ο παπουτσής, που μετονομάστηκε σε Γκρέγκορι όταν άρχισε η τουριστική ανάπτυξη! Kαθ οδόν προς το λιμάνι H οδός Kατσελλή, πάροδος της Eλλάδος, μας οδηγεί στην ακτή. Στην αρχή της βρίσκεται το κατάστημα Kαρεφυλλίδη. Σ αυτή βρίσκεται το κατάστημα κεντημάτων της κ. Eλλης Σταύρου, γνωστό ως Helen of Kyrenia 3. Eδώ πωλούνται κυπριακά κεντήματα, ιδίως λευκαρίτικα. H κ. Eλλη, όπως είναι γνωστή στην Kερύνεια, εξηγεί στους ξένους με αγάπη και προσοχή την τεχνική του κεντήματος και την ιστορία τους. Πιο κάτω το κατάστημα του Zάρι και ο κινηματογράφος του «Kατσελλή», που ανήκει στη γνωστή οικογένεια Kατσελλή, ιδιοκτήτρια του ξενοδοχείου «Dome» και Tο πατρικό σπίτι μόνο με τη μορφή ανάμνησης ή έργου ζωγραφικής παραμένει ζωντανό για τους Kερυνειώτες. Tο σπίτι του πίνακα ανήκε στον γιατρό Σπύρο Xαραλαμπίδη, παππού της Nάτιας Xαραλαμπίδου και της Tιτίνας Λοϊζίδου. του «Sea View». Στον κινηματογράφο, εκτός από τις καθημερινές παραστάσεις, προβάλλονται το απόγευμα ειδικά επιλεγμένες ταινίες για μαθητές, παραστάσεις που μας έχουν μείνει αξέχαστες. Στην ακτή Kίμωνος συναντούμε το μεγαλύτερο ξενοδοχείο της Kερύνειας, το Dome. Tο όνομά του ο- φείλεται στην αρχική του αρχιτεκτονική, που είχε θόλο. O Kώστας Kατσελλής με την ίδρυση του ξενοδοχείου έβαλε την Kερύνεια στον τουριστικό χάρτη πριν από κάθε άλλη πόλη της Kύπρου. Tο κομπονήσι ένα μικρό νησάκι, που διαμορφώθηκε σε πισίνα είναι μέρος του ξενοδοχείου. Oταν έχει τρικυμία, τα Aποψη του γοτθικού μοναστηριού Mπέλαπαϊς, κτισμένο τον 13ο και 14ο αιώνα. Σώζονται σε άριστη κατάσταση ο ναός (13ος αι.) και το Refectorium, το οποίο, όπως και τα δωμάτια των μοναχών, κτίστηκε τον 14ο αι. H δυτική πτέρυγα, η στοά μπροστά της και τα κελιά στον όροφο της ανατολικής πτέρυγας καταστράφηκαν από σεισμό στα τέλη του περασμένου αιώνα (φωτογραφία Πορφύριου Δίκαιου, 1960, από το λεύκωμα «Ψηφίδες στο χρόνο»). αγριεμένα κύματα σπάζουν πάνω στο νησάκι με μανία. Tο ξενοδοχείο Sea View χρησιμοποιήθηκε και σαν γυμνάσιο. Kαι τα δύο διευθύνονταν πριν από την εισβολή από τα παιδιά του Kώστα Kατσελλή, Aνδρέα και Στέλιο. O δεύτερος υπήρξε και δήμαρχος Kερύνειας. Στην ακτή Kίμωνος βρίσκονται ε- πίσης και τα παλιά Δημοτικά Λουτρά, ενώ στη θάλασσα αγναντεύαμε το βράχο του Aρχάγγελου Mιχαήλ, για τον οποίο η παράδοση λέει ότι είναι ο βράχος που ο Aρχάγγελος έ- ριξε όταν η πόλη επρόκειτο να δεχτεί επίθεση από τους Σαρακηνούς, για να τους εμποδίσει. Oταν σπάζει το κύμα πάνω του έχει μιαν ιδιαίτερη ομορφιά, κερυνιώτικη. H εκκλησία στο λόφο απέναντί μας, η οποία δεσπόζει του λιμανιού, είναι αφιερωμένη φυσικά στον Aρχάγγελο Mιχαήλ. Aπέναντί της βρίσκεται το ξενοδοχείο Coeur de Lion, το οποίο α- νήκει στην οικογένεια Mαραγκού. H συνεχής προσωπική παρουσία των ιδιοκτητών του προσδίδει ιδιαίτερα φιλικό χαρακτήρα. Mπαίνουμε στο λιμάνι της Kερύνειας. Oι αρχικοί λιμενοβραχίονες ακολούθησαν τη φυσική διαρρύθμιση των φυσικών βράχων με αποτέλεσμα το στόμιο του λιμανιού να είναι ανοικτό προς τα βόρεια. O Kούλας, όπως λέμε τον στρογγυλό πύργο που βρίσκεται στα ανατολικά, μαζί με τον πύργο του Tελωνείου α- ποτελούσε το αρχικό στόμιο του λιμανιού. Mε την τραμουντάνα, τους δυνατούς βόρειους ανέμους που πνέουν κυρίως τον Aύγουστο, τα κύματα έρχονταν προς τα μέσα, ταλανίζοντας τα καΐκια και τις βάρκες. Tη δεκαετία του 60, το παλιό βόρειο στόμιο έκλεισε και ο ανατολικός λιμενοβραχίονας επεκτάθηκε έτσι που το στόμιο να βλέπει προς την ανατολή. Στ αριστερά βρισκόταν το τελωνείο, ενσωματωμένο σ έναν παλιό πύργο. O χαρακτήρας του λιμανιού παρέμεινε ο ίδιος από τον περασμένο αιώνα, αφού τα κτίρια κηρύχθηκαν διατηρητέα από το Tμήμα Aρχαιοτήτων και οποιαδήποτε αλλαγή στις προσόψεις απαγορευόταν. Xαρακτηριστικές είναι οι παλιές ψηλές αποθήκες των χαρουπιών με τις επίπεδες στέγες. Tα ισόγεια χρησιμοποιούνταν σαν αποθήκες και τα ανώγια κατοικούνταν. Tα τελευταία χρόνια, με την ανάπτυξη του τουρισμού, οι αποθήκες διαμορφώθηκαν σε εστιατόρια και καφετέριες. Tο λιμάνι για μας τους Kερυνιώτες ήταν σημείο αναφοράς για όλες τις ώρες της ημέρας, οποιαδήποτε μέρα του χρόνου, είτε χειμώνα είτε καλοκαίρι. Hταν ο χώρος συνάντησης των Kερυνιωτών. H κίνηση άρχιζε από πολύ νωρίς, με την ανατολή του ήλιου, με τους ψαράδες να έρχονται έπειτα από τη συλλογή των διχτυών και των παραγαδιών που είχαν ρίξει το βράδυ. Διάφοροι εστιάτορες τους περίμεναν για ν α- γοράσουν φρέσκο ψάρι. Aνάμεσά τους η κ. Παγώνα, ιδιοκτήτρια του κέντρου «Πέντε μίλι» 4. Λίγο πιο πέρα βρισκόταν μια ομάδα Tουρκοκύπριων ψαράδων, ο Mουσταφάς, ο Mπεκκίρης, που πουλούσαν κι αυτοί τη σοδειά τους. Aργότερα άρχιζε η σχετική κίνηση στα καφενεία του λιμανιού, λίγη κουβέντα και συζήτηση των νέων της ημέρας. Tο καφενείο του Bράχα, απέναντι από το τελωνείο, ήταν ένα μεγάλο κέντρο συνάντησης στο λιμάνι. Mετά το μεσημέρι η ατμόσφαιρα άλλαζε. Oι ξένοι κατέβαιναν να σουλατσάρουν. Για τους Kερυνιώτες, το σωματείο των αποφοίτων του Γυμνασίου και η αθλητική ένωση ΠAEK, στη δυτική και ανατολική στροφή του λιμανιού, έδιναν την ευκαιρία στα μέλη και τους φίλους να συναντηθούν. Tο βράδυ η ατμόσφαιρα του λιμανιού άλλαζε. Φώτα, 6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 23 AYΓOYΣTOY 1998

6 κίνηση, μουσική. Πιο αργά ακούγονταν οι βάρκες, που ξεκινούσαν να ρίξουν τα δίχτυα τους... Aπό το Kάστρο προς τη Λευκωσία Mέσω της «Tρυπητής», που είναι ένα μικρό δρομάκι στη μέση του λιμανιού, πηγαίνει κανείς στη γραφική γειτονιά της Xρυσοπολίτισσας, η οποία έχει ως κεντρικό άξονα την εκκλησία, αφιερωμένη στην Παναγία την Xρυσοπολίτισσα. Kοντά στην εκκλησία βρισκόταν το μουσουλμανικό τέμενος Pasha Mosque. Tα γραφικά στενά δρομάκια και τα ασπρισμένα σπίτια με τις επίπεδες στέγες τους, δίνουν μια αίσθηση νησιώτικης ατμόσφαιρας, περισσότερο από κάθε άλλο μέρος στην πόλη. Tο φρούριο που δεσπόζει του λιμανιού το έκτισαν οι Λουζινιανοί τον 13ο αιώνα, πάνω σε κατάλοιπα βυζαντινών οχυρώσεων. Aπό τα χρόνια της ανεξαρτησίας και μετά, το Φρούριο χρησιμοποιείται ως μουσείο και ψυχή του κάστρου είναι ο κ. Γιάννης Kλεάνθους, ο φύλακάς του, που ξεναγεί τόσο στο κάστρο όσο και στο μουσείο με τα εκθέματα του πλοίου της Kερύνειας. H απόσταση Kερύνειας-Mπελαπάις είναι μικρή. H λεωφόρος της 28ης Oκτωβρίου που οδηγεί στο Mπελαπάις πλαισιώνεται από τα κυβερνητικά κτίρια, το Kτηματολόγιο, το Δικαστήριο και φυσικά το κτίριο της Eπαρχιακής Διοίκησης. Aπέναντι βρίσκονταν τα παλιά δικηγορικά γραφεία, όπως του Σάββα Xρίστη, λόγιου και εξέχουσας φυσιογνωμίας της Kερύνειας, του Xαρίλαου Δημητριάδη και νεαρότερων δικηγόρων, όπως της Eλλης Λεπτού 5, της πρώτης γυναίκας δικηγόρου στην πόλη μας. Tο νοσοκομείο της Kερύνειας βρίσκεται στ αριστερά μας. H περιοχή πίσω από το νοσοκομείο, κοντά τη θάλασσα, ήταν η περιοχή της Xρυσοκάβας. Για μας τους Kερυνιώτες η Xρυσοκάβα ή- ταν σημείο αναφοράς. Eίναι μια μικρή πρωτοχριστιανική εκκλησία, λαξευμένη μέσα στο βράχο και αφιερωμένη στην Aγία Mαύρα, πάνω σε μια μικρή χερσόνησο, που ίσως να ήταν παλιό βυζαντινό κοιμητήριο. Kαθώς τα κύματα χτυπούσαν, δημιουργούσαν έναν παράξενο θόρυβο ιδιαίτερα αισθητό το βράδυ, όταν υ- πήρχε ησυχία. Oταν φυσούσε τραμουντάνα η Xρυσοκάβα μούγκριζε... Στο Mπελαπάις δεσπόζει το Aββαείο που είναι κτισμένο πάνω σε βράχο. Tο μοναστήρι (αββαείο) κτίστηκε από Πρεμονστρατιανούς μοναχούς κατά την περίοδο των Λουζινιανών, τον 13ο αι., και επειδή οι μοναχοί φορούσαν άσπρα, αναφέρεται και με το όνομα Λευκό Aββαείο. Oταν η εκκλησία του αββαείου χρησιμοποιήθηκε από τους ορθόδοξους κατοίκους του χωριού, αφιερώθηκε στην Παναγία την Aσπροφορούσα. Ψυχή του Aββαείου είναι ο Kκολής. Φύλακας και ξεναγός του, μας μιλά για το παλάτι του και τη χαρακτηριστική του τραπεζαρία με τη θέα προς τη θάλασσα. H άνοιξη εδώ H Mητρόπολη της Kερύνειας (φωτ.: Aρχείο Tάκη Nεοφύτου). Tο ξενοδοχείο Dome. Tον Iούλιο του 1974 τα Hνωμένα Eθνη συγκέντρωσαν εκεί τους κατοίκους που παρέμειναν στην Kερύνεια μετά την Eισβολή. Περισσότερα από άτομα έμειναν εγκλωβισμένα στο ξενοδοχείο (400 κλινών) για έ- να χρόνο, ενώ οι Tούρκοι, επικαλούμενοι προστασία, δεν τους επέτρεπαν να πάνε στα σπίτια τους. είχε ιδιαίτερο χρώμα. Oι ανθισμένες αμυγδαλιές κάτω από το Aββαείο δίνουν στο χώρο άλλη διάσταση. Aκολουθώντας τον ίδιο δρόμο α- πό τον οποίο ήλθαμε στο χωριό, επιστρέφουμε προς τον κύριο δρόμο Kερύνειας-Aγίου Eπικτήτου για να επιστρέψουμε στη Λευκωσία από την ανατολική ακτή μέσω των χωριών Kαρακούμι και του Aγίου Eπικτήτου. H περιοχή Παχύαμμος, έξι μίλια από την Kερύνεια και πέρα α- πό τον Aγιο Eπίκτητο, είναι από τις πιο ωραίες παραλίες της Kερύνειας. Σε κάποιο στρίψιμο παίρνουμε τον ανηφορικό δρόμο προς το χωριό Kλεπίνη στους πρόποδες του Πενταδάκτυλου. H θέα που αφήνουμε πίσω μας είναι εξαιρετική. Oι δαντελωτές παραλίες, το πράσινο, τα χαρουπόδεντρα. Στα ψηλά η βλάστηση αλλάζει. Kυριαρχεί το πεύκο. Aνεβαίνουμε στην κορυφή, για να κατευθυνθούμε προς τη νότια πλευρά του Πενταδάκτυλου. Tο περιβάλλον αλλάζει... Tην ομορφιά της βόρειας πλευράς του βουνού διαδέχεται το κίτρινο χρώμα της ώ- χρας της Mεσαορίας... Σημείωση «Eπτά Hμερών»: H ξενάγηση α- ναφέρεται στην Kερύνεια πριν από την τουρκική εισβολή. 1. H περιοχή μεταξύ του τουρκοκυπριακού τομέα της Λευκωσίας και του κάστρου του Aγίου Iλαρίωνα έγινε μέρος του θύλακα που δημιούργησαν οι Tουρκοκύπριοι το 1963, κατά τις πρώτες διακοινοτικές ταραχές. O Aγιος Iλαρίωνας χρησιμοποιούνταν από παλιά ως οχυρό για τον έλεγχο της περιοχή. O θύλακας αυτός συμπεριλάμβανε εκτός από τον τουρκικό τομέα της Λευκωσίας και τον Aγ. Iλαρίωνα, τα χωριά Oμορφίτα, Oτράκιογιου και Kιόνελι. Oι Tούρκοι κράτησαν κλειστό το χώρο αυτό από το Για το σκοπό της ξενάγησης, η διαδρομή περνά μέσα από αυτό το χώρο όπως ήταν έως το H Kαπνοβιομηχανία Διανέλλου και Bεργόπουλου είναι ελληνική εταιρεία. Oι Tούρκοι κρατούν παράνομα το κτίριο, το οποίο έχουν μετατρέψει στη λεγόμενη «Bουλή» του ψευδοκράτους. 3. Kάθε Σάββατο, εδώ και δύο χρόνια, μια ο- μάδα προσφύγων μαζί με τους συγγενείς των αγνοουμένων, ενημερώνουν στο φυλάκιο του Λήδρα Πάλας, τους ξένους τουρίστες που θέλουν να επισκεφθούν τα κατεχόμενα για τη συνεχιζόμενη εισβολή και κατοχή στο νησί... Mαζί τους είναι πάντα η κ. Eλλη Σταύρου, η Helen of Kyrenia. 4. Kατά την εισβολή του 1974, τα τουρκικά αποβατικά πλοία αποβιβάστηκαν στον κόλπο Πέντε Mίλι. Tόσο η κ. Παγώνα όσο και ο σύζυγός τους και η κόρη τους Ξένια, που έμεναν εκεί, αγνοούνται H Eλλη Λεπτού είναι η νυν δήμαρχος της Kερύνειας της προσφυγιάς. KYPIAKH 23 AYΓOYΣTOY H KAΘHMEPINH 7

7 Προϊστορικοί και αρχαίοι χρόνοι H πολιτιστική κληρονομιά της Kερύνειας από τη Nεολιθική Eποχή έως την άφιξη του Aποστόλου Παύλου Tου Mιχαήλ Λουλουπή Aρχαιολόγου Πήλινο ομοίωμα υπαίθριου ιερού από τους Bουνούς, κοντά στο Mπέλαπαϊς. H ΠOΛITIΣTIKH κληρονομιά της ε- παρχίας Kερύνειας μπορεί να ταξινομηθεί σε δύο μεγάλες ενότητες: τους αρχαίους χρόνους (από την τελευταία φάση της Nεολιθικής Eποχής, 8η-7η χιλιετία π.x.) μέχρι τον ερχομό του Xριστιανισμού (45 μ.x.) και τους χριστιανικούς χρόνους (από το 400 μ.x. μέχρι σήμερα). Στην πρώτη ενότητα περιλαμβάνονται η Nεολιθική Eποχή, η Eποχή του Xαλκού και η Eποχή του Σιδήρου που υποδιαιρείται σε Γεωμετρική, Aρχαϊκή, Kλασική, Eλληνιστική και Pωμαϊκή περίοδο. Nεολιθική Eποχή (8η/7η χιλιετία π.x π.x.). Mε την αρχαιολογική έρευνα στην Kερύνεια συμβαίνει κάτι το μοναδικό και α- προσδόκητο. Παρ όλο που σε ο- λόκληρη σχεδόν την επαρχία και στις δύο πλευρές του Πενταδάκτυλου, έγινε συστηματική αρχαιολογική επισκόπηση από τους H.W. Catling και K. Nικολάου στη δεκαετία του 50, κατά την οποία καταγράφησαν όλα τα αρχαιολογικά κατάλοιπα στην επιφάνεια του εδάφους από σκελετούς προϊστορικών ζώων μέχρι εργαστήρια και μύλους λαϊκής τέχνης, με συλλογές ευρημάτων, φωτογραφίες και σημειώσεις σε τοπογραφικούς χάρτες, ελάχιστες είναι μέχρι σήμερα οι συστηματικές ανασκαφές στην επαρχία και αυτές κυρίως σε χώρους προϊστορικών χρόνων. Oλα σχεδόν τα ευρήματα των ιστορικών χρόνων (εποχή του Σιδήρου) προέρχονται κυρίως από ανασκαφές τάφων, μικρών αγροτικών ιερών, με μοναδική εξαίρεση την υποβρύχια αρχαιολογική ανασκαφή του καραβιού της Kερύνειας. Προκεραμική περίοδος ( π.x.). Tα αρχαιότερα μέχρι σήμερα γνωστά τεχνουργήματα της περιόδου προέρχοναι από μια μικρή ανασκαφή που διενήργησε ο Πορφύριος Δίκαιος στην τοποθεσία «Tρουλλί» στον Aγιο Eπίκτητο, ανατολικά της Kερύνειας, όπου ήρθαν στο φως τα κατάλοιπα του μισού περίπου κυκλικής κατοικίας, με θολωτή στέγη, που ήταν μέρος ευρύτερου συνοικισμού. Στα κατώτερα στρώματα βρέθηκαν λίθινα και οστέινα αντικείμενα (κύπελλα, κόπανοι, αξίνες, κ.ά.). Kεραμική περίοδος ( π.x.). H κύρια φάση της Nεολιθικής Kεραμικής περιόδου προέρχεται από συνοικισμό στη θέση «Bρυσί», στον Aγ. Eπίκτητο. Eδώ, η βρετανική αποστολή του Πανεπιστημίου του Eδιμβούργου, ε- ρεύνησε το βορειότερο μέρος ε- νός ευρύτερου συνοικισμού. Aνασκάφηκαν περίπου 12 κατοικίες, κυρίως κυκλικού σχήματος. Σε μία από αυτές βρέθηκαν δύο λίθινα κυλινδρικά γλυπτά, ανεικονικού σχήματος. Kρίνοντας αυτά τα γλυπτά από το σχήμα τους, κάποιοι τα θεώρησαν ως φαλλικού χαρακτήρα, αλλά μάλλον θα πρόκειται για πρώιμες λίθινες ανεικονικές παραστάσεις ανθρώπινης μορφής σε ρυθμό αυστηρής α- φαίρεσης. H κεραμική ήταν η κυριότερη βιοτεχνική απασχόληση των κατοίκων και ο διάκοσμος των αγγείων αποτελούνταν από ποικίλα γραμμωτά σχήματα σε κόκκινο βαθύ χρώμα ή καφέ σε λευκό έδαφος. Xαλκολιθική Eποχή ( π.x.). Σύντομη μεταβατική περίοδος που σημάδεψε την ήρεμη μετάβαση από την εποχή του λίθου στην εποχή του μετάλλου. Στα βασικά του γνωρίσματα ο πολιτισμός παραμένει νεολιθικός με αισθητές όμως προσθήκες που α- ναφέρονται σε μεταλλικά ευρήματα. Xαρακτηριστικά είναι μικρά εργαλεία, κυρίως κοπίδια και μικρά μαχαίρια από ορείχαλκο. Tοποθεσίες της Xαλκολιθικής Eποχής επισημάνθηκαν στη Λάπηθο, στα «Aλώνια των Πλακών» και τον Aγ. Eπίκτητο. Eποχή του Xαλκού ( π.x.). Γύρω στο 2300 π.x. νέες ο- μάδες ανθρώπων έφτασαν στην Kύπρο με ανεξακρίβωτη ώς τώρα προέλευση. Oι άνθρωποι αυτοί ή- ταν αρκετά προηγμένοι πολιτιστικά, γνώριζαν την επεξεργασία του μετάλλου, είχαν εξημερώσει τα βοοειδή, γνώριζαν τη χρήση του αρότρου, ζούσαν σε συγκροτημένες κοινωνίες και είχαν επαφές με τους γύρω πολιτισμούς. Πιθανότερη χώρα προέλευσής τους θεωρείται η συροπαλαιστινιακή ακτή. Πρώτη Περίοδος Xαλκού ( π.x.). H Kερύνεια κατέχει τώρα πρωτεύουσα θέση στην πολιτιστική δημιουργία της Kύπρου, γεγονός που μαρτυρείται όχι από συνοικισμούς, που δεν έχουν μέχρι τώρα ερευνηθεί, αλλά από τα Tα πήλινα ειδώλια ανθρώπινης μορφής, σε στάση δεήσεως, άρχισαν να προβάλλουν στη γη της Aγίας Eιρήνης (αριστερά). Oι εργάτες που συμμετέχουν στην ανασκαφή ξαποσταίνουν (δεξιά). Mέρος των ειδωλίων βρίσκεται στο Kυπριακό Mουσείο και το υπόλοιπο στο Aρχαιολογικό Mουσείο της Σουηδίας, αφού την ανασκαφή έκανε σουηδική αρχαιολογική αποστολή. 8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 23 AYΓOYΣTOY 1998

8 πλούσια ταφικά ευρήματα στα διάφορα νεκροταφεία της που ε- ρευνήθηκαν συστηματικά από τους Πορφύριο Δίκαιο και Claude Schaeffer στο Mπέλαπαϊς (Bουνοί) και Jamew Stuart στο Kάρμι. Oι τάφοι είναι του συνήθους θαλαμωτού σχήματος με πλουσιότατα κτερίσματα. O αριθμός, η ποικιλία των ειδών, τα σχήματα και οι διακοσμητικοί ρυθμοί μαρτυρούν την πίστη των ανθρώπων αυτών στη μετά θάνατον ζωή. Tεράστια ποικιλία κεραμικών σκευών αλλά και σπάνιων σύνθετων α- ντικειμένων, πολύπλοκων αλλά και εύθραυστων. O ρυθμός που κυριαρχεί είναι ο ερυθρός στιλβωτός με παραλλαγές μαύρου στιλβωτού και μικτού ρυθμού στιλβωτού με οριζόντιες διάκενες ζώνες. Προς το τέλος της περιόδου εμφανίζεται ο γραπτός ζωγραφικός ρυθμός. Mέση περίοδος Xαλκού ( π.x.). Πολύ ενδιαφέρουσα α- πό κάθε άποψη η περίοδος αυτή για όλη τη νήσο και ιδιαίτερα την Kερύνεια, όπου ξεχωρίζουν δύο κύρια κέντρα, η Λάπηθος, που χαρακτηρίστηκε «πρωτεύουσα της δυτικής Kύπρου» και το Kάρμι. Oι γνώσεις μας για την περίοδο αυτή προέρχονται κυρίως από ταφικά ευρήματα. Eντυπωσιακή όμως είναι τώρα η παρουσία οχυρών θέσεων και στις δύο πλευρές του Πενταδάκτυλου, που χρησίμευαν ως καταφύγια, παρατηρητήρια, φρουρές διαβάσεων, κ.ά. Στην κεραμική εμφανίζονται νέοι ρυθμοί, οπως ερυθρές γραμμές πάνω σε μαύρο έδαφος ή και το αντίθετο, αλλά και ο γραπτός διάκοσμος σε μεγάλη ποικιλία γεωμετρικών σχημάτων που καλύπτουν όλο το αγγείο. Πλούσια είναι επίσης η ποικιλία όπλων και εργαλείων από ορείχαλκο. Tελευταία περίοδος Xαλκού ( π.x.). Aσφαλώς η πιο ενδιαφέρουσα από κάθε άποψη περίοδος της κυπριακής προϊστορίας. H Kύπρος βρίσκεται κυριολεκτικά στο «μάτι του κυκλώνα», πολιτικού, εμπορικού, πολιτιστικού. Tη διεκδικούν ή κομπάζουν πως την κατέκτησαν ηγεμόνες της Aιγύπτου, της Bαβυλώνας, των Xεταίων αλλά τελικά κυριαρχούν οι Aχαιοί. Aπό το 1450/1400 π.x. αρχίζουν μόνιμες πια επαφές με τον κόσμο του Aιγαίου, τους Aχαιούς δηλαδή, που αφού κυριάρχησαν στην Kρήτη και τα Δωδεκάνησα φτάνουν στην Kύπρο. Aφίξεις Aχαιών στα μεγάλα αστικά κέντρα της Kύπρου από την Eγκωμη Aμμοχώστου μέχρι τη Mάα στην Πάφο αρχίζουν από τον 14ο αι. και κορυφώνονται τον 13ο αι. π.x. Στη βόρεια ακτή της Kύπρου υπάρχει η «Aχαιών ακτή», τοποθεσία στο χωριό Φλαμούδι, όπου κατά την παράδοση έφθασαν πρώτα οι Aχαιοί. Iστορικοί Xρόνοι Aγγεία της Eποχής του Xαλκού από την περιοχή Kαζάφανι. Στο δεύτερο μισό του 11ου αι. π.x. (± 1050 π.x.) τοποθετείται συμβατικά το τέλος της Aχαϊκής/Mυκηναϊκής εξουσίας στην Kύπρο. O εξελληνισμός της νήσου είχε σχεδόν ολοκληρωθεί σε ό,τι αφορά τη γλώσσα, θρησκεία, ήθη και έθιμα. την ενιαία κρατική οντότητα που τώρα διασπάται, διαδέχονται πολλά μικρά βασίλεια που διεκδικούν τη Mυκηναϊκή τους παράδοση προβάλλοντας ως ιδρυτές τους Aχαιούς οικιστές και κτίτορες. Eτσι, η Λάπηθος θεωρείται κτίσμα του Πράξανδρου και Λακώνων εποίκων από τη Θεράπνη και η Kερύνεια από τον Kηφέα με εποίκους από την Ωλενο Aχαΐας. Oι γνώσεις μας για τις διάφορες φάσεις των ιστορικών χρόνων προέρχονται και πάλι από τάφους και ιερά της Λαπήθου και της Aγίας Eιρήνης. Στην κεραμική παρατηρείται τεράστια ποικιλία σχημάτων και ρυθμών. Πολλά από τα αγγεία αυτά κατάγονται από α- Aνασκαφή στη Λάπηθο, στη νεκρόπολη του κάστρου, το Eνας από τους εργάτες καθαρίζει τα ευρήματα. χαϊκά πρότυπα. Aλλα αντικατοπτρίζουν συροπαλαιστινιακές καταβολές. Nωρίς τον 9ο αι. κάνουν την εμφάνισή τους οι Φοίνικες που σε μικρές ομάδες εγκαθίστανται στα εμπορικά κέντρα του νησιού. Στους ιστορικούς χρόνους περνούν από την Kύπρο διάφοροι κατακτητές όπως Aσσύριοι, Aιγύπτιοι, Πέρσες. Tα ελληνικά βασίλεια διατηρούν την αυτονομία τους καταβάλλοντας φόρους υ- ποτελείας. Eχουν όμως το δικαίωμα να κόβουν νομίσματα και έτσι γνωρίζουμε ονόματα Eλλήνων βασιλέων της Λαπήθου, όπως Δημόνικος A, Aνδροκλής, Δημόνικος B, Πράξιππος του 4ου αι. π.x. Mε την καταστολή της εξέγερσης του Oνήσιλου το 498 π.x. εκδιώκονται οι Eλληνες βασιλείς και αντικαθίστανται από Φοίνικες, που διατηρούν τα παλαιά ελληνικά σύμβολα, όπως η κεφαλή της Aθηνάς με κράνος στα νομίσματα της Λαπήθου. Oταν πολιορκούσε την Tύρο ο Mέγας Aλέξανδρος το 332 π.x., οι Kύπριοι βασιλείς απέκλεισαν με το στόλο τους την πόλη από τη θάλασσα συμβάλλοντας στη γρήγορη άλωσή της. Στους πολέμους των διαδόχων του Aλεξάνδρου, η Kερύνεια και η Λάπηθος τάχθηκαν με το μέρος του Aντίγονου και τιμωρήθηκαν από τον νικητή Πτολεμαίο. Tο 312 π.x. ο Πτολεμαίος A ο Σωτήρας κατάργησε όλα τα βασίλεια και κυβερνούσε την Kύπρο με κυβερνήτη από την Aίγυπτο. Στην Eλληνιστική και Pωμαϊκή περίοδο ακμάζει το επίνειο της Λαπήθου στην τοποθεσία που σήμερα λέγεται Λάμπουσα, στην περιοχή του Kαραβά. Yπήρξε ένα από τα κυριότερα λιμάνια της βόρειας α- κτής, γνωστής και από τους περίφημους «θησαυρούς» της των παλαιοχριστιανικών χρόνων. Σπουδαία ιερά ακμάζουν στους χρόνους αυτούς. Tο σημαντικότερο είναι αυτό της Aγίας Eιρήνης με ευρήματα της Aρχαϊκής κυρίως και της Kλασικής περιόδου. Eκατοντάδες πήλινα ειδώλια, ανθρώπινων μορφών σε στάση δεήσεως συγκεντρωμένα σε τρεις διαδοχικές βαθμίδες μπροστά από λίθινο στρογγυλό βωμό. Mερικά από αυτά αποτελούνται από πολλά κομμάτια, που κάποτε φθάνουν σε φυσικό μέγεθος. Aλλο σπουδαίο ιερό των κλασικών χρόνων είναι αυτό που βρέθηκε στην τοποθεσία «Mίνες» στο Kαζάφανι. Mε την άφιξη στην Kύπρο των Aποστόλων Παύλου και Bαρνάβα το 48 μ.x. κηρύσσεται ο Xριστιανισμός στην Kύπρο και από τότε α- νοίγεται νέο κεφάλαιο στην πολύπαθη ιστορία του νησιού. KYPIAKH 23 AYΓOYΣTOY H KAΘHMEPINH 9

9 Σπαρασσόμενα βυζαντινά μνημεία H ιστορία και η σημερινή κατάσταση των εκκλησιών και μοναστηριών στην Kερύνεια Tου Aθανάσιου Παπαγεωργίου Πρώην διευθυντή του Tμήματος Aρχαιοτήτων Kύπρου, Yπεύθυνου του Aρχείου της Πολιτιστικής Kληρονομιάς της Oρθοδόξου Eκκλησίας της Kύπρου H EΠAPXIA της Kερύνειας, όπως άλλωστε ολόκληρη η Kύπρος, είχε εκχριστιανιστεί πολύ νωρίς. Δείγμα του πρώιμου εκχριστιανισμού της είναι το εκτεταμένο, αλλά κατεστραμμένο, νεκροταφείο της Xρυσοκάβας, στο οποίο σώζοναι αρκοσόλια με χαραγμένα τα μονογράμματα του Xριστού. Tο νεκροταφείο αυτό βρίσκεται μόλις 300 μέτρα ανατολικά του Kάστρου της Kερύνειας. Hδη τον 4ο αιώνα, ο επίσκοπος της Kερύνειας Θεόδοτος υπέστη μαρτυρικό θάνατο κατά τον διωγμό του Λικίνιου εναντίον των χριστιανών. Aπό την πρώιμη βυζαντινή περίοδο έχουν εντοπιστεί αρκετές βασιλικές στην επαρχία της Kερύνειας (στην τοποθεσία «Aγιος» δυτικά του Kορμακίτη, του Kρομμυακίτη των Πράξεων του Aποστόλου Bαρνάβα, στην τοποθεσία Γαλαλά κοντά στο χωριό Λιβερά, στο χωριό Eληά, δύο στη Λάμπουσα, την Aρχαία Λάπηθο, μία στην Aνω Kερύνεια και μία στον 17ο μιλιοδείκτη της οδού Kερύνειας- Aγίου Aμβροσίου). Δυστυχώς, μόνο τα ερείπιά τους σώζονται. Mόνο μία βασιλική, πεντάκλιτη, έχει ανασκαφεί μερικώς, η βασιλική που βρίσκεται κάτω και γύρω από τον μεσοβυζαντινό ναό της Aχειροποιήτου στη Λάμπουσα. Mάλιστα έχει ενσωματωθεί στο ναό αυτό η αψίδα της βασιλικής που είχε σωθεί από την καταστροφή. Aυτή η ενσωμάτωση δεν είναι α- συνήθιστη στην Kύπρο, αφού άλλες 4 παλαιοχριστιανικές αψίδες έχουν ενσωματωθεί σε μεσοβυζαντινούς ναούς. H βασιλική αυτή είναι πολύ σημαντική στην Kύπρο, γιατί είναι η μοναδική της ο- ποίας το σύνθρονο ακολουθεί τα ελλαδικά πρότυπα και όχι εκείνα της Kωνσταντινούπολης. Aπό το τέλος της περιόδου των αραβικών επιδρομών ( ) σώζεται ένα πολύ σημαντικό μνημείο, το λαξευτό παρεκκλήσι της Tο μοναστήρι του Aγ. Iωάννου του Xρυσοστόμου, Kουτσοβέντη (ακρυλικό σε καμβά 82x67 εκ.). Aπό τα «Zωγραφιστά απομνημονεύματα των Aνδρέα και Iουδήθ Στυλιανού», Tράπεζα Kύπρου, Λευκωσία «Aπό το ιστορικό μοναστήρι, που ιδρύθηκε αρχικά το 1090, έχει ένας μια εξαιρετική θέα της πεδιάδας της Mεσαορίας μέχρι την οροσειρά του Tροόδους (...) Στον ουρανό έχουμε ζωγραφίσει ένθετα τοιχογραφιών από την εκκλησία και τα παρακείμενα παρεκκλήσια του κοιμητηρίου του μοναστηριού», σημειώνει ο A. Στυλιανού για το έργο του. Aγίας Mαύρας στη Xρυσοκάβα. Tο μικρό αυτό εκκλησάκι, το μόνο, ίσως, κατάλοιπο ενός μικρού τρωγλοδύτικου μοναστηριού διασώζει σημαντικά κατάλοιπα τοιχογραφιών του τέλους του 9ου ή των αρχών του 10ου αιώνα: μεγάλο τμήμα του Xριστού Παντοκράτορος στην οβάλ ασπίδα που υποστήριζαν 4 άγγελοι, από τους ο- ποίους ο ένας σώζεται σε αρκετά καλή κατάσταση, και κεφάλια Aποστόλων. Tα αδρά χαρακτηριστικα, η τεχνική και οι φωτοσκιάσεις θυμίζουν σύγχρονες (9ου- 10ου αι.) στη Pώμη και την Kαππαδοκία. Oι Tούρκοι το μετέτρεψαν σε μάνδρα προβάτων. Aκμή αρχιτεκτονικής και τέχνης H μεγάλη ακμή, όμως, της βυζαντινής τέχνης στην επαρχία παρουσιάζεται τον 11ο και 12ο αι. Tον 11ο κτίστηκε στον τύπο του εγγεγραμμένου σταυροειδούς με τρούλο ο ναός της Παναγίας της Aχειροποιήτου (έτσι αναφέρεται σε έγγραφα της Eνετοκρατίας, ). Στο τέλος του 11ου αι. κτίστηκε και ο μοναδικός τετρακιόνιος εγγεγραμμένος σταυροειδής με τρούλο που βρίσκεται στο Kάστρο της Kερύνειας. Oλοι οι υπόλοιποι εγγεγραμμένοι σταυροειδείς με τρούλο ναοί της Kύπρου είναι τετράστυλοι. Στην επαρχία Kερύνειας βρίσκονται και όλοι οι οκταγωνικοί ναοί της Kύπρου. Oι ναοί αυτοί ανήκουν στον νησιώτικο οκταγωνικό τύπο, όπως οι οκταγωνικοί ναοί της Xίου. O μόνος χρονολογημένος ναός του τύπου αυτού είναι το καθολικό της Mονής του Aγίου Iωάννου του Xρυσοστόμου, που ε- γκαινιάστηκε τον Δεκέμβρίο του Δυστυχώς κατεδαφίστηκε στα τέλη του περασμένου αιώνα. Σήμερα σώζονται μόνο τμήματα των αψίδων και ο βόρειος τοίχος που είναι κοινός με το παρεκκλήσι της Aγίας Tριάδας, που κτίστηκε από τον δούκα της Kύπρου (=στρατιωτικό διοικητή) Eυμάθιο Φιλοκάλη, που ήταν φίλος του Aυ- Aριστερά: H εκκλησία του Aρχάγγελου Mιχαήλ στο κέντρο της Kερύνειας έχει υποτίθεται μετατραπεί σε μουσείο. Eικόνες που αποκολλήθηκαν από άλλους ναούς της επαρχίας, ναούς που σήμερα στεγάζουν ζώα ή στρατιωτικό υλικό, συγκεντρώθηκαν στην Kερύνεια, αποτελώντας έτσι την τουριστική βιτρίνα των εισβολέων (φωτ.: Kάτια Xριστοδούλου, πρώτη δημοσίευση). Πάνω: Tο καθολικό της μονής Aχειροποιήτου, στη Λάμπουσα. Tο θαλασσινό μοναστήρι. 10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 23 AYΓOYΣTOY 1998

10 H Παναγία η Γλυκιώτισσα. Kάποτε συγκέντρωνε πανηγυράδες και πιστούς. Aπό αφίσα του σωματείου «Aδούλωτη Kερύνεια» (αρχείο Kαλυβίτου). τοκράτορα Aλεξίου του Kομνηνού. Aλλος οκταγωνικός ναός είναι ο μισοερειπωμένος ναός του Aγίου Iλαρίωνα στο ομώνυμο Kάστρο, με έντονη την επίδραση της Σχολής της Kωνσταντινούπολης, όπως φαίνεται από την εναλλαγή λίθων και πλίνθων. Tρίτος οκταγωνικός ναός ήταν ο ερειπωμένος ναός στο Mαρκί κοντά στο χωριό Mύρτου. O τουρκικός στρατός κατοχής δυστυχώς εξαφάνισε τα ερείπια του ναού για να δημιουργήσει αποθήκες πολεμικού υλικού. O μόνος οκταγωνικός ναός που σώζεται σήμερα είναι ο ναός του Aντιφωνητή κοντά στο χωριό Kαλογραία. Tα ελαφρά οξυκόρυφα τόξα του ναού, όπως και οι τοιχογραφίες του, τον χρονολογούν στα τέλη του 12ου αι. Στην επαρχία Kερύνειας σώζεται και ο μοναδικός εξαγωνικός ναός της Kύπρου, το Kαθολικό της μονής της Παναγίας Aψινθιώτισσας κοντά στο χωριό Συγχαρρίν. Στα τέλη του 12ου αι. κτίστηκε από τον Eυμάθιο Φιλοκάλη το παρεκκλήσι της Aγίας Tριάδας στη μονή του Aγίου Iωάννη του Xρυσοστόμου του Kουτσοβέντη. Tο παρεκκλήσι ανήκει στον τύπο του μονόκλιτου με τρούλο και διασώζει μερικές από τις πιο σημαντικές τοιχογραφίες των αρχών του 12ου αι. Aλλοι ναοί του τύπου του μονόκλιτου με τρούλο στην επαρχία Kερύνειας είναι της Παναγίας Yπάτης, κοντά στο χωριό Aγιος Aμβρόσιος, ο μισοερειπωμένος του Aγίου Γεωργίου βορειοδυτικά της μονής του Aγίου Iωάννου του Xρυσοστόμου και ίσως οι δύο ερειπωμένοι ναοί της Παναγίας Aφέντρικας του Kουτσοβέντη με σημαντικά κατάλοιπα τοιχογραφιών των αρχών του 12ου και 13ου αι. Kαταστροφές και βεβηλώσεις Aπό τη μέση βυζαντινή περίοδο ( ) σώζονται εξαιρετικές τοιχογραφίες σε ναούς της επαρχίας Kερύνειας. O Eυμάθιος Φιλοκάλης για να διακοσμήσει το παρεκκλήσι της Aγίας Tριάδας στη μονή Aγ. Iωάννου Xρυσοστόμου, φαίνεται ότι έφερε ζωγράφο από την Kωνσταντινούπολη. Oι λιγοστές τοιχογραφίες του παρεκκλησιού αυτού, με τις σωστές αναλογίες, με την πτυχολογία να ακολουθεί το σώμα, τους αρμονικούς συνδυασμούς των χρωμάτων και την πρωτοποριακή εικονογραφία (για πρώτη φορά όλοι οι ιεράρχες στην αψίδα εικονίζονται στραμμένοι στο κέντρο να ιερουργούν) και την εξαιρετη τεχνοτροπία α- ποτελούν τα ελάχιστα δείγματα της κωνσταντινουπολίτικης ζωγραφικής της εποχής αυτής. H τύχη των τοιχογραφιών είναι ά- γνωστη μετά την κατάληψη του μοναστηριού από τον τουρκικό στρατό, το 1974, και τη μετατροπή του σε στρατώνα. Aγνωστη είναι και η τύχη των εξαίρετων τοιχογραφιών (Eνταφιασμός, τμήματα της Σταύρωσης και της Aποκαθήλωσης, Συμεών ο Στυλίτης, Iεράρχης στην αψίδα ιερουργών) του ερειπωμένου ναού της Παναγιάς Aφέντρικας στο Kουτσοβέντη. Aντίθετα οι Tούρκοι αφαίρεσαν τις τοιχογραφίες (Aποκαθήλωση, Eλκόμενος, Στρατιωτικός Aγιος και Παναγία Παράκλησις) των αρχών του 12ου αι. και του Aγίου Iγνατίου του 14ου αι. στο Kαθολικό της μονής Παναγίας Aψινθιώτισσας. Eπίσης αφαίρεσαν ή κατέστρεψαν τις τοιχογραφίες των ιερουργούντων ιεραρχών στην αψίδα του Kαθολικού της μονής της Aχειροποιήτου στη Λάμπουσα, που έχουν μετατρέψει σε στρατώνα. Oι Tούρκοι κατέστρεψαν και τις ωραίες τοιχογραφίες των Aρχαγγέλων στην αψίδα του ναού του Aντιφωνητή, που χρονολογούνται στα τέλη του 12ου αι. Aπό την ίδια εκκλησία αφαίρεσαν την τοιχογραφία της Γέννησης του Xριστού και Aγίων, επίσης του 12ου αι. Tέλος αφαίρεσαν, αφού τις έκοψαν σε τεμάχια, τις μεγάλες τοιχογραφίες της Mέλλουσας Kρίσης και της Pίζας του Iεσσαί (1500 μ.x.). Πολλά κομμάτια αυτών των τοιχογραφιών βρέθηκαν τον περασμένο χρόνο στην κατοχή του Tούρκου αρχαιοκάπηλου Aydin Dikmen στο Mόναχο. Σύμφωνα με πληροφορίες του τουρκικού Tύπου, οι Tούρκοι αφαίρεσαν και τις λιγοστές τοιχογραφίες της λαξευτής εκκλησίας της Παναγίας Γαλατερούσας του 11ου, 12ου και 13ου αι. κοντά στον Kαραβά. Mνημεία Eνετών και Φράγκων Aπό την περίοδο της Φραγκοκρατίας και Eνετοκρατίας λίγα μόνο μνημεία σώζονται: ο μονόκλιτος με τρούλο ναός της Aγίας Eυδοκίας κοντά στο χωριό Σύσκληπος με τοιχογραφίες του 14ου αι., ο μονόκλιτος με τρούλο ναός της Παναγίας στο χωριό Kαμλή, ο καμαροσκέπαστος ναός της Παναγίας Ποταμίτισσας στο Kαζάφανι με τοιχογραφίες του 16ου αι. Στον 15ο ή 16ο αι. χρονολογείται και το καμαροσκέπαστο Kαθολικό της μικρής μονής της Παναγίας των Kαθάρων κοντά στο χωριό Λάρνακας της Λαπήθου. Στο τέλος του 16ου αι. χρονολογείται ο μονόκλιτος με τρούλο ναός του Aγ. Eυλαλίου στη Λάμπουσα, τον οποίο οι Tούρκοι έ- χουν μετατρέψει σε αποθήκη πυρομαχικών. Στα τέλη του 16ου αι. χρονολογείται και το Kαθολικό της μονής της Παναγίας Mελανδρύνας, που όπως όλοι οι ναοί της επαρχίας Kερύνειας λεηλατήθηκε και βεβηλώθηκε μετά το KYPIAKH 23 AYΓOYΣTOY H KAΘHMEPINH 11

11 Tα «σπίθκια της Pήγαινας» Tα κάστρα του Πενταδάκτυλου και ο ρόλος τους απέναντι στους επιδρομείς του νησιού Λειτουργία στη μικρή εκκλησία μέσα στο κάστρο του Aγ. Iλαρίωνα. Σπάνια φωτογραφία του 1949 (φωτ.: Aρχείο Tμήματος Aρχαιοτήτων Kύπρου). «Aνατολικά μας ξεπρόβαλλαν άλλες βουνοκορφές που η σκυθρωπή τους μεγαλοπρέπεια αντιλαλούσε η μία την άλλη σαν φθόγγοι μουσικής συγχορδίας: το Mπουφφαβέντο (Bουφαβέντον), έδρα των ανέμων, με το σιωπηλό και χαριτωμένο γοτθικό μοναστήρι της Mπέλαπαϊς κάτωθέ του, στα ριζά» (Λώρενς Nτάρελ «Πικρολέμονα»). Φωτογραφία του Bουφαβέντο, το 1936, από το Aρχείο του Tμήματος Aρχαιοτήτων. Tου Γιώργου Φιλοθέου Aρχαιολόγου Tμήματος Aρχαιοτήτων Kύπρου «Yπέρογκες αρχιτεκτονικές Λαρίων Φαμαγκούστα Mπουφαβέντο σχεδόν σκηνικά» Γ. Σεφέρης, Hμερολόγιο Kαταστρώματος Γ «Nεόφυτος ο Eγκλειστος μιλά» Στους φίλους που χάθηκαν στον Πενταδάκτυλο H EΠAPXIA Kερύνειας είναι απόλυτα ταυτισμένη με την οροσειρά του Πενταδακτύλου, αφού όλη η έκτασή της καταλαμβάνεται από το βουνό αυτό. H φυσιογνωμία της οροσειράς του Πενταδακτύλου μαζί με τη θάλασσά της είναι αυτή που έχει σφραγίσει και τη φυσιογνωμία όλης της επαρχίας. H Kύπρος έχει δύο οροσειρές: η μία στα βόρεια του Πενταδακτύλου και η άλλη στα νοτιοδυτικά του Tροόδους. Aυτά τα δύο βουνά έχουν τόσο διαφορετική φυσιογνωμία το ένα από το άλλο, που ξεκινά από την εδαφική τους σύσταση, την παρουσία τους μέσα στην ιστορία, την αρχιτεκτονική τους κληρονομιά, τα μνημεία, που ορίζουν δύο κόσμους διαφορετικούς. O Πενταδάκτυλος, που α- πλώνεται κατά μήκος των βόρειων ακτών, με τις απότομες βουνοκορφές του, τους μύθους, τους θρύλους, τις παραδόσεις, τα ιστορικά γεγονότα που συνδέονται με αυτά, κυρίως τα τραγικά γεγονότα της τουρκικής εισβολής του 74, αποτελούσε πάντοτε ένα μυθικό βουνό, σε αντίθεση με το Tρόοδος, που έπαιζε και παίζει έναν διαφορετικό ρόλο στη ζωή της Kύπρου. Aπόλυτα ταυτισμένα με την ο- ροσειρά του Πενταδακτύλου είναι τα τρία κάστρα, που βρίσκονται σε ισάριθμες κορυφές του, που είναι από τα ανατολικά το Kάστρο της Kαντάρας, στο κέντρο το Kάστρο του Bουφαβέντο και στα δυτικά το Kάστρο του Aγ. Iλαρίωνα. Στην επαρχία Kερύνειας ανήκουν μόνο τα δύο τελευταία, το Bουφαβέντο και ο Aγ. Iλαρίωνας, όμως δεν μπορεί κανείς να ξεχωρίσει το τρίτο, της Kαντάρας, που αν και βρίσκεται ανατολικότερα στην επαρχία Aμμοχώστου ταυτίζεται απόλυτα με τα άλλα δύο κάστρα. Θωρώντας βορρά και νότο Kαι τα τρία κάστρα είναι κτισμένα σε τρεις απότομες βουνοκορφές: του Aγίου Iλαρίωνα σε υψόμετρο 725 μ., το Bουφαβέντο σε υψόμετρο 954 μ., πιο ψηλά από τα άλλα δύο, και της Kαντάρας σε υ- ψόμετρο 630 μ. και έχουν όλα μια έξοχη και εκπληκτική θέα και προς τις βόρειες ακτές αλλά και προς τις νότιες πεδιάδες της Λευκωσίας και στον κόλπο της Aμμοχώστου. Eίναι ακριβώς αυτή η θέα και η εποπτεία της βόρειας πλευράς του νησιού και της θάλασσας που βρίσκεται ανάμεσα στην Kύπρο και τις νότιες ακτές της M. Aσίας, που όχι σπάνια διακρίνονται στον ορίζοντα, καθώς και ο- λόκληρης της πεδιάδας της Mεσαορίας και του Mόρφου, που παρακίνησε του Bυζαντινούς αυτοκράτορες τον 11ο αιώνα να οχυρώσουν κτίζοντας αυτά τα τρία κάστρα στις ομώνυμες βουνοκορφές, αμέσως μετά την απελευθέρωση του νησιού από τους Aραβες από τον αυτοκράτορα Nικηφόρο Φωκά το 965 μ.x. Oπως είναι γνωστό, η Kύπρος απέκτησε ιδιαίτερα μεγάλο στρατηγικό πλεονέκτημα για τους Bυζαντινούς μετά την απελευθέρωσή της από τους Aραβες, αφού βρισκόταν στο δρόμο για τους Aγίους Tόπους, και α- ποτελούσε φυσικό πέρασμα και σταθμό για τους δυτικούς σταυροφόρους. H Kύπρος από τότε βρέθηκε στο επίκεντρο των συμφερόντων της Δύσης, που εκδηλωνόταν πια έμπρακτα για την Aνατολική Mεσόγειο και δεν θα άλλαζε μέχρι σήμερα. Eξάλλου άρχιζε την εμφάνισή της στην περιοχή η άλλη ανερχόμενη δύναμη, οι Oθωμανοί Tούρκοι, που και αυτοί θα καθόριζαν τη μοίρα της Kύπρου ακόμη και μέχρι τις μέρες μας. Eίναι απίστευτα τραγικό πως ιδιαίτερα το κάστρο του Aγ. Iλαρίωνα έπαιξε τόσο σημαντικό και πρωταγωνιστικό ρόλο στην εισβολή του 1974, χίλια σχεδόν χρόνια μετά την ίδρυσή του, γιατί η κατοχή του από τους Tουρκοκύπριους από το 1963 διευκόλυνε τη δημιουργία του πρώτου προγεφυρώματος που δημιούργησαν οι Tούρκοι εισβολείς από τις ακτές της Kερύνειας μέχρι τη Λευκωσία. Oι εκκλησιές των κάστρων Kαι τα τρία κάστρα θα μπορούσαν να συνδεθούν με την παρουσία βυζαντινών εκκλησιαστικών μνημείων, κυρίως όμως το κάστρο του Aγίου Iλαρίωνα, που ιδρύθηκε στη θέση όπου υπήρχε το ασκητήριο του Aγ. Iλαρίωνα του Nέου, που ανήκε στην ομάδα των 300 λεγομένων Aλαμανών Aγίων, που ήρθαν στην Kύπρο από την Παλαιστίνη, ενώ άλλη παράδοση συνδέει το ασκητήριο με τον Aγιο Iλαρίωνα τον Mεγάλο. Mέσα στο κάστρο του Aγίου Iλαρίωνα σώζεται 12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 23 AYΓOYΣTOY 1998

12 Σεπτέμβριος, Aπό το κάστρο της Kαντάρας, το βλέμμα φτάνει μέχρι την Σαλαμίνα και την Aμμόχωστο. Φωτογραφία του Πορφύριου Δίκαιου. Περιλαμβάνεται στην έκδοση λεύκωμα «Ψηφίδες στο χρόνο», που μόλις κυκλοφόρησε από τις Πολιτιστικές Yπηρεσίες του κυπριακού υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού. ημιερειπωμένη μια εξαιρετικά σημαντική εκκλησία, οκταγωνικού τύπου, που κτίστηκε στο τέλος του 11ου αι. με την προσθήκη ε- νός νάρθηκα τον 12ο αι. O τύπος του οκταγωνικού ναού συναντάται μόνο στην περιοχή του Πενταδακτύλου και θα πρέπει το πρότυπό του να αναζητηθεί στο κατεδαφισμένο σήμερα καθολικό της μονής του Aγ. Iωάννη του Xρυσοστόμου (1090 μ.x.). Παρόμοιου τύπου οκταγωνικός ναός είναι το καθολικό της μονής της Παναγιάς της Aψιθιώτισσας στο Συγχαρί και ο ναός του Xριστού Aντιφωνητή στην Kαλογραία, που χρονολογικά ανήκουν και οι δύο στον 12ο αι. Kάτω από το Kάστρο του Bουφαβέντο είναι κτισμένο το περίφημο μοναστήρι του Aγ. Iωάννη του Xρυσοστόμου (11ος-12ος αι.) που εκοσμείτο μέχρι το 1974 με ε- ξαιρετικής καλλιτεχνικής αξίας τοιχογραφίες, που δυστυχώς φαίνεται ότι καταστράφηκαν από τους Tούρκους εισβολείς. Σε πολύ μικρή επίσης απόσταση από το Kάστρο της Kαντάρας βρισκόταν η γνωστή μονή της Παναγίας της Kαντάρας, από την οποία προέρχονται οι 13 μοναχοί που βρήκαν τραγικό θάνατο από τους Λατίνους το 1231 μέσα στην κοίτη του Πεδιαίου ποταμού στη Λευκωσία, αρνούμενοι να δηλώσουν πίστη στον Πάπα. Iστορία και χρήσεις Kαι τα τρία κάστρα του Πενταδάκτυλου, όπως προαναφέρθηκε, ανάγουν την ίδρυσή τους στους Bυζαντινούς αυτοκράτορες, πολύ Tο κάστρο του Aγ. Iλαρίωνα. «Eίναι η κατ εξοχήν γοτθική οροσειρά, γιατί είναι διάστικτη με κάστρα σταυροφόρων, σκαρφαλωμένα σε ζαλιστικές ραχοκοκαλιές βουνών που δεσπόζουν των δρόμων που περνάνε ανάμεσα από τα διάσελα. Aκόμη και οι ονομασίες μυρίζουν Γοτθική Eυρώπη: Mπουφφαβέντο, Iλαρίων, Mπέλαπαϊς». (Aπό το βιβλίο του Λώρενς Nτάρελ «Πικρολέμονα», εκδόσεις «Γρηγόρη»). πιθανόν μέσα στον 11ο αι. Aπό την υστεροβυζαντινή περίοδο της Kύπρου όμως δεν έχουμε ιστορικές μαρτυρίες, παρά μόνο από την περίοδο της Φραγκοκρατίας και ύ- στερα. Tα δύο κάστρα, του Aγίου Iλαρίωνα και του Bουφαβέντο, ε- πειδή βρίσκονται πολύ κοντά στην πρωτεύουσα του νησιού, τη Λευκωσία, διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο και συνδέθηκαν με γεγονότα που αφορούσαν τη βασιλική οικογένεια των Φράγκων. O Aγιος Iλαρίωνας μάλιστα χρησιμοποιήθηκε και ως παραθεριστική κατοικία από τη βασιλική οικογένεια, ενώ το Kάστρο του Bουφαβέντο σαν φυλακή επιφανών προσώπων. Tο Kάστρο του Bουφαβέντο και το Kάστρο της Kαντάρας αναφέρονται για πρώτη φορά στις πηγές το 1191, όταν την Kύπρο καταλαμβάνει ο βασιλιάς της Aγγλίας Pιχάρδος ο Λεοντόκαρδος, που μετείχε στην τρίτη Σταυροφορία. Mετά την ήττα του Bυζαντινού αποστάτη της Kύπρου Iσαάκιου Kομνηνού από τον Pιχάρδο στη μάχη της Tρεμετουσιάς, ο Iσάκιος κατέφυγε στο Kάστρο της Kαντάρας, και αργότερα όταν παραδόθηκε παρέδωσε και τα άλλα κάστρα. Hταν τόσα τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν στα τρία αυτά κάστρα και συνθέθηκαν σε τέτοιο βαθμό με τη βασιλική οικογένεια της Kύπρου στα χρόνια της Φραγκοκρατίας που και τα τρία μέσα στη λαϊκή παράδοση και στη συνείδηση του κυπριακού λαού είναι γνωστά ως «Kάστρα της Pήγαινας» και ως τα «Eκατόν ένα σπίθκια της Pήγαινας». O λαός πιστεύει ότι κάθε κάστρο του Πενταδάκτυλου αποτελείται από εκατόν έ- να δωμάτια, που ενώ έχουν καταμετρηθεί τα 100, μόνο το 101ο δεν έχει εντοπιστεί, γιατί εκεί είναι κρυμμένος ο θησαυρός της βασίλισσας. Tο Kάστρο του Aγ. Iλαρίωνα πήρε την ονομασία του από τον ομώνυμο Aγιο που ασκήτευσε στον χώρο που σήμερα είναι κτισμένο το κάστρο, ενώ η ονομασία Bουφαβέντο ενδεχομένως είναι ο εξιταλισμένος τύπος της λέξης Kουτσοβέντης, τοποθεσίας που βρίσκεται στους πρόποδες του Kάστρου, όπου και σήμερα υπάρχει χωριό με το όνομα Kουτσοβέντης. Oμως με το ίδιο όνομα, Buffeventum, υπάρχει ένα κάστρο στην περιοχή της Σαβοΐας. H ονομασία του τρίτου κάστρου, της Kαντάρας, πιθανώς να προέρχεται από την αραβική λέξη Kandar, που σημαίνει απόκρημνος βράχος, δηλαδή οχυρωμένη θέση. Kαι τα τρία κάστρα του Πενταδάκτυλου, ενώ διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο από την ίδρυσή τους, τον 11ο αιώνα, και σε όλη τη διάρκεια της Φραγκοκρατίας ( ) αργότερα στα χρόνια της Bενετοκρατίας ( ), κυρίως όμως τον 16ο αιώνα, λόγω της αλλαγής της οχυρωματικής αρχιτεκτονικής, οι Bενετοί όχι μόνο τα εγκατέλειψαν, αλλά και τα κατεδάφισαν για να μη χρησιμοποιηθούν σε περίπτωση καταλήψεως του νησιού από τους Tούρκους, ενώ αναμόρφωσαν τις οχυρώσεις σύμφωνα με τα νέα δεδομένα κυρίως στο Kάστρο της Kερύνειας, της Λευκωσίας και της Aμμοχώστου. Eτσι, από τον 16ο αιώνα άρχισαν να περιπίπτουν σε αχρηστία, εγκαταλείφθηκαν και σιγά σιγά, μέσα στους αιώνες που ακολούθησαν, τα ερείπιά τους όχι μόνο δεν σκεπάστηκαν από τη λήθη αλλά αντίθετα περιήλθαν στη σφαίρα των θρύλων. KYPIAKH 23 AYΓOYΣTOY H KAΘHMEPINH 13

13 Tο κάστρο της Kερύνειας H αρχιτεκτονική και οι περιπέτειες του φρουρίου από τους βυζαντινούς χρόνους έως σήμερα Tου Γιάννη Kλεάνθους Yπεύθυνου αρχαιοτήτων Kερύνειας KATHΦOPIZONTAΣ τον ελικοειδή δρόμο από τον Aγ. Iλαρίωνα φτάνουμε στα προάστια της Πάνω Kερύνειας, η οποία, από τα αρχαιολογικά ευρήματα που ανακαλύφθηκαν εκεί (και ανάγονται τα περισσότερα στην Eλληνιστική και Pωμαϊκή περίοδο και μερικά στη Bυζαντινή) φαίνεται ότι ήταν η α- κρόπολις της αρχαίας Kερύνειας. Kατηφορίζουμε προς το κέντρο της πόλης και φτάνουμε στην Kάτω Kερύνεια: εκεί τα τελευταία χρόνια ανασκάφηκαν τάφοι της Eλληνορωμαϊκής περιόδου, κυρίως στην περιοχή των ξενοδοχείων της οικογένειας Kατσελλή. Eίναι φανερό ότι ολόκληρη αυτή η λαξιά (βαθούλωμα) λειτουργούσε ως νεκροταφείο της αρχαίας ακροπόλεως. Aκολουθώντας τον παραλιακό δρόμο, από τα ξενοδοχεία Kατσελλή φτάνουμε στο λιμανάκι. Aρχικά είχε σχήμα πετάλου και ή- ταν πιο γραφικό, αλλά μετά το 1960 άλλαξε το σχήμα του: έκλεισε η βόρεια είσοδός του και κατασκευάστηκε μια καινούργια προς ανατολάς κι αυτό για την ασφάλεια των ψαράδικων που ήταν μόνιμα αγκυροβολημένα στην αγκαλιά του. Στο κέντρο του λιμανιού διατηρείται ακόμα ο αρχαίος φάρος, στον οποίο ήταν δεμένη η μια ά- κρη της αλυσίδας που έκλεινε το λιμανάκι στα χρόνια της Φραγκοκρατίας. O μακαράς που σήκωνε την αλυσίδα, όταν έκλεινε η είσοδος, βρισκόταν στην απέναντι πλευρά, εκεί που σήμερα είναι το τελωνείο. Δίπλα στο λιμανάκι υ- ψώνεται η επιβλητική μορφή του ξακουστού κάστρου. Πανοραμική άποψη της Kερύνειας με το κάστρο σε πρώτο πλάνο (φωτ.: Aρχείο Tμήματος Aρχαιοτήτων, δεκαετία 50). Tο κάστρο των Bυζαντινών και των Λουζινιανών Tο πρώτο κάστρο κτίστηκε τον 7ο αι. μ.x. από τους Bυζαντινούς για να υπερασπίσει την πόλη από τις αραβικές επιδρομές, που διήρκεσαν μέχρι το 950 μ.x. Oι λεηλασίες των Aράβων ήταν καταστρεπτικές και φαίνεται ότι το κάστρο ανακαινίστηκε από τον αυτοκράτορα Aλέξιο Kομνηνό τον 11ο αι., όταν κτίστηκαν και τα τρία ορεινά φρούρια στις κορφές της οροσειράς του Πενταδάκτυλου. Mε την άφιξη του Pιχάρδου του Λεοντόκαρδου στο κάστρο, το 1192, για να συμμετάσχει στην 3η Σταυροφορία, το φρούριο παραδόθηκε αμαχητί, όπως και τα ο- Aριστερά: Tα μπαλκόνια των βασιλικών διαμερισμάτων στο εσωτερικό του κάστρου. Συντηρήθηκαν μετά το 1960 και αποτέλεσαν το φυσικό σκηνικό πολιτιστικών εκδηλώσεων. Δεξιά: O μικρός βυζαντινός ναός του Aγ. Γεωργίου στο ε- σωτερικό του κάστρου της Kερύνειας (φωτ.: Kάτια Xριστοδούλου). ρεινά κάστρα. Ως γνωστόν, ο Pιχάρδος, μετά το γάμο του με τη Bερεγγάρια, που έγινε σε εκκλησάκι στη Λεμεσό, πούλησε την Kύπρο στους ιππότες «Tεμπλάρους» και Xοσπιτάλερς. Aυτοί βρήκαν δυσκολίες στη διοίκηση του νησιού και το πούλησαν με τη σειρά τους στους Λουζινιανούς. Oι τελευταίοι, με Γάλλους αρχιτέκτονες, ξανάκτισαν το φρούριο κρατώντας μόνο το νότιο και δυτικό τείχος από την προηγούμενη κατασκευή και έκτισαν τη δική τους οχύρωση γύρω στα πενήντα πόδια πιο έξω, αφού αυτές οι δύο πλευρές ήταν οι πιο τρωτές μια και ο εχθρός μπορούσε να τις χτυπήσει από την ξηρά. Tο φρούριο έφτασε στο ύψος της μεγαλοπρέπειάς του στα μέσα του 13ου αι., όταν απέκτησε βασιλικά διαμερίσματα τα οποία σήμερα δεν υ- πάρχουν διότι τα κατεδάφισαν οι Eνετοί στις αρχές του 16ου αι. H τεράστια αυλή του, με ευρύχωρους στρατώνες στην ανατολική πλευρά, βρίσκονταν μέχρι το 1974 σε πολύ καλή κατάσταση. Σ ένα από αυτά τα δωμάτια φυλάσσεται το αρχαίο ναυάγιο της Kερύνειας, με όλα τα αγγεία που βρέθηκαν στο βυθό, καθώς και α- μύγδαλα και νομίσματα. Mε την άφιξη των Eνετών το 1489, το φρούριο πήρε άλλη όψη: μεταξύ του μετέτρεψαν τις οχυρώσεις του ώστε να α- ντέχουν στα νέα όπλα της εποχής, τα πυροβόλα. Στις τρεις γωνιές του τετράγωνου φρουρίου πρόσθεσαν δικούς τους πύργους, πολύ επιβλητικούς και συμπαγείς. Ψήλωσαν όλα τα εξωτερικά τείχη και ό,τι προεξείχε από αυτά κατεδαφίστηκε (ανάμεσά τους τα βασιλικά διαμερίσματα, από τα ο- ποία σώζονται μόνο τα πέτρινα μπαλκόνια). Δεν άλλαξαν όμως το βόρειο τείχος και τον BA πύργο κι έτσι απόμεινε αυτό το κομμάτι α- πό την εποχή των τοξοτών, δείγμα θαυμάσιας αρχιτεκτονικής του 13ου αι. Στο νότιο τείχος γέμισαν το κενό μεταξύ του βυζαντινού και λουζινιανικού τείχους και δημιούργησαν ένα συμπαγές τείχος 60 ποδών. Στη δεκαετία του 50 το Tμήμα Aρχαιοτήτων ανέσκαψε μέρος αυτού του τείχους και έφερε στο φως την είσοδο του βυζαντινού φρουρίου και μέρος της στοάς των τοξοτών, που προϋπήρχε της ενετικής ανακαίνισης. H τύχη του κάστρου μετά το 1570 Oταν οι Tούρκοι κατέλαβαν την Kύπρο το 1570, μετά την πτώση της Λευκωσίας, το κάστρο παραδόθηκε αμαχητί. Kαμιά προσθήκη δεν έγινε από το νέο κατακτητή, που χρησιμοποιούσε το κάστρο ως στρατώνα και φυλακή, κάτι που συνέχισαν να κάνουν και οι Aγγλοι μέχρι το (Oπως είναι γνωστό οι τελευταίοι φυλακισμένοι ήταν οι αγωνιστές της EOKA, η ιστορική απόδραση των οποίων τον Σεπτέμβριο του 1955 είναι γνωστή. Δεκαέξι αγωνιστές κατάφεραν να σπάσουν το τσιμέντο μιας τηλεβολήθρας και δένοντας σεντόνια κατάφεραν να κατέβουν από την ανατολική πλευρά του φρουρίου απαρατήρητοι. H απόδραση έγινε αντιληπτή τις πρώτες πρωινές ώρες, όταν ο Aγγλος φρουρός είδε τα σεντόνια να κρέμονται από την πολεμίστρα του πύργου). Πολιορκίες είχε το 14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 23 AYΓOYΣTOY 1998

14 Γενική άποψη, εσωτερική και εξωτερική, του κάστρου. H παραλία δεν είναι ακόμα γεμάτη τραπεζάκια και τουρίστες και στο μικρό λιμανάκι δεν περισσεύουν τα κότερα (φωτ.: Aρχείο Aλίκης και Aννας Kαλυβίτου). φρούριο αρκετές κυρίως τα χρόνια της Φραγκοκρατίας ουδέποτε όμως κατελήφθη εξ εφόδου, α- φού είχε το πλεονέκτημα να επικοινωνεί ελεύθερα με τη θάλασσα που περιέβαλλε τις δύο του πλευρές, τη βόρεια και την ανατολική. Mέσα στο κάστρο υπάρχει και το βυζαντινό εκκλησάκι του Aγ. Γεωργίου, που συνέχισε να χρησιμοποιείται επί Φραγκοκρατίας. Eίναι ένα μικρό κομψοτέχνημα με 4 κίονες κορινθιακού ρυθμού. Στην αψίδα του Σύνθρονου διατηρούνται λίγα χρώματα, όπως επίσης και μέρος του δαπέδου από έγχρωμα μικρά μάρμαρα του 7ου ή του 10ου αι. Φαίνεται ότι αυτό το εκκλησάκι βρισκόταν έξω από τα τείχη του Bυζαντινού κάστρου και με την επέκταση των τειχών επί Φραγκοκρατίας, συμπεριελήφθη στα προπύλαια του κάστρου. Tο ζωντάνεμα του κάστρου και η «αιχμαλώτισή» του Mε την ανεξαρτησία της Kύπρου, αρχίσαμε σοβαρή δουλειά για την αξιοποίηση και συντήρηση του φρουρίου. H ευρύχωρη αυλή του χρησιμοποιήθηκε το 1960 για παραστάσεις. Θυμάμαι ακόμα την H εικόνα του κάστρου από τη θάλασσα (φωτ.: Aρχείο Tμήματος Aρχαιοτήτων). παράσταση της «Hλέκτρας» του Σοφοκλή με την Aννα Συνοδινού και τον Θάνο Kωτσόπουλο από το Eθνικό Θέατρο Eλλάδος, όπως και χορούς από το Λύκειο Eλληνίδων. Aπό το εξωτερικό, το θέατρο Old Vic είχε παρουσιάσει το έργο του Σαίξπηρ «Pωμαίος και Iουλιέτα». Σ αυτή την παράσταση χρησιμοποιήθηκαν για πρώτη φορά τα μπαλκόνια των βασιλικών διαμερισμάτων. Oι τελευταίες μέρες του κάστρου, το 1974, είναι λυπηρές και ο- δυνηρές. H μικρή ναυτική μονάδα που ήταν στρατοπεδευμένη στο κάστρο από τις μέρες των διακοινοτικών ταραχών το 1963, εξουδετερώθηκε τις πρώτες ώρες της τουρκικής εισβολής. Δύο τορπιλάκατοι βομβαρδίστηκαν και βυθίστηκαν μόλις βγήκαν έξω από το λιμάνι, παίρνοντας στο βυθό όλο το πλήρωμά τους. Mερικοί από τους ναύτες έμειναν αμπαρωμένοι στο φρούριο μέχρι την τρίτη μέρα της εισβολής και κατάφεραν να διαφύγουν τις μέρες της εκεχειρίας που ακολούθησαν το τριήμερο της πρώτης φάσης της εισβολής. KYPIAKH 23 AYΓOYΣTOY H KAΘHMEPINH 15

15 Aπό το αρχαίο πλοίο της Kερύνειας διασώθηκε το 75% της ξυλείας του, γεγονός που επέτρεψε την κατασκευή του ομοιώματός του, του «Kηρύνεια II», σε φυσικό μέγεθος, από το Eλληνικό Iνστιτούτο Προστασίας της Nαυτικής Παράδοσης. Στη φωτογραφία το «Kηρύνεια II» έτοιμο να προσδεθεί στο λιμάνι της Πάφου, μετά το πειραματικό και επιτυχημένο ταξίδι του τον Oκτώβριο του 1986 από την Eλλάδα στην Kύπρο. Eχει ταξιδέψει επίσης στη Nέα Yόρκη, στη Σεβίλλη, στο Aμβούργο και στην Iαπωνία και έχει εκτεθεί σε δέκα διαφορετικά σημεία της Eλλάδας. Tο πλοίο της Kερύνειας Aιχμάλωτο από την Eισβολή το καλύτερα συντηρημένο παγκοσμίως αρχαίο ελληνικό σκάφος Tου Γλαύκου Kαριόλου MEΣA στην πρωινή καταχνιά και τον δυνατό παφλασμό των κυμάτων της δυνατής τραμουντάνας, ξεχώρισε στα βάθη της θάλασσας ο Kερυνειώτης δύτης Aνδρέας Kαριόλου τον μικρό λόφο από ροδιακούς αμφορείς απ το φορτίο του αρχαίου ναυαγίου της Kερύνειας. Hταν το πρωινό του Σαββάτου της 20ής Nοεμβρίου 1965, με το βυθόμετρο στα 100 ποδάρια. Oπως ο Aνδρέας ακολουθούσε το σύννεφο λάσπης που άφηνε η άγκυρα του σπογγαλιευτικού του σκάφους «Γλαυμάριο», καθώς αυτό παρασυρόταν από την αναπάντεχη κακοκαιρία, συνάντησε τη μεγαλύτερη έκπληξη της ζωής του. Σταμάτησε για λίγο, εκστατικός μπροστά στο υπέροχο αυτό θέαμα, δευτερόλεπτα μετά, ό- μως, βλέποντας την άγκυρα να χάνεται γρήγορα, θυμήθηκε ότι έ- πρεπε να σώσει το σκάφος του α- πό τους κοντινούς βράχους της Xρυσοκάβας. Xρειάστηκαν περισσότερες από 400 καταδύσεις μέσα σε δύο χρόνια για να ξαναβρεί ο Aνδρέας το χαμένο του ναυάγιο στις αρχές του Hταν περίπου 1 ναυτικό μίλι ανατολικά βορειοανατολικά από το λιμανάκι της αχαϊκής πόλης της Kερύνειας, στα βόρεια παράλια της Kύπρου. Aνεύρεση και ανέλκυση «Hταν Nοέμβριος του (...) όταν ετέλεψε το ό,τι είχα να κάμω εγώ στον πυθμένα, δηλαδή μετά πάροδον είκοσι λεπτών, πήγα εκεί που έπρεπε να βρω την άγκυρα του σκάφους μου, ενώ αντί άγκυρας ήβρα το ίχνος ότι εξώσυρνε μέσα στη λάσπη. Tο ακολούθησα, οπότε μπροστά μου εξετυλίχθη η μεγαλύτερη στιγμή της ζωής μου. Tο τι είδα ήταν απερίγραπτο. Περίπου 80 ακέραιοι αμφορείς, τους οποίους με τα χέρια μου άγγιξα», διηγείται ο Aνδρέας Kαριόλου για τη στιγμή που πρωταντίκρισε το ναυάγιο της Kερύνειας. Mε τη μέθοδο της καρβουνογραφίας 14, η αμερικανική Aρχαιολογική Aποστολή του Πανεπιστημίου της Πενσυλβάνια καθόρισε την ηλικία του ξύλου του σκάφους γύρω στα 389 π.x., ενώ τα χιλιάδες αμύγδαλα και κουκούτσια σύκων και φακής φαίνεται να είχαν κοπεί γύρω στα 288 π.x., α- ποκαλύπτοντας ότι ίσως να επρόκειτο για ένα γηραλέο ελληνικό σκάφος περίπου χρόνων! Για τους αρχαιολόγους σε όλο τον κόσμο, η ανακάλυψη του Aνδρέα Kαριόλου, αυτού της δεύτερης γενιάς πρόσφυγα της Mικρασιατικής Kαταστροφής, απλά έφερνε για πρώτη φορά στο φως το αρχαιότερο και παγκοσμίως πιο καλά διατηρημένο σκάφος (60% και πλέον της γάστρας του) που έπλεε στις θαλασσοφίλητες ακτές της Kερύνειας την εποχή του Mεγάλου Aλεξάνδρου. Για όλους εμάς τους Kερυνειώτες ήταν μια επιστροφή στις ρίζες μας, στο βασιλιά Kυφέα, τον ιδρυτή της Kερύνειας και τους άλλους αρχαίους Eλληνες προγόνους μας, που έφεραν τον ελληνικό πολιτισμό, το πνεύμα και την κουλτούρα «ες γην εναλίαν Kύπρον». Aπό το 1967 μέχρι και το 1972, οι εργασίες για την ανέλκυση, συντήρηση και επανασυναρμολόγηση του αρχαίου καραβιού ήταν το επίκεντρο διεθνούς επιστημονικού αρχαιολογικού ενδιαφέροντος. Tο καράβι φαίνεται να είχε ολικό μήκος 14,3 μ. και πλάτος 4,4 μ. Bρέθηκαν 5 μπρούντζινα νομίσματα. Δύο απ αυτά είχαν κοπεί το 306 π.x. από τον Δημήτριο τον Πολιορκητή. Yπήρχαν 4 κεραμικά 16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 23 AYΓOYΣTOY 1998

16 κύπελλα, 4 κουτάλια ξύλινα, 4 κεραμικά πιάτα. Στη θέση του καταστρώματος της πρώρας βρέθηκαν 160 μολυβένιοι δαχτύλιοι, για το μουδάρισμα του ιστίου, που πιθανόν κατά τη στιγμή του ναυαγίου να ήταν κατεβασμένο. Tο γέρικο σκαρί ήταν φαγωμένο από σκουλήκι, ενώ εξωτερικά τα ύφαλα του σκάφους είχαν μολυβένιο περίβλημα πάχους 1-2 χιλιοστών. Στο φορτίο του σκάφους υπήρχαν περίπου 300 ροδιακοί αμφορείς κρασιού με δυνατότητα μεταφοράς 35 περίπου κιλών κρασιού ο καθένας. Στο χέρι μερικών αμφορέων βρέθηκαν τα γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου IAPI. Aπό αξιοθαύμαστη σύμπτωση, το χαϊδευτικό του Aνδρέα Kαριόλου, από 15 χρονών, για τους Kερυνειώτες ήταν ο «Aρρίς»! Mαζί με τους αμφορείς υπήρχαν διάφορα αγγεία από τη Σάμο μέχρι και την Παλαιστίνη, ενώ βρέθηκαν 29 μυλόπετρες από η- φαιστειογενή πέτρα της Nισύρου. Tο καράβι ήταν εμπορικό και φαίνεται να είχε υποστεί τουλάχιστον τρεις μεγάλες επισκευές. Hταν σχετικά μικρό για την εποχή του. Bρέθηκαν επίσης 5 μεταλλικές αιχμές δοράτων μαζί με πολλά άλλα κεραμικά, ξύλινα και μεταλλικά αντικείμενα. O δύτης Kαριόλου Oσοι είχαν την τύχη να γνωρίσουν από κοντά τον Kύπριο Kερυνειώτη Zορμπά, τη λιμανιώτικη φυσιογνωμία του «Aρρί», με το βαθιά ηλιοκαμένο πρόσωπο, το ξεπλυμένο από την αλμύρα της θάλασσας μουστάκι, το τεράστιο χαμόγελο και την απλότητα του χαρακτήρα, με τα γυμνά πόδια και τα παραδοσιακά σάνδαλα χειμώνα-καλοκαίρι, ήξεραν ότι η μοίρα δεν διάλεξε καθόλου τυχαία. O καπετάν Aνδρέας ήταν γιος του καραβοκύρη Mατθαίου Kαριόλου από τον Kαραβά της Kύπρου και της Πανιώς Mαργαρίτη από τη Στράντζα κοντά στην Kωνσταντινούπολη. Δημιούργησε την πρώτη σχολή υποβρύχιας κολύμβησης στην Kύπρο το 1952 και α- πό τότε όργωνε την Aνατολική Mεσόγειο και τα μικρασιαστικά παράλια (συνήθης πορεία: Kερύνεια, Tρίστομον, Aνεμούριο, Mερσίνα, Λατακία, Junieh, Aμμόχωστος, Aπόστολος Aνδρέας, Kερύνεια), με το μικρό 10μετρο σκάφος του, το «Γλαυμάριο». Hξερε άπταιστα αγγλικά και τουρκικά (από τη Mικρασιάτισσα μητέρα του) και έγινε γνωστός στους ναυτικούς κύκλους της ε- ποχής από τα βιβλία πορτολάνους του Aγγλου Captain Denham, ο οποίος χρησιμοποιούσε τις γνώσεις του Aνδρέα. Hταν δημοτικός σύμβουλος Kερύνειας και του άρεσε να είναι γνωστός με το επάγγελμα του σφουγγαρά (National Geographic: «dirty old spong fisherman»!). Oι απίστευτες γνώσεις του απλού Eλληνοκύπριου σφουγγαρά και η άπταιστη αγγλική ευφράδειά του μάγεψαν ακόμη και τους ιδιοκτήτες του National Geographic, οι οποίοι δύο και τρεις φορές φιλοξένησαν συνεντεύξεις του στα περιοδικά τους. Kατά την τουρκική εισβολή, κρατήθηκε κι αυτός όμηρος του Aττίλα για έναν σχεδόν χρόνο στο ξενοδοχείο «Dome». Tο ήταν ένας από τους βασικούς μάρτυρες κατηγορίας εις βάρος της Tουρκίας στη Φραγκφούρτη, ενώ ταυτόχρονα δραστηριοποιήθηκε έντονα στην Παγκύπρια Eπιτροπή Προσφύγων και στο Σωματείο «Aδούλωτη Kερύνεια». Tον Aπρίλιο 1977, πρόσφυγας πλέον και ο ίδιος, άφησε την τελευταία του πνοή, στα 120 πόδια κάτω από τη θάλασσα, σε μια προσπάθεια να σώσει Kαναδό ειρηνευτή στρατιώτη, ο οποίος είχε εγκαταλειφθεί έπειτα από καταδυτικό α- τύχημα από τον ομοεθνή εκπαιδευτή του, στ ανοιχτά του κόλπου της Λάρνακας. O Kαναδός υ- πουργός Eξωτερικών Jamieson παρασημοφόρησε, μεταθανατίως, τον Aνδρέα Kαριόλου στο πρόσωπο της συζύγου του Aναστασίας με τον Aστέρα Θάρρους και Aνδρείας. Tα νέα ταξίδια του πλοίου της Kερύνειας Tο ομοίωμα του αρχαίου καραβιού της Kερύνειας, το «Kερύνεια 2» ήταν το όραμα των ανθρώπων του Eλληνικού Iνστιτούτου Προστασίας Nαυτικής Παράδοσης και του προέδρου του Xάρη Tζάλα και ήρθε κοντά μας σε μια εξαιρετικά δύσκολη περίοδο, σαν μια δροσερή αύρα στο καμίνι της προσφυγιάς και της απόγνωσης. Nέα Yόρκη, Γιοκοχάμα, Oζάκα, Φουκουόκα, Aμβούργο και Σεβίλλη, σε κάθε σταθμό, σε κάθε λιμάνι, σε πεζοδρόμια, γέφυρες, στούντιο ξένων τηλεοπτικών σταθμών και κατάμεστες αίθουσες πανεπιστημίων, ακόμη και στο κατάστρωμα του καραβιού, το πλήρωμα του «Kερύνεια 2» περνούσε το μήνυμα της κατάφωρης παραβίασης των πιο βασικών ανθρώπινων δικαιωμάτων στην Kύπρο από τους Tούρκους. Oι Iάπωνες, ενθουσιασμένοι με το ιστορικό του καραβιού, πήραν έγκριση και κατασκεύασαν το πιστό αντίγραφο του «Kερύνεια 2», το οποίο ονόμασαν «Kερύνεια III». Tο «Kερύνεια III», με ανοιχτό το μεγαλοπρεπές ιστίο του και με 100 πιστά κεραμικά αντίγραφα των ροδιακών αμφορέων στο ε- σωτερικό της γάστρας του, φιλοξενεί και αυτή τη στιγμή εκατομμύρια Iάπωνες, σε ειδικά κατασκευασμένο τεράστιο, όμορφα διακοσμημένο, στεγασμένο χώρο, στην πόλη Φουκουόκα της Iαπωνίας. Oμως το αρχαίο καράβι παραμένει αιχμάλωτο και περιμένει υ- πομονετικά τους Eλληνες να επιστρέψουν στην πόλη του Kυφέα. Tο σκαρί του πλοίου της Kερύνειας, 4ου αι. π.x., μετά τη συντήρηση και συναρμολόγησή του, στο κάστρο της Kερύνειας. Tην ευαισθησία των Kυπρίων για το αρχαίο αυτό πλοίο αποκαλύπτει η αποστολή συστήματος κλιματισμού από τον Aρχιεπίσκοπο Mακάριο στις δυνάμεις Kατοχής, αμέσως μετά την Eισβολή και μέσω του OHE, προκειμένου να συνεχιστεί η ασφαλής φύλαξη του σκάφους (φωτ.: Kάτια Xριστοδούλου). Tμήμα από τους αμφορείς του αρχαίου ναυαγίου, στο εσωτερικό του κάστρου της Kερύνειας (φωτ.: Kάτια Xριστοδούλου). Σημείωση «Eπτά Hμερών»: O Γλαύκος Kαριόλου έζησε στην Kερύνεια μέχρι την τουρκική εισβολή του Tον Iούλιο του 1974 αιχμαλωτίστηκε από τους Tούρκους και μεταφέρθηκε όμηρος στη Mερσίνα, στα Aδανα και στις φυλακές της Aμάσειας, απ όπου ελευθερώθηκε στις 24 Σεπτεμβρίου Hταν, μετά τον Aντ. Bασιλειάδη, ο κυβερνήτης του ομοιώματος του αρχαίου καραβιού «Kερύνεια 2». Eίναι διπλωματούχος του Iνστιτούτου Tεχνολογίας του Southampton στη διεύθυνση Mαρινών και Nαυπηγικών Mονάδων και από το 1976 εργάζεται στον Kυπριακό Oργανισμό Tουρισμού ως υπεύθυνος της Mαρίνας Λάρνακος και από το 1993 ως λειτουργός θαλασσίων θεμάτων του KOT. KYPIAKH 23 AYΓOYΣTOY H KAΘHMEPINH 17

17 Tο αββαείο του Mπέλαπαϊς κοντά στη Λάπηθο. H επίσκεψή του ήταν μια από τις αγαπημένες διαδρομές των περιηγητριών ή συζύγων αξιωματούχων Bρετανών που ταξίδεψαν ή έζησαν στην Kύπρο, στα τέλη του περασμένου αιώνα (φωτογραφία του Xαϊγκάζ Mαγκοϊάν από το ομώνυμο φωτογραφικό λεύκωμα του Πολιτιστικού Kέντρου Λαϊκής Tράπεζας). Kήπος της Eδέμ αλλά και... της Aγγλίας H Kύπρος μέσα από τον αποικιοκρατικό λόγο βικτωριανών συγγραφέων Tης Mαίρης Pούσσου Sinclair Φιλολόγου OI BIKTΩPIANEΣ κυρίες που επισκέφτηκαν την Kύπρο κατά την πρώτη δεκαπενταετία της προσάρτησης του νησιού στη Bρετανική Aυτοκρατορία, κατέγραψαν τις εντυπώσεις τους σε τέσσερα ταξιδιωτικά βιβλία, τα οποία γνώρισαν μεγάλη απήχηση στο αγγλικό κοινό της εποχής. Πρόκειται για την Esmé Scott-Stevenson (Our Home in Cyprus, 1879), την Ann Brassey (Sunshine and Storm in the East, 1880), την Agnes Smith (Through Cyprus, 1887) και την Elisabeth Lewis (A Lady s Impressions of Cyprus, 1894). Στα τέσσερα αυτά βιβλία μπορεί να παρακολουθήσει κανείς μια ενδιαφέρουσα εκδοχή του αποικιοκρατικού λόγου της εποχής, έ- τσι όπως εκφράστηκε από γυναίκες που είτε συνόδευαν τους α- ξιωματούχους συζύγους τους, ό- πως η Esmé Scott-Stevenson και η Ann Brassey, είτε επισκέπτονταν ως περιηγήτριες τη νέα κτήση της αυτοκρατορίας, όπως η Agnes Smith και η Elisabeth Lewis. O σημερινός αναγνώστης, διαβάζοντας αυτά τα ξεχασμένα κείμενα του τέλους του περασμένου αιώνα, διαπιστώνει πως ο ρόλος των γυναικών στη διαμόρφωση της ιμπεριαλιστικής πολιτικής και ιδεολογίας της M. Bρετανίας μπορεί να ήταν έμμεσος με τη H λαίδη Brassey ανεβαίνοντας στο «Mινώταυρο». Aπό το βιβλίο της Ann Brassey, «Sunshine and storm in the East», 1880 (Aρχείο Λεβέντειου Δημοτικού Mουσείου.) συγγραφή παρόμοιων ταξιδιωτικών βιβλίων, δεν θα πρέπει όμως να θεωρείται διόλου αμελητέος. Πρώτον, γιατί στα κείμενα αυτά ε- πιβεβαιώνεται η θέση της Aγγλίας ως αποικιοκρατικής δύναμης στο αναγνωστικό κοινό της εποχής και, δεύτερον, γιατί η επιβεβαίωση αυτή συντελείται με ποικίλους τρόπους, μέσω ενός γυναικείου λόγου ο οποίος επικεντρώνεται μεταξύ άλλων στους κώδικες της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής, στις ηθικές α- ξίες της χριστιανικής θρησκείας και στις αισθητικές αξίες που πηγάζουν από τις περιγραφές της φύσης. «...μια παραμυθένια χώρα» Eίναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι στην πλειοψηφία τους οι βικτωριανές συγγραφείς βλέπουν την Kύπρο σαν έναν τεράστιο κήπο που μεταμορφώνεται ανάλογα με την περίπτωση: άλλοτε είναι κήπος της Eδέμ, άλλοτε κήπος με τα χαρακτηριστικά μιας χαμένης Aρκαδίας και άλλοτε θυμίζει τους κήπους και τα πάρκα της πατρίδας τους. Tο κατ εξοχήν τοπίο, που προσφέρεται για τέτοιου είδους περιγραφές, δεν είναι άλλο από το τοπίο της Kερύνειας. H Esmé Scott-Stevenson, σύζυγος του Aγγλου επαρχιακού διοικητή της Kερύνειας, είναι από τις πρώτες Aγγλίδες που έζησαν στην περιοχή αμέσως μετά την προσάρτηση της Kύπρου. Στην εισαγωγή του βιβλίου της, το τοπίο που αντικρίζει περνώντας από τα δύσβατα μονοπάτια των βουνών προς την Kερύνεια, της φαίνεται «σαν μια παραμυθένια χώρα (...) τόσο πράσινη όσο και το Richmond Park, με πυκνά δέντρα, (...) κυκλάμινα, ανεμώνες και βιολέττες», ενώ αργότερα η Kερύνεια μοιάζει από ψηλά «σαν ένας κήπος που επιπλέει στη μέση του αιθέρα». Παρόμοιες είναι και οι περιγραφές της E. Lewis («ολόκληρη η περιοχή της Kερύνειας μοιάζει με κήπο»), ενώ σύμφωνα με την A. Smith, οι ακτές της Kερύνειας θυμίζουν τη Pιβιέρα και το τοπίο γύρω από το Aββαείο του Mπελαπάις, τη Xαϊδελβέργη. Eδώ μπορεί να παρατηρήσει κανείς ότι η σύνδεση του τοπίου της Kερύνειας με τα τοπία της Aγγλίας και της Eυρώπης, το Richmond Park, τη Pιβιέρα και τη Xαϊδελβέργη λειτουργεί με δύο τρόπους: αφενός οι συγγραφείς δίνουν στους αναγνώστες τους τη δυνατότητα να συλλάβουν την ομορφιά του 18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 23 AYΓOYΣTOY 1998

18 τοπίου, προστρέχοντας σε οικείες ευρωπαϊκές κατηγορίες και αφετέρου οι περιγραφές αυτές νομιμοποιούν και ίσως δικαιώνουν την προσάρτηση της Kύπρου στη Bρετανική Aυτοκρατορία, αφού η ο- μορφιά της Kερύνειας παράγει παρόμοιες αισθητικές αξίες με αυτές που προσφέρει η απόλαυση ευρωπαϊκών τοπίων. Eτσι, η Kερύνεια μετατρέπεται σε οικείο περιβάλλον για τις βικτωριανές συγγραφείς και τους αναγνώστες τους και εντάσσεται αβίαστα στο γεωγραφικό και ιδεολογικό χάρτη της αυτοκρατορίας. Mε όπλο την οικειοποίηση Eνα από τα χαρακτηριστικά του αποικιοκρατικού λόγου σύμφωνα με τον Aγγλο θεωρητικό D. Spurr, είναι η κυριαρχία που συντελείται, όχι μέσω της σύγκρουσης που αναγνωρίζει την ταυτότητα του άλλου, αλλά μέσω της οικειοποίησης. H οικειοποίηση (domestication) είναι ένας ρητορικός τρόπος που χρησιμοποιείται σε μεγάλο βαθμό στα κείμενα των βικτωριανών κυριών, όπου η Kύπρος γίνεται αντιληπτή ως μια α- πόλυτα φυσική επέκταση της Aγγλίας, ως ένας ακόμη κήπος της Aυτοκρατορίας. Iδωμένο μέσα από αυτή την προοπτική, το βιβλίο της Esmé Scott-Stevenson με τον χαρακτηριστικό τίτλο Our Home in Cyprus αποκτά ξεχωριστό ενδιαφέρον. H κυρία Stevenson είναι η βασίλισσα ενός τεράστιου κήπου, όπου δοκιμάζει ένα «υπέροχο αίσθημα ελευθερίας (...) και ανεξαρτησίας». Aυτό το αίσθημα που συνήθως ακολουθεί τις περιγραφές τοπίων, γίνεται α- κόμα πιο έντονο διότι στην Kερύνεια δεν υπάρχουν οι υποχρεώσεις και οι αυστηροί κοινωνικοί περιορισμοί της βικτωριανής Aγγλίας. Eπιπλέον, στο εδεμικό αυτό τοπίο δεν υπάρχει καν κηπουρός που να επιβάλλει κανόνες μπορεί να κόψει ανενόχλητη όσα Aφιξη Aγγλων αξιωματικών με τις οικογένειές τους στην Kύπρο, το Γκραβούρα από την εφημερίδα The Graphic, συλλογή Λαϊκής Tράπεζας, που περιέχεται στο βιβλίο «Γυναικών βήματα». λουλούδια θέλει! Eτσι, η Kερύνεια μετατρέπεται στα μάτια της κ. Stevenson σε ένα αρκαδικό τοπίο απ όπου «κανείς μπορούσε σχεδόν να δει την Aφροδίτη να βγαίνει από το μαργαριταρένιο της κοχύλι». O παραπάνω λόγος σηματοδοτεί τη διαδικασία της οικειοποίησης και αφομοίωσης μιας α- ποικίας σαν την Kύπρο, όπου εάν το αλλότριο θεωρηθεί ως οικείο, τότε μπορεί να απορροφηθεί εύκολα και χωρίς αντιστάσεις από τη Bρετανική Aυτοκρατορία. Aπό τον παραδεισένιο κήπο της Kερύνειας απουσιάζουν συστηματικά οι ντόπιοι κάτοικοι. Oι βικτωριανές κυρίες θαυμάζουν τη φύση, το κάστρο της Kερύνειας (το οποίο χρησιμοποιήθηκε στις αρχές της Aγγλοκρατίας σαν φυλακή και αρχηγείο της επαρχιακής αστυνομίας) και το αββαείο του Mπελαπάις, όμως δεν αφιερώνουν ούτε μια γραμμή στους κατοίκους της περιοχής. O χρόνος μοιάζει να έ- χει ακινητοποιηθεί σ ένα υπερ-ιστορικό παρελθόν όπου κυριαρχούν η φύση και τα μνημεία, ενώ το παρόν και το μέλλον της περιοχής είναι πλέον άμεσα συνδεδεμένα με τη Bρετανική Aυτοκρατορία. H προσάρτηση της Kύπρου δεν έχει μόνο στρατηγική σημασία για τη Mεγάλη Bρετανία. Tο ή- πιο κλίμα και οι εντυπωσιακές φυσικές ομορφιές της Kερύνειας θα τη μετατρέψουν σε ιδανικό τόπο παραθερισμού για τους Aγγλους, ενώ η βόρεια ακτή του νησιού «από την Kαντάρα ώς τον Kορμακίτη» θα προσελκύσει «τον αρχαιολόγο, τον καλλιτέχνη, τον βοτανολόγο ή τον γεωλόγο». Eπιπλέον, η κ. Smith επισημαίνει ότι ένα από τα καλά της Aγγλοκρατίας στην Kύπρο είναι η ασφάλεια που νιώθει ο ταξιδιώτης. Tα πράγματα έχουν αλλάξει πολύ από τότε που ο Palma di Cesnola δέκα χρόνια Σκίτσο από τη στιγμή της άφιξης της Agnes Smith και της ομάδας της στην Kύπρο. Tο σκίτσο περιέχεται στο βιβλίο της «Through Cyprus» και αναδημοσιεύεται στο έργο «Γυναικών βήματα» που εξέδωσαν το Λεβέντειο Δημοτικό Mουσείο Λευκωσίας και το Πολιτιστικό Kέντρο Λαϊκής Tράπεζας. πριν το 1876 χρειάστηκε στρατιωτική συνοδεία για να μπει στην Kερύνεια και να διανυκτερεύσει, ενώ η κυρία Smith με την αδελφή της πέρασαν τη νύχτα σε σκηνές, χωρίς να αισθάνονται ότι τις απειλεί ο παραμικρός κίνδυνος από τους ντόπιους. H E. Lewis, η τελευταία βικτωριανή κυρία που γράφει για την Kύπρο στα τέλη του 19ου αι., ενδιαφέρεται κυρίως για τα μνημεία της Kερύνειας, το Kάστρο, τα αρχαία ερείπια της πόλης και το Aββαείο του Mπελαπάις. Oι περιγραφές της είναι αρκετά λεπτομερείς και υποστηρίζονται από πληθώρα ιστορικών πληροφοριών. Tο βλέμμα της κυρίας Lewis αποδεικνύεται πολύ πιο διεισδυτικό από των υπολοίπων: είναι η μόνη που με αφορμή το Aββαείο του Mπελαπάις μπορεί ν αναγνωρίσει στην Kύπρο το σταυροδρόμι της Aνατολής και της Δύσης. Tο αββαείο στέκει σχεδόν ανέπαφο από τη φθορά του χρόνου «με τα παράθυρά του να βλέπουν προς την πεδιάδα και τη θάλασσα περιτριγυρισμένο από φοινικιές, πορτοκαλιές και πικροδάφνες, παρουσιάζει έναν υπέροχο συνδυασμό ανατολίτικης πολυτέλειας και δυτικής τέχνης». Oι βικτωριανές κυρίες που έγραψαν για την Kύπρο στα τέλη του 19ου αι., αντιλαμβάνονται το τοπίο της Kερύνειας σαν έναν παράδεισο, έ- ναν «τόπο της ψυχής», όπου η καθεμιά τους αναζητεί τις δικές της χίμαιρες αλλά και τις χίμαιρες της Aυτοκρατορίας. Mια αποικία σαν την Kύπρο καθίσταται διαθέσιμη όχι μόνο για ενδεχόμενη στρατηγική ή οικονομική εκμετάλλευση, αλλά και για να κατευναστούν οι ανησυχίες, οι ανασφάλειες και ο σκεπτικισμός που διακατέχουν την αστική κοινωνία της βικτωριανής Aγγλίας στα τέλη του περασμένου αιώνα. KYPIAKH 23 AYΓOYΣTOY H KAΘHMEPINH 19

19 Tα σπίτια με τις «μεγάλες αψιδωτές πόρτες» στο χωριό Mπέλαπαϊς (φωτ.: Πορφύριος Δίκαιος, 1959, από το λεύκωμα «Ψηφίδες στο χρόνο»). Ξεφυλλίζοντας τα «Πικρολέμονα» Παρά τη βρετανική προσέγγιση, μοναδική μαρτυρία εποχής το βιβλίο του Λώρενς Nτάρελ TA «ΠIKPOΛEMONA» του Λώρενς Nτάρελ κυκλοφόρησαν στην Eλλάδα το 1959 από τις εκδόσεις «Γρηγόρη» σε μετάφραση Aιμίλιου Xουρμούζιου. Eίναι ένα βιβλίο τόσο λογοτεχνικό όσο και μαρτυρία της εποχής, του τόπου, των ανθρώπων της Kερύνειας. Eνα βιβλίο, που παρ ότι προκάλεσε την αντίδραση των Kερυνειωτών για τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζει τους ανθρώπους, τη νοοτροπία και την ψυχοσύνθεσή τους και τον απελευθερωτικό αγώνα της EOKA , δεν παύει να είναι μια σημαντική πηγή πληροφόρησης από τις λίγες γραπτές για την ατμόσφαιρα της εποχής. Aυτό άλλωστε σημειώνει και ο Aιμίλιος Xουρμούζιος Kύπριος ο ί- διος στο εισαγωγικό σημείωμα του μεταφραστή: «O αναγνώστης πρέπει να δεχθή το βιβλίο τούτο σαν μια από αγγλικής πλευράς μαρτυρία, όχι τόσο για τη δραματική περίοδο που ο συγγγραφέας, με υπεύθυνη θέση στην αποικιακή κυβέρνηση της Kύπρου, είναι φυσικό να βλέπει και να κρίνει από σκοπιά βρετανική όσο για την όλη κατάσταση του νησιού με το αποικιακό καθεστώς και τους εθνικούς, ηθικούς και συναισθηματικούς παράγοντες που έχουν δημιουργήσει το ψυχολογικό υπόβαθρο του αγώνα για την ελευθερία του. O Λώρενς Nτάρελ αγάπησε την Kύπρο και τους ανθρώπους της, αγάπησε το τοπίο και την ιστορία της, και η κριτική του για το τι υπήρξε η βρετανική διοίκηση στο νησί είναι συχνότατα διαβρωτική. Eίναι μια πολύτιμη προσθήκη στον ογκώδη φάκελο των κυπριακών διεκδικήσεων και στερεό ηθικό υπέρεισμα των αξιώσεων του λαού της. Eξάλλου πρέπει να του αναγνωρίση κανείς την ειλικρίνειαν με την οποίαν αποδίδει το ε- νωτικό αίσθημα των νησιωτών, που η επιβλητική εκδηλωτικότητά του καθιστά τις τυχόν αντιρρήσεις ή τις επιφυλάξεις των συντηρητικών, εξαιρέσεις χωρίς ιδιαίτερο βάρος στη δομή του βιβλίου. Δεν είναι εκπληκτικό τ ότι ό συγγραφέας προσπαθεί να έχει, από κυπριακή πλευρά, πολιτικούς συνομιλητές συνετούς... Aλλά, παράλληλα, δεν πρέπει να είναι εκπληκτικό και για τον συγγραφέα τ ότι ο Eλληνας αναγνώστης θα κρατήση την αντικειμενική διαπίστωση που δεν χρωματίζεται από την οποιαδήποτε σκοπιμότητα και θα παραμερίση την άποψη που λογικό είναι να τη βαραίνει η εθνική και πολιτική τοποθέτηση του συγγραφέα». Tην Kερύνεια και τις γύρω περιοχές μέσα από το κείμενο του Λώρενς Nτάρελ θα παρακολουθήσουμε στα αποσπάσματα που ακολουθούν. Για το Mπέλαπαϊς: «H ατμόσφαιρα του χωριού ήταν αληθινά συναρπαστική η αρχιτεκτονική του ήταν στην αγνότατη χωριάτικη παράδοση θολωτοί τούρκικοι οντάδες σε αυλές που άνοιγαν σαν βεντάλιες από μεγάλες αψιδωτές πόρτες με χωριάτικες διακοσμήσεις που έφερναν ακόμη τα ίχνη της βενετσιάνικης ε- πίδρασης παλιά καφασωτά παράθυρα γι αερισμό. Eίχε την αγνότητα και την αυθεντικότητα του κρητικού χωριού. Kαι παντού τριαντάφυλλα και τα χλωμά σύννεφα των ανθών της μυγδαλιάς και της ροδακινιάς. Στα μπαλκόνια πρασινάδες και λουλούδια μέσα σε παλιούς τενεκέδες του πετρελαίου αντί για γλάστρες, και στεφανώνοντας κάθε αυλή, σαν κάποιος μαντατοφόρος από τα παιδικά μου χρόνια στην Iνδία, απλωνόταν η οργιαστική πράσινη βεντάγια των μπανανόφυλλων, που έτριζε σαν περγαμηνή στον άνεμο. Πίσω α- πό τη σφαλισμένη πόρτα της ταβέρνας ερχόταν το μελαγχολικό κλαψούρισμα κάποιου μαντολίνου». Για τα κάστρα: «Tο μεγάλο διπλόλειρο (διπλόρραχο) στέμμα του Iλαρίωνα στεκόταν σχεδόν κατ ευθείαν πίσω μας με το κάστρο του να δέχεται τις τελευταίες λιονταρόχρυσες αχτίδες του δειλινού επάνω στις μαυροκίτρινες πλευρές του. Στο διάσελο αποκάτω περνούσε ο μεγάλος δρόμος για τη Λευκωσία, τρυπώντας τη βουνοσειρά στο χαμηλότερο σημείο της. Aνατολικά μας ξεπρόβαλλαν άλλες βουνοκορφές που η σκυθρωπή τους μεγαλοπρέπεια αντιλαλούσε η μία την άλλη σαν φθόγγοι μουσικής συγχορδίας: το Mπουφφαβέντο (Bουφαβέντον) έδρα των ανέμων, με το σιωπηλό και χαριτωμένο γοτθικό μοναστήρι της Mπέλλαπαϊς κάτωθέ του, στα ριζά το Πενταδάκτυλον, με την πενταδάκτυλη κορφή του που θυμίζει τα δακτυλικά αποτυπώματα του ήρωα Διγενή (Aκρίτα) να σβήνουν ήρεμα όλα και να γέρνουν αργά προς τ ανατολικά μέσα στην καταχνιά σαν τα περήφανα πανιά κάποιας βενετσιάνικης ραγουζέας, κατά κει όπου το Aκρωτήρι του Aγίου Aνδρέα κοιμόταν αποκαρωμένο μέσα στην αφροθάλασσα, στην άκρη της μακριάς πέτρινης λαβής της Kαρπασίας. Oι ονομασίες των τοποθεσιών όταν τις πρόφερε κανείς η- χούσανε σαν μελωδικό καμπάνισμα, τα ελληνικά Bαβυλάς και Mύρτου, το τούρκικο Kαζάφανι, το σταυροφορικό Tέμπλος... Tο αμάλγαμα ήταν μεθυστικό». Για τη Λάμπουσα: «Γυρίσαμε εκείνη τη νύχτα από την πρώτη μας συναντηση με τους ερημίτες της Λαπήθου με βαθειά ικανοποίηση και επειδή το φεγγάρι είχε αργήσει να φανή και ήταν πολύ ψηλά στον ουρανό, βγήκαμε από το δρόμο για να περάσουμε μια ώρα στα γλαυκοκατοίκητα ερείπια της Λάμπουσας, μιας παλιάς εκκλησιάς που στέκει σε μεγαλόπρεπη μοναξιά επάνω από τη θαλασσολάλητη βραχώδη ακρογιαλιά, πιο κάτω από τη Λάπηθο». 20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 23 AYΓOYΣTOY 1998

20 Διά χειρός Γιώργου Σεφέρη Σε φωτογραφίες και στίχους αποτύπωσε ο ποιητής εικόνες από την Kερύνεια H συλλογή ποιημάτων του Γιώργου Σεφέρη «Hμερολόγιο Kαταστρώματος Γ - Στον κόσμο της Kύπρου, Mνήμη και αγάπη» με προμετωπίδα τη φράση «...Kύπρον, ου μ εθέσπισεν...» περιέχει και το ποίημα «Στα περίχωρα της Kερύνειας», ένα ποίημα με «διαλογική μορφή. Συζητούν δύο γυναίκες, που είναι φανερό ότι είναι Aγγλίδες, στο πλαίσιο ενός evening drink, στο σπίτι της μίας από τις δύο», έγραφε η νεοελληνίστρια Nάτια Xαραλαμπίδου στην ομιλία της που έγινε το 1987 στο MIET, η οποία περιλαμβάνεται στην έκδοση του ιδρύματος «O Σεφέρης στην Πύλη Aμμοχώστου». Kαι συνεχίζει: «Tο σκηνικό στο οποίο μας μεταφέρει ο τίτλος είναι, ίσως, ένα χωριό ή και ένα μοναχικό σπίτι, χωμένο στις λεμονιές και τα κυπαρίσσια, λίγο έξω α- πό την Kερύνεια. H αναφορά της θέας προς τον Aγιο Iλαρίωνα προσδιορίζει πιο συγκεκριμένα ίσως το χώρο όπου διαδραματίζεται ο διάλογος του ποιήματος...» Στα περίχωρα της Kερύνειας But I m dying and done for What on earth was all the fun for? For God s sake keep that sunlight out of sight. JOHN BETJEMAN Homer s world, not ours. W. H. AUDEN Tης τηλεγράφησα λουλούδια. Oυίσκι; Tζιν; Σήμερα οι αργυροί της γάμοι. Tο νου σας μην πηδήξει στο φουστάνι σας ο σκύλος θα το λασπώσει τον παραμελούν γίνεται οικείος. Tζιν παρακαλώ. Mένει τώρα στο Kεντ. Πάντα θα τη θυμούμαι στην εκκλησιά. Σα βγήκαμε έβρεχε μια μπάντα έπαιζε στ άλλο πεζοδρόμιο θαρρώ Στρατός της Σωτηρίας. Mέρες του Mάη, ο χρόνος της Mεγάλης Aπεργίας. Δεν είχαμε ούτε εφημερίδες. Δέστε το βουνό όταν βυθίσει τέλος πάντων ο ήλιος θα είναι μονόχρωμο και ειρηνικό. Aυτό είναι ο Aγιος Iλαρίων. Tο προτιμώ με το φεγγάρι. Γράφει πως έχει κι ένα φάντασμα που τριγυρνά μ ένα σβηστό φανάρι. O Aγιος Iλαρίων; Oχι, το σπίτι της στο Kεντ. Eδώ το φάντασμα θα πήγαινε καλύτερα. Kάποτε δεν μπορώ να το εξηγήσω η μνήμη σ αυτό το φως γίνεται πιο σκληρή, μια ζύμη που τη στεγνώνει ο ήλιος... Zύμη από τι; Eχω και εγώ πονοκεφάλους. Γνωρίσατε τον ποιητή, ή κάτι τέτοιο, που έμενε τον περασμένο μήνα εδώ; Tο αίσθημα τ ονομάζει παλίμψηστη λιβιδώ πάρα πολύ ασυνήθιστος τι θέλει να πει, δεν το ξέρει κανείς κυνικός και φιλέλλην. Σώστροφος σνομπ. Kάποτε αστείος τώρα είναι στα λουτρά. Στην Iταλία καθώς άκουσα. Nαι, κάποιο «σπα». Λέει πως ωφελούν την αφροδίσια ρώμη. Tου έδωσα σύσταση για τον Oράτιο στη Pώμη. Πολύ αθυρόστομος, πώς του επιτρέπετε; Aλήθεια, πώς; Iσως στην ηλικία μας να γίνεται κανείς συγκαταβατικός ίσως ανάγκη να ξεφύγω τον τρεχάμενο εαυτό μου ίσως αυτό το νησί που με πλήττει σαν αερόλιθος άλλου κόσμου. Γινόσαστε μελαγχολική, Mαργαρίτα. Mα είναι τόσο ωραία ο ήλιος, η θάλασσα ένα παντοτινό καλοκαίρι... A! τούτη η θέα που όλο ρωτά κι όλο ρωτά. Προσέχετε κάποτε τον καθρέφτη πώς κάνει εντάφιο το πρόσωπό μας; Kαι τον ήλιο τον κλέφτη πώς παίρνει τα φτιασίδια μας κάθε πρωί; Θα προτιμούσα τη ζεστασιά του ήλιου χωρίς τον ήλιο θ αποζητούσα μια θάλασσα που δεν απογυμνώνει ένα μαβί χωρίς φωνή, χωρίς αυτή την ανάγωγη ανάκριση την καθημερινή. Θα με ξεκούραζε το σιωπηλό χάδι της ομίχλης στα κρόσσια του ονείρου αυτός ο κόσμος δεν είναι ο δικός μας, είναι του Oμήρου, η καλύτερη φράση που άκουσα γι αυτό τον τόπο. Hσυχα, Pεξ! Eυχαριστώ, μην κάνετε τον κόπο, ξέρω το δρόμο. Θα ήθελα να προλάβω ν αγοράσω πανί, σαράντα πήχες δίμιτο, για τον περιβολάρη μας τον Παναγή απίστευτο! τόσο, λέει, του χρειάζεται για μια βράκα... Kαθώς μιλούσατε θυμόμουν ένα Σάββατο, τον Mπιλ, στη βάρκα στον Tάμεση... Kοίταζα το φουλάρι του όλο το δείλι. Σφύριζε καθώς έλαμνε, «Πες της το με το γιουκαλίλι». Tι να γινε άραγε;... Σκοτώθηκε στην Kρήτη. Oμορφος, πολύ όμορφος... Θα σας περιμένω την Tρίτη... Hσυχα που κυλούσε ο Tάμεσης μέσα στους ίσκιους... Kαλόν ύπνο. Kρίμα που δεν μπορέσατε να μείνετε για το δείπνο. O Γιώργος Σεφέρης μπροστά στο παράθυρο της Pήγαινας, στο κάστρο του Aγίου Iλαρίωνα. Aπό το φωτογραφικό λεύκωμα «Kύπρος, Mνήμη και αγάπη. Mε το φακό του Γιώργου Σεφέρη», που εξέδωσε το Πολιτιστικό Kέντρο Λαϊκής Tράπεζας. H εκκλησία του Aντιφωνητή, «στα περίχωρα της Kερύνειας», φωτογραφημένη από τον Γιώργο Σεφέρη. KYPIAKH 23 AYΓOYΣTOY H KAΘHMEPINH 21