Πολύ περισσότερα από ένα απλό φροντιστήριο! σ. 1

Transcript

1 ΕΝ ΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ Α. Με ανάλογο τρόπο και οι οικοδόμοι και όλοι οι άλλοι (τεχνίτες) δηλαδή χτίζοντας με καλό τρόπο σπίτια θα γίνουν καλοί οικοδόμοι, όμως χτίζοντας με κακό τρόπο, κακοί. Γιατί, αν δεν ήταν έτσι τα πράγματα, καθόλου δεν θα χρειαζόταν ο δάσκαλος, αλλά όλοι θα ήταν καλοί ή κακοί από τη γέννησή τους. Το ίδιο λοιπόν συμβαίνει και με τις αρετές δηλαδή κάνοντας όσα συμβαίνουν στις συναλλαγές μας με τους άλλους ανθρώπους γινόμαστε άλλοι δίκαιοι και άλλοι άδικοι, κάνοντας όμως όσα έχουν μέσα τους το στοιχείο του φόβου και συνηθίζοντας να αισθανόμαστε φόβο ή θάρρος, άλλοι γινόμαστε ανδρείοι και άλλοι δειλοί. Το ίδιο συμβαίνει και με όσα έχουν σχέση με τις επιθυμίες και με την οργή (μας) άλλοι δηλαδή γίνονται σώφρονες και πράοι, ενώ άλλοι ακόλαστοι και οργίλοι, οι πρώτοι με το να συμπεριφέρονται σ αυτά με αυτόν τον συγκεκριμένο τρόπο και οι άλλοι με εκείνο τον τρόπο. Και με έναν λόγο λοιπόν από όμοιες ενέργειες διαμορφώνονται τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας. Γι αυτό πρέπει να προσδίδουμε μια ορισμένη ποιότητα στις ενέργειές μας γιατί σύμφωνα με τις διαφορές αυτών διαμορφώνονται και τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας. Β1. Με τον όρο «φαύλη πολιτεία» ο Αριστοτέλης εννοεί το λιγότερο καλό πολίτευμα. Εννοεί το πολίτευμα με το οποίο οι πολίτες ασκήθηκαν λιγότερο στην αρετή. Για τον Αριστοτέλη δεν υπάρχουν κακά πολιτεύματα. Ο Σταγειρίτης θεωρεί ότι όλα τα πολιτεύματα είναι καλά όσον αφορά την πρόθεση των νομοθετών (που είναι να κάνουν τους πολίτες ενάρετους), όμως επισημαίνει ότι άλλα πολιτεύματα το κατορθώνουν αυτό σε μεγαλύτερο βαθμό και άλλα σε μικρότερο. Αυτός ο βαθμός επιτυχίας είναι το κριτήριο διάκρισής των πολιτευμάτων σε καλύτερα και λιγότερο καλά. Οι όροι «γένεσις» και «φθορά» αποτελούν θεμελιώδες αντιθετικό ζεύγος στο φιλοσοφικό έργο του Αριστοτέλη. Σύμφωνα με τον φιλόσοφο, η φυσική διαδικασία της εξέλιξης είναι μονόδρομη: «γένεση-αύξηση-τελείωσηπαρακμή-φθορά». Ο Αριστοτέλης έχει ήδη υποστηρίξει ότι τις ηθικές αρετές τις αποκτούμε, αφού πρώτα ενεργήσουμε, δηλαδή με την άσκηση, με την επανάληψη και τον εθισμό σε ενάρετες πράξεις. Κάνοντας χρήση του αντιθετικού ζεύγους «γίνεται-φθείρεται» o φιλόσοφος θέλει να υπογραμμίσει Πολύ περισσότερα από ένα απλό φροντιστήριο! σ. 1

2 ότι τόσο η γένεση, όσο και η φθορά κάθε μορφής ηθικής αρετής και τέχνης έχουν ως αφετηρία τις ίδιες αιτίες και γίνονται με τα ίδια μέσα. Εκείνο δηλαδή που έχει σημασία είναι η άσκηση και ο εθισμός, η ποιότητα των ενεργειών του ανθρώπου. Με το ρήμα «φθείρονται» βέβαια εννοείται περισσότερο η ατελέσφορη προσπάθεια για την κατάκτηση της αρετής παρά η φθορά της. Αξίζει ακόμα να τονιστεί ότι η αντίθεση ανάμεσα στα δύο ρήματα τονίζεται στη συνέχεια της ενότητας και με τη χρήση των επιρρημάτων «εὖ-κακῶς». Μ αυτά τονίζεται πως ο καλός ή κακός τρόπος δράσης (π.χ. τοῦ οἰκοδομεῖν ή κιθαρίζειν) κάνει τον καλό ή κακό οικοδόμο ή κιθαριστή. Με την ίδια λογική και ο καλός ή κακός τρόπος δράσης και συμπεριφοράς στο θέμα των αρετών θα κάνει τον άνθρωπο ενάρετο ή, αντιθέτως θα τον γεμίσει με ελαττώματα. Η λέξη «ἕξις» ετυμολογικά παράγεται από το θέμα του μέλλοντα του ρήματος «ἔχω» και την παραγωγική κατάληξη -σις που δηλώνει ενέργεια. Αρχική σημασία της λέξης είναι το να κατέχει κανείς συνέχεια κάτι που έχει αποκτήσει. Για τον Αριστοτέλη η λέξη απέκτησε ηθικό περιεχόμενο: είναι τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας, που αποκτιούνται με την επίμονη άσκηση και την επανάληψη συγκεκριμένων ενεργειών. Οι «ἕξεις» είναι ένα από τα «γινόμενα ἐν τῇ ψυχῇ». Τα άλλα δύο είναι τα πάθη και οι δυνάμεις. Τα μόνιμα αυτά στοιχεία του χαρακτήρα μας, δηλαδή οι «ἕξεις» αποκτιούνται με την επανάληψη μιας πράξης. Το ότι η «ἕξις» απορρέει από εθισμό και δεν είναι κάτι έμφυτο φαίνεται και από τη χρήση του ρήματος «γίνονται», που δείχνει ότι η «ἕξις» προκύπτει μέσα από μία διαδικασία διαμόρφωσης και κατάκτησης από τον άνθρωπο. Μάλιστα η λέξη «ἕξις» έχει ουδέτερη σημασία και γι' αυτό μπορεί να είναι καλή αλλά και κακή. Η ποιότητα του εθισμού που την προκαλεί είναι καθοριστική για τη δική της ποιότητα. Β2α. Καταρχάς, το τροπικό επίρρημα «οὕτω» είναι ομοιωματικό προς τα προηγούμενα και δηλώνει αναλογική θεώρηση του θέματος που ακολουθεί. Στην ενότητα αυτή ο φιλόσοφος χρησιμοποιεί έναν αναλογικό (επαγωγικό) συλλογισμό: όπως για την εκμάθηση των τεχνών είναι απαραίτητος ο εθισμός σε κατάλληλες ενέργειες, έτσι και για την κατάκτηση των ηθικών αρετών έχει σημασία η επανάληψη ίδιων πράξεων («ὁμοίων ἐνεργειῶν»). Ο μεταβατικός σύνδεσμος «καὶ» εισάγει το νέο επιχείρημα, με το οποίο δείχνει ότι και στις αρετές ισχύει το ίδιο που συμβαίνει στις τέχνες. Όπως η κατάλληλη ή η Πολύ περισσότερα από ένα απλό φροντιστήριο! σ. 2

3 ακατάλληλη άσκηση κάνει τον τεχνίτη καλό ή κακό αντίστοιχα, έτσι και η ποιότητα του εθισμού στον χώρο των αρετών καθορίζει την ποιότητα των αποκτημένων αρετών. Β2β. Ο Αριστοτέλης προχωρά στην παρουσίαση παραδειγμάτων (ένα ζευγάρι παραδειγμάτων από τέσσερις διαφορετικούς τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας), για να δείξει ότι, όπως και στις τέχνες, έτσι και στις αρετές η απόκτησή τους γίνεται με τον εθισμό και η ποιότητά τους εξαρτάται από την ποιότητα του εθισμού που προηγήθηκε. Τα παραδείγματα αναφέρονται σε αρετές που συνδέονται με α) τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι συναλλάσσονται και συναναστρέφονται με άλλους ανθρώπους (κοινωνικές σχέσεις), β) αντιμετωπίζουν όσα προξενούν φόβο και τις δύσκολες καταστάσεις της ζωής τους, γ) διαχειρίζονται τις επιθυμίες τους και δ) αντιμετωπίζουν όσα προκαλούν οργή. Η βασική διαπίστωση είναι ότι ανάλογα με τη στάση μας, με τη συμπεριφορά μας, με τις πράξεις μας στους διάφορους τομείς της καθημερινής ζωής μέσα στην κοινωνία αποκτούμε ή όχι ηθικές αρετές. Ειδικότερα με το πρώτο ζευγάρι παραδειγμάτων ο Αριστοτέλης δείχνει ότι ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι μαθαίνουν να συναλλάσσονται καθορίζει και την ποιότητα του χαρακτήρα τους. Αν μαθαίνουν να είναι δίκαιοι στις συναλλαγές τους, γίνονται δίκαιοι, αν όχι, άδικοι. Με το δεύτερο ζευγάρι παραδειγμάτων ο Αριστοτέλης δείχνει ότι ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι μαθαίνουν να αντιμετωπίζουν τις δύσκολες και αντίξοες καταστάσεις στη ζωή τους, καθορίζει και την ποιότητα του χαρακτήρα τους. Αν μαθαίνουν να αντιμετωπίζουν ψύχραιμα και με σθένος τις δυσκολίες χωρίς να αγνοούν τους κινδύνους, γίνονται ανδρείοι, αν όχι, δειλοί. Με το τρίτο ζευγάρι παραδειγμάτων ο Αριστοτέλης δείχνει ότι ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι μαθαίνουν να διαχειρίζονται τις επιθυμίες τους καθορίζει και την ποιότητα του χαρακτήρα τους. Αν μαθαίνουν να τιθασεύουν και να εκλογικεύουν τις επιθυμίες τους, γίνονται σώφρονες, συνετοί, αν όχι, ακόλαστοι, ασύδοτοι. Τέλος, με το τέταρτο ζευγάρι παραδειγμάτων ο Αριστοτέλης δείχνει ότι ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι μαθαίνουν να αντιμετωπίζουν όσα προκαλούν οργή καθορίζει και την ποιότητα του Πολύ περισσότερα από ένα απλό φροντιστήριο! σ. 3

4 χαρακτήρα τους. Αν μαθαίνουν να τιθασεύουν και να εκλογικεύουν τις ορμές τους, γίνονται πράοι, αν όχι, οργίλοι, οξύθυμοι. Συνεπώς, ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν τους τέσσερις αυτούς τομείς της καθημερινής ζωής μέσα στην κοινωνία είναι καθοριστικός για την ηθική ποιότητά τους. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο φιλόσοφος διακρίνει δύο αντίθετους τρόπους συμπεριφοράς: ο ένας οδηγεί στην κατάκτηση των ηθικών αρετών, ενώ ο άλλος όχι. Αυτοί οι δύο αντίθετοι τρόποι συμπεριφοράς εκφράζονται στο κείμενο χαρακτηριστικά με τα πολλά αντιθετικά ζεύγη. Αξίζει τέλος να επισημανθεί ότι ο Αριστοτέλης με το «ἐν αὐτοῖς», το οποίο είναι ουδετέρου γένους, αναφέρεται στους τομείς συμπεριφοράς των ανθρώπων και όχι στους ίδιους τους ανθρώπους. Συγκεκριμένα, αναφέρεται στο «ἐν τοῖς συναλλάγμασι», στο «ἐν τοῖς δεινοῖς», στο «περὶ τὰς ἐπιθυμίας» και στο «περὶ τὰς ὀργάς». Β3. Ένας τέτοιος λόγιος τον οποίο είχε την τύχη να συναντήσει ο Αριστοτέλης στην Ακαδημία, όταν ήρθε να σπουδάσει σ αυτήν, ήταν ο Εύδοξος από την Κνίδο. Ο νεαρός, τότε, αυτός επιστήμονας ήταν μια από τις πιο προικισμένες προσωπικότητες της αρχαιότητας. Ήταν μαθηματικός, αστρονόμος και γεωγράφος, και ο Πλάτωνας δεν δίστασε καθόλου να του εμπιστευθεί, κατά τη διάρκεια της απουσίας του, τη διεύθυνση της σχολής του. εν ήταν λοιπόν μόνο τυχερός ο νεαρός Σταγειρίτης που «βρέθηκε», όπως είπε ένας αριστοτελιστής των ημερών μας, «την πιο κατάλληλη στιγμή στον πιο σωστό τόπο, εκεί δηλαδή όπου υπήρχαν οι κατάλληλοι άνθρωποι που θα μπορούσαν να γονιμοποιήσουν με έναν εντελώς ξεχωριστό τρόπο τη σκέψη του βοηθώντας την να απλώσει μέσα σε σύντομο χρόνο τα δικά της φτερά» πιο σημαντικό θα πρέπει να θεωρηθεί το γεγονός ότι με την απουσία του Πλάτωνα ο Αριστοτέλης είχε, από την πρώτη στιγμή, την ευκαιρία να δεχτεί εκείνην ακριβώς την επίδραση που πρέπει να ανταποκρινόταν πολύ αμεσότερα στη δική του ψυχοσύνθεση, την απόλυτα σχεδόν θετική και επιστημονική, την ελάχιστα οπωσδήποτε ποιητική (τέτοια ήταν κατά βάση η ψυχοσύνθεση του Πλάτωνα). Πολύ περισσότερα από ένα απλό φροντιστήριο! σ. 4

5 Β4. γηγενής: γινόμενον ἐσθλός: ἐστίν μισαλλοδοξία: συναλλάγμασι δέος: δεινοῖς στρεβλός: ἀναστρέφεσθαι Γ1. Μού φαίνεται, είπα εγώ, ότι παρουσιάζεις ικανοποιητική απόδειξη, ότι δεν είναι η τέχνη των ρητόρων αυτή, την οποία αποκτώντας κάποιος (αν αποκτήσει κάποιος) μπορεί να είναι ευτυχισμένος. Αν και εγώ νόμιζα ότι κάπου εδώ θα εμφανιστεί η επιστήμη, την οποία αναζητούμε τόση ώρα. ιότι και οι ίδιοι οι άνδρες που είναι ρήτορες, όταν συναναστρέφομαι μαζί τους, μού φαίνονται ότι είναι πάρα πολύ σοφοί και η ίδια η τέχνη τους μού φαίνεται θεσπέσια και υψηλού επιπέδου. Και όμως δεν είναι καθόλου παράξενο γιατί είναι μέρος της τέχνης των μάγων και μάλιστα λίγο κατώτερη εκείνης. ιότι αυτή (η τέχνη) των μάγων είναι να μαγεύουν τα φίδια και τις αράχνες και τους σκορπιούς και τα άλλα άγρια ζώα, ακόμα και τις αρρώστιες, ενώ αυτή (η τέχνη) των ρητόρων τυχαίνει να μαγεύει και να καθοδηγεί τους δικαστές και αυτούς που συμμετέχουν στην εκκλησία του δήμου και τα άλλα πλήθη. Γ2. ἔφην: φάτε κτησάμενος: ἐκτῶ τις: τινῶν εὐδαίμων: εὔδαιμον ᾤμην: ᾠήθη φανήσεσθαι: πεφάνθω πάλαι: παλαίτερον κήλησις: κήλησι τυγχάνει: τύχοιεν οὖσα: ἐσομέναις Πολύ περισσότερα από ένα απλό φροντιστήριο! σ. 5

6 Γ3α. μοι (το πρώτο): δοτική προσωπική (του κρίνοντος προσώπου) στο ρήμα «δοκεῖς» εὐδαίμων: κατηγορούμενο στο υποκείμενο του ρήματος «τις» μέσω του συνδετικού ρήματος «ἄν εἴη» ἥν (το δεύτερο): αντικείμενο του ρήματος «ζητοῦμεν» ἐκείνης: γενική συγκριτική στο «ὑποδεεστέρα» οὖσα: κατηγορηματική μετοχή (λόγω του «τυγχάνει») συνημμένη στο εννοούμενο υποκείμενο «ἡ δὲ (τέχνη τῶν λογοποιῶν)» του ρήματος «τυγχάνει» Γ3β. Η μετοχή «κτησάμενος» είναι επιρρηματική υποθετική (λανθάνων υποθετικός λόγος) και αναλύεται σε δευτερεύουσα επιρρηματική υποθετική πρόταση με «εἰ + ευκτική», αφού η λανθάνουσα απόδοση «ἂν εἴη» (δυνητική ευκτική) δείχνει ότι πρόκειται για (λανθάνοντα) υποθετικό λόγο της απλής σκέψης. Μετά την ανάπτυξη της υποθετικής μετοχής σε υποθετική πρόταση ο υποθετικός λόγος εμφανίζεται ως εξής: «εἰ κτήσαιτο τις εὐδαίμων ἂν εἴη». ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΕΩΝ Μανόλης Μαυρακάκης (διδαγμένο) ημήτρης Περβολιανάκης (αδίδακτο) Πολύ περισσότερα από ένα απλό φροντιστήριο! σ. 6