ΠΑΝΕΛΛAΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΩΝ ΛΥΚΕΙΩΝ ΔΙΔΑΓΜΕΝΟ ΚΕΙΜΕΝΟ. Αριστοτέλους, Ηθικά Νικομάχεια (Β1, 5-8)

Transcript

1 ΠΑΝΕΛΛAΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΩΝ ΛΥΚΕΙΩΝ ΑΡΧΑΙΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ (18/05/2016) ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΔΙΔΑΓΜΕΝΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Αριστοτέλους, Ηθικά Νικομάχεια (Β1, 5-8) Α1. Με ανάλογο τρόπο (γίνονται) και οι οικοδόμοι και όλοι οι άλλοι. Γιατί χτίζοντας με καλό τρόπο σπίτια, θα γίνουν καλοί οικοδόμοι, χτίζοντας με κακό τρόπο θα γίνουν κακοί. Γιατί, αν δεν ήταν έτσι τα πράγματα, δεν θα χρειαζόταν καθόλου ο δάσκαλος, αλλά όλοι θα ήταν καλοί ή κακοί εκ γενετής. Το ίδιο συμβαίνει λοιπόν και με τις αρετές γιατί κάνοντας τις συναλλαγές μας με τους άλλους ανθρώπους γινόμαστε άλλοι δίκαιοι και άλλοι άδικοι, κάνοντας όμως όσα προκαλούν φόβο και συνηθίζοντας να αισθανόμαστε φόβο παρά θάρρος, άλλοι γινόμαστε ανδρείοι και άλλοι δειλοί. Κατά τον ίδιο τρόπο συμβαίνουν και όσα έχουν σχέση με τις επιθυμίες και την οργή μας, γιατί άλλοι είναι σώφρονες και πράοι και άλλοι ακόλαστοι και οργίλοι, οι πρώτοι με το να συμπεριφέρονται με αυτόν τον συγκεκριμένο τρόπο και οι άλλοι με τον αντίθετο. Και συνολικά από όμοιες ενέργειες διαμορφώνονται τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας. Β1. «καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτεία πολιτείας ἀγαθὴ φαύλης»: Σχόλιο βιβλίου σελ φροντιστηριακό φυλλάδιο σελ. 28: «στο σημείο αυτό, ο Αριστοτέλης κάνει λόγο για το στόχο που θέτουν όλοι οι νομοθέτες, σε όλα τα πολιτεύματα, να κάνουν τους πολίτες αγαθούς. Ανάλογα με το βαθμό επίτευξης του στόχου αυτού, μιλάμε για καλά ή φαύλα πολιτεύματα. Άρα, το κριτήριο για να χαρακτηριστεί ένα πολίτευμα καλό είναι το κατά πόσο έχει καλούς νόμους, που κατορθώνουν να καταστήσουν τους πολίτες ηθικούς.» «Πρέπει να προσέξουμε τη χρήση της λέξης «φαύλης». Με τον όρο αυτό ο Αριστοτέλης δεν εννοεί κακό πολίτευμα, αλλά λιγότερο καλό, όχι τόσο καλό όσο άλλα. Αυτό συμβαίνει, γιατί ο Αριστοτέλης - σε αντίθεση με τον Πλάτωνα, που πίστευε ότι υπάρχει μόνο ένα σωστό πολίτευμα, η ιδανική πολιτεία, και όλα τα άλλα είναι λανθασμένα και επικίνδυνα - πίστευε ότι όλες οι μορφές πολιτευμάτων έχουν τις θετικές και τις αρνητικές τους πλευρές και κάποια από αυτά είναι απλώς λιγότερο ικανοποιητικά από άλλα.» «αὐτῶν καὶ διὰ τῶν αὐτῶν καὶ γίνεται πᾶσα ἀρετὴ καὶ φθείρεται»: 1

2 Σχόλιο βιβλίου σελ φροντιστηριακό φυλλάδιο σελ. 29: «Οι έννοιες της γένεσης και της φθοράς (η δόμηση και αποδόμηση θα λέγαμε σήμερα) αποτελούν ένα θεμελιώδες αντιθετικό ζεύγος φιλοσοφικών εννοιών που απαντάται ήδη από τις απαρχές της φιλοσοφικής σκέψης και το οποίο ο Αριστοτέλης το διαπραγματεύεται στο βιβλίο του : Περί γενέσεως καί φθορᾶς". Το ζεύγος αυτό μαζί με τα άλλα δυο συσχετικά ζεύγη : α) δύναμις - ενέργεια, και β) ύλη - μορφή, αποτελούν βασικά εννοιολογικά εργαλεία της σκέψης του Αριστοτέλη. Ο άνθρωπος, όπως έχει προαναφερθεί, δεν έχει από τη γέννηση του την ηθική αρετή (όπως κατέχει π.χ. τις αισθήσεις). Έχει απλά τη δυνατότητα ("δύναμις") να την κατακτήσει. Με την επανάληψη ηθικών πράξεων, με τον εθισμό δηλαδή, φτάνει στο τέλος να την κατακτήσει. Επομένως, η αιτία ("εκ των αυτών") και το μέσο ("διά τῶν αὐτῶν") της γένεσης της αρετής είναι ο εθισμός στις ηθικές πράξεις. Η "φθορά" είναι μια έννοια που αντιτίθεται στη γένεση και έχει τη σημασία της απώλειας, της μείωσης, της κατάπτωσης, αλλά όχι με ηθικό περιεχόμενο. Αποτελεί κατά βάση βιολογικό όρο. Η αιτία και το μέσο της φθοράς είναι το ίδιο με της γένεσης και γίνεται πιο κατανοητό αν το συνδυάσουμε με τα παρακάτω (βλ. ερμ. σχόλιο 5) : η μη καλή επανάληψη ηθικών πράξεων οδηγεί στην "κατάκτηση" μιας φθαρμένης (=μειωμένης αξίας) "αρετής".» «ἐκ τῶν ὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονται»: Σχόλιο βιβλίου σελ φροντιστηριακό φυλλάδιο σελ : «Ή λέξη ἕξις είχε, βέβαια, αρχικά τη μορφή εχ-σις (χ+σ=ξ) άρα η λέξη ἕξις είναι παραγωγή από το θέμα του ρήματος εχω. Σχηματισμένη από το θέμα του ρήματος αυτού και από την παραγωγική κατάληξη -σις, που δήλωνε ενέργεια του υποκειμένου, η λέξη έξις δήλωνε αρχικά την «κατοχή», την «απόκτηση», και μάλιστα την ίδια την «προσπάθεια = τις ενέργειες για απόκτηση, για κατοχή», αργότερα η λέξη χρησιμοποιήθηκε και για να δηλωθεί η ιδιότητα που απέκτησε και έχει πια κανείς αφού επανέλαβε κατιτί τόσες φορές, ώστε να του έχει πια γίνει συνήθεια. Από μια άλλη μορφή του θέματος του ρήματος εχω, από την μορφή σχη- (πρβλ. τον μέλλοντα σχήσω και τον παρακείμενο εσχηκα) και την παραγωγική κατάληξη -μα (που δήλωνε το αποτέλεσμα της ενέργειας του υποκείμενου) γεννήθηκε η λέξη σχήμα (= «η μορφή, η εξωτερική όψη ενός πράγματος»). Αδελφές λοιπόν, οι λέξεις έξις και σχήμα. Τώρα καταλαβαίνουμε γιατί -ή πώς- η λέξη έξις χρησιμοποιήθηκε από τον Αριστοτέλη στο πλαίσιο της ηθικής φιλοσοφίας του για να δηλωθεί η μόνιμη μορφή του χαρακτήρα ενός ατόμου, τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα του, αυτά που αποκτιούνται με την επίμονη άσκηση δηλαδή με την επίμονη επανάληψη κάποιων ενεργειών. Σύμφωνα με τους ισχυρισμούς του Αριστοτέλη η έξη πηγάζει από την σταθερή επανάληψη των αντίστοιχων ενεργειών. Αλλού, πάλι, στα Ηθικά Νικομάχεια διαβάζουμε πως συμβαίνει και το αντίστροφο: οι έξεις γίνονται πηγή των αντίστοιχων ενεργειών. Για παράδειγμα: συνηθίζοντας να περιφρονούμε τους κίνδυνους 2

3 γινόμαστε ανδρείοι, και, αφού γίνουμε ανδρείοι, μπορούμε να αντιμετωπίσουμε ακόμη καλύτερα αυτά που προκαλούν φόβο. Δημιουργείται έτσι ένας κύκλος: ηθική πράξη ηθική αρετή ηθική πράξη Αυτό μπορούμε να το παρατηρήσουμε και στις αρετές: μένοντας συστηματικά μακριά από τις ηδονές γινόμαστε σώφρονες, και όταν γίνουμε έχουμε πια σε πολύ μεγάλο βαθμό τη δύναμη να μένουμε μακριά τους. Το ίδιο και με την ανδρεία: αποκτώντας σιγά σιγά τη συνήθεια να περιφρονούμε τα πράγματα που προκαλούν φόβο και να τα αντιμετωπίζουμε, γινόμαστε ανδρείοι, και όταν γίνουμε, θα έχουμε πια σε μεγάλο βαθμό τη δύναμη να τα αντιμετωπίζουμε».» Β2. φροντιστηριακό φυλλάδιο σελ. 34: «α) Εισάγει το νέο συλλογισμό του με το επίρρημα οὕτω που δηλώνει σύνδεση με την προηγούμενη ενότητα, στην οποία γίνεται αναφορά στις τέχνες και ταυτόχρονα η μετάβαση από τις τέχνες στις αρετές (αναλογικός συλλογισμός). Επίσης με το σύνδεσμο δή, που ανακεφαλαιώνει και εισάγει συμπέρασμα άλλου προηγούμενου. β) Ακολουθεί την αναλογική μέθοδο. Όπως κάποιος μαθαίνει μια τέχνη με την συνεχή άσκηση, έτσι μαθαίνει και την αρετή επαναλαμβάνοντας "όμοιες ενέργειες". Ο κιθαριστής μαθαίνει κιθάρα, αν ακολουθεί μουσικούς κανόνες και ασκείται πολλές φορές. Το ίδιο και οι άνθρωποι γίνονται δίκαιοι κάνοντας δίκαιες πράξεις, σώφρονες, πράοι ή ακόλαστοι, οργίλοι κ.λπ. επαναλαμβάνοντας όμοιες ενέργειες που στο τέλος οριστικοποιούνται και διαμορφώνουν τον ανθρώπινο χαρακτήρα.» φροντιστηριακό φυλλάδιο σελ. 35: «Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης, ξεκινώντας από μια γενική διαπίστωση, ότι η γένεση και η φθορά κάθε αρετής έχουν την ίδια αρχή και γίνονται με τα ίδια μέσα, όπως και στις τέχνες, αναφέρει δύο παραδείγματα για τον τρόπο με τον οποίο γίνονται οι καλοί ή κακοί οικοδόμοι και κιθαριστές: ανάλογα με τον τρόπο με τον οποίο μαθαίνουν κιθάρα ή χτίζουν σπίτια, γίνονται και καλοί ή κακοί στις τέχνες. Στην 4η ενότητα ο Αριστοτέλης, ακολουθώντας την αναλογική συλλογιστική μέθοδο, διατυπώνει την άποψη πως ό,τι συμβαίνει με τις τέχνες συμβαίνει και με τις αρετές, δηλαδή οι καλοί ή κακοί τρόποι δράσης και συμπεριφοράς δημιουργούν καλές ή κακές συνήθειες. Η διαδικασία, επομένως, για την απόκτηση των ηθικών αρετών ακολουθεί την εξής πορεία: καλοί ή κακοί τρόποι δράσης ή συμπεριφοράς = καλές ή κακές συνήθειες = απόκτηση ή όχι ηθικών αρετών. Όπως λοιπόν ένας τεχνίτης γίνεται γνώστης της τέχνης του με τις συνεχείς ασκήσεις και τον εθισμό, έτσι και ο κάθε άνθρωπος αποκτά την αρετή επαναλαμβάνοντας «όμοιες ενέργειες». Βέβαια, οι όμοιες αυτές ενέργειες πρέπει να έχουν κάποια ποιότητα, ώστε η επανάληψη της ηθικής πράξης να βοηθήσει τον άνθρωπο να διαμορφώσει τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα του, τις «έξεις».» 3

4 «Τα αντιθετικά ζεύγη που σχηματίζουν οι αρετές με τις αντώνυμές τους έννοιες (κακίες). Προκειμένου ο Αριστοτέλης να κάνει πιο σαφές το παράδειγμα του και πιο αισθητή τη διαπίστωση του για τη σχέση που υπάρχει ανάμεσα στην ποιότητα των ενεργειών του ανθρώπου και τις καλές ή κακές συνήθειες, που με τη σειρά τους οδηγούν ή όχι στις ηθικές αρετές, χρησιμοποιεί παραδείγματα από την καθημερινή ζωή και απαριθμεί αντιθετικά τόσο ηθικές ιδιότητες όσο και καταστάσεις του θυμικού, συναισθηματικές εκδηλώσεις. Τα αντιθετικά ζεύγη των αρετών και των «κακιών» είναι: δίκαιοι - άδικοι ανδρείοι - δειλοί σώφρονες - ακόλαστοι πράοι - οργίλοι Ιδιαίτερη έμφαση στα αντιθετικά ζεύγη προσδίδει και το χιαστό σχήμα, όπου αντιστοιχίζονται τα δύο απαρέμφατα («φοβεῖσθαι», «θαρρεῖν») με τα επίθετα («ἀνδρεῖοι», «δειλοί» αντί: δειλοί-ἀνδρεῖοι): φοβεῖσθαι θαρρεῖν ἀνδρεῖοι δειλοί» Β3. Ένας τέτοιος λόγιος τον οποίο είχε την τύχη να συναντήσει ο Αριστοτέλης στην Ακαδημία, όταν ήρθε να σπουδάσει σ αυτήν, ήταν ο Εύδοξος από την Κνίδο. Ο νεαρός, τότε, αυτός επιστήμονας ήταν μια από τις πιο προικισμένες προσωπικότητες της αρχαιότητας. Ήταν μαθηματικός, αστρονόμος και γεωγράφος, και ο Πλάτωνας δεν δίστασε καθόλου να του εμπιστευθεί, κατά τη διάρκεια της απουσίας του, τη διεύθυνση της σχολής του. Δεν ήταν λοιπόν μόνο τυχερός ο νεαρός Σταγειρίτης που «βρέθηκε», όπως είπε ένας αριστοτελιστής των ημερών μας, «την πιο κατάλληλη στιγμή στον πιο σωστό τόπο, εκεί δηλαδή όπου υπήρχαν οι κατάλληλοι άνθρωποι που θα μπορούσαν να γονιμοποιήσουν με έναν εντελώς ξεχωριστό τρόπο τη σκέψη του βοηθώντας την να απλώσει μέσα σε σύντομο χρόνο τα δικά της φτερά» πιο σημαντικό θα πρέπει να θεωρηθεί το γεγονός ότι με την απουσία του Πλάτωνα ο Αριστοτέλης είχε, από την πρώτη στιγμή, την ευκαιρία να δεχτεί εκείνην ακριβώς την επίδραση που πρέπει να ανταποκρινόταν πολύ αμεσότερα στη δική του ψυχοσύνθεση, την απόλυτα σχεδόν θετική και επιστημονική, την ελάχιστα οπωσδήποτε ποιητική (τέτοια ήταν κατά βάση η ψυχοσύνθεση του Πλάτωνα). (σχολικό βιβλίο σελ. 128) Β4. γηγενής = γινόμενον, γίνονται, γίνεται, γινόμεθα εσθλός = ἐστίν, ἔσονται μισαλλοδοξία = συναλλάγμασι δέος = δεινοῖς, δειλοὶ 4

5 στρεβλός= ἀναστρέφεσθαι ΑΔΙΔΑΚΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Γ1. Μου δίνεις την εντύπωση, είπα, ότι είναι ικανοποιητικό / επαρκές το στοιχείο που δίνεις ως τεκμήριο ότι δεν είναι η τέχνη της συγγραφής / δημιουργίας λόγων (εκείνη), η οποία θα μπορούσε να κάνει ευτυχισμένο όποιον θα την κατείχε. Κι όμως εγώ νόμιζα πως κάπου εδώ θα εντοπιζόταν η επιστήμη, την οποία από παλιά αναζητούμε. Και πράγματι και οι άντρες αυτοί, που γράφουν λόγους, όταν τους συναναστρέφομαι, μου δίνουν την εντύπωση, Κλεινία, πως είναι κάτι παραπάνω από σοφοί και η τέχνη τους (πως είναι) θεόπνευστη και μεγαλόπνοη. Κι αυτό δεν είναι καθόλου παράδοξο γιατί (η τέχνη του λόγου) είναι τμήμα της τέχνης των μάγων, λίγο κατώτερη από εκείνη. Γιατί η μεν (τέχνη) των μάγων γοητεύει φίδια, αράχνες, σκορπιούς και άλλα ζώα, καθώς και αρρώστιες, ενώ αυτή ασκεί γοητεία και πειθώ σε δικαστές, μέλη της εκκλησίας του δήμου και άλλα πλήθη. Γ2. ἔφην = φάτε κτησάμενος = ἐκτῶ τις = τινῶν εὐδαίμων = εὔδαιμον ᾤμην = ᾠήθη φανήσεσθαι = πεφάνθω πάλαι = παλαίτερον κήλησις = κήλησι τυγχάνει = τύχοιεν οὖσα = ἐσομέναις Γ3α. μοι = δοτική προσωπική κρίνοντος προσώπου στο προσωπικό ρήμα «δοκεῖς» εὐδαίμων = κατηγορούμενο στο υποκείμενο «τις» του συνδετικού ρήματος «ἄν εἴη» ἥν = αντικείμενο στο ρήμα «ζητοῦμεν» ἑκείνης = γενική συγκριτική στο «ὑποδεεστέρα» ως β όρος σύγκρισης οὖσα = κατηγορηματική μετοχή από το «τυγχάνει», συνημμένη στο υποκείμενο του ρήματος «τέχνη», ως κατηγορούμενο στο «τέχνη» Γ3β. «κτησάμενος» = υποθετική μετοχή, συνημμένη στο υποκείμενο του ρήματος «τις» ανάλυση: εἰ κτήσαιτο (ευκτική, διότι με το ρήμα της πρότασης «ἄν εἴη» σχηματίζει υποθετικό λόγο της απλής σκέψης του λέγοντος) 5