ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ Ξερολιθιές, στηρίγµατα βιοποικιλότητας

Transcript

1 ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ 2013 Ξερολιθιές, στηρίγµατα βιοποικιλότητας Συντονιστής: Παναγιώτης Παφίλης Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήµιο Αθήνας Φεβρουάριος 2014

2 Κοινωφελές Ίδρυµα Ιωάννη Σ. Λάτση Μελέτες 2013 ΤΕΛΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ Φεβρουάριος 2014 ΤΙΤΛΟΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Ξερολιθιές, στηρίγµατα βιοποικιλότητας ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ: Παναγιώτης Παφίλης, Επίκουρος Καθηγητής Ζωικής Ποικιλότητας, Τµήµα Βιολογίας, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήµιο Αθήνας Μέλη της οµάδας Στρατής Βαλάκος, Αναπληρωτής Καθηγητής Φυσιολογίας, Τµήµα Βιολογίας, ΕΚΠΑ Θεοφάνης Κωσταντινίδης, Επίκουρος Καθηγητής Βοτανικής, Τµήµα Βιολογίας, ΕΚΠΑ Johannes Foufopoulos, Αναπληρωτής Καθηγητής Οικολογίας, Πανεπιστήµιο Michigan Αντωνία Θεοδοσίου, Αρχιτέκτονας Μηχανικός Περιβάλλοντος, Κύπρος Γιάννης Αναστασίου, Ερευνητής, Τµήµα Βιολογίας, ΕΚΠΑ Εµµανουέλα Καραµέτα, υποψήφια διδάκτορας Τµήµατος Βιολογίας, ΕΚΠΑ Κώστας Σαγώνας, υποψήφιος διδάκτορας Τµήµατος Βιολογίας, ΕΚΠΑ 2

3 Πρόλογος Η βιοποικιλότητα του Αιγαίου είναι από τις πλέον πλούσιες σε παγκόσµιο επίπεδο. Χάρη στη µοναδική γεωγραφική του θέση και στον έντονο νησιωτισµό, το Αρχιπέλαγος φιλοξενεί εκατοντάδες ενδηµικά είδη. Όµως και ο άνθρωπος επέδρασε ουσιαστικά στη σύσταση της πανίδας και της χλωρίδας των νησιών. Από πολύ νωρίς άρχισε να ταξιδεύει, δηµιουργώντας γέφυρες ανάµεσα στις τρεις ηπείρους που σµίγουν στην περιοχή. Έτσι, µέσω ανθρωπόχωρης διασποράς, πολλά είδη ξεπέρασαν τον φραγµό της θάλασσας και εποίκισαν τα ελληνικά παράλια. Οι ανθρώπινες λίθινες κατασκευές σµιλέψαν κυριολεκτικά το τοπίο και εδώ και χιλιάδες χρόνια αποτελούν σήµα κατατεθέν των αιγαιοπελαγίτικων νησιών. Σκοπός µας ήταν να διερευνήσουµε την επίδραση των πανάρχαιων ξηρολιθικών κατασκευών στην ιδιαίτερη βιοποικιλότητα του Αρχιπελάγους. Αρωγός µας, για µια ακόµη φορά, το Κοινωφελές Ίδρυµα Λάτση. Συνεχίζοντας την παράδοση των µεγάλων χορηγειών και των εθνικών ευεργετών, το Ίδρυµα Λάτση στηρίζει µε συνέπεια και διακριτικότητα τις προσπάθειες των Ελλήνων ερευνητών από όλα τα επιστηµονικά πεδία. Στις µέχρι τώρα µελέτες έρχονται, χρόνο µε το χρόνο, να προστεθούν τα αποτελέσµατα των νέων, δηµιουργώντας ένα σηµαντικό σώµα επιστηµονικών ερευνών. Ευχαριστούµε όλους τους ανθρώπους του Ιδρύµατος για την σταθερή συµπαράσταση και την συνεχή φροντίδα. Ελπίζουµε να σταθήκαµε αντάξιοι της εµπιστοσύνης τους. Μια τόσο µεγάλης κλίµακας µελέτη, µε πολλές και εντατικές δειγµατοληψίες στα νησιά, δεν θα µπορούσε να έρθει εις πέρας χωρίς την βοήθεια πολλών ανθρώπων. Ευχαριστούµε για όλη τη βοήθεια στο πεδίο τις βιολόγους Αριάδνη Σκέλλα και Μάλντα Σταληµέρου. Επίσης είµαστε βαθειά υπόχρεοι για την παθιασµένη εθελοντική κοπιώδη εργασία στην ανάλυση των δειγµάτων ασπονδύλων στους προπτυχιακούς φοιτητές του Τµήµατος Βιολογίας του Πανεπιστηµίου της Αθήνας Σπυρίδωνα Άρη Κουλαµά, Νεϊλάν Χοτζάρ, Νεφέλη Ζερβού, Klaudio Qejvani, Μανώλη Μεραµβελιωτάκη, Αρετή Σαγιάκου και Αλέξανδρο Ξενάκη. 3

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Περίληψη 6 Summary 7 Εισαγωγή 8 Χτίζοντας µε πέτρες, µια αρχαία τέχνη 8 Ξερολιθιές στο Αιγαίο 9 Η βιοποικιλότητα του Αρχιπελάγους 12 Το σύστηµα µελέτης 13 Άνδρος 14 Μήλος 15 Νάξος 15 Στόχοι της µελέτης 16 Υλικά και Μέθοδοι 18 Εκτίµηση πυκνότητας ασπονδύλων 18 Εκτίµηση πυκνότητας ερπετών 21 Τα είδη έµφασης 22 Σαµιαµίδι (Mediodactylus kotschyi) 22 Τρανόσαυρα (Lacerta trilineata) 23 Αιγαιόσαυρα (Podarcis erhardii) 24 Σαύρα της Μήλου (Podarcis milensis) 26 Κροκοδειλάκι (Stellagama stellio) 27 Εκτίµηση πυκνότητας πτηνών 28 Εκτίµηση πυκνότητας θηλαστικών 28 Καταγραφή βλάστησης 29 Μετρήσεις θερµοκρασίας 30 Μετρήσεις υγρασίας 30 Αποτύπωση και σχεδιασµός των ξερολιθιών 31 Αποτελέσµατα 33 Πληθυσµοί ασπονδύλων 33 Πληθυσµοί ερπετών 39 Σαµιαµίδι (Mediodactylus kotschyi) 39 4

5 Τρανόσαυρα (Lacerta trilineata) 41 Αιγαιόσαυρα (Podarcis erhardii) 43 Σαύρα της Μήλου (Podarcis milensis) 43 Κροκοδειλάκι (Stellagama stellio) 44 Πληθυσµοί πτηνών 46 Πληθυσµοί θηλαστικών 46 Καταγραφή βλάστησης 48 Μετρήσεις θερµοκρασίας 55 Ηµερήσια διακύµανση της θερµοκρασίας των µοντέλων 55 Μέση θερµοκρασία των µοντέλων 58 Μετρήσεις υγρασίας 60 Μέση υγρασία 60 Ηµερήσια διακύµανση 62 Αποτύπωση ξερολιθιών 65 Άνδρος 65 Μήλος 71 Νάξος 75 Συζήτηση αποτελεσµάτων 78 Πληθυσµοί ασπονδύλων 78 Πληθυσµοί ερπετών 81 Βλάστηση 86 Θερµοκρασία 88 Υγρασία 89 Αποτίµηση των ξερολιθιών ως διαφορετικό ενδιαίτηµα 90 Βιβλιογραφία 91 5

6 Περίληψη Οι ξερολιθιές είναι συνυφασµένες µε τα αιγαιοπελαγίτικα νησιά. Πρώιµο προιόν του ανθρώπου, ορίζουν το νησιωτικό τοπίο. Ενώ όµως η πολιτισµική τους αξία έχει αποτιµηθεί δεόντως, ο ρόλος τους στη διατήρηση της µοναδικής βιοποικιλότητας του Αιγαίου, περιοχής µε τον υψηλότερο ενδηµισµό της Ευρώπης, παραµένει ασαφής. Στην παρούσα µελέτη εστιάσαµε στη σηµασία των ξερολιθιών, ως ιδιαίτερων µικροενδιαιτηµάτων, στην ποικιλότητα της πανίδας και της χλωρίδας του Αρχιπελάγους. Επικεντρώσαµε τις εργασίες πεδίου σε τρία κυκλαδίτικα νησιά (Άνδρο, Μήλο και Νάξο) µε διαφορετική γεωγραφική θέση, παλαιογεωγραφία και γεωλογικό υπόστρωµα, καθένα από τα οποία διαθέτει και διακριτό τύπο δοµής ξερολιθιών. Δύο ήταν οι βασικοί άξονες του ερευνητικού προγράµµατος: οι βιοτικοί και οι αβιοτικοί παράγοντες. Ως προς τον πρώτο, ασχοληθήκαµε επισταµένα µε την εκτίµηση των πυκνοτήτων σε πληθυσµούς ασπονδύλων, ερπετών, θηλαστικών και πτηνών. Επιπλέον περιγράψαµε τις φυτοκοινωνίες των ξερολιθιών και εξετάσαµε εάν υπάρχουν είδη που απαντούν αποκλειστικά σε ξηρολιθικές κατασκευές. Όσον αφορά τους αβιοτικούς παράγοντες, λήφθηκαν λεπτοµερείς µετρήσεις των φυσικών χαρακτηριστικών των ξερολιθιών (θερµοκρασία και υγρασία). Τέλος καταγράφηκαν και αποτυπώθηκαν τα ιδιαίτερα αρχιτεκτονικά στοιχεία των ξερολιθιών που πιθανόν συµβάλουν, επιδρώντας στο µικροκλίµα, στη βιοποικιλότητα. Η µελέτη διεξήχθει σε συγκριτικό πλαίσιο και όλες οι καταγραφές πραγµατοποιήθηκαν και σε θέσεις όπου δεν υπήρχαν ξερολιθιές, προκειµένου να αποσαφηνιστεί η επίδραση των τελευταίων στην βιοποικιλότητα. Οι δειγµατοληψίες έγιναν για πέντε συνεχείς µήνες (Άνοιξη έως Φθινόπωρο του 2013). Ενώ οι πληθυσµοί των θηλαστικών και των πτηνών δεν φάνηκε να επηρεάζονται από τις ξερολιθιές, τα ασπόνδυλα και τα ερπετά παρουσίασαν σαφώς πυκνότερους πληθυσµούς. Η βλάστηση στις ξερολιθιές και τις αναβαθµίδες ήταν πλούσια ως αποτέλεσµα της υψηλής υγρασίας. Οι τιµές υγρασίας στο εσωτερικό της βάσης των ξερολιθιών ήταν σαφώς υψηλότερες κατά τη διάρκεια της ηµέρας ενώ η θερµοκρασία χαµηλότερη. Έτσι οι ξερολιθιές λειτουργούν σαν µια ιδιότυπη όαση στο άνυδρο και θερµό θερινό νησιωτικό τοπίο. 6

7 Summary Dry stone walls are part of the Aegean islands. An early human product, they represent a hallmark of the island landscape. Though the cultural value of dry stone walls has been properly appreciated, their importance in the conservation of the unique biodiversity of the Aegean, an endemism hotspot in Europe, remains unclear. In this study we focused on the significance of dry stone walls, as particular microhabitat, on the diversity of the Aegean wildlife. We focused on three Cycladic islands (Andros, Milos and Naxos) differing in geography, paleogeography and geological background, each of them with a distinct architecture style in dry stone walling. We assessed two main axes, biotic and abiotic factors. First, we evaluated the population densities of invertebrates, reptiles, birds and mammals. We also described plant communities and examined whether some species show an exclusive preference to dry stone walls. In regard to abiotic factors, we measured in details the physical features of dry stone walls (humidity and temperature). Finally, we recorded and depicted the particular architectural elements that possibly affect biodiversity, through small-scale changes of the microclimate. Since the project had a comparative approach, the whole set of measurements was repeated in areas having no dry stone walls (blind samples) to clarify the impact of the latter on biodiversity. Field trips took place during five consecutive months (Spring- Fall 2013). According to our findings dry stone walls had no effect on the populations of mammals and birds. On the contrary we found a clear impact on reptilian populations, particularly on lizards: dry stone walls host much more dense populations compared to open areas. Vegetation in the drystone walls and foothill terraces was lush, probably as response to the higher humidity levels. Humidity was higher in the inner base of the walls during day while temperature was lower. Thus dry stone walls serve as an oasis in the arid and hot summer island landscape. 7

8 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Χτίζοντας µε πέτρες, µια αρχαία τέχνη Η τεχνική της ξερολιθιάς αποτελεί µια από τις παλαιότερες τεχνικές χτισίµατος στην ανθρώπινη ιστορία και την αρχαιότερη µέθοδο δόµησης µε πέτρα (Ching et al. 2007). Δίχως τη χρήση συνεκτικού κονιάµατος, οι πέτρες συγκρατούνται µεταξύ τους χάρη στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της κάθε µίας. Απλή στη σύλληψή της και µε ελάχιστες υλικές απαιτήσεις, πέρα από λίγα απλά εργαλεία και την πρώτη ύλη, η µέθοδος στηρίζεται κυρίως στην εµπειρία και την τέχνη των µαστόρων που περνούσαν από γενιά σε γενιά. Σε όποια περιοχή το έδαφος ήταν πλούσιο σε πέτρες, ο άνθρωπος τις χρησιµοποίησε σε µια πληθώρα ξηρολιθικών κατασκευών: από τη νότια Αµερική και τα µεγαλοπρεπή έργα των Ίνκας µέχρι τις χαµηλές στάνες της Αυστρίας και από τα τοιχισµένα µονοπάτια της Ιρλανδίας µέχρι τις αναβαθµίδες της Παλαιστίνης λίθινα έργα µε εντυπωσιακή ποικιλοµορφία στο µέγεθος και την χρηστικότητα παραµένουν όρθια εδώ και αιώνες (Wright 2000). Η τεχνική της ξερολιθιάς διαφοροποιείται σε κάθε τόπο ανάλογα µε την ποιότητα και το µέγεθος της πέτρας που είναι διαθέσιµη. Οι λίθινες µονάδες που χρησιµοποιούνται στην κατασκευή µπορούν να προέρχονται από ξεκαθάρισµα χωραφιων, από συλλογή κροκάλων σε παρόχθιες θέσεις ή από λατοµεία. Ανάλογα µε την περιοχή και τις ανάγκες που ικανοποιεί µια ξηρολιθική κατασκευή διαφοροποιείται κατάλληλα και η δοµή του κτίσµατος (Brooks και Adcock 1999). Έτσι στον λεγόµενο «διπλό τύπο» δύο παράλληλα τοιχία χτίζονται σε στενή επαφή και τέλος «ενώνονται» στην κορυφή από µεγάλες, βαριές πέτρες που τοποθετούνται κάθετα στην αρχική κατασκευή. Σε άλλες περιπτώσεις, γιγαντιαίες σε µέγεθος πέτρες λειαίνονται στις πλάγιες τους όψεις και στη συνέχεια σφηνώνονται µεταξύ τους, αποτελώντας ταυτόχρονα το σώµα και το στήριγµα της κατασκευής (όπως για παράδειγµα στην Πύλη των Λεόντων στις Μυκήνες). Μέσα από τον εκπληκτικό πλούτο µορφών που έχουν καταγραφεί σε όλο τον κόσµο (McAfee 2011; Munday 2012), οι ξερολιθιές προβάλουν σαν κοινό στοιχεία της κοινής πολητισµικής ταυτότητας. 8

9 Ξερολιθιές στο Αιγαίο Η ανατολική πλευρά της Μεσογείου ήταν από τις πρώτες θέσεις όπου εµφανίστηκε η οργανωµένη και σε µεγάλη κλίµακα ναυσιπλοΐα (Simmons 1991, Knapp και Blake 2005) αλλά και η κατασκευή ξερολιθιών (Ilan 1987). Σαν αποτελέσµα τα νησιά του Αιγαίου εποικίστηκαν πολύ νωρίς από τον άνθρωπο, ο οποίος χρησιµοποίησε το µοναδικό εν αφθονία υλικό στα αποµονωµένα νέα του περιβάλλοντα, τις πέτρες. Έτσι οι πρώτοι νησιώτες σµίλευσαν κυριολεκτικά το αιγαιοπελαγίτικο τοπίο µε αµέτρητες ξηρολιθικές κατασκευές (Preziosi και Hitchcock 1999). Ναοί, σπίτια, οχυρωµατικά έργα, ακροπόλεις, υδατοδεξαµένες, πύργοι, αλώνια και ακροπόλεις δεσπόζουν σε όλο το Αρχιπέλαγος, από τα πιο µεγάλα νησιά µέχρι και σε µικρές βραχονησίδες. Εικόνα 1. Η Ακρόπολη της Κέρου στη νησίδα Δασκαλιό 9

10 Οι βασικές ξηρολιθικές κατασκευές που χαρακτηρίζουν τα νησιά του Αιγαίου είναι οι τοίχοι και οι αναβαθµίδες. Τα έργα τοιχοποιίας, από τα απλά όρια µεταξυ ιδιόκτητων εκτάσεων γης έως την οχύρωση οικισµών, είναι τόσο κοινά στα νησιά που ο όρος ξερολιθιά αποδίδεται σχεδόν αποκλειστικά στους τοίχους και τις µάντρες που είναι διακριτά παντού στο Αιγαίο. Χιλιάδες χιλιόµετρα από αυτές τις ιδιαίτερες κατασκευές «διακοσµούν» το αιγαιοπελαγίτικο τοπίο, µοιάζοντας µε τις ίδιες τις φλέβες των νησιών. Εικόνα 2. Δίκτυο ξερολιθιών στη Φολέγανδρο Οι αναβαθµίδες είναι η λύση που δόθηκε από τους νησιώτες στα προβλήµατα της διάβρωσης του εδάφους και της έλλειψης καλλιεργήσιµης γης. Από πολύ νωρίς (French και Whitelaw 1999, Price και Nixon 2005), σύµφωνα µε κάποιους ερευνητές από την εποχή του Σιδήρου ακόµη (Barker et al. 1995, Grove και Rackham 2002), οι αναβαθµίδες 10

11 χρησιµοποιήθηκαν για την καλλιέργεια ελιάς, δηµητριακών αλλά και στην αµπελουργία (Grove και Rackham 2002, Kizos και Koulouri 2005). Χαρακτηριστικό παραδειγµα του αγώνα για τη δηµιουργία αγροτικής γης είναι η κατασκευή αναβαθµίδων ακόµα και για µεµονωµένα δένδρα (Petanidou et al. 2001). Δυστυχώς η εγκατάλειψη των αναβαθµίδων και η υιοθέτηση νέων, εντατικών τύπων καλλιεργειών είχε ως αποτέλεσµα την καταστροφή µεγάλου µέρους των ξηρολιθικών αυτών κατασκευών (Petanidou et al. 2008). Ως άµεσες συνέπειες προβάλλουν η αυξηµένη διάβρωση (Cammeraat et al. 2005, Koulouri και Giourga 2007) και η ελάττωση της γονιµότητας του εδάφους (Vagen et al. 1999, Gebremedhin et. al 1999), στοιχεία που σε κάποια µικρά νησιά έχουν ήδη προκαλέσει την πλήρη εγκατάλειψη της γεωργίας. Εικόνα 3. Κατεστραµµένη αναβαθµίδα στη Μήλο. 11

12 Η βιοποικιλότητα του Αρχιπελάγους Το Αιγαίο Πέλαγος θεωρείται ως µια από τις περιοχές µε την πλουσιότερη βιοποικιλότητα όχι µόνο στην Ευρώπη αλλά και διεθνώς. Εκατοντάδες ενδηµικά είδη έχουν περιγραφεί µέχρι σήµερα και πολλά παραµένουν ακόµη άγνωστα στην επιστήµη. Τρεις είναι οι αιτίες του ψηλου ενδηµισµού που παρατηρείται στο Αιγαίο: Α. Η µοναδική γεωγραφική θέση της περιοχής. Τρεις ήπειροι περιβάλλουν τα αιγαιοπελαγίτικα νησιά και κάθε µιά τους έχει τη δική της διακριτή επίδραση στη χλωρίδα και την πανίδα. Έτσι συναντώνται στον ίδιο τόπο είδη µε ευρωπαϊκή, αφρικανική και ασιατική προέλευση (Lymberakis και Poulakakis 2010). Β. Ο ισχυρός νησιωτικός χαρακτήρας. Το Αιγαίο διαθέτει πάνω από νησιά διαφορετικών µεγεθών (από την Κρήτη µέχρι µικρές βραχονησίδες στο µέγεθος δωµατίου). Τα ζώα και τα φυτά που αποµονώθηκαν σε αυτά τα νησιά, διαφοροποιήθηκαν σε σχέση µε τους µητρικούς πληθυσµούς και τελικά, µέσα από διαδικασίες ειδογέννεσης, εξελίχθηκαν σε νέα είδη. Γ. Η ιδιαίτερη παλαιογεωγραφία του Αρχιπελάγους. Για µεγάλο χρονικό διάστηµα νησιωτικά συµπλέγµατα του Αιγαίου ήταν ενωµένα µε την Μ. Ασία (νησιά του Αν. Αιγαίου και κάποια Δωδεκάνησα) ή µε την ηπειρωτική Ελλάδα (οι περισσότερες από τις Κυκλάδες). Αντίθετα άλλα νησιά έµειναν επί µακρόν αποµονωµένα (Κάρπαθος, Σκύρος, Κρήτη). Η έντονη ηφαιστειακή δραστηριότητα είχε ως συνέπεια τη δηµιουργία νέων νησιών ή την ριζική αλλαγή της βιοποικιλότητας (µέσω εξαφανίσεων) άλλων (Σαντορίνη, Μήλος, Νίσυρος). Στα παραπάνω θα πρέπει να προστεθεί και η µακρά επίδραση των ανθρώπου. Ο εποικισµός των νησιών από τον άνθρωπο είχε ως αποτέλεσµα την µεγάλη αλλαγή των τοπικών συνθηκών µε αντίστοιχες µεταβολές της βιοποικιλότητας. Επίσης πολλά είδη διεσπάρησαν στο Αιγαίο µέσω µετακινήσεων. H ναυσιπλοΐα, που φαίνεται ότι στην περιοχή αναπτύχθηκε από την 9 χιλιετία π.χ. (Cherry 1981, Simmons 1991), πιστεύεται ότι ευθύνεται για πολλά φαινόµενα ανθρωπόχωρης διασποράς (Kotsakis 1990, Masseti 1998). Οι παραπάνω παράγοντες οδήγησαν στη δηµιουργία της εντυπωσιακής βιοποικιλότητας του Αιγαίου. Τα νησιά του φιλοξενούν µοναδικές µορφές ζωής που, 12

13 επιπλέον, έχουν αναπτύξει εξαιρετικά ενδιαφέρουσες προσαρµογές στο νησιωτικό περιβάλλον. Όλα τα νησιά άλλωστε αποτελούν ιδιαίτερα οικοσυστήµατα και η ζωή σε αυτά αποκλίνει από τα πρότυπα της χέρσου (MacArthour και Willson 1967, Losos και Ricklefs 2009). Από τον 19ο αιώνα ήδη έγινε αντιληπτή η σηµασία της µελέτης της νησιωτικής ζωής (Darwin 1859, Wallace 1881). Μεταβολές στο µέγεθος, την αναπαραγωγή, την εκµετάλλευση ενέργειας και τη συµπεριφορά αποτελούν τις εξελικτικές αποκρίσεις των νησιωτικών πανίδων και χλωρίδων (Van Valen 1973, Gould 1975, Lomolino et al. 2005). Το σύστηµα µελέτης Οι εργασίες πεδίου έγιναν σε τρία κυκλαδονήσια που διαφέρουν σε πολλούς χαρακτήρες. Ως προς την γεωγραφία τους, σχηµατίζουν ένα κλινές µε την Άνδρο να καταλαµβάνει τη βορειότερη θέση, τη Νάξο να βρίσκεται στο κέντρο των Κυκλάδων και τη Μήλο στο νότιο τµήµα του συγκροτήµατος. Η συγκεκριµένη διάταξη έχει σαφή επίδραση στο ιδιαίτερο κλίµα του κάθε νησιού. Έτσι η Άνδρος έχει γενικά πιο χαµηλές θερµοκρασίες σε σχέση µε τη Μήλο. Η παλαιογεωγραφία των νησιών επίσης διαφέρει (Sondaar et al. 1986, Dermitzakis 1990, Lymberakis και Poulakakis 2010). Η Άνδρος ήταν ενωµένη µε την ηπειρωτική Ελλάδα µέχρι και πριν από 3,5 εκ. χρόνια. Η Νάξος, αντίθετα, αποχωρίστηκε πιο νωρίς από τον ενιαίο κορµό των Κυκλάδων και την περίοδο που η Άνδρος παρέµενε ενωµένη µε τον ηπειρωτικό κορµό, ήταν µέρος ενός ενιαίου µεγάλου νησιού που περιελάµβανε τις Μικρές Κυκλάδες και την Αµοργό. Η Μήλος τέλος, είχε πλήρως αποµονωθεί από τις υπόλοιπες Κυκλάδες στα 3,5 εκ. χρόνια. Τα τρία νησιά διαφέρουν επίσης στο γεωλογικό τους υπόστρωµα και στον υδροφόρο ορίζοντα. Η Άνδρος έχει ορεινό χαρακτήρα και διαθέτει πολλά και πλούσια σώµατα ρέοντων υδάτων (ποτάµια, ρυάκια, χείµαρους), στοιχείο που αντικατοπτρίζεται στην πλούσια βλάστηση του νησιού, την πιο πυκνή και εκτεταµένη στις Κυκλάδες. Η Νάξος διαθέτει επίσης ορεινούς όγκους (και την υψηλότερη κορυφή του νησιωτικού συµπλέγµατος) αλλά λιγότερα νερά. Σαν συνέπεια η βλάστηση είναι σαφώς πιο περιορισµένη και αρκετά βουνά είναι γυµνά. Η Μήλος τέλος είναι έντονα ορεινή στο 13

14 δυτικό της τµήµα ενώ τα υψόµετρα είναι χαµηλά στο ανατολικό µέρος. Το νησί είναι φτωχό σε νερό και η βλάστηση επίσης περιορισµένη. Σε κάθε νησί επιλέχθηκαν τουλάχιστον τρία συστήµατα ξερολιθιών (τοίχων και αναβαθµίδων) και όλες οι µετρήσεις που έγιναν σε αυτά επαναλήφθηκαν και σε θέσεις που απείχαν τουλάχιστον 30 µέτρα από την πλησιέστερη λίθινη κατασκευή. Στην επιλογή των ξερολιθιών λήφθηκαν υπόψη ο προσανατολισµός, η κλίση του εδάφους, η απόσταση από ανθρώπινους οικισµούς, το υπόστρωµα και η χρήση της περιοχής ώστε να εξασφαλιστεί ο µεγαλύτερος δυνατός βαθµός οµοιότητας µεταξύ των θέσεων µελέτης. Άνδρος Η Άνδρος διαθέτει ένα από τα πλέον ανεπτυγµένα δίκτυα ξερολιθιών. Από τους ορεινούς κτηνοτροφικούς οικισµούς κατηφορίζουν µέχρι το σηµείο που το έδαφος φτάνει στη θάλασσα και πλαισιώνουν µονοπάτια, ορίζουν κτήµατα, διαχωρίζουν βοσκοτόπια. Ακόµη η τεχνική χρησιµοποιείται σε γεφύρια, υδατοδεξαµενές και αρδευτικά κανάλια αλλά και σε στάνες και παραπήγµατα των βοσκών (στεγάδια). Παρότι σε πολλά σηµεία οι ξερολιθιές είναι αφρόντιστες, η γενική εικόνα του δικτύου είναι ικανοποιητική και µπορεί κανείς εύκολα να εντοπίσει ξερολιθιές υψηλής τεχνικής σε άριστη κατάσταση. Ο ανδριώτικος τύπος χτισίµατος της πέτρας είναι µοναδικός: το σώµα της ξερολιθιάς διακόπτεται από µεγάλες πλάκες οι οποίες ενσωµατώνονται πλήρως στον τοίχο και συχνά εξέχουν και πάνω από αυτόν. Σε άλλες περιπτώσεις η ξερολιθιά καταλήγει σε στέψη που αποτελείται από διαγώνια τοποθετηµένες πέτρες Εικόνα 4. Ξερολιθιά ανδριώτικου τύπου 14

15 Μήλος Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του νησιού είναι η µέχρι πρόσφατα έντονη ηφαιστειακή δραστηριότητα. Το Αρχιπέλαγος της Μήλου (Μήλος, Κίµωλος, Αντίµηλος και Πολύαιγος) αποτελεί τµήµα του ηφαιστειακού τόξου του Αιγαίου η δραστηριότητα του οποίου ξεκίνησε από το πρώιµο Πλειόκαινο (Mercier et al. 1984). Εκρήξεις καταγράφηκαν και στους ιστορικούς χρόνους, πιθανώς και µέχρι το 200 µ.χ. (Keller et al. 1990, Stewart και McPhie 2006). Η ηφαιστειακή δράση προίκισε το νησί µε πλούσια µεταλλεύµατα και πετρώµατα (Fytikas και Marinelli 1976; Fyticas et al. 1986). Στην αρχαιότητα η Μήλος ήταν περίφηµη για το εµπόριο οψιδιανού, στοιχείο που προσέλκυε πλοία από όλη τη Μεσόγειο (Masseti 1998). Το νησί δέχεται συνεπώς την ανθρώπινη εκµετάλλευση εδώ και χιλιετίες (Renfrew και Wagstaff 1982). Το νησί φιλοξενεί τις πλεόν φτωχές και κακά διατηρηµένες ξερολιθιές. Η έντονη δραστηριότητα εξόρυξης των πλούσιων µεταλλευµάτων οδήγησε στην εγκατάλειψη των παραδοσιακών πρακτικών της νησιωτικής οικονοµίας (γεωργία και κτηνοτροφία). Ως συνέπεια, οι ξερολιθιές έχουν εγκαταλειφθεί στη τύχη τους και λίγα είναι τα αντερείσµατα και οι αναβαθµίδες που είναι σε καλή κατάσταση. Νάξος Οι κύριες πλουτοπαραγωγικές δραστηριότητες της Άνδρου και της Μήλου είναι η ναυτιλία και η εξόρυξη µεταλλευµάτων αντίστοιχα. Η οικονοµία της Νάξου στηρίζεται σε µεγάλο βαθµό στην κτηνοτροφία. Δεκάδες χιλιάδες αιγοπρόβατα βόσκουν σε µεγάλα κοπάδια, κυρίως στο ανατολικό µέρος του νησιού. Οι ξηρολιθικές κατασκευές χρησιµοποιούνται ακόµη ευρύτατα σε µικρές κτηνοτροφικές εγκαταστάσεις στα βουνά, είτε σαν στάνες και µιτάτα, είτε σαν όρια βοσκοτοπίων. Καθώς όµως και η γεωργία είναι αρκετά αναπτυγµένη, οι ξερολιθιές τοιχίζουν αµπέλια ή χωράφια µε σιτηρά (προστατεύοντας τα από τη βόσκηση) ή, µε τη µορφή αναβαθµίδων, στηρίζουν ελαιώνες. Το ξηρολιθικό δίκτυο είναι πολυ εκτεταµένο και µάλιστα σε πολύ καλή κατάσταση καθώς είναι ακόµα χρηστικό. 15

16 Εικόνα 5. Κτηνοτροφικές ξηρολιθικές εγκαταστάσεις στη Νάξο. Στόχοι της µελέτης Τα µέλη της οµάδας δραστηριοποιούνται ερευνητικά στην περιοχή του Αιγαίου εδώ και 20 και πλέον χρόνια. Απλές παρατηρήσεις των υψηλών πυκνοτήτων σαυρών πάνω στις ξερολιθιές κέντρισαν το ενδιαφέρον των ζωολόγων της οµάδας. Κατά τις τελευταίες τρεις περιόδους πεδίου πραγµατοποιήθηκαν στοχευµένες πιλοτικές καταµετρήσεις και εκτιµήσεις της πυκνότητας των πληθυσµών διαφόρων ειδών ερπετών. Τα πρώτα αποτελέσµατα ήταν απολύτως ενθαρυντικά και οδήγησαν σε νέα ερωτήµατα. Γνωρίζοντας ότι τα ερπετα παρουσιάζουν υψηλούς πληθυσµούς στις ξερολιθιές, θελήσαµε να εντοπίσουµε τους παράγοντες που τα κάνουν να προτιµούν το συγκεκριµένο ενδιαίτηµα. Καθώς πρόκειται για εξώθερµα ζώα, υποθέσαµε ότι οι θερµικές παράµετροι των ξερολιθιών θα διαφέρουν σηµαντικά από αυτές των γειτονικών θέσεων. Επίσης εικάσαµε ότι η τροφική διαθεσιµότητα στις ξερολιθιές θα κυµαίνεται σε υψηλά επίπεδα ώστε να συντηρεί πυκνούς πληθυσµούς σαυρών. Αυτές οι υποθέσεις µας 16

17 έφεραν στο επόµενο βήµα που ήταν η συνολική εκτίµηση των βιοτικών και αβιοτικών παραγόντων που χαρακτηρίζουν τις ξηρολιθικές κατασκευές. Στόχος της παρούσας µελέτης ήταν να εκτιµηθεί στο σύνολό της η βιοποικιλότητα των ξερολιθιών και να διαπιστωθεί εάν διαφέρει από εκείνη των υπολοίπων νησιωτικών ενδιαιτηµάτων. Πιο συγκεκριµένα εµβαθύναµε στους παρακάτω επί µέρους στόχους: Στην εκτίµηση των πυκνοτήτων των πληθυσµών ασπονδύλων, ερπετών, πουλιών και θηλαστικών που ζουν στις ξερολιθιές και σύγκρισή τους µε αυτές των γειτονικών περιοχών. Στην καταγραφή των φυτών που φυτρώνουν στις ξερολιθιές και περιγραφή της γειτονικής βλάστησης. Στην λεπτοµερή παρακολούθηση της θερµοκρασίας και της υγρασίας στο εσωτερικό της βάσης των ξερολιθιών (το πλέον προστατευµένο σηµείο τους). Στην καταγραφή και αποτύπωση των ιδιαίτερων αρχιτεκτονικών χαρακτηριστικών των ξερολιθιών. Στη σύγκριση όλων των παραπάνω στοιχείων µεταξύ των τριών νησιών. 17

18 ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ Οι δειγµατοληψίες ξεκίνησαν τον Απρίλιο και ολοκληρώθηκαν τον Σεπτέµβριο του Σε µηνιαία βάση επισκεπτόµασταν και τα τρία νησιά µε τουλάχιστον 3 ηµέρες παραµονής στο καθένα. Σε κάθε νησί εστιάσαµε σε έξι ξηρολιθικές κατασκευές, τρεις αναβαθµίδες και τρεις τοίχους, που απείχαν τουλάχιστον 5 χιλιόµετρα µεταξύ τους. Οι µετρήσεις έγιναν σε αυτές τις ξερολιθιές και σε θέσεις-µάρτυρες (χωρίς ξερολιθιές) σε απόσταση τουλάχιστον 30 µέτρων. Σε όλες τις επισκέψεις ακολουθήσαµε τυποποιηµένο πρωτόκολλο πεδίου µε τις ακόλουθες καταγραφές: 1. Τοποθέτηση και αλλαγή παγίδων παρεµβολής για την εκτίµηση των πληθυσµών ασπονδύλων 2. Εκτίµηση πυκνότητας πληθυσµών ερπετών και πουλιών µε τη µέθοδο των διαδροµών 3. Εκτίµηση πυκνότητας πληθυσµών θηλαστικών µε χρήση ειδικών παγίδων µικροθηλαστικών 4. Περιγραφή της βλάστησης 5. Καταγραφή των θερµοκρασιών µε ειδικούς µικροϋπολογιστές πεδίου 6. Καταγραφή των τιµών υγρασίας µε χρήση υγροµέτρου Κατά την τελική δειγµατοληψία του Σεπτεµβρίου αποτυπώθηκαν, φωτογραφήθηκαν και σχεδιαστηκαν οι ξερολιθιές όπου εστιάσαµε τους προηγούµενους µήνες. Εκτίµηση πυκνότητας ασπονδύλων Για τη µελέτη της επίδρασης του µικροενδιαίτηµατος στην αφθονία και την ποικιλότητα των εδαφικών αρθροπόδων στήθηκαν σταθµοί δειγµατοληψίας στα τρία νησιά όπου τοποθετήθηκαν παγίδες παρεµβολής (pitfall traps, Ausden 1996, McIntyre et al. 2001). Οι παγιδες παρεµβολής χρησιµοποιούνται για την ανάλυση της δοµής και ποικιλότητας των εδαφικών αρθροπόδων. Πρόκειται για την πλέον πρακτική µέθοδο (Digweed et al. 1995), η οποία χρησιµοποιείται ευρύτατα ως δειγµατοληπτικό εργαλείο τα τελευταία πενήντα χρόνια. Σε κάθε σταθµό τοποθετήθηκαν επαναληπτικά, παράλληλες γραµµικές διατοµές µε παγίδες παρεµβολής στη βάση και στην αναβαθµίδα 18

19 της ξερολιθιάς, καθώς και σε απόσταση µεγαλύτερη από 30 µέτρα από την ξερολιθιά (θέση-µάρτυρας). Κάθε παγίδα αποτελείτο από δύο πλαστικά ποτήρια διαµέτρου 72 mm και βάθους 100 mm και τοποθετήθηκε µε κατάλληλο τρόπο ώστε το χείλος της να µην ξεπερνά το επίπεδο του εδάφους. Το κάτω ποτήρι παρέµενε σταθερό ώστε να διατηρεί το σχήµα της παγίδας και να µειώνει τη διατάραξη του µικροπεριβάλλοντος γύρω από αυτήν κατά τη συλλογή των δειγµάτων. Το άνω ποτήρι συµπληρώθηκε κατά το 1/3 µε προπυλενογλυκόλη. Η προπυλενο γλυκόλη είναι διάφανη και άοσµη και αποτελεί ένα κατάλληλο συντηρητικό υγρό για τη διατήρηση των δειγµάτων, µέχρι τη µεταφορά τους στο εργαστήριο, καθώς δεν ασκεί ούτε ελκτική αλλά ούτε και απωθητική δράση στους οργανισµούς (Adis και Kramer 1975, Luff 1968). Η µέθοδος λαµβάνει ως δεδοµένο ότι το µέγεθος του δείγµατος που έχει συλλεχθεί (αριθµός ατόµων ανά παγίδα) αντανακλά την πραγµατική αφθονία των ατόµων στη φύση (Adis 1979; Halsall και Wratten 1988). Όµως το µέγεθος του δείγµατος µπορεί να επηρεαστεί από διάφορους παράγοντες, όπως το µέγεθος, το σχήµα και το υλικό κατασκευής της παγίδας, το συντηρητικό υγρό (Luff 1975; Adis 1979; Spence και Niemelä, 1994) και τη διάρκεια της δειγµατοληπτικής περιόδου (Niemelä et al. 1990). Η κινητικότητα των οργανισµών επηρεάζεται άµεσα από εµπόδια, όπως είναι η πυκνότητα της βλάστησης (Greenslade 1964). Η παρουσία ή η απουσία του ποώδους στρώµατος κοντά στις παγίδες µπορεί να οδηγήσει είτε σε αύξηση είτε σε µείωση του µεγέθους του δείγµατος. Για το λόγο αυτό απαιτείται αυξηµένη προσοχή στην σύγκριση διαφορετικών τύπων βιοτόπου, ώστε να µη µειωθεί η αξιοπιστία της µεθόδου. Επίσης, επηρεάζεται από το µικροπεριβάλλον και το φαινόµενο digging-in effect κατά το οποίο παρατηρούνται αυξηµένες συλλήψεις ατόµων αµέσως µετά την τοποθέτηση των παγίδων (Greenslade 1964). Οµάδες όπως τα Κολεόπτερα, προσελκύονται προσωρινά, πιθανότατα λόγω της αύξησης της λείας τους (Adis 1979), των αυξηµένων επιπέδων CO2 (Joose και Kapteijn, 1968) και της ενδεχόµενης άρσης των φυσικών εµποδίων στην κίνησή τους (Greenslade 1964). Το µέγεθος του δείγµατος που συλλέγεται εξαρτάται άµεσα από την κινητικότητα των ειδών, η οποία µεταβάλλεται ανάλογα µε την εποχή, το αναπτυξιακό στάδιο και τις ικανότητες διασποράς τους. Επειδή ο αριθµός των ατόµων που τελικά παγιδεύονται αντανακλά σε µεγάλο βαθµό την επιφανειακή δραστηριότητα κάθε είδους και όχι το ακριβές µέγεθος του πληθυσµού του, η µέθοδος των παγίδων 19

20 παρεµβολής δεν αποτελεί αµιγώς ποσοτική, αλλά ηµιποσοτική µέθοδο εκτίµησης της αφθονίας. Παρά τα παραπάνω µειονεκτήµατα, η ακρίβεια της µεθόδου µπορεί να βελτιωθεί µε σωστό πειραµατικό σχεδιασµό, ώστε να ελαχιστοποιηθούν οι επιδράσεις του φαινοµένου digging-in effect και λαµβάνοντας υπόψη τις πηγές των σφαλµάτων κατά την επεξεργασία των δεδοµένων (Spence et al. 1996). Ειδικά σε συγκριτικές µελέτες που πραγµατοποιούνται στον ίδιο ή σε παρόµοιους τύπους βιοτόπου, αν κρατηθούν σταθερά τα µεγέθη που σχετίζονται µε τη συντηρητική ουσία, τον τρόπο εφαρµογής στο έδαφος, το χρόνο λειτουργία και τις µέσες αποστάσεις µεταξύ των παγίδων, τα αποτελέσµατα είναι αξιόπιστα. Ένα σηµαντικό πλεονέκτηµα της µεθόδου είναι ότι καθώς αποτελεί την πλέον αποδεκτή µέθοδο από την πλειονότητα των ερευνητών, χρησιµοποιείται εκτενώς στη µελέτη της εδαφικής πανίδας κι έτσι δίνει τη δυνατότητα της σύγκρισης των αποτελεσµάτων που προκύπτουν από διαφορετικές µελέτες σε διαφορετικές περιοχές. Εικόνα 6. Τοποθέτηση παγίδων παρεµβολής στη Νάξο 20

21 Εκτίµηση πυκνότητας ερπετών Ιδιαίτερη έµφαση δόθηκε στις πυκνότητες των πληθυσµών σαυρών στα τρία νησιά. Οδηγηθήκαµε σε αυτή την «προτεραιότητα» συστηµατικής οµάδας για τους ακόλουθους λόγους. Πρώτον, οι σαύρες είναι ζώα εξώθερµα. Δεν µπορούν δηλαδή να ρυθµίσουν τη θερµοκρασία σώµατος µέσω παραγωγής µεταβολικής θερµότητας (Bartholomew 1982, Stevenson 1985). Έτσι µεταβάλουν τη θερµοκρασία τους ανάλογα µε εκείνη του περιβάλλοντος υιοθετόντας κατάλληλες τροποιήσεις της συµπεριφοράς τους και επιλέγοντας διαφορετικές θέσεις στον βιότοπο τους (Cowles και Bogert 1944, Gans και Pough 1982). Μπορούν µε άλλα λόγια να διαλέγουν διαφορετικά µικροενδιαιτήµατα µέσα στην ηµέρα ανάλογα µε την αντανακλαστικότητα ή την θερµοχωρητικότητά τους (Huey et al. 1989, Van Damme et al. 1989). Συνεπώς η προτίµησή τους (ή η απουσία της) προς τις ξερολιθιές θα σήµαινε ενεργή επιλογή ενός πλεονεκτικότερου ενδαιτήµατος. Δεύτερον, οι σαύρες, χάρη στους χαµηλούς µεταβολικούς τους ρυθµούς (Pough et al. 1983, Cloudsley-Thompson 1999), διατηρούν του πιό πυκνούς πληθυσµούς σπονδυλοζώων. Ειδικά στην περίπτωση των νησιωτικών πληθυσµών, οι τιµές που έχουν καταγραφεί είναι οι υψηλότερες στον πλανήτη (Rodda et al. 2001, Pérez-Mellado et al. 2008). Είναι λοιπόν σαφώς πιο εύκολη η εκτίµηση των πυκνών πληθυσµών των σαυρών στη σύντοµη διάρκεια των δειγµατοληψιών πεδίου. Τρίτον, τα νησιά όπου εργαστήκαµε φιλοξενούν µια ιδιαίτερη ερπετοπανίδα (Werner 1930). Η Ελλάδα είναι η µοναδική χώρα στην Ευρώπη όπου εξαπλώνεται το κροκοδειλάκι (Stellagama stellio) και η Νάξος ανήκει στις λίγες περιοχές της χώρας όπου βρίσκεται το συγεκριµένο είδος (Valakos et al. 2008). Η Μήλος θεωρείται από τους ερπετολόγους ως το πιο ενδιαφέρον νησί στη Μεσόγειο καθώς διαθέτει δύο ενδηµικά είδη (την σαύρα και την οχιά της Μήλου, Podarcis milensis και Macrovipera schweizeri αντίστοιχα) και δύο ενδηµικά υποείδη (τρανόσαυρα και νερόφιδο της Μήλου, Lacerta trilineata hanschweizeri και Natrix natrix schweizeri αντίστοιχα) (Pafilis 2010, Vervust et al. 2013). Η πληθυσµιακή πυκνότητα αξιολογήθηκε µε την κλασσική µέθοδο των τυχαίων διαδροµών (Jaeger 1994, Lovich et al. 2012). Ο παρατηρητής περπατά κατά µήκος 21

22 διαδρόµου 100 µέτρων σε ευθεία γραµµή και καταµετρά τις σαύρες που υπάρχουν σε απόσταση δύο µέτρων δεξιά κι αριστερά του µονοπατιού (συνολικό καλυπτόµενο εµβαδόν 400 τετραγωνικά µέτρα). Η διαδροµή επαναλαµβάνεται τουλάχιστον δύο φορές ανά ώρα σε διαφορετικές θέσεις του βιοτόπου. Για κάθε άτοµο που καταµετράται σηµειώνεται και το φύλο του εάν είναι δυνατή η αναγνώριση. Οι διαφορετικές µετρήσεις αθροίζονται στο τέλος της ηµέρας και τελικά εξάγεται ο µέσος όρος για κάθε βιότοπο. Η τελική τιµή αποδίδεται σε άτοµα ανά εκτάριο (Pianka 1975). Ακολουθούν οι περιγραφές των ειδών έµφασης (Παφίλης και Βαλάκος 2012). Τα είδη έµφασης Σαµιαµίδι (Mediodactylus kotschyi) Το σαµιαµίδι εξαπλώνεται σε όλη την ηπειρωτική και νησιωτική χώρα. Μπορεί και επιβιώνει ακόµη και σε µικρές βραχονησίδες όπου αποτελεί το µοναδικό χερσαίο σπονδυλόζωο. Προτιµά ξηρές πετρώδεις περιοχές µε µακκία βλάστηση και φρύγανα καθώς και περιοχές µε ανθρώπινη δραστηριότητα όπως αναβαθµίδες, καλλιέργειες, τοίχους και εγκαταλειµµένα οικήµατα. Το µήκος του φτάνει µέχρι τα 10 εκατοστά µαζί µε την ουρά. Φέρει κάθετη κόρη οφθαλµών, διαφανή βλέφαρα ενώ το κεφάλι του είναι τριγωνικό και πεπλατυσµένο και καλύπτεται από µικρές φολίδες. Η ράχη του έχει γκρι χρώµα διαφορετικών αποχρώσεων ενώ στην πάνω πλευρά του κεφαλιού, στη ράχη και στην ουρά υπάρχει µια σειρά από χρωµατικούς σχηµατισµούς που θυµίζουν ανάποδο V. Η κοιλιακή πλευρά του σώµατος είναι κιτρινωπή. Δραστηριοποιείται κυρίως το σούρουπο αλλά µπορεί να είναι ενεργό και κατά τη διάρκεια της ηµέρας. Κρύβεται κάτω από πέτρες ή σε σχισµές των τοίχων και των βράχων όπου δεν γίνεται αντιληπτό από τους θηρευτές του χάρη στον χρωµατισµό του. Όταν απειλείται µπορεί και παράγει χαρακτηριστικούς ήχους σε υψηλή συχνότητα. Η αναπαραγωγική του περίοδος ξεκινά στο µέσον της άνοιξης και µπορεί να φτάνει µέχρι το Νοέµβριο στα νοτιότερα σηµεία της εξάπλωσής του. Τα θηλυκά αφήνουν συνήθως 2 αυγά κάτω από πέτρες 2 ή 3 φορές κατά τη διάρκεια της κάθε αναπαραγωγικής περιόδου. 22

23 Τα αυγά διαθέτουν σκληρό ασβεστολιθικό περίβληµα και η επώασή τους διαρκεί γύρω στις 35 µέρες. Το σαµιαµίδι τρέφεται µε έντοµα, προνύµφες εντόµων και αράχνες. Εικόνα 7. Σαµιαµίδι σε ξερολιθιά στην Άνδρο Τρανόσαυρα, Θεριοσαπίτα (Lacerta trilineata) Είναι κοινό είδος σε όλη την ηπειρωτική Ελλάδα ενώ απαντάται και στα περισσότερα νησιά. Προτιµά θέσεις µε πλούσια βλάστηση όπως φυλλοβόλα και µικτά δάση, αλπικά ξέφωτα, θαµνώδεις ανοιχτές εκτάσεις και καλλιέργειες. Όπως φαίνεται και από το δηµώδες της όνοµα, πρόκειται για µια από τις µεγαλύτερες σαύρες της χώρας: το µήκος της, µαζί µε την ουρά, µπορεί να φτάσει ακόµα και το µισό µέτρο. Το κεφάλι είναι ρωµαλεό και µακρύ και τα άκρα καλοσχηµατισµένα και µεγάλα. Στην κάτω πλευρά του κεφαλιού, στο «λαιµό», φέρει έντονα πριονωτό κολάρο. Τα αρσενικά έχουν οµοιόµορφο πράσινο χρώµα στη ράχη και κίτρινο στην περιοχή του «λαιµού». Τα θηλυκά φέρουν ανοιχτόχρωµες αποχρώσεις του πράσινου και η ράχη διατρέχεται από τρεις λεπτές λευκές γραµµές ενώ πλευρικά υπάρχουν µεγάλες 23

24 λευκές κηλίδες. Τα νεαρά έχουν ανοιχτό κιτρινωπό ή πρασινωπό χρώµα και διαθέτουν στην πλάτη τρεις µεγάλες κίτρινες γραµµές. Η τρανόσαυρα είναι ηµερόβιο είδος. Συνήθως παραµονεύει ή κρύβεται µέσα στη βλάστηση και κυνηγά την τροφή της µε ταχύτατες κινήσεις. Μπορεί να σκαρφαλώνει σε δένδρα αλλά και να κολυµπά σε µικρά ποτάµια. Η αναπαραγωγική περίοδος ξεκινά στις αρχές Μαρτίου και τα θηλυκά αφήνουν 6-20 αυγά στις αρχές Ιουνίου. Τα νεαρά άτοµα βγαίνουν από τα αυγά στις αρχές του Σεπτεµβρίου. Η τροφή της τρανόσαυρας αποτελείται από πολλά διαφορετικά ασπόνδυλα όπως έντοµα, αραχνίδια, σαλιγκάρια και µυριάποδα αλλά µπορεί να καταβροχθίσει και άλλες µικρές σαύρες ή ακόµα και µικρά τρωκτικά. Εικόνα 8. Τρανόσαυρα σε λειβάδι της Νάξου. Αιγαιόσαυρα, Σιλιβούτι, Χρυσοφυλλίδα, (Podarcis erhardii) To είδος εξαπλώνεται στο µεγαλύτερο τµήµα της Ελλάδας εκτός από τη δυτική Πελοπόννησο και τα παράλια του Ιονίου. Είναι το πιο κοινό είδος στις Κυκλάδες (αν και λείπει από το Αρχιπέλαγος της Μήλου και την Πάρο) και τις Σποράδες (µε την εξαίρεση 24

25 του Αρχιπελάγους της Σκύρου). Απαντάται σε όλους τους τύπους βιοτόπων µε ιδιαίτερη προτίµηση σε φρύγανα, µακκίες, θαµνώδεις εκτάσεις και αµµοθίνες. Το συνολικό µήκος (µαζί µε την ουρά) µπορεί να φτάνει τα 25 εκατοστά. Το κεφάλι είναι καλά αναπτυγµένο και στην κάτω πλευρά του λαιµού υπάρχει λείο κολάρο. Η πλάτη έχει χρώµα λαδί ή πρασινωπό και διακοσµείται από πολλά µαύρα σηµάδια και κηλίδες, ενώ δύο στενές κιτρινωπές παράλληλες ρίγες διατρέχουν την ραχιαία επιφάνεια. Η κοιλιά είναι γκριζωπή ή κιτρινωπή και τα πλευρά είναι καστανά ή γκρίζα ενώ φέρουν µε µικρές µαύρες βούλες. Κατά την αναπαραγωγική περίοδο τα αρσενικά παρουσιάζουν φωτεινά µπλε στίγµατα στα πλευρά αλλά και στην περιοχή του λαιµού, ενώ η κοιλιά γίνεται έντονα κίτρινη ή πορτοκαλί. Η αιγαιόσαυρα είναι ηµερόβιο είδος. Τα πρωινά, ξεκινήσει η δραστηριότητά της, θερµορυθµίζει καθισµένη πάνω σε πέτρες και στη συνέχεια αναζητά τη λεία της που αποτελείται από έντοµα (µε συχνή προτίµηση στα µυρµήγκια), αραχνίδια και µικρά σαλιγκάρια. Η περίοδος αναπαραγωγής εντοπίζεται στην άνοιξη. Τα θηλυκά γεννάνε 1-5 αυγά δύο φορές το χρόνο. Τα νεαρά άτοµα κάνουν την εµφάνισή τους ένα µήνα περίπου αργότερα Εικόνα 9. Αιγαιόσαυρα σε χαλάσµατα ξερολιθιάς στη Νάξο. 25

26 Σαύρα της Μήλου (Podarcis milensis) Είναι ένα από τα ενδηµικά είδη της Ελλάδας και βρίσκεται αποκλειστικά στο Αρχιπέλαγος της Μήλου (Μήλος, Κίµωλος, Πολύαιγος, Αντίµηλος και Ανάνες) και στις νησίδες Φαλκονέρα και Βελοπούλα. Απαντάται σε όλα τα ενδιαιτήµατα των νησιών όπου εξαπλώνεται, συµπεριλαµβανοµένων και των ανθρώπινων εγκαταστάσεων. Η σαύρα της Μήλου είναι ένα µικρόσωµο είδος µε συνολικό µήκος που φτάνει µέχρι τα 20 εκατοστά. Το κεφάλι είναι µικρό και στην κάτω πλευρά του φέρει λείο κολάρο. Τα αρσενικά άτοµα έχουν σκούρο γκρίζο, πρασινωπό ή µαύρο χρωµατισµό που διακόπτεται από φωτεινά κίτρινα, λευκά, πράσινα και µπλε σηµάδια που πέρνουν ακόµα πιο έντονο χρώµα κατά την αναπαραγωγική περίοδο. Οι θηλυκές σαύρες έχουν καστανοπρασινο χρώµα και φέρουν διαθέτουν δύο κιτρινωπές ζώνες στη ράχη. Το είδος αυτό παραµένει είναι αυστηρά ηµερόβιο και παραµένει ενεργό όλο το χρόνο. Τα θερµορυθµιστικά της πρότυπα και η περίοδος δραστηριότητας αλλάζουν ανάλογα µε την εποχή. Η περίοδος αναπαραγωγής ξεκινά νωρίς, από τα τέλη Φεβρουαρίου, και όντας παρατεταµένη ολοκληρώνεται στις αρχές του φθινοπώρου. Τα θηλυκά άτοµα γεννάνε δύο φορές τον χρόνο και αφήνουν 1-3 αυγά σε αµµώδεις θέσεις. Ύστερα από έρίπου ένα µήνα εµφανίζονται οι νεαρές σαύρες. Η δίαιτά της περιλαµβάνει διάφορα χερσαία ασπόνδυλα, κυρίως έντοµα, ενώ παρουσιάζει και έντονη µυρµηγκοφαγία. Εικόνα 10. Αρσενική σαύρα της Μήλου 26

27 Κροκοδειλάκι (Stellagama stellio) Η Ελλάδα είναι η µοναδική χώρα όπου εξαπλώνεται το συγκεκριµένο είδος το οποίο έχει ασιατική προέλευση. Στη χώρα µας απαντάται σε όλα σχεδόν τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου, από τη Λέσβο µέχρι το Καστελόριζο, σε µερικά νησιά των Κυκλάδων (Μύκονο, Ρήνεια, Δήλο, Νάξο, Πάρο, Αντίπαρο, Δεσποτικό, Τήνο), στην Κέρκυρα, στους Παξούς και σε περιοχές γύρω από τη Θεσσαλονίκη. Βρίσκεται στα περισσόετρα οικοσυστήµατα της περιοχής κατανοµής του. Απαραίτητη συνθήκη όµως είναι να υπάρχουν πέτρες ή βράχια όπου βρίσκει καταφύγιο και γεννά τα αυγά του. Οι ξερολιθιές αποτελούν ένα από τα αγαπηµένα του ενδιαιτήµατα. Πρόκειται για µια µεγάλη σαύρα µε πεπλατυσµένο σώµα, ρωµαλέα άκρα και αγριωπή όψη. Το συνολικό της µήκος µπορεί να ξεπερνά το µισό µέτρο. Το κεφάλι έχει τριγωνικό σχήµα, είναι έντονα πεπλατυσµένο και φέρει πολλές µικρές φολίδες. Όλη η ραχιαία επιφάνεια του ζώου διαθέτει πολλά επάρµατα, φύµατα και αγκάθια. Η ουρά έχει κυλινδρικό σχήµα και οι φολίδες της, οι οποίες είναι πολύ ακανθώδεις, σχηµατίζουν επάλληλους δακτύλιους. Το τυπικό χρώµα είναι σκούρο γκρι το οποίο στην περιοχή της κοιλιάς γίνεται πιο ανοιχτόχρωµο. Στα αρσενικά η περιοχή του λαιµού και τα πλευρά έχουν χαρακτηριστικό µπλε χρώµα. Εικόνα 11. Κροκοδειλάκι σε µάντρα στην Τραγαία Νάξου 27

28 Το κροκοδειλάκι είναι ηµερόβιο είδος που προτιµά τα ζεστά µέρη. Είναι ταχύτατος δροµέας και πολύ καλός αναρριχητής. Η περίοδος αναπαραγωγής διαρκεί από τον Απρίλιο µέχρι το Μάιο. Τα θηλυκά γεννούν 3-10 µεγάλα αυγά τα οποία αφήνουν κάτω από µεγάλους βράχους ή σε σχισµές µέσα σε πέτρες. Η διατροφή του βασίζεται κυρίως στα έντοµα αλλά συχνά την εµπλουτίζει µε µικρές σαύρες, νεοσσούς πουλιών ή ακόµα και µικρά θηλαστικά. Εκτίµηση πυκνότητας πτηνών Στη συγκεκριµένη δράση εστιάσαµε στην παρουσία φωλιών πουλιών µέσα στις ξερολιθιές. Για κάποια είδη πουλιών (κυρίως του γένους Oenanthe αλλά και άλλα είδη της οικογένειας Muscicapidae) έχουν αναφερθεί πρακτικές φωλιάσµατος ανάµεσα σε λίθινες ανθρώπινες κατασκευές καθώς και σε ξερολιθιές. Έτσι, κατά τη διάρκεια των δειγµατοληψιών, περπατούσαµε κατά µήκος ξερολιθιών και προσπαθούσαµε να διακρίνουµε φωλιές ή έστω σηµάδια φωλιάσµατος. Εκτίµηση πυκνότητας θηλαστικών Η παρουσία και η αφθονία των θηλαστικών πραγµατοποιήθηκαν µε δύο τρόπους. Αφενός µε χρήση ειδικών παγίδων για µικροθηλαστικά (Sherman) κι αφετέρου µε τις παγίδες παρεµβολής που τοποθετήθηκαν για την εκτίµηση των πληθυσµών ασπονδύλων. Προφανώς στη δεύτερη περίπτωση συλλαµβάνονταν µόνο πολύ µικρόσωµα θηλαστικά όπως µυγαλές. Αξίζει επίσης να σηµειωθεί ότι τα θηλαστικά που συνελλήφθησαν µε τις παγίδες Sherman αφέθηκαν όλα ελεύθερα ενώ όσα έπεσαν στις παγίδες παρεµβολής θανατώθηκαν. 28

29 Εικόνα 12. Παγίδες µικροθηλαστικών σε ξερολιθιά και ξέφωτο Καταγραφή της βλάστησης Η καταγραφή της βλάστησης πραγµατοποιήθηκε µε επί τόπου δειγµατοληψίες κατά τη διάρκεια των οποίων πραγµατοποιήθηκαν περιπατητικές διαδροµές µε πολλές στάσεις. Κάθε φυτικό είδος που εντοπίζονταν, αναγνωρίζονταν, φωτογραφίζονταν και καταγράφοντα. Λήφθησαν δείγµατα από τα σπανιότερα είδη τα οποία και φυλάσσονται σε ερµπάριο στη βοτανική συλλογή του Πανεπιστήµιου της Αθήνας. Εικόνα 13. Φυτά Umbilicus horizontalis σε ξερολιθιά στη Νάξο 29

30 Μετρήσεις θερµοκρασίας Για την αποτύπωση του θερµικού προφίλ των υπό µελέτη ενδιαιτηµάτων χρησιµοποιήσαµε χάλκινους σωλήνες ως µοντέλα ζώων (Hertz et al. 1993, Diaz 1997). Για να ενισχυθεί η θερµοχωρητική τους ικανότητα και να προσοµοιάζουν περισσότερο στις θερµικές ιδιότητες των ζώων, προσθέσαµε µικρή ποσότητα νερού (2,5-3 ml) στο εσωτερικό τους πριν από την τοποθέτηση τους στο πεδίο (Bakken 1992, Grbac και Bauwens 2001). Τα µοντέλα τοποθετήθηκαν έτσι ώστε να καλυφθούν όσο το δυνατόν περισσότερα µικροενδιαιτήµατα. Η τοποθέτηση έγινε εµπειρικά, επιλέγοντας θέσεις όπου συνήθως βρίσκονται σαύρες, µικροθηλαστικά και πουλιά. Η καταγραφή των θερµοκρασιών έγινε µε ειδικούς θερµικούς µικροϋπολογιστές πεδίου (Hobo electronical thermometers) που παρέµεναν συνδεδεµένοι καθόλη την διάρκεια της δειγµατοληψίας µε τα µοντέλα. Οι θερµοκρασίες των µοντέλων λαµβάνονταν κάθε µισή ώρα για 48 συνεχόµενες ώρες. Χρησιµοποιήθηκαν συνολικά 19 χάλκινοι σωλήνες σε κάθε µια από τις περιοχές µελέτης. Το πρωτόκολλο που ακολουθήθηκε στην τοποθέτηση των µοντέλων περιελάµβανε το συνδυασµό δυο παραµέτρων, του φωτισµού και του τύπου ενδιαιτήµατος (Huey 1991, Dzialowski 2005). Για την έκθεση στον ήλιο ορίστηκαν τρεις διαφορετικές καταστάσεις πλήρης έκθεση (full light, FL), µέτρια έκθεση (semi-light, SL) και σκιά (shade, S) ενώ για τον τύπο ενδιαιτήµατος χαρακτηρίστηκαν δυο τύποι ξερολιθιές (dry stone walls, SW) και µάρτυρας (blind, B). Αποτέλεσµα αυτού ήταν η δηµιουργία έξι διαφορετικών ζευγών συνδυασµών φωτισµού-ενδιαιτήµατος που ήταν διαθέσιµοι σε κάθε βιότοπο: FL-SW, FL-Β, SL-SW, SL-Β, D-SW και D-Β. Μετρήσεις υγρασίας Οι τιµές υγρασίας µέσα στην ηµέρα καταγράφηκαν µε χρήση ειδικών µικροϋγροµέτρων τα οποία τοποθετήθηκαν τόσο στις θέσεις µάρτυρες (ενδιαιτήµατα µακριά από τις ξερολιθιές) όσο και µέσα και πάνω στις ξερολιθιές. Ιδιαίτερο βάρος δόθηκε στο εσωτερικό της βάσης των ξερολιθιών όπου η κατασκευή είναι πιο συµπαγής και παρατηρείται η µικρότερη έκθεση στον ήλιο. Οι καταγραφές λαµβάνονταν κάθε ώρα από 30

31 την ανατολή µέχρι τη δύση του ήλιου. Τα δεδοµένα, µαζί µε τα θερµικά, εισήχθησαν σε υπολογιστή και η κατεργασία τους έγινε µε ειδικά προγράµµατα. Εικόνα 14. Μικροενδιαιτήµατα σε ξερολιθιές. Η θερµοκρασία µεταβάλλεται ανάλογα µε την έκθεση στον ήλιο ενώ η υγρασία διαφοροποιείται έντονα στο εσωτερικό και τη βάση των λίθινων κατασκευών. Αποτύπωση και σχεδιασµός των αρχιτεκτονικών στοιχείων των ξερολιθιών Στη βάση επιτόπιας διεξοδικής παρατήρησης στα τρία νησιά και σε διαφορετικές γεωµορφολογικά περιοχές της υπαίθρου (πεδινές, ηµιορεινές, ορεινές), ερευνήθηκαν: Οι τύποι των ξηρολιθικών τοίχων (αντιστηριχτικοί, διαχωριστικοί, αντιδιαβρωτικοί, δεσιές), Η τεχνοτροπία της δόµησής τους, Το είδος και τα µεγέθη των λίθων που χρησιµοποιήθηκαν 31

32 Σύµφωνα µε τα πιο πάνω κριτήρια επιλέχθηκαν δειγµατοληπτικά οι πιο χαρακτηριστικοί τύποι ξηρολιθικών τοίχων, οι οποίοι βρίσκονταν σε καλή κατασκευαστικά κατάσταση, και αυτοί αποτυπώθηκαν ως εξής: Στερεώθηκαν βοηθητικά χαρτόνια ανά δύο µέτρα (για µήκος τοίχου περίπου τεσσάρων µέτρων κάθε φορά), και διενεργήθηκε φωτογραφική αποτύπωση και τεκµηρίωση. Λήφθηκαν µετρήσεις στην περιοχή που "οριοθετήθηκε" µε τα πιο πάνω χαρτόνια, Καταγράφηκε και αποτυπώθηκε το είδος του εδάφους έδρασης (βραχώδες, καθαρό χώµα κτλ), οι φυσικές υψοµετρικές διαφορές κατά µήκος των τοίχων καθώς και µεταξύ του εδάφους των δυο πλευρών, Λήφθηκαν γενικές διαστάσεις των ξηρολιθιών (πάχος τοίχου, ύψος και αντίστοιχες διακυµάνσεις και από τις δύο πλευρές), Λήφθηκαν διαστάσεις µεγάλου αριθµού λίθων των εξωτερικών παρειών για να εξαχθεί ασφαλές συµπέρασµα για τα µέσα µεγέθη που χρησιµοποιούνταν στην κάθε περίπτωση, Καταµετρήθηκε ο ακριβής αριθµός των πετρών στους τύπους των ξηρολιθιών όπου υπήρχαν πέτρες στέψης και καταγράφηκαν οι διαστάσεις των πετρών µία - προς µία. Κατά το σχεδιασµό των ξηρολιθιών (όψεις και τοµές), χρησιµοποιήθηκαν καταρχήν οι επιτόπου µετρήσεις, οι οποίες επιβεβαιώθηκαν στη βάση της µεθόδου της φωτογραµµετρίας. 32

33 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Πληθυσµοί ασπονδύλων Συνολικά συλλέχθηκαν µακροαρθρόποδα εκ των οποίων το 85,12% ανήκουν στα έντοµα. Μεταξύ των τάξεων των εντόµων, τα Κολεόπτερα µε ποσοστό 48,77% ήταν η κυρίαρχη οµάδα. Μεταξύ των Κολεοπτέρων οι οικογένειες Tenebrionidae, Melyridae, Silphidae και Carabidae εµφάνισαν τις υψηλότερες αφθονίες (Πίνακας 1). Κολεόπτερα Tenebrionidae 32, Melyridae 17, Silphidae 17, Carabidae 8, Anthicidae 7, Staphylinidae 3, Curculionidae 3, Scarabaeidae 2, Ptinidae 1, Πίνακας 1. Αριθµός ατόµων και ποσοστά αφθονιών των κυρίαρχων οµάδων των µακροαρθροπόδων. % αφθονία Σύνολο ατόµων Αρθρόποδα Έντοµα 85, Ισόποδα 5, Αράχνες 4, Φαλάγγια 1, Διπλόποδα 1, Έντοµα Κολεόπτερα 48, Υµενόπτερα 39, Θυσάνουρα 6, Προνύµφες Εντόµων 2, Ετερόπτερα 1,

34 Ωστόσο σηµαντικές διαφορές στις αφθονίες παρατηρήθηκαν µεταξύ των τριών νησιών. Στη Νάξο, στο σύνολο των µακροαρθροπόδων παρατηρήθηκαν σηµαντικά υψηλότερες τιµές αφθονίας σε σχέση µε τα άλλα δύο νησιά (Εικόνα 15). Το πρότυπο αυτό ακολουθούν επίσης τα έντοµα, που αποτελούν την κυρίαρχη οµάδα των αρθροπόδων, καθώς και τα Κολεόπτερα που είναι η πιο άφθονη τάξη εντόµων. Σηµαντικά υψηλότερες αφθονίες στη Νάξο εµφανίζουν και οι Αράχνες, ενώ τα Ισόποδα εµφανίζουν υψηλότερες τιµές στην Άνδρο (Εικόνα 17). Εικόνα 15. Μέσες τιµές µε διαστήµατα εµπιστοσύνης της αφθονίας αρθροπόδων. Εικ. 16. Επεξεργασία των παγίδων 34

35 Εικόνα 17. Μέσες τιµές µε διαστήµατα εµπιστοσύνης της αφθονίας των κυρίαρχων οµάδων των αρθροπόδων ανά νησί. Τα Ισόποδα και τα Υµενόπτερα δεν εµφάνισαν στατιστικά σηµαντικές διαφορές στις τιµές της αφθονίας τους, µεταξύ των δειγµάτων που συλλέχθηκαν από τις βάσεις των ξερολιθιών, τις αναβαθµίδες και τους µάρτυρες (Εικόνα 18). Οι δύο αυτές οµάδες αν και δεν παρουσιάζουν σηµαντική θετική επίδραση από την παρουσία των ξερολιθιών, δεν επηρεάζονται αρνητικά, καθώς οι υψηλότερες µέσες τιµές τους σχετίζονται µε τις δοµές που παράγονται από τις ξερολιθιές. Η µεγαλύτερη µέση τιµή για τα Ισόποδα εµφανίστηκε στις αναβαθµίδες, ενώ για τα Υµενόπτερα στις ξερολιθιές. Αντίθετα, οι Αράχνες και τα Φαλάγγια εµφάνισαν σηµαντικά υψηλότερες τιµές αφθονίας στις 35

36 ξερολιθιές και αποτελούν δύο οµάδες που ευνοούνται από την παρουσία του µικροενδιαιτήµατος που δηµιουργούν οι ξερολιθιές στη βάση τους. Εικόνα 18. Μέσες τιµές µε διαστήµατα εµπιστοσύνης της αφθονίας των ισόποδων, υµενόπτερων, αραχνών και φαλαγγίων σε ξερολιθιές, αναβαθµίδες και θέσεις-µάρτυρες. Τα Κολεόπτερα που αποτελούν την κυρίαρχη οµάδα εντόµων στα πλαίσια της µελέτης µας, εµφάνισαν ισχυρή θετική επίδραση από την παρουσία των ενδιαιτηµάτων που δηµιουργούνται στη βάση της ξερολιθιάς. Η υψηλότερη µέση τιµή της αφθονίας τους παρουσιάστηκε στα δείγµατα που συλλέχθηκαν από τη βάση της ξερολιθιάς, η οποία διαχωρίστηκε σηµαντικά από τη µέση τιµή στις αναβαθµίδες, αλλά όχι και από τη µέση τιµή στους µάρτυρες. Πιο ισχυρή ήταν η θετική επίδραση της βάσης της ξερολιθιάς στην ποικιλότητα των οικογενειών των Κολεοπτέρων που δείχνει ότι η βάση της ξερολιθιάς αποτελεί το πιο φιλόξενο µικροενδιαίτηµα για τις περισσότερες οικογένειες 36

37 της οµάδας αυτής. Η µέση τιµή διαχωρίστηκε σηµαντικά τόσο από την τιµή στους µάρτυρες, όσο και από τις αναβαθµίδες. Εικόνα 19. Μέσες τιµές µε διαστήµατα εµπιστοσύνης της συνολικής αφθονίας και της ποικιλότητας των οικογενειών των Κολεοπτέρων σε ξερολιθιές, αναβαθµίδες και θέσεις- µάρτυρες. Μεταξύ των κυρίαρχων οικογενειών των Κολεοπτέρων που µελετήθηκαν ως προς την απόκρισή τους στο µικροενδιαίτηµα που δηµιουργείται στη βάση των ξερολιθιών, στις αναβαθµίδες και τους µάρτυρες του τυπικού ενδιατήµατος, οι οικογένειες σχηµάτισαν δύο οµάδες. Στην πρώτη οµάδα ανήκουν οι οικογένειες Carabidae, Staphylinidae, Curculionidae και Ptinidae οι οποίες αποκρίνονται θετικά στην παρουσία των ξερολιθιών. Οι τιµές αφθονίας που παρουσιάζουν στη βάση των ξερολιθιών είναι σηµαντικά υψηλότερες σε σχέση τις τιµές στους µάρτυρες και τις αναβαθµίδες (Εικόνα 20). Για τις οικογένειες αυτές η αυξηµένη υγρασία και η πλούσια φυτική κάλυψη στη βάση της ξερολιθιάς, αποτελεί ένα ιδιαίτερα ευνοϊκό περιβάλλον, µε αποτέλεσµα οι ξερολιθιές να φιλοξενούν τους περισσότερους αντιπροσώπους των οικογενειών και να διαχωρίζονται σηµαντικά από το τυπικό ενδιαίτηµα που στη µελέτη µας αντιπροσωπεύεται από τον µάρτυρα. 37

38 Εικόνα 20. Μέσες τιµές µε διαστήµατα εµπιστοσύνης της αφθονίας των οικογενειών Κολεοπτέρων Carabidae, Staphylinidae, Curculionidae και Ptinidae σε ξερολιθιές, αναβαθµίδες και θέσεις-µάρτυρες. Στην οµάδα των οικογενειών που δεν εµφάνισαν θετική απόκριση στην αφθονία τους λόγω ξερολιθιών, ανήκουν οι οικογένειες Tenebrionidae, Anthicidae, Melyridae και Silphidae. Χαρακτηριστικό είναι ότι, µε εξαίρεση τα Tenebrionidae, δεν παρατηρήθηκαν στατιστικά σηµαντικές διαφορές στις τιµές αφθονίας τους µεταξύ των τριών µικροενδιαιτηµάτων. Στα Tenebrionidae, µόνο η µέση τιµή της αφθονίας τους στις θέσεις-µάρτυρες ήταν σηµαντικά υψηλότερη από την τιµή στις αναβαθµίδες. Είναι η µόνη οικογένεια που οι τιµές αφθονίας της δείχνουν ότι επηρεάζεται αρνητικά από την παρουσία των ξερολιθιών στο βιότοπο. Από την άλλη πλευρά, τα Melyridae έχουν 38

39 υψηλότερη µέση τιµή στη βάση της ξερολιθιάς, ενώ και τα Silphidae διατηρούν υψηλές τιµές αφθονίας στη βάση της ξερολιθιάς. Εικόνα 21. Μέσες τιµές µε διαστήµατα εµπιστοσύνης της συνολικής αφθονίας των οικογενειών Κολεοπτέρων Tenebrionidae, Anthicidae, Melyridae και Silphidae µεταξύ των µικρονδιαιτηµάτων στη βάση και στην αναβαθµίδα των ξερολιθιών και του µάρτυρα. Πληθυσµοί ερπετών Σαµιαµίδι (Mediodactylus kotschyi) Οι πληθυσµοί του σαµιαµιδιού στις ξερολιθιές και στις αναβαθµίδες παρουσιάζουν είτε στατιστικά σηµαντική διαφορά (One-way ANOVA, Μήλος: F 1,124 =9.74, p=0.02, 39

40 Άνδρος: F 5,118 =5.57, p=0,02) είτε οριακή οµοιότητα (Νάξος: F 1,124 =2,62, p=0.1). Στον Πίνακα 2 απεικονίζονται τα στατιστικά στοιχεία για την πληθυσµιακή πυκνότητα του Μ. kotschyi στα τρία νησιά. Πίνακας 2. Πυκνότητες του σαµιαµιδιού σε ξερολιθιές, αναβαθµίδες και θέσεις-µάρτυρες στα τρία νησιά. Μ.Ο= Μέσος όρος ατόµων/εκτάριο, S.D: Τυπική απόκλιση, Εύρος: Εύρος τιµών, N: Αριθµός Διαδροµών. Είναι φανερό ότι οι ξερολιθιές και οι αναβαθµίδες όχι µόνο αποτελούν το κύριο ενδιαίτηµα του σαµιαµιδιού, αλλά η διαφορά µε τις αντίστοιχες θέσεις-µάρτυρες είναι εντυπωσιακή (One -way ANOVA Μήλος: F 1,242 =31, p<<0.0001, Νάξος: F 2,243 =482, p<0.0001, Άνδρος: 1,237 =612, p<0.0001). Η πυκνότητα των πληθυσµών του σαµιαµιδιού στις ξερολιθιές και στις αναβαθµίδες διαφέρει ανάµεσα στα νησιά (ξερολιθιές: One -way ANOVA: F 2,162 =38.23, p<0.0001, αναβαθµίδες: F 2,,204 =36.16, p<0,001). Η υψηλότερη πυκνότητα εµφανίζεται στην Άνδρο. Αντίθετα δεν υπάρχουν διαφορές ανάµεσα στα νησιά όσον αφορά τις θέσεις-µάρτυρες (One-way ANOVA: F 2,357 =2.41, p=0,091). 40