ΛΕΟΝΤΕΙΟ ΛΥΚΕΙΟ ΠΑΤΗΣΙΩΝ. Η Τεχνολογία κατά τους Μεσαιωνικούς Χρόνους Ανατολή και ύση

Transcript

1 ΛΕΟΝΤΕΙΟ ΛΥΚΕΙΟ ΠΑΤΗΣΙΩΝ Σχολικό Έτος Μάθηµα : Ερευνητικές Εργασίες Α Λυκείου Β Τετράµηνο Η Τεχνολογία κατά τους Μεσαιωνικούς Χρόνους Ανατολή και ύση Οµάδα Εργασίας ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ Γ. ΚΩΣΤΑΣ Π. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ Μ. ΡΟΥΣΑΚΗ Α. ΒΕΡΟΣ Ν. ΛΕΟΥΣΗΣ Σ. ΠΑΠΑ ΟΜΑΡΚΑΚΗ Α. ΤΣΟΥΤΣΟΣ Θ. ΒΛΑΧΟΣ Ν. ΛΙΑΚΑΚΗΣ Γ. ΠΑΠΑ ΟΠΟΥΛΟΣ Ν. ΦΡΕΡΗΣ Α. ΚΑΛΑΒΑΣΗΣ Α. ΜΑΓΓΕΛΗ Ε. ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ Θ. ΦΩΤΟΥ Ε. ΚΟΜΜΑΤΑΣ Φ. ΜΕΛΕΤΙΟΥ Κ. ΠΑΠΑΝΤΩΝΗΣ Α. ΧΙΩΤΗΣ Κ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Ν. ΝΑΣΙΟΠΟΥΛΟΣ Κ. ΠΗΛΙΟΥΡΑΣ Σ. ΧΩΡΙΑΤΗΣ. Ιούνιος

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Α ΛΥΚΕΙΟΥ ΠΟΛΕΙΣ, ΧΩΡΙΑ, ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΖΩΗ, Υ ΡΕΥΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΡ ΕΥΣΕΙΣ, ΡΟΜΟΙ, ΜΕΤΑΛΛΟΥΡΓΙΑ ΚΑΙ ΝΟΜΙΣΜΑΤΟΚΟΠΙΑ, ΒΙΟΤΕΧΝΙΚΕΣ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ, ΕΡΓΑΤΕΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΤΕΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΗ... 5 Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΟΛΗ... 5 Χωροθέτηση και λειτουργίες του παλατιού... 5 Η κατοικία στο Βυζάντιο... 5 Ύδρευση άρδευση αποχέτευση ΣΥΣΤΗΜΑ Υ ΡΕΥΣΗΣ-ΑΡ ΕΥΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΙΚΤΥΟΥ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΝΕΡΟΥ... 7 Οι χωρικοί στους πρώτους βυζαντινούς αιώνες (6ος 10ος αιώνας) ΒΙΟΤΕΧΝΙΚΕΣ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ ΚΡΑΣΙΟΥ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ Η βυζαντινή κοινωνία ΠΟΛΙΤEYMA: Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗ ΖΩΗ: Η ΘΕΣΗ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ: Η ΘΕΣΗ ΤΩΝ ΠΑΙ ΙΩΝ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ Καθηµερινές συνήθειες ΕΝ ΥΜΑΣΙΑ : ΙΑΤΡΟΦΗ: ΨΥΧΑΓΩΓΙΑ ΤΑ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΑ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΝΟΜΙΣΜΑΤΟΚΟΠΙΑ Εισαγωγή Η κατασκευή του βυζαντινού νοµίσµατος Τα βυζαντινά νοµισµατοκοπεία Tα βυζαντινά νοµίσµατα ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ ΜΕΤΑΛΛΙΚΩΝ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ Εισαγωγή: Η τεχνική της διάτρησης: Ένθεση (INLAY) : Σµάλτωµα Χύτευση(CASTING) ΜΕΤΑΛΛΙΚΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗΣ ΖΩΗΣ ΠΟΛΕΙΣ, ΧΩΡΙΑ, ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΖΩΗ, Υ ΡΕΥΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΡ ΕΥΣΕΙΣ, ΡΟΜΟΙ, ΜΕΤΑΛΛΟΥΡΓΙΑ ΚΑΙ ΝΟΜΙΣΜΑΤΟΚΟΠΙΑ, ΒΙΟΤΕΧΝΙΚΕΣ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ, ΕΡΓΑΤΕΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΤΕΣ ΣΤΗ ΥΣΗ ΖΩΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΖΩΗ ΣΤΟ ΧΩΡΙΟ Κατοικίες Οικογένεια και σχέσεις των δύο φύλων Εκπαίδευση

3 ιατροφή Ένδυση ιασκέδαση ΤΟ ΦΕΟΥ ΑΡΧΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΗΣ ΥΣΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΕΣ ΑΣΧΟΛΙΕΣ ΣΤΗ ΥΣΗ Γεωργία ΤΟ ΑΡΟΤΡΟ ΤΡΙΖΩΝΙΚΗ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΝΕΡΟΜΥΛΟΙ Υφαντουργία Υποδηµατοποιεία Κρασί Σαπωνοποιεία Νοµισµατοκοπία Μεταλλουργία ΝΑΥΠΗΓΙΚΗ ΝΑΥΣΙΠΛΟΙΑ ΘΑΛΑΣΣΙΟ ΕΜΠΟΡΙΟ ΛΙΜΑΝΙΑ ΠΟΛΕΜΟΙ (ΟΠΛΑ ΕΠΙΘΕΤΙΚΑ ΚΑΙ ΑΜΥΝΤΙΚΑ) ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΗ ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΠΥΡΙΤΙ ΑΣ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΕΣ ΚΕΝΤΡΙΚΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΠΥΡΓΟΙ ΚΑΝΟΝΙΩΝ ΝΑΥΠΗΓΙΚΗ Πανιά στον µεσαίωνα Πολεµικά πλοία Κωπήλατα πλοία Ιστιοφόρα πλοία Ανακάλυψη του πηδαλίου Θάλασσα και Βυζάντιο ΤΟ ΘΑΛΑΣΣΙΟ ΕΜΠΟΡΙΟ Πρόλογος Το θαλάσσιο εµπόριο στο Βυζάντιο ΝΑΥΠΗΓΙΚΗ ΝΑΥΣΙΠΛΟΙΑ ΘΑΛΑΣΣΙΟ ΕΜΠΟΡΙΟ ΛΙΜΑΝΙΑ ΠΟΛΕΜΟΙ (ΟΠΛΑ ΕΠΙΘΕΤΙΚΑ ΚΑΙ ΑΜΥΝΤΙΚΑ ) ΣΤΗ ΥΣΗ Πρόλογος Ναυπηγική ναυσιπλοΐα ΒΙΚΙΝΓΚΣ Σχεδιασµός των πλοίων ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΟΥΣ ΠΕΙΡΑΤΕΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ ΑΡΑΒΙΚΗ ΝΑΥΠΗΓΙΚΗ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ : ΝΑΥΣΙΠΛΟΪΑ ΚΑΙ ΕΜΠΟΡΙΟ Πρόλογος Χερσαίο εµπόριο ΑΠΑΡΧΕΣ ΑΓΑΘΑ Θαλάσσιο Εµπόριο ΑΡΑΒΙΑ ΠΟΛΕΜΟΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΕΣ Πρόλογος Θωρακίσεις Πολιορκητικά µηχανήµατα Οι πολεµιστές και τα είδη τους

4 Τακτικές Όπλα ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΣΕ ΑΝΑΤΟΛΗ ΑΛΧΗΜΕΙΑ ΣΤΟΥΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ Πρόλογος Αλχηµεία και Χηµεία ιωγµοί των Αλχηµιστών Ο «Κώδικας» των Αλχηµιστών Οι Βασικές Αρχές της Αλχηµείας Το «Μεγάλο Έργο» και «Φιλοσοφική Λίθος» Καταγωγή της Αλχηµείας Αλχηµεία στην Ευρώπη του Μεσαίωνα Γυναίκες αλχηµίστριες Αλχηµεία στην Αναγέννηση Αλχηµεία στην Ανατολή Στίγµατα της αλχηµεία στις µέρες µας ΕΞΕΛΙΞΗ ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑΣ ΣΤΟ ΜΕΣΑΙΩΝΑ Αστρονοµικό ρολόι της Πράγας Η µέτρηση του χρόνου Είδη ηµερολογίων Ο µηχανισµός των Αντικυθήρων Ηλιακά ρολόγια στη Βυζαντινή Ελλάδα Το «Κουτί της Σελήνης» ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗ ΣΕ ΑΝΑΤΟΛΗ ΚΑΙ ΥΣΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗ ΣΕ ΑΝΑΤΟΛΗ ΚΑΣΤΡΑ ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΗ Καστροπολιτεια του Μιστρά Η αρχιτεκτονική - κοσµικά µνηµεία - Τα παλάτια και τα αρχοντικά του Μυστρά και το «ταξίδι» της ύσης στην Ανατολή ΝΑΟΙ ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΗ Βυζαντινή ναοδοµία - τύποι βυζαντινών ναών ΤΡΙΚΛΙΤΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΤΡΟΥΛΑΙΑ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΠΕΝΤΑΚΛΙΤΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ Εξωτερική διακόσµηση βυζαντινών ναών Υστεροβυζαντινή περίοδος ( ) - αρχιτεκτονική Ισλαµική αρχιτεκτονική Η ζωγραφική στο Βυζάντιο Η µουσική στο Βυζάντιο Η γλυπτική στο Βυζάντιο Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΑΝΑΓΛΥΦΟΥ ΣΑΡΚΟΦΑΓΟΙ ΚΙΟΝΕΣ, ΚΙΟΝΟΚΡΑΝΑ, ΘΩΡΑΚΙΑ ΑΝΑΓΛΥΦΑ ΠΡΟΤΟΜΩΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗ ΣΕ ΥΣΗ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΗΝ ΥΣΗ Πρόλογος ΙΣΤΟΡΙΚΟ-ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΓΕΝΝΗΣΗΣ ΤΟΥ ΡΟΜΑΝΙΚΟΥ ΡΥΘΜΟΥ & ΡΟΜΑΝΙΚΟΣ ΡΥΘΜΟΣ Η Νορµανδική ή Ροµανική Αρχιτεκτονική Γοτθική Αρχιτεκτονική

5 ΚΑΣΤΡΑ Χώµα και ξύλα Οι γήλοφοι Πύργοι και άµυνα Τάφροι Τρωτό σηµείο ΓΟΤΘΙΚΗ ΤΕΧΝΗ Ζωγραφική Γλυπτική Μουσική Θρησκευτική-κοσµική µουσική Η ΡΩΜΑΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ Η ζωγραφική στην ροµανική τέχνη Η γλυπτική στην ροµανική τέχνη «Η ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΕΠΙ ΡΟΜΕΩΝ» ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Α. ΚΕΦΑΛΑΙΟ : ΠΟΛΕΙΣ, ΧΩΡΙΑ, ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΖΩΗ, Υ ΡΕΥΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΡ ΕΥΣΕΙΣ, ΡΟΜΟΙ, ΜΕΤΑΛΛΟΥΡΓΙΑ ΚΑΙ ΝΟΜΙΣΜΑΤΟΚΟΠΙΑ, ΒΙΟΤΕΧΝΙΚΕΣ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ, ΕΡΓΑΤΕΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΤΕΣ ΣΕ ΑΝΑΤΟΛΗ ΚΑΙ ΥΣΗ Β. ΚΕΦΑΛΑΙΟ : ΝΑΥΠΗΓΙΚΗ ΝΑΥΣΙΠΛΟΙΑ ΘΑΛΑΣΣΙΟ ΕΜΠΟΡΙΟ ΛΙΜΑΝΙΑ ΠΟΛΕΜΟΙ ( ΟΠΛΑ ΕΠΙΘΕΤΙΚΑ ΚΑΙ ΑΜΥΝΤΙΚΑ ) ΣΕ ΑΝΑΤΟΛΗ ΚΑΙ ΥΣΗ Γ. ΚΕΦΑΛΑΙΟ : ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΣΕ ΑΝΑΤΟΛΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ :ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗ ΣΕ ΑΝΑΤΟΛΗ ΚΑΙ ΥΣΗ

6 ΠΟΛΕΙΣ, ΧΩΡΙΑ, ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΖΩΗ, Υ ΡΕΥΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΡ ΕΥΣΕΙΣ, ΡΟΜΟΙ, ΜΕΤΑΛΛΟΥΡΓΙΑ ΚΑΙ ΝΟΜΙΣΜΑΤΟΚΟΠΙΑ, ΒΙΟΤΕΧΝΙΚΕΣ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ, ΕΡΓΑΤΕΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΤΕΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΗ Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΟΛΗ Χωροθέτηση και λειτουργίες του παλατιού Τα ανάκτορα και τα σηµαντικότερα κτήρια διοίκησης βρίσκονταν στην ακρόπολη, η οποία αποτελούσε το τµήµα εκείνο της πόλης που ήταν κατεξοχήν συνδεδεµένο µε την αυτοκρατορική εξουσία γνωστό και ως «διοικητικός περίβολος»,. Βασικός λόγος εγκατάστασης του διοικητικού κέντρου της πόλης στην ακρόπολη ήταν η αυξηµένη ασφάλεια που εκείνη παρείχε. υστυχώς οι γνώσεις µας είναι περιορισµένες όσο αναφορά τα κτήρια που στέγαζαν τις διάφορες διοικητικές λειτουργίες στις βυζαντινές πόλεις. Είναι πάντως φανερό πως η σειρά των κτηρίων που συνέθεταν το διοικητικό κέντρο των αρχαίων πόλεων αντικαταστάθηκε, κατά τους Βυζαντινούς χρόνους, από την κατοικία του τοπικού διοικητή ή από το παλάτι και τις εκκλησίες. Ένα από τα πιο αδύνατα σηµεία άµυνας της πόλης ήταν η νοτιοανατολική γωνία της ακρόπολης και για αυτό το λόγο οι περισσότερες επιθέσεις πραγµατοποιούνταν από εκεί. Προστατευόταν µε αρκετά πολύπλοκο τρόπο, µέσω µιας διπλής πύλης εισόδου που περιλάµβανε ένα στενό πέρασµα. Όµως, το πιο δυνατό κτίσµα βρισκόταν αριστερά της εισόδου αυτής και ήταν ένας µεγάλος κι επιβλητικός πύργος µε χοντρούς τοίχους, γνωστός ως ο πύργος του Ιωάννη. Ακόµα όµως και το παλάτι είχε σχέση µε την αµυντική ενίσχυση της ακρόπολης, αφού χτίστηκε από τον Ανδρόνικο Α στο πλαίσιο των έργων ενδυνάµωσης της κεντρικής ζώνης της ακρόπολης και για αυτό τον λόγο ήταν επίσης τειχισµένο. Το συγκρότηµα των ανακτόρων που βρισκόταν σε αυτή την αριστερή πλευρά της νότιας εισόδου αποτελούσε µέρος του νότιου συµπλέγµατος οικοδοµηµάτων. Στη βορειοδυτική πλευρά µιας πλατείας η οποία ονοµαζόταν επίσης κόρτη και Επιφάνεια, βρίσκονταν οι αίθουσες και τα δωµάτια του παλατιού. Εκεί ήταν ο ενδιάµεσος χώρος µεταξύ της πύλης εισόδου και του παλατιού και πρέπει να αποτελούσε την πλατεία της ακρόπολης, ή «πλατεία του κάστρου». Κατά τη Βυζαντινή περίοδο συνεπώς ήταν ο χώρος όπου εξελισσόταν η κοινωνική και πολιτική ζωή της πόλης. Όλα τα δωµάτια στα οποία έµεναν σηµαντικά πρόσωπα ήταν προσανατολισµένα προς το δυτικό φαράγγι, δείχνοντας πως το παλάτι είχε σχεδιαστεί για να έχει κύριο µέτωπο προς τα δυτικά, ενώ στη νότια πλευρά του, βρισκόταν η πλατεία της ακρόπολης ενώ στα ανατολικά υπήρχε δρόµος. Η κατοικία στο Βυζάντιο Η Κωνσταντινούπολη ήταν χτισµένη στις πλαγιές επτά λόφων, γι' αυτό πολλοί την έλεγαν και "Επτάλοφη" και όλα τα σπίτια είχαν θέα στη θάλασσα. Οι κατοικίες των εύπορων πολυτελείς επαύλεις µε κήπους και στοές, αντίθετα οι κατοικίες των φτωχών των πόλεων ήταν εξαθλιωµένες. Οι κατοικίες των χωρικών ήταν διώροφες µε τζάκι, κουζίνα, πλυσταριό, λουτρό και εικονοστάσιο ή παρεκκλήσιο. Ύδρευση άρδευση αποχέτευση Η Κωνσταντινούπολη ήταν η πόλη µε τον περισσότερο πληθυσµό το µεσαίωνα, που πλησίαζε στο ένα εκατοµµύριο. Εκείνη την περίοδο η Ρώµη έφθανε τούς εκατό χιλιάδες ενώ το Παρίσι και το Λονδίνο ήταν µικρές κωµοπόλεις Η Κωνσταντινούπολη ήταν µια µεγαλούπολη µε άψογο πολεοδοµικό σχέδιο, υπόγεια αποχέτευση και ύδρευση. 5

7 1. ΣΥΣΤΗΜΑ Υ ΡΕΥΣΗΣ-ΑΡ ΕΥΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ Παρά την εξαιρετική στρατηγική θέση της, η πόλη του Βυζαντίου, µειονεκτούσε σηµαντικά στο θέµα εξασφάλισης φρέσκου πόσιµου νερού, αλλά και νερού για τις υπόλοιπες χρήσεις, για λουτρά και λόγους αναψυχής. Ο ποταµός Λύκος και τα τοπικά πηγάδια, δεν επαρκούσαν για να εξυπηρετήσουν τον πληθυσµό καθ όλη τη διάρκεια της ιστορίας της πόλης. Το βρόχινο νερό εξαντλούνταν γρήγορα, το πρόβληµα του ανεφοδιασµού ήταν µόνιµο. Το νερό για τις ανάγκες της πόλης έφθανε από την ευρωπαϊκή ενδοχώρα και στη συνέχεια αποθηκευόταν σε στέρνες και διοχετευόταν στις βρύσες. Με την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης το 330, οι ανάγκες για πόσιµο νερό αυξήθηκαν πολύ καθώς το παλάτι και τα λουτρά κατανάλωναν πολύ νερό. Το σύστηµα ύδρευσης της Κωνσταντινούπολης βασιζόταν στο υδραγωγείο του Αδριανού που φτιάχτηκε τον 2ο αιώνα µ.χ. Το υδραγωγείο επιδιορθώθηκε στα τέλη του 4ου αιώνα από τον αυτοκράτορα Ουάλη ( ). Τµήµα του διατηρείται και σήµερα και είναι γνωστό ως Υδραγωγείο του Ουάλη. Την εποχή του αυτοκράτορα Ιουστινιανού ( )το νερό έφτανε στην πόλη µέσω ενός πολύπλοκου δικτύου από αγωγούς από το δάσος του Βελιγραδίου, απόσταση µεγαλύτερη από 250 χλµ.. Στους λόφους της Θράκης σώζονται ακόµη περίπου τριάντα λίθινες γέφυρες και εκατοντάδες χιλιόµετρα υπόγειων στοών και τουλάχιστον δύο υπόγεια κανάλια τα οποία µετέφεραν το νερό στην Κωνσταντινούπολη. Με τα χρόνια το δίκτυο σταδιακά κατέρρευσε και, ήδη περί τον 6ο και 7ο αιώνα, οι κινστέρνες αποτελούσαν το σηµαντικότερο µέσο για την παροχή νερού στην πόλη. Τον 7ο αιώνα απαιτούνταν πολλές δεξαµενές νερού, όχι µόνο για πόσιµο νερό και για τις ανάγκες των οικιών, αλλά και για τα λουτρά, για την περιορισµένης έκτασης άρδευση και την κίνηση των µύλων. Το Μεσαίωνα η Κωνσταντινούπολη απέκτησε πρόσθετες κινστέρνες, οι περισσότερες από τις οποίες ανήκαν σε µοναστήρια και σε εύπορα νοικοκυριά. Κατά τη διάρκεια της Λατινοκρατίας στην Κωνσταντινούπολη ( ), η πόλη συρρικνώθηκε και ως προς τον πληθυσµό αλλά και σαν έκταση. Εξαιτίας της γενικότερης εγκατάλειψης των συστηµάτων ύδρευσης και αποχέτευσης, η υδροδότηση στην υστεροβυζαντινή Κωνσταντινούπολη δεν αποκαταστάθηκε ποτέ. Όταν οι Οθωµανοί κατέλαβαν την πόλη, το παλαιό υδροδοτικό σύστηµα παράκµαζε, αν και το επονοµαζόµενο Υδραγωγείο του Ουάλη επιδιορθώθηκε και προστέθηκαν νέα, ανεξάρτητα δίκτυα υδροδότησης. 2.ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΙΚΤΥΟΥ Οι Ρωµαίοι µηχανικοί επί αυτοκράτορα Αδριανού, που ασχολήθηκαν αρχικά µε την υδροδότηση βασίστηκαν στην υδραυλική µηχανική κατά την κατασκευή του δικτύου. Για το σκοπό αυτό πήλινοι και µολύβδινοι αγωγοί έτρεχαν κάτω από τους δρόµους και τα πεζοδρόµια. Το δίκτυο συµπλήρωναν δεξαµενές τοποθετηµένες σε κοµβικά σηµεία στις οποίες καταστάλαζαν τα ιζήµατα του νερού. Το δίκτυο µε τις επεκτάσεις που έγιναν µε το πέρασµα των Βυζαντινών και Οθωµανικών χρόνων, αποτέλεσε το πιο εκτεταµένο υδρευτικό δίκτυο της Μεσογείου. Το πολύπλοκο σύστηµα υδροδότησης της Κωνσταντινούπολης, έτσι όπως είχε κατασκευαστεί από τους Ρωµαίους µηχανικούς, για πολλούς θεωρείται η αιτία για πολλές µεγάλες συµφορές στην πόλη. Οι κινστέρνες χρειάζονταν συχνό καθαρισµό, αν και καµιά φορά οι εγκαταλελειµµένες κινστέρνες χρησίµευαν σαν σκουπιδότοποι, νεκροταφεία και οστεοφυλάκια. Οι Βυζαντινοί συχνά απέδιδαν τις µεγάλες επιδηµίες πανώλης στην πόλη σε στάσιµα, µολυσµένα νερά, που συγκεντρώνονταν στις κινστέρνες. 6

8 3. ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΝΕΡΟΥ Το νερό καταναλωνόταν από τα ανάκτορα, τα παλάτια, τα δηµόσια λουτρά και τον πληθυσµό της πόλης. Σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας της, ο µέσος όρος ηµερήσιας κατανάλωσης νερού στην Κωνσταντινούπολη ήταν περίπου κυβικά µέτρα. Εκτός από πόσιµο νερό, η πόλη είχε ανάγκη από νερό για τα λουτρά και για ψυχαγωγικούς σκοπούς, για µικρής κλίµακας αρδευτικά συστήµατα, για κήπους και πάρκα, καθώς και για τους µύλους. Όλα τα τµήµατα του συστήµατος ύδρευσης δεν αλληλοσυνδέονταν αλλά ήταν διάφορα ανεξάρτητα συστήµατα που κατασκευάστηκαν από αυτοκράτορες, επάρχους, διοικητικούς αξιωµατούχους και πλούσιους πολίτες. Οι αρµόδιοι για τη διαχείριση του νερού χρησιµοποιούσαν σταθµούς αυτόµατης διανοµής που ήταν εφοδιασµένοι και µε χειροκίνητες αντλίες, που χρησιµοποιούνταν στις περιόδους λειψυδρίας, ώστε να περιορίζεται η υπερκατανάλωση. Το νερό κατέληγε µε σειρά προτεραιότητας στις κρήνες, τα λουτρά και τα αποχωρητήρια του παλατιού και στη συνέχεια στα σπίτια των κοινωνικά ανώτερων οικογενειών. Οι γενικές ανάγκες καλύπτονταν από τα δηµόσια λουτρά και τις κρήνες (νυµφαία), µε τη σταθερή ροή του νερού να ξεπλένει τα αποχωρητήρια και τους αγωγούς. Για να εξασφαλίσουν τον ανεφοδιασµό του σπιτιού τους µε νερό πολλοί άνοιγαν πηγάδια και κινστέρνες. Αν και οι πλούσιες οικογένειες είχαν συνήθως µικρές ιδιωτικές κινστέρνες στα σπίτια τους, οι περισσότεροι συνήθως χρησιµοποιούσαν τις κρήνες για τον ανεφοδιασµό των σπιτιών τους µε νερό. Κρήνες µε λεκάνες και κρουνούς βρίσκονται σε όλα τα σηµεία της Κωνσταντινούπολης. Οι κάτοικοι τις επισκέπτονταν καθηµερινά, για να προµηθευτούν νερό που το κουβαλούσαν σε στάµνες στα σπίτια τους. Παρά τη διαρκή συντήρηση του δικτύου η εξασφάλιση νερού ήταν πάντα το κύριο πρόβληµα για τους κατοίκους της Κωνσταντινούπολης. Οι χωρικοί στους πρώτους βυζαντινούς αιώνες (6ος 10ος αιώνας). Παρόλη την λάµψη των πόλεων και ειδικά της πρωτεύουσας, η βυζαντινή κοινωνία παρέµεινε κυρίως αγροτική. Από τις αρχές του 6ου αιώνα η σηµασία των δύο όρων κώµη-χωρίο έτεινε να συµπέσει και εξελικτικά οδηγηθήκαµε στην επικράτηση του όρου χωρίο. Κατά τον 10ο αιώνα απέκτησε και την έννοια της οικονοµικής κοινότητας και αξιοποιήθηκε για τον υπολογισµό του φόρου (ικάνωσις). Η δηµοσιονοµική σηµασία αυτής της κοινότητας του χωριού εξηγεί τη µανία, µε την οποία προσπαθούσαν να την υπερασπίζονται την κοινότητα αυτή οι αυτοκράτορες του 10ου αιώνα. Όσο αναφορά την κοινωνία του χωριού γίνεται χωρισµός σε δύο επιµέρους τµήµατα: από τη µια οι χωρικοί που είναι επικεφαλής µιας αγροτικής εκµετάλλευσης και από την άλλη οι αποκλεισµένοι ή οι περιθωριακοί, µεταξύ των οποίων περιλαµβάνονταν σκλάβοι και µισθωτοί. Αυτή η κοινωνία είχε ως ιδεώδες της την αυτάρκεια των πολιτών της. Σαν επικεφαλής οριζόταν κάποιος και οι υπόλοιποι επιλεγµένοι σαν απλοί αντιπρόσωποι. Η οργάνωση διέφερε στα χωριά, γιατί οι κάτοικοι ήταν µισθωτοί που υποτάσσονταν στον ιδιοκτήτη του χωριού ή στον απεσταλµένο του. Στην κορυφή της ιεραρχίας βρίσκονταν οι γαιοκτήµονες. Επίσης υπήρχαν οι µεγαλοϊδιοκτήτες, που κατοικούσαν στην πόλη. Η βυζαντινή κοινωνία ήταν αντιφατική: από τη µια ταξική απόσταση µεταξύ των διαφόρων ιδιοκτητών γης και από την άλλη συνοχή, καθώς οι πλούσιοι προστάτευαν τους φτωχούς. Η κοινωνία του χωριού ήταν µια ανοµοιογενής αλλά στερεή κοινότητα, η βάση της ζωής στη βυζαντινή επαρχία. 7

9 Μεταξύ της ύστερης αρχαιότητας και του 10ου αιώνα, εποχή του θριάµβου των υνατών, µεσολάβησε ένα είδος χρυσού αιώνα για τους µικροϊδιοκτήτες, µε βασικό χαρακτηριστικό την οικογένεια ως βάση της αγροτικής παραγωγής. Από τα κείµενα προκύπτει ως βασικό ιδεώδες η αυτάρκεια. Ο όρος αυτάρκεια προϋπέθετε την επάρκεια σε οικονοµικό επίπεδο, χωρίς αλλότρια αρωγή. Επίσης απέδιδε νοηµατικά έναν τρόπο αξιοποίησης του εδάφους µέσω της προσωπικής εργασίας. Το τυχόν πλεόνασµα της παραγωγής όµως δεν επαρκούσε για την πραγµατοποίηση επένδυσης. Εφόσον ο χωρικός δεν µπορούσε να ανταποκριθεί στις φορολογικές υποχρεώσεις του αναγκαζόταν να εγκαταλείψει την εκµετάλλευσή του. Η απόδοση του φόρου και η καταβολή του ενοικίου αποτελούσαν ανελαστικές δαπάνες. Ο φόρος υπολογιζόταν επί του κεφαλαίου (γη) και δεν εξαρτιόταν από την παραγωγή, της οποίας ένα σηµαντικό µέρος παρακρατούταν για τη σπορά. Τελικά, δεν περίσσευε επαρκές πλεόνασµα, που να παρέχει ασφάλεια σε περίπτωση ανωτέρας βίας. Οι δαπάνες της αγροτικής εκµετάλλευσης κατανέµονταν µεταξύ των αναγκών συντήρησης, επενδύσεων και δηµόσιας ή ιδιωτικής εισφοράς. Κλειδί αποτελούσε η ταξινόµηση των παροίκων (διζευγίτες, ζευγαράτοι, βοϊδάτοι και πεζοί ή ακτήµονες). Ο συγγραφέας προβαίνει στον θεωρητικό υπολογισµό του προϋπολογισµού διαφόρων ειδών εκµεταλλεύσεων ιδιοκτητών γης, ενοικιαστών και παροίκων µε διαφορετική απόδοση γης και υπό διαφορετικές συνθήκες. Επίσης µελετά τα οικονοµικά αποτελέσµατα των περιστατικών ανωτέρας βίας, όπως οι επιδροµές των βαρβάρων. Το κράτος µεριµνούσε για την αποκατάσταση της οµαλότητας παραχωρώντας κουφισµούς. Τα τυχερά και οι επιδροµές επηρέαζαν και τις αγορές, στις οποίες κατέληγε το 1/5 της παραγωγής δηµητριακών. Τα 4/5 προορίζονται για αυτο-κατανάλωση. Οι τιµές ήταν για µεγάλα χρονικά διαστήµατα σταθερές. Μόνο σε περίπτωση κρίσης (πολεµικές συγκρούσεις ή ακραία καιρικά φαινόµενα) ο αγρότης αντιµετώπιζε σοβαρό πρόβληµα. Η κατάσταση παρέµενε σταθερή για µεγάλες χρονικές περιόδους. Η καταβολή εισφορών που επέβαλλε το κράτος στους γεωργούς ήταν η αιτία που επηρεαζόταν η οικονοµική κατάσταση του αγροτικού προϋπολογισµού του κράτους. Οποιαδήποτε αλλαγή θετική ή αρνητική ως προς τα φορολογικά ήταν άµεσα αισθητή από τους γεωργούς των οποίων η ευηµερία εξαρτιόταν από το κράτος παρόλο που µέρος των εσόδων της παραγωγής τους κατέληγε στο δηµόσιο ταµείο. Η γεωργία στο Βυζάντιο δεν είχε ανεπτυγµένη παραγωγή, ελλείψει εργατικών χεριών και ανάπτυξη της τεχνολογίας. Ο δευτερογενής και τεταρτογενής τοµέας της οικονοµίας δεν µπορούσε να επωφεληθεί λόγω της απουσίας επαρκών πλεονασµάτων. Η οικογενειακή επιχείρηση που είχε στην κατοχή της ένα ζευγάρι βόδια χρησιµοποιήθηκε ως αναζήτηση κάποιων σταθερών για τη µελέτη της αγροτικής εκµετάλλευσης. Η ιδιοκτησία της γης ποικίλε. Εντός του αγροτικού πληθυσµού µια αρνητική σταθερά αποτέλεσε η εναλλαγή των καλλιεργειών, η καλλιέργεια των ειδών κήπου λόγω έλλειψης της ανάπτυξης των µεθόδων καλλιέργειας. Τα στοιχεία που έχουµε διαθέσιµα δεν είναι αρκετά για να µπορέσουµε να αξιολογήσουµε τα κηπευτικά προϊόντα, τα αµπέλια και την κτηνοτροφία. Η παραγωγή του µέσου χωρικού ήταν επαρκής για να καλύπτει τις ανάγκες του ως προς την τροφή του, τις φορολογικές εισφορές του αλλά και µια µικρή επένδυση. Όσο αναφορά τις εισφορές διάκριση υπάρχει ανάµεσα στους ιδιοκτήτες και τους ενοικιαστές. Στους δεύτερους πλην των φόρων έπρεπε να δίνουν και ενοίκιο. Όσο αναφορά το φόρο υπήρχε αναλογία ποιότητας και έκτασης της γης και σε αυτούς προστίθεντο και άλλοι φόροι. Η καταβολή του ενοικίου γινόταν είτε µε χρήµατα είτε σε είδος. Στον 11ο αιώνα έχουµε την εµφάνιση της καταβολής πακτού από όσους καλλιεργούσαν κρατική γη. Οι εισφορές των χωρικών ήταν στο 20%. Την επένδυση δύσκολα µπορούµε να την προσδιορίσουµε. Εκτιµάτε ότι για την σπορά έπρεπε να παρακρατηθεί το 28,5% της παραγωγής, χωρίς να υπολογιστούν οι ανάγκες για τη διατροφή των οικόσιτων ζώων και της συντήρησης του εξοπλισµού. Η κάθε οικογένεια ήταν αναγκασµένη να περιλαµβάνει στην διατροφή της κηπευτικά προϊόντα. Η οικονοµία που βασιζόταν σε αυτό το σύστηµα δεν ήταν σταθερή αλλά εύθραυστη. Η µη ικανότητα συγκέντρωσης πλεονασµάτων ήταν τροχοπέδη στην ανάπτυξη νέων τεχνολογιών. Μεταξύ του 6ου και του 8ου αιώνα έχουµε την ανάπτυξη της τάξης των χωρικών, λόγω της µείωσης των φορολογικών βαρών, της αναθεώρησης του φορολογικού συστήµατος αλλά και της ανάπτυξης του θεσµού της εµφύτευσης. Παρόλο που αναµενόταν ανάπτυξη ούτε αυτό το σύστηµα 8

10 ανακούφισε τους χωρικούς. Εάν βελτιωνόταν η αγροτική τεχνολογία τότε µόνο οι χωρικοί θα είχαν τη δυνατότητα να καταβάλουν περισσότερους φόρους. Ποία ήταν η αιτία της µετατροπής του χωριού σε µια θρησκευτική κοινότητα? Ο χριστιανισµός έκανε την εµφάνισή του στις πόλεις. Έτσι η εκκλησία ήταν προσαρµοσµένη στο αστικό πρότυπο διοίκησης. Στην δικαιοδοσία του επισκόπου ενέπιπτε το τµήµα της περιοχής που ανήκε στην πόλη. Αίτια της υιοθέτησης του θεσµού του χωροεπισκόπου ήταν η επέκταση στην επαρχία, όµως έγινε η αιτία της θετικής αντίδρασης των επισκόπων. Η εκκλησία πέτυχε τον έλεγχο της επικράτειας µε την διαίρεσή της σε επισκοπές. Οι κληρικοί αγρότες ήταν ταυτισµένοι µε την τοπική κοινωνία. Ήταν και αυτοί µικροϊδιοκτήτες ή ενοικιαστές που εργάζονταν στα χωράφια τους. Η εκκλησία ήταν ανήσυχη για τη στάση των πιστών ως προς τη καθολική εκκλησία αλλά και για την διαφύλαξη της ορθοδοξίας. Οι υποδιαιρέσεις της επισκοπής δεν διασώζονταν από κανένα νοµοθετικό κείµενο. Συναντάµε τον όρο παροικία που δηλώνει την περιοχή υπό την δικαιοδοσία της επισκοπής. Την ενορία αποτελεί κάθε χριστιανική κοινότητα που υπάγεται σε εκκλησιαστική αρχή. Με την έλευση του 5ου και του 6ου αιώνα η λέξη δέχεται συνεχείς αλλαγές νοήµατος. Η εξέλιξη του όρου παροικία στην καθηµερινή γλώσσα τείνει προς την έννοια της ενορίας, ενώ σε νοµικό επίπεδο συνεχίζει να υπάρχει σύγχυση. Τελικά έχουµε την επιβολή του όρου ο ναός του χωριού. Με βάση τον όρο χωριό, ως διοικητική και γεωγραφική µονάδα, επιβλήθηκε επί του εκκλησιαστικού όρου ενορία. Όσο αναφορά τη βυζαντινή αυτοκρατορία και την περιουσία της, έχουµε παραδείγµατα γυναικών από εύπορες οικογένειες και µε ευγενική καταγωγή, οι οποίες προχωρούν σε νοµικές πράξεις, διάθεσης ή διαχείρισης της περιουσίας τους. Οι άντρες και οι γυναίκες έχουν ίσα κληρονοµικά δικαιώµατα. Η γυναίκα που κατείχε την απαραίτητη κοινωνική θέση είχε τη δυνατότητα να διαθέσει την περιουσία της εκτός της προίκας της που διαχειριζόταν ο σύζυγος. Υπήρχαν νοµικές προβλέψεις για την προστασία της συζύγου και της προίκας της από την κατάχρηση του συζύγου. εν επιτρεπόταν στο σύζυγο να διαθέσει τα προικώα, ενώ αν υπήρξε κατάχρηση τον καταδίκαζαν ως υπεύθυνο σε αποκατάσταση της αξίας της προίκας ή επιστροφής της διαχείρισης στη σύζυγό του. Υπάρχουν δε περιπτώσεις όπου η σύζυγος ωθήθηκε από τον σύζυγο να διαθέσει τα προικώα της εν γνώσει µάλιστα του αγοραστή ή των εµπλεκόµενων κρατικών αρχών. Μετά το θάνατο του συζύγου τους, γυναίκες που κατείχαν υψηλή κοινωνική θέση διαχειρίζονταν την περιουσία τους χωρίς την διάκριση των περιουσιακών στοιχείων που περιήλθαν από το σύζυγο και όσων διέθεταν πριν τη χηρία. Η περίφηµη ανιηλίδα είναι µια από τις ελάχιστες περιπτώσεις γυναικών που διαχειρίστηκαν την τεράστια περιουσία τους. Ο µόνος περιορισµός που τους ζητήθηκε ήταν µε τις πράξεις τους να µην βλάψουν τους συγγενείς του συζύγου τους. Η εξασφάλιση του ανεφοδιασµού των κατοίκων της Κων/λης τον 12ο αιώνα ήταν η κύρια µέριµνα της κεντρικής εξουσίας µε σκοπό να αποφευχθούν οι κοινωνικές εκρήξεις. Σε σύγκριση µε την υπόλοιπη αυτοκρατορία, η διατροφή ποίκιλε λόγω της σύνθεσης του πληθυσµού της Πόλης. Στη Πόλη η µισή µερίδα του φαγητού προέρχονταν από τα σιτηρά σε αντίθεση µε την επαρχεία που υπήρχαν καθηµερινά όσπρια. Στην Πόλη προτιµούσαν την κατανάλωση φρέσκων προϊόντων και κρασιού. Τη διατροφή συµπλήρωνε κρέας ή ψάρι. Στις πρώτες µέρες της Πόλης ο ανεφοδιασµός γινόταν κυρίως από την Αίγυπτο. Από Θράκη, Ραιδεστό ή Βιθυνία είχαµε την εισαγωγή σιταριού. Υπήρξε εξαναγκασµός της προµήθειας σίτου από το µονοπώλιο µε αποτέλεσµα την µείωση της εµπορικής κίνησης άλλων προϊόντων. Στην αγορά ένα µικρό τµήµα της συνολικής ποσότητας σίτου ήταν διαθέσιµο, είτε γιατί δεν το κατανάλωσαν οι γεωργοί είτε γιατί οι πλούσιοι ιδιοκτήτες δεν το πούλησαν. Η κυκλοφορία των προϊόντων είχε ως επίκεντρο τον οίκο. Η όλη προσπάθεια είχε ως σκοπό την επίτευξη της αυτάρκειας. Αν περίσσευε σιτάρι οι πλούσιοι είχαν τη δυνατότητα πώλησης στην αγορά. Το ύψος της τιµής του προϊόντος ήταν υπό τον έλεγχο των αρχών, οι οποίες επενέβαιναν ρίχνοντας στην αγορά και τα κρατικά αποθέµατα. Ο σίτος έφτανε στα λιµάνια της Πόλης µε βυζαντινά πλοία. Τα πλοία ήταν Βενετών, Πιζανών ή Γενοβέζων. Οι αρτοποιοί ήταν υποχρεωµένοι να αγοράζουν από τις αρχές την νενοµισµένη ποσότητα σίτου. Η διατροφή στην Κων/λη περιείχε όσπρια, φρούτα, λάδι, κρασί και κρέας. Οι Ιταλοί έµποροι διοχέτευαν το κρασί µέσω θάλασσας. Επίσης ήταν οι κυρίαρχοι έµποροι λαδιού και τυριού κατά τον 12ο αιώνα. Οι φτωχοί κατανάλωναν ψάρι, ενώ οι αριστοκράτες κατανάλωναν κρέας. Πηγή προέλευσης ήταν τα 9

11 κοπάδια τους, τα κοπάδια Βλάχων ή Βουλγάρων. Και το εµπόριο κρέατος εποπτευόταν όπως το εµπόριο σίτου. Η Πόλη εφοδιαζόταν από τα νερά του Βοσπόρου. Από το κουκούλι στο µεταξωτό ύφασµα οδηγήθηκε η Πόλη από τους τεχνίτες της ανάµεσα στο 10ο και 11ο αιώνα. Η παραγωγή µεταξιού κατείχε σηµαντική θέση στο Βυζάντιο, λόγω της εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής της αυτοκρατορίας. Η πρώτη ύλη έφτανε στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας από την Πελοπόννησο και την Ιταλία. Τα µεταξωτά που παράγονταν ήταν περιζήτητα. Τα ιδιωτικά εργαστήρια παρήγαγαν για να καλύψουν τις ανάγκες των ιδιωτών χαµηλότερης βέβαια ποιότητας µεταξωτά και έτσι καλυπτόταν η παραγωγή των αυτοκρατορικών εργαστηρίων. Οι ιδιοκτήτες των εργαστηρίων ήταν ευγενείς. Οι τεχνίτες δεν κατάφεραν να γίνουν επιχειρηµατίες όπως στη ύση λόγω της εξιδανίκευσης της αυτάρκειας και όχι της επικερδούς επένδυσης αλλά και εξαιτίας του εµπορικού ανταγωνισµού µε τους αριστοκράτες. Στο Επαρχικό βιβλίο παρουσιάζεται η ζωή στην Πόλη αλλά και περιγράφονται τα επαγγέλµατα που αποτέλεσαν τη σπονδυλική στήλη της οικονοµικής ζωής. Σε κάθε τεχνίτη αντιστοιχεί µόνο ένα επάγγελµα. Ο έπαρχος ήταν υπεύθυνος της οµαλής ροής του ανταγωνισµού, απέτρεπε την απόσπαση εργαζοµένων από ανταγωνιστές και είχε ως στόχο την πάταξη της κερδοσκοπίας. Οι συντεχνίες στήριζαν την πολιτική κοινωνία και η σύµπραξη τους ήταν καθοριστική για την ένταξη κάποιου σε κάποιο επάγγελµα. Επίσης είχαν υποβοηθητικό ρόλο στο έργο του Επάρχου της Πόλης. Με βάση τη νοµοθεσία καθοριζόταν η τοποθεσία των εργαστηρίων. Όπως είναι φυσικό τα επαγγέλµατα που ασκούνταν στην Πόλη δεν περιορίζονται σε όσα ρυθµίζονται στο Επαρχικό. Οι πληροφορίες που παίρνουµε από το Επαρχικό είναι λίγες για τους εργαζοµένους στα εργαστήρια. Σε κάποια επαγγέλµατα οι σκλάβοι υπήρξαν επικεφαλής των εργαστηριών, ενώ δεν φαίνεται η ύπαρξη µαθητευοµένων και µισθωτών. Οι πληροφορίες που έχουµε από τις πηγές αποδεικνύουν ότι η απόκτηση της κυριότητα ενός εργαστηρίου ήταν δυνατή για έναν αριστοκράτη αλλά αδύνατη για την πλειοψηφία των τεχνιτών. Οι τεχνίτες αποτελούσαν τα µεσαία κοινωνικά στρώµατα. Μέσω του επαγγέλµατός τους έβγαζαν τα προς το ζην χωρίς όµως την δυνατότητα να βελτιώσουν την κατάσταση τους. Έτσι διατηρούνταν η απόστασή τους από την αριστοκρατία. Από τον 6ο αιώνα ως την εποχή των Παλαιολόγων ο πληθυσµός της Πόλης συνεχώς αυξοµειώνεται. εν έχουµε αρκετά στοιχεία για την οργάνωση του πληθυσµού. Μόνο λίγα γνωρίζουµε για την θρησκευτική οργάνωση. Επίσης λίγα είναι γνωστά για τις αδελφότητες και την δηµοσιονοµική οργάνωση. Τα πολιτικά συστήµατα γνωρίζουµε ότι υπάγονταν στην εξουσία του Επάρχου της πόλεως και ότι η διάκριση των πολιτών γινόταν από τα µέλη των δήµων. Η διατήρηση των δηµάρχων συνεχίζεται και µετά την εµφάνιση των δήµων. εν είναι εύκολη η αποδοχή ότι το κράτος χρηµατοδοτούσε τους δηµότες. Ένας µεγαλύτερος κύκλος οργάνωσης του πληθυσµού αφορά την οργάνωση του εµπορίου και των τεχνιτών. Στο Επαρχικό περιγράφεται ένας περιορισµένος αριθµός επαγγελµάτων τα οποία έχουν πολιτική σηµασία. Για την αριστοκρατία, βάση οργάνωσης αποτελεί το προβάδισµα στην κρατική ιεραρχία. Η διάκριση όµως ανάµεσα στα αριστοκρατικά επαγγέλµατα και στους αριστοκράτες είναι σχετική καθώς οι αριστοκράτες ασκούν οικονοµική δραστηριότητα ενώ οι επαγγελµατίες είναι αυτοί που πλουτίζουν και ανεβαίνουν κοινωνικά. Την ίδια περίοδο τα µεγάλα µοναστήρια συµµετέχουν ενεργά στην οικονοµική ζωή µε αποτέλεσµα να κερδίζουν φορολογικές εξαιρέσεις για τους εµπορικούς στόλους τους. Η εµπλοκή της αριστοκρατίας στις εµπορικές δραστηριότητες είναι συχνότερη. Έτσι η σχέση αριστοκρατίας και των εµπόρων ανατρέπεται. ΒΙΟΤΕΧΝΙΚΕΣ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ ΚΡΑΣΙΟΥ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ Οι Ρωµαίοι διδάχτηκαν από τους Φοίνικες, τους Καρχηδόνιους και τους Έλληνες τη σωστή τεχνική για την παραγωγή του οίνου αλλά και τη κατανάλωση του. Αξιοσηµείωτη ήταν και η µεγάλη σηµασία που έδιναν στον τοµέα της καλλιέργειας, η οποία είχε εξαπλωθεί σε χώρες όπως η Ιταλία, η Γαλλία ακόµα και σε ορισµένα τµήµατα της Βρετανίας. Οι εισαγωγές οίνου γίνονταν από περιοχές όπως η Ελλάδα, η Φοινίκη, η Κύπρος, η Σαρδηνία και το Καρχηδονιακό έδαφος της Ισπανίας. Μάλιστα η καλύτερη σταφίδα ήταν αυτή της Καρχηδόνας και είχε βραβευτεί. Επίσης 10

12 ο θεός του οίνου, Βάκχος, λάµβανε ειδική «ανταµοιβή» για το δώρο του αυτό κατά τις εκδηλώσεις λατρείας τους. Με την πάροδο των χρόνων και συγκεκριµένα κατά τους ρωµαϊκούς χρόνους, το κρασί δεν αποτελούσε πολυτέλεια µόνο των πλουσίων αλλά και όλων των κοινωνικών στρωµάτων. Σε πόλεις όπως η Ποµπηία διέθεταν νυχτερινά µαγαζιά σχεδόν σε όλα τα σηµεία τους, τα οποία πουλούσαν κρασί στις µάζες. Οι δούλοι και οι κατώτερες τάξεις ζούσαν την ψευδαίσθηση της κατανάλωσης κρασιού αφού έπιναν ένα µείγµα διαλυµένου ξυδιού µέσα σε νερό, το οποίο ονοµαζόταν Πόσκα. Στη Ρώµη η γλύκανση του κρασιού πραγµατοποιείται µε την προσθήκη µελιού. Πιθανολογείται ότι το γλυκό κρασί της Θείας Κοινωνίας που χρησιµοποιείται στην Βυζαντινή λειτουργία σήµερα, έχει τις ρίζες του στην ειδωλολατρική Ρώµη την οποία εκχριστιάνισε ο Κωνσταντίνος. Άλλα προϊόντα επεξεργασίας του κρασιού ήταν η σως ψαριού µετά από ζύµωση, το σκόρδο, τα βότανα και το κρεµµύδι. Μερικές ποικιλίες κρασιού ήταν αρωµατισµένα µε άνθη όπως τριαντάφυλλα, άλλα µ µπαχαρικά, άλλα µε µέντα και άλλα ακόµα και µε Αψέντι. Ακόµα και σήµερα µπορεί κανείς να διαπιστώσει ότι η αυτοκρατορία της Ρώµης, κατά τους µεσαιωνικούς χρόνους, χάρασσε µια καθοριστική πορεία για το κρασί στις µέρες µας. Περιοχές σήµερα όπως η Γαλλία είναι πασίγνωστες για την εξαιρετική ποιότητα του κρασιού τους και για την βιοµηχανία παραγωγής του. Η παραγωγή του οίνου δεν απείχε και πολύ από τις σηµερινές µεθόδους. Τον µήνα Σεπτέµβριο γινόταν ο τρύγος από τους δούλους και αµέσως µετά τα σταφύλια µεταφέρονταν στα πατητήρια. Εκεί τα σταφύλια πατιούνταν κυριολεκτικά από τους δούλους µέχρι να εξαχθεί το γλεύκος (µούστος) από τις ρώγες. Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ Η βυζαντινή κοινωνία 1. ΠΟΛΙΤEYMA: Καθώς το πολίτευµα ήταν απόλυτη µοναρχία ο απλός πολίτης δεν είχε πολλές δυνατότητες αλλά µπορούσε να επηρεάσει την πολιτική ζωή έµµεσα µέσω των δήµων και των εκδηλώσεων τους στον Ιππόδροµο. Παράδειγµα χαρακτηριστικό η Στάση του Νίκα. 2. Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗ ΖΩΗ: 11

13 Ο γάµος δεν επιτρεπόταν µε νόµο για τα κορίτσια κάτω των δώδεκα και τα αγόρια κάτω των δεκατεσσάρων ετών. Πριν από το γάµο γινόταν ο αρραβώνας και υπογράφονταν τα συµβόλαια που καθόριζαν την προίκα που θα έδινε η νύφη και τα δώρα του γαµπρού. Μετά την τέλεση του µυστηρίου ακολουθούσε γλέντι στο σπίτι του γαµπρού. Παρά την αντίρρηση της εκκλησίας το κράτος επέτρεπε το διαζύγιο «κοινή συναινέσει». Όπως βλέπουµε οι οικογενειακή ζωή στα Βυζαντινά χρόνια έχει πολλές οµοιότητες µε τη σηµερινή. 3. Η ΘΕΣΗ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ: Είχαν λιγότερα δικαιώµατα από τους άνδρες. εν συµµετείχαν στην κοινωνική ζωή. εν συµµετείχαν σε δηµόσιες εκδηλώσεις. Κάλυπταν το πρόσωπο τους όταν έβγαιναν έξω. Οι εύπορες στις εξόδους τους συνοδεύονταν συνήθως από ένα δούλο. Η περιορισµένη έως ανύπαρκτη συµµετοχή στα κοινά δεν εµπόδιζε την κυριαρχία των γυναικών στο σπίτι, συχνά και στο παλάτι. Από τον 11ο αιώνα και µετά συµµετείχαν και επισήµως στα κοινά όπως και στην παιδεία. 4. Η ΘΕΣΗ ΤΩΝ ΠΑΙ ΙΩΝ Εκτός από το όνοµα τους φέρουν και το όνοµα του πατέρα τους (π.χ. Νικόλαος Γεωργίου) ενώ αργότερα, αρχής γενοµένης από την αριστοκρατία προστέθηκε και το επώνυµο (π.χ. ούκας ή Κοµνηνός). Τα παιδιά µετά από τα πρώτα χρόνια της ζωής τους κοντά στην οικογένεια όπου µεγάλωναν ακούγοντας παραµύθια και αφηγήσεις από την Αγία Γραφή και παίζοντας µε τα παιχνίδια τους πήγαιναν στο σχολείο. 5. ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗ Υπήρχαν δύο κύκλοι σπουδών: «του γραµµατιστή» (παιδιά από εφτά ως δώδεκα χρόνων) και του «γραµµατικού» (για τα µεγαλύτερα παιδιά). Τα µαθήµατα που διδάσκονταν ήταν: Ανάγνωση, γραφή, φιλοσοφία, γραµµατική ρητορική, αριθµητική, φυσική φιλοσοφία και λογοτεχνία (Όµηρος και άλλοι αρχαίοι αλλά και µεταγενέστεροι συγγραφείς) Για τα ορφανά υπήρχαν δωρεάν σχολεία, οι υπόλοιποι πλήρωναν δίδακτρα Εκτός από τα «κοσµικά σχολεία» που λειτουργούσαν υπό την αιγίδα του κράτους, υπήρχαν και εκκλησιαστικά. Όσοι είχαν οικονοµική δυνατότητα συνέχιζαν τις σπουδές τους στο Πανεπιστήµιο. 6. ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ Υπήρχαν οργανωµένες ιατρικές υπηρεσίες (νοσοκοµεία και γιατροί) σε κάθε πόλη, ανάλογα µε το πληθυσµό της. Παράλληλα υπήρχαν και ιδιώτες γιατροί. Η Εκκλησιά ίδρυε και συντηρούσε πτωχοκοµεία και ορφανοτροφεία αλλά και κοινωνικές και ιατρικές υπηρεσίες Καθηµερινές συνήθειες 1. ΕΝ ΥΜΑΣΙΑ : Οι Βυζαντινοί διακρίνονταν για τη φιλαρέσκειά τους και προτιµούσαν να ντύνονται µε πολυτελή µεταξωτά και λινά ακριβά υφάσµατα και τα κοσµήµατα. Οι αστοί φορούσαν µακρείς χιτώνες (στιχάρια) µε πολλές πτυχώσεις και δερµάτινες µπότες. Οι γυναίκες επάνω από το χιτώνα φορούσαν µανδύα (ιµάτιο) µε µακριά, φαρδιά µανίκια που κάλυπταν και το κεφάλι. Επειδή ήταν ιδιαίτερα φιλάρεσκες φρόντιζαν ιδιαιτέρως την περιποίηση των µαλλιών τους και µακιγιάρονταν. Οι γεωργοί φορούσαν χιτώνα συχνά χωρίς µανίκια και βράκα µέχρι τον αστράγαλο µε ζώνη στη µέση ενώ συνήθως ήταν ξυπόλυτοι ή φορούσαν πέδιλα. 12

14 2. ΙΑΤΡΟΦΗ: Οι Βυζαντινοί είχαν ιδιαίτερη αδυναµία στο φαγητό και στο ποτό µε εξαίρεση βεβαίως τις περιόδους των νηστειών. Τα γεύµατα ήταν ανάλογα µε τις οικονοµικές δυνατότητες των Βυζαντινών. Έτσι σε ένα εύπορο σπίτι το γεύµα και το δείπνο περιελάµβανε ποικιλία εδεσµάτων, ορεκτικά, κρέατα, ψάρια καθώς και γλυκά και ποτά. Ο µέσος βυζαντινός δεν είχε και πολλές διατροφικές επιλογές γιατί συχνά βρισκόταν αντιµέτωπος µε εχθρικές επιδροµές, αυθαιρεσίες αξιωµατούχων αλλά και επιδηµίες και κακές καιρικές συνθήκες. 3. ΨΥΧΑΓΩΓΙΑ Ο βασικός τρόπος ψυχαγωγίας ήταν οι θρησκευτικές, κοινωνικές και λαϊκές γιορτές. Οι Βυζαντινοί σύχναζαν σε ταβέρνες για φαγητό και ποτό. Παρά τις αντιδράσεις της εκκλησίας, διατήρησαν συνήθειες από τα χρόνια της ειδωλολατρίας, πολλές από τις οποίες διατηρούνται ακόµα και σήµερα, όπως : Τις απόκριες µεταµφιέζονταν και έκαναν παρελάσεις στους δρόµους. Με αφορµή τη νέα σελήνη οι νέοι άναβαν φωτιές στους δρόµους και πηδούσαν από πάνω τους. Στην επαρχία τα µεγάλα ετήσια πανηγύρια κατέληγαν σε λαϊκές γιορτές µε τη συµµετοχή µάγων, αστρολόγων, ταχυδακτυλουργών. Στην Κωνσταντινούπολη και στις µεγάλες πόλεις οι κάτοικοι διασκέδαζαν στον ιππόδροµο µε αρµατοδροµίες, δηµόσιες τελετές, θεατρικές παραστάσεις και διάφορα λαϊκά προγράµµατα. Επίσης στην Κωνσταντινούπολη, ο ιππόδροµος ήταν ο χώρος που χρησιµοποιείτο για όλες τις αυτοκρατορικές τελετές. ΤΑ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΑ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ Κατά τη Βυζαντινή περίοδο η άσκηση των επαγγελµάτων ήταν ελεγχόµενη από το κράτος και οργανωµένη σε συντεχνίες. Τα χαρακτηριστικά και ο τρόπος λειτουργίας κάθε συντεχνίας ορίζονταν σαφώς από τους νόµους και δεν ήταν επιτρεπτό να ανήκει κανείς ταυτόχρονα σε δύο συντεχνίες. Επιπλέον υπήρχαν ιδιαίτεροι περιορισµοί για κάθε συντεχνία. Έτσι για παράδειγµα οι κεραµείς, έπρεπε να χτίζουν τα καµίνια τους µακριά από κατοικηµένη περιοχή και σε απόσταση το ένα από το άλλο. Το ίδιο ίσχυε για τους βυρσοδέψες και τους βαφείς. Βλέπουµε δηλαδή ότι κάποιες δραστηριότητες που και σήµερα προβλέπεται να είναι εγκατεστηµένες µακριά από τόπους κατοικίας ως ρυπογόνες, αντιµετωπίζονταν και εκείνα τα χρόνια µε παρόµοιο τρόπο. Στις πόλεις ήταν εγκατεστηµένα τα εργαστήρια και τα εµπορικά καταστήµατα. Κάθε συντεχνία διατηρούσε τα εργαστήρια ή τα µαγαζιά της σε συγκεκριµένη περιοχή της πόλης. Για παράδειγµα οι χαλκωµατάδες της Θεσσαλονίκης είχαν τα καταστήµατά τους κοντά στην Παναγία των Χαλκέων. Ανάµεσα στα εµπορικά καταστήµατα που λειτουργούσαν ήταν τα µαγκιπεία, οι φούρνοι δηλαδή και τα σαρδαµαρεία, που έµοιαζαν µε τα σηµερινά παντοπωλεία. Κρέας και λαχανικά προµήθευαν στους κατοίκους ο µακελλάρης και ο λαχανοπώλης. Ένα πλήθος πλανόδιων µικροπωλητών, "οι γυρεύοντες", εξυπηρετούσε τις γυναίκες περνώντας έξω από τα σπίτια τους. Με το χτίσιµο των σπιτιών ασχολούνταν οι οικοδόµοι, ο µαΐστωρ και οι µαθητές (εκπαιδευόµενοι). Αυστηροί νόµοι που προέβλεπαν δεκαετή εγγύηση των κτιρίων εξασφάλιζαν τους ιδιοκτήτες από κακοτεχνίες, κάτι δηλαδή σαν τον αντίστοιχο στις µέρες µας Πολεοδοµικό- Αντισεισµικό κώδικα, µε βάση τον οποίο πρέπει να κτίζονται οι οικοδοµές. Υπήρχαν ακόµη οι διδάσκαλοι και οι γιατροί, καθώς επίσης και οι µυρεψοί, που πουλούσαν αρώµατα και φάρµακα. 13

15 Οι εργαζόµενες γυναίκες απασχολούνταν µεταξύ των άλλων σαν υφάντριες, χορταρίνες, µάζευαν δηλαδή χόρτα, και πορικοπώλισσες, που πουλούσαν οπωροκηπευτικά, ή κουρίσσες που φρόντιζαν την κόµµωση των γυναικών και δούλευαν στα σπίτια και στα λουτρά. ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΝΟΜΙΣΜΑΤΟΚΟΠΙΑ Εισαγωγή Τα πρώτα χρόνια της εµφάνισης του στη γη ο άνθρωπος για την προµήθεια των απαραίτητων προϊόντων για τη διαβίωση του αντάλλασσε προϊόντα (διαδικασία του αντιπραγµατισµού). Η χρήση του µετάλλου για την αγορά των απαιτούµενων αγαθών ξεκινά την τρίτη χιλιετία π.χ. στην Εγγύς Ανατολή,την Αίγυπτο και την Ινδία και η αξία του υπολογιζόταν πάντα µε το ζύγισµα. Σταδιακά όµως το µέταλλο παίρνει το σηµερινό κυκλικό του σχήµα και αποτελεί στοιχείο τέχνης. 1. Η κατασκευή του βυζαντινού νοµίσµατος Η κατασκευή του νοµίσµατος στο βυζάντιο γινόταν στα νοµισµατοκοπεία από ειδικευµένους τεχνίτες στο τοµέα της κατασκευής των νοµισµάτων οι οποίοι ακολουθούσαν συγκεκριµένα βήµατα για να τα κατασκευάσουν. Αρχικά, το µέταλλο τηκόταν σε υψηλές θερµοκρασίες και καθαριζόταν στο καµίνι. Στη συνέχεια το ρευστοποιηµένο πλέον µέταλλο τοποθετούταν σε ειδικά διαµορφωµένα καλούπια όπου και του δινόταν το κυκλικό του σχήµα. Η κυκλική αυτή πλάκα µετάλλου που δηµιουργείτο ονοµαζόταν πέταλο. Έπειτα οι τεχνίτες τοποθετούσαν το πέταλο ανάµεσα στις σφραγίδες, τις µήτρες στις οποίες ήταν χαραγµένη η παράσταση που θα αποτυπωνόταν στο νόµισµα.οι µήτρες που µπορούσαν να παράγουν από έως νοµίσµατα διακρίνονταν στην πάνω µήτρα που ονοµαζόταν χαρακτήρ και στην κάτω µήτρα που καλούνταν ακµονίσκος και κατασκευάζονταν από ορείχαλκο,σίδηρο ή µπρούντζο.ο τεχνίτης χρησιµοποιώντας το σφυρί ( σφύρα ) αποτύπωνε τις παραστάσεις του νοµίσµατος µε την πίεση που ασκούσε το σφυρί. Τέλος αξίζει να σηµειωθεί ότι η οπίσθια µήτρα τοποθετούνταν σε έναν άκµωνα. 2. Τα βυζαντινά νοµισµατοκοπεία Τα βυζαντινά νοµίσµατα κατασκευάζονταν στα κρατικά νοµισµατοκοπεία που απλώνονταν σε όλο το µήκος της βυζαντινής αυτοκρατορίας.χωρίζονται σε αυτά που κατασκεύαζαν τα χρυσά και βρίσκονταν στις πρωτεύουσες και σε αυτά που κατασκεύαζαν τα χάλκινα και ασηµένια.το νοµισµατοκοπείο της Κωνσταντινούπολης που ήταν το µεγαλύτερο και σηµαντικότερο νοµισµατοκοπείο έκοβε τα νοµίσµατα από πολύτιµα µέταλλα και λειτούργησε από το 395 έως και το 453(άλωση της Κωνσταντινούπολης ). Τέλος αξίζει να σηµειωθεί ότι είχε ως σήµα το CON (CONOB για τα χρυσά και COB για τα ασηµένια). 14

16 Τα βυζαντινά νοµισµατοκοπεία ( ) 3. Tα βυζαντινά νοµίσµατα Από τα πρώτα χρόνια του µεσαίωνα δηλαδή από την ανάληψη της ηγεσία από τον Αναστάσιο τον Α ( ) έως και τα µέσα του 8ου αιώνα χρησιµοποιείται µεγάλη ποικιλία νοµισµάτων. Ο χρυσός σόλιδος βάρους 4,55 γραµµαρίων. και καθαρότητας 12 καρατίων συνεχίζει να αποτελεί το βασικό νόµισµα της αυτοκρατορίας ενώ παράλληλα κυκλοφορούν άλλα δύο χρυσά νοµίσµατα, το σηµίσιον βάρους 2,27 γρ. και το τριµίσιον βάρους 1,50 γρ., το αργυρό εξάγραµµον από το 615 βάρους 6,72 γρ. και τέσσερα χάλκινα, ο φόλλις,ο µισός φόλλις, το δεκανούµιον, το πέντανούµιον και τέλος το νούµιον Από τα µέσα του 8ου αιώνα έως και τα µέσα του 11ου συνεχίζουν να κυκλοφορούν µόνο ο χρυσός σόλιδος του οποίου το βάρος εξακολουθεί να είναι 4,55 γρ. όµως η περιεκτικότητα του σε χρυσό πέφτει στο 70% και σταδιακά στο 11%,το αργυρό µιλιαρήσιον βάρους 2,27-3,00 γρ. περίπου και ο χάλκινος φόλλις µε πτώση στα τρία γραµµάρια. Χρυσός σόλιδος που απεικονίζει την αυτοκράτειρα Ειρήνη( ) 15

17 Χρυσός σόλιδος Αναστασίου Α, Κωνσταντινούπολις, περ µ.χ. Ραγδαίες αλλαγές επέρχονται στη βυζαντινή νοµισµατοκοπία µετά τις µεταρρυθµίσεις του Αλεξίου Α Κοµνηνού( ) το 1092.Από τις αρχές του 12ου έως και τις αρχές του 14 ου αιώνα κυκλοφορούν νέα κοιλόκυρτα πλέον νοµίσµατα που κατασκευάζονται από κράµατα µετάλλων και ονοµάζονται τραχέα που αντικαθιστούν τα παλαιότερα. Πιο συγκεκριµένα, κόβεται νέο χρυσό νόµισµα, το υπέρπυρον βάρους 4,55 γρ. µε περιεκτικότητα σε χρυσό 85 % αρχικά που φτάνει 16

18 τελικά το 60 %, το άσπρον τραχύ κατασκευαζόµενο είτε από ήλεκτρο, είτε από κράµα ασηµόχαλκου και τέλος το χάλκινο τεταρτηρό και το µισό τεταρτηρό µε βάρος 4 και 2 γρ. αντίστοιχα. Οι εκκλησιαστικές παραστάσεις εξακολουθούν να δεσπόζουν και στις δυο όψεις του νοµίσµατος.στον εµπροσθότυπο παριστάνεται ο Χριστός ή η Παναγία ενώ στον οπισθότυπο κυριαρχεί η προτοµή του αυτοκράτορα που πλαισιώνεται από την Παναγία ή κάποιο άλλο Άγιο. Χρυσό υπέρπυρο 17

19 Άσπρο τραχύ Από τα 1300 έως και τα µέσα του 14ου αιώνα κόβεται ένα νέο αργυρό νόµισµα, το βασιλικό που είχε ως πρότυπο το ασηµένιο δουκάτο της Βενετίας, το τορνέσιον βάρους ενός γραµµαρίου κατασκευαζόµενο από κράµα ασηµόχαλκου και το χάλκινο ασσάριο βάρους 3-4 γρ. Τέλος, από τα µέσα του 14ου αιώνα έως και την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453 παύουν να κυκλοφορούν τα χρυσά νοµίσµατα, δείγµα των δυσµενών δηµοσιονοµικών και οικονοµικών συνθηκών που επικρατούν στην αυτοκρατορία. Κόβονται νέα αργυρά νοµίσµατα, το σταυράτο βάρους 8,50 γρ και περιεκτικότητας 95 %, το µισό σταυράτο βάρους 4,40 γρ που τελικά φτάνει στα 3,70 γρ. και το δουκατόπουλον µε βάρος 1,10 γρ αλλά επίσης κυκλοφορεί και τα χάλκινα τορνέσιο και φόλλαρο έχοντας βάρος 2,40 και 0,80 γραµµάρια αντίστοιχα. 18

20 Χάλκινο τραχύ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ ΜΕΤΑΛΛΙΚΩΝ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ Εισαγωγή: Η µεταλλοτεχνία, η τέχνη της δηµιουργίας αντικειµένων από καθαρά µέταλλα και ορισµένες φορές από κράµατα αναπτύχθηκε ιδιαίτερα στην βυζαντινή αυτοκρατορία. Είναι εύλογο λοιπόν ότι στα χρόνια που διήρκησε η αυτοκρατορία η θεµατολογία των έργων της µεταλλουργίας ποικίλει. Πιο συγκεκριµένα, στα πρώτα χρόνια της βυζαντινής αυτοκρατορίας ( 4ο 7ο αιώνα µ Χ ) τα θέµατα των έργων πηγάζουν από τη φύση και έπειτα από γεωµετρικά σχήµατα.στη συνέχεια τα κυρίαρχα θέµατα γίνονται τα χριστιανικά όπως ο σταυρός, το χριστόγραµµα και το παγόνι ( σύµβολο του παραδείσου ).Τέλος, τον 10ο και 11ο αιώνα οι βυζαντινοί χρησιµοποιούν βυζαντινά και ρωµαϊκά διακοσµητικά θέµατα. 1.Η τεχνική της διάτρησης: Για την κατασκευή ενός έργου µε διάτρηση ο τεχνίτης αρχικά σχεδίαζε σχήµατα πάνω στο έλασµα ( φύλλο ) του µετάλλου που επεξεργαζόταν.στη συνέχεια χρησιµοποιώντας το σέγα αφαιρούσε κόβοντας τα σχήµατα που είχε χαράξει.κατά συνέπεια το φύλλο του µετάλλου γινόταν διάτρητο και στην επιφάνεια του µετάλλου και στην επιφάνεια του µετάλλου δηµιουργούνταν τα σχέδια που αφαιρέσαµε. Επιπροσθέτως, ο τεχνίτης µπορούσε επίσης να ακουµπήσει σε µια σκληρή επιφάνεια το µεταλλικό φύλλο και χρησιµοποιώντας αιχµηρό καλέµι και χτυπώντας δυνατά να διανοίξει τις οπές. Χρυσό µενταγιόν κατασκευασµένο µε διάτρητη τεχνική και κοκκίδωση. Ο τεχνίτης δηµιουργεί µε τις γράνες (κόκκους χρυσού) περίτεχνα σχέδια, στην περίµετρο της διάτρησης. Το ύψος του είναι 6.6 cm. 19

21 2. Ένθεση (INLAY) : Η ένθεση αποτελεί τεχνική διακόσµησης για τα µέταλλα.για την κατασκευή ενός έργου µε ένθεση ο τεχνίτης έπρεπε να δηµιουργήσει, να λαξεύσει στην επιφάνεια του µετάλλου τα σχέδια τα οποία επιθυµούσε,βαθουλώµατα- υποδοχές που στη συνέχεια γέµιζε µε ένα άλλο µέταλλο ή ένα άλλο υλικό.στη συνέχεια επεξεργαζόταν την νέα επιφάνεια ώστε να γίνει οµογενής, ενιαία. 3. Σµάλτωµα Το σµάλτο είναι υαλώδες σώµα που σχηµατίζεται από µείγµα πυριτικών αλάτων και χρωµατίζεται µε οξείδια ευγενών µέταλλο. Το σµάλτο από την αρχαιότητα αποτελούσε από τα πιο εντυπωσιακά διακοσµητικά στοιχεία.η τεχνική του συνδυασµού µετάλλου και γυαλιού χρησιµοποιούταν ευρύτατα από τα αρχαία χρόνια στην Αίγυπτο, την Ινδία και στην Κίνα. Η τεχνική του σµάλτου χρησιµοποιήθηκε ευρύτατα και στο µεσαιωνικό Βυζάντιο τον 10ο -15ο αιώνα στα εκκλησιαστικά είδη, κοσµήµατα και γενικότερα σε πράγµατα της καθηµερινής ζωής. 4. Χύτευση(CASTING) Η χύτευση αποτελεί την πρώτη µέθοδο που χρησιµοποιήθηκε για τη µορφοποίηση µετάλλων. Για τη χύτευση το µέταλλο ή το κράµα τήκεται και κατόπιν χυτεύεται σε µία µήτρα (καλούπι) και παίρνει την µορφή που επιθυµούµε. ΜΕΤΑΛΛΙΚΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗΣ ΖΩΗΣ Στάθµια: Ένα από τα πιο χρήσιµα αντικείµενα της καθηµερινής ζωής στο βυζάντιο ήταν η ζυγαριά που χρησιµοποιούνταν τόσο για τις συναλλαγές όσο και για τις επιστήµες.τα στάθµια λοιπόν ήταν τα βάρη της ζυγαριάς και κατασκευάζονταν από διάφορα υλικά κυρίως όµως από µέταλλα και πέτρα. Κυκλοφορούσαν σε ποικιλία σχηµάτων ( σφαιρικά, κυκλικά, πυραµοειδή και έφεραν διακόσµηση χαραγµένη µε την ένδειξη του 20

22 Σφραγίδες : Στα βυζαντινά χρόνια οι σφραγίδες χρησιµοποιούνταν ευρέως τόσο στην ιδιωτική όσο και στη δηµόσια ζωή των ανθρώπων όλων των τάξεων για τον έλεγχο των προϊόντων ή την κατοχύρωση της ιδιοκτησίας.οι εµπορικές σφραγίδες έφεραν επιγραφές όπου αναγράφονταν το όνοµα του εµπόρου και διάφορες ευχές. Μολυβδόβουλα : Από την άλλη πλευρά τα µολυβδόβουλα έφεραν στις δύο όψεις τους απεικονίσεις θείων προσώπων ή επιγραφές µε το όνοµα του κατόχου και χρησιµοποιούνταν για την διασφάληση της νοµιµότητας ανοιχτών εγγράφων κυρίως εκκλησιαστικών Κλειδιά-κλειδαριές-λουκέτα : Τα κλειδιά µε τη σηµερινή τους µορφή χρησιµοποιούνταν ήδη από το βυζάντιο για την προστασία των δηµόσιων και ιδιωτικών κτηρίων αλλά και των αντικείµενων της καθηµερινής ζωής. Κατασκευάζονταν από πολύτιµα και µη υλικά ( χάλκινα, χρυσά, σιδερένια ). Αξίζει επίσης να σηµειωθεί ότι οι βυζαντινοί χρησιµοποιούσαν κρίκους για να συγκεντρώσουν µαζί τα κλειδιά τους. Επιπροσθέτως, έχουν βρεθεί επίσης και µεταλλικά λουκέτα που συχνά είχαν τη µορφή λιονταριού, ταύρου, σειρήνας κλπ (ζωόµορφα ). 21

23 ΜΕΣΑ ΦΩΤΙΣΜΟΥ Λυχνάρι: Οι βυζαντινοί εξακολούθησαν να χρησιµοποιούν το κύριο φωτιστικό µέσο της ρωµαϊκής περιόδου, το πήλινο είτε µεταλλικό λυχνάρι. Οι µεταλλικοί λύχνοι τοποθετούνταν συχνά σε ψηλές βάσεις που ονοµάζονταν λυχνοστάτες ή κρεµιούνταν µε αλυσίδες ώστε το φώς να διαχέεται καλύτερα στο χώρο. Για την έγχυση του λαδιού στο λυχνάρι ή τις κανδήλες χρησιµοποιούσαν χάλκινα συνήθως σκεύη µε κυκλικό σχήµα που στο χείλος τους είχαν µακριά προεξοχή για τη συγκράτηση τους. 22

24 Πολυκάνδηλα : Στους ναούς και στα κοσµικά κτήρια για τον φωτισµό του χώρου οι βυζαντινοί χρησιµοποιούσαν τα πολυκάνδηλα.τα φωτιστικά αυτά µέσα αποτελούνταν από µεταλλικούς δίσκους πάνω στους οποίους τοποθετούνταν γυάλινες κωνικές κανδήλες. ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΑ ΜΕΤΑΛΛΙΚΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ Κηροψάλιδο: Το κηροψάλιδο αποτελεί εκκλησιαστικό αντικείµενο και χρησιµοποιούταν για την κοπή των φυτιλιών από τα κεριά και τις λυχνίες. Αποτελούνταν από δυο ταινιωτά ελάσµατα προσηλωµένα µεταξύ τους.το άνω τµήµα των ελασµάτων ήταν συµµετρικό και στα δύο και έφερε δυο δακτυλιόσχηµες λαβές.στο κάτω µέρος διαµορφώνονταν ανισοµεγέθεις κοπτήρες. Κηροπήγιο πρόθεσης : Το κηροπήγιο πρόθεσης, το στέλεχος υποδοχής του κεριού στο µέσον του ύψους του φέρει κυκλικό έλασµα και στηρίζεται σε βάση που αποτελείται από τρία καµπυλόσχηµα πόδια. 23

25 Στεφάνια Γάµου : Τα στεφάνια που κατασκευάζονταν µε την διαδικασία της χύτευσης διακοσµούταν µε την χαρακτική τεχνική. Πιο συγκεκριµένα περιµετρικά των παρακάτω στεφανίων των οποίων ο διάκοσµος είναι φυτικός είναι προσηλωµένα ελάσµατα µε µορφή λουλουδιών, ενώ στο πρόσθιο µέρος έχει τοποθετηθεί σταυρός. Στεφάνια Γάµου Ζέον : Το κανατόσχηµο ζέον χρησιµοποιείται από τον ιερέα για να ζεσταίνει το νερό που χρησιµοποιείται στη θεία ευχαριστία και το οποίο συµβολίζει το νερό που έτρεξε µαζί µε το αίµα από τα πλευρά του Χριστού. Λόγχη : Η λόγχη που χρησιµοποιούταν για την κοπή του άρτου έφερε λεπτή, µακριά τριγωνική αιχµή και µακριά λαβή και συνήθως κατασκευαζόταν από σίδηρο. 24

26 Λειψανοθήκη : Στην παραπάνω φωτογραφία απεικονίζεται µια λειψανοθήκη κατασκευασµένη από κράµα χαλκού σε σχήµα σταυρού.αποτελούταν από δυο σκέλη και φέρει εγχάρακτη διακόσµηση και στο άνω µέρος διαθέτει οπή ανάρτησης. ΠΟΛΕΙΣ, ΧΩΡΙΑ, ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΖΩΗ, Υ ΡΕΥΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΡ ΕΥΣΕΙΣ, ΡΟΜΟΙ, ΜΕΤΑΛΛΟΥΡΓΙΑ ΚΑΙ ΝΟΜΙΣΜΑΤΟΚΟΠΙΑ, ΒΙΟΤΕΧΝΙΚΕΣ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ, ΕΡΓΑΤΕΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΤΕΣ ΣΤΗ ΥΣΗ ΖΩΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ Μεσαιωνικές ρίζες µπορούν να βρεθούν σε όλες τις σηµερινές ευρωπαϊκές της πόλεις. Η Lutetia, δηλαδή το σηµερινό Παρίσι, ήταν ίσως η µεγαλύτερη από τις µεσαιωνικές πόλεις. Μέχρι το 13ο αιώνα, όµως, οι πόλεις είχαν εξαπλωθεί από τη Μεσόγειο στη βορειοδυτική Ευρώπη. Οι επιδροµές των Βίκινγκ αποτελούσαν έναν σηµαντικό παράγοντα για την ανάπτυξη των πόλεων στις αρχές του Μεσαίωνα. Αυτοί οι εισβολείς λεηλάτησαν πολλές φορές περισσότερα από όσα θα µπορούσαν να καταφέρουν, πωλούσαν τα λάφυρα στα γύρω χωριά και δηµιουργούσαν στρατιωτικές βάσεις. Για να προστατευτούν τα χωριά από τους εισβολείς, άρχισαν την ανύψωση τειχών και οχυρών. Αυτά τα τείχη των πόλεων έγιναν γνωστά ως "bourgs", «αυτοδιοικούµενες πόλεις», και αργότερα, bouroughs. ΖΩΗ ΣΤΟ ΧΩΡΙΟ Τα µεσαιωνικά χωριά αποτελούνταν από έναν πληθυσµό που αποτελούνταν κυρίως από αγρότες. Περιλάµβαναν σπίτια, υπόστεγα, αχυρώνες, τα οποία περιβάλλονταν από ανώµαλα πεδία και λιβάδια. Η κοινές επιχειρήσεις ήταν το κλειδί για την επιβίωση του χωριού. Μερικά χωριά ήταν προσωρινά, στα οποία η κοινωνία θα είχε προχωρήσει, αν η γη δεν είχε αποδειχτεί άγονη από τις καιρικές συνθήκες που έκαναν πολύ δύσκολη τη ζωή. Άλλα χωριά ωστόσο συνέχισαν να υπάρχουν για αιώνες. Οι µεσαιωνικοί Ευρωπαίοι µπορεί να ήταν ασαφείς για τα όρια της χώρας τους, αλλά ήξεραν κάθε πέτρα, δέντρο, και οδούς του χωριού τους. Τα γειτονικά χωριά διαπραγµατεύονταν για να θέσει τα όρια που θα πρέπει να καθοριστούν στους χάρτες. Οι µεσαιωνικοί αγρότες ήταν εκείνοι που όφειλαν βαριά υπηρεσία εργασίας στον άρχοντα, που δεσµεύονταν στη γη, και που επιβάλλονταν σε τέλη των φεουδαρχικών. Καθώς οι αιώνες πέρασαν, όλο και περισσότεροι βρέθηκαν σε µεγαλύτερες πόλεις. 25

27 Κατοικίες Ο ρυθµός της ζωής διαφέρει από τη δύση και την ανατολή ηλίου καθώς η παραµονή στο σπίτι είναι περιορισµένη. Το σπίτι πρόκειται για αγρόκτηµα από λάσπη και άχυρα ή υπολείµµατα ξύλων. Περιλαµβάνει ένα µονόκλινο δωµάτιο µε φτωχή διακόσµηση. Παρόµοια είναι η θέση των εργαζοµένων και τεχνίτες στις πόλεις, που ζουν σε µικρά ξύλινα σπιτάκια ευάλωτα στη φωτιά, χωρίς υδραυλικά, σε στενούς και ακανόνιστους δρόµους. Στη µεσαιωνική πόλη τα σπίτια διέφεραν ελάχιστα µεταξύ των πλουσίων και των φτωχών, καθώς γίνονταν από τις ίδιες πέτρες οι οποίες προέρχονταν από ίδια λατοµεία. Αλλά στο εσωτερικό των σπιτιών υπήρχαν πολλές διαφορές. Μια φτωχή οικογένεια µπορεί να ήταν «στριµωγµένοι» σε ένα δωµάτιο, ενώ οι πλούσιες οικογένειες να καταλαµβάνουν µόλις τέσσερις ορόφους, από το κελάρι µε σοφίτα. Η άνεση δεν ήταν πάντα εύκολο να βρεθεί, ακόµη και στα πλουσιότερα νοικοκυριά. Η θέρµανση ήταν πάντα ένα πρόβληµα λόγω των πέτρινων δαπέδων, οροφών και τοίχων. Λίγο φως ερχόταν από τα στενά παράθυρα και γι αυτό χρησιµοποιούνταν κεριά. Τα έπιπλα αποτελούνταν από ξύλινους πάγκους, µεγάλα τραπέζια, ντουλάπες και αποθήκες τροφίµων. Τα κρεβάτια, αν και φτιάχνονταν από τα πιο απαλά υλικά, ήταν συχνά γεµάτα µε ενοχλητικά έντοµα. Οικογένεια και σχέσεις των δύο φύλων Οι άνθρωποι του Μεσαίωνα θεωρούσαν τη γυναίκα κατώτερη από τον άνδρα. Πίστευαν ότι οι άνδρες είχαν το δικαίωµα να επιβάλλουν την εξουσία. Η απαιτούµενη θέση όχι µόνο να αλλάξει από αιώνα σε αιώνα, αλλά πολύ περισσότερο, από τάξη σε τάξη. Η τύχη του αριστοκράτη ήταν σαφώς καλύτερη από ό, τι η τύχη της συζύγου ενός πλούσιου εµπόρου και η θέση αυτών των δύο ήταν πολύ διαφορετική από τη θέση των γυναικών του χωριού. Οι σχέσεις µεταξύ των δύο φύλων περιορίζονταν στο γάµο. Από τον 13ο αιώνα, οι εξελίξεις επέτρεψαν την ανάπτυξη και τις σχέσεις µεταξύ των δύο φύλων έξω από αυτό το πλαίσιο. Η τάση αυτή αποτυπώνεται σε λογοτεχνικά κείµενα της εποχής µε τη λεγόµενη αγάπη-ιππότης. Το ιδανικό του ιππότη που υµνεί ο ποιητής είναι εκείνος που µε τα επιτεύγµατά του και την ανδρεία του προσπαθεί να κερδίσει την καρδιά της αγαπηµένης του και να βρει το δρόµο της αρετής και του καλού. Ο ιππότης και η αγαπηµένη του. Μικρογραφία σε χειρόγραφο εποχής. Χαϊδελβέργη, Βιβλιοθήκη. 26

28 Εκπαίδευση Η µεσαιωνική εκπαίδευση συχνά διεξάγονταν υπό την αιγίδα της Εκκλησίας. Κατά τη διάρκεια της του 9ου αιώνα, ο Γάλλος ηγεµόνας Καρλοµάγνος συνειδητοποίησε ότι η αυτοκρατορία του χρειάζονταν µορφωµένους ανθρώπους, ώστε να επιβιώσει, και γι αυτό το λόγο στράφηκε προς την Καθολική Εκκλησία θεωρώντας την ως πηγή αυτής της εκπαίδευσης. Το διάταγµά του πρόσταζε κάθε καθεδρικό ναό και κάθε µοναστήρι να διαθέτει ένα σχολείο ώστε να παρέχουν δωρεάν εκπαίδευση για κάθε αγόρι που είχε την ευφυΐα και την επιµονή να ακολουθήσει ένα απαιτητικό πρόγραµµα σπουδών. Η γραµµατική, η ρητορική, η λογική, τα Λατινικά, η αστρονοµία, η φιλοσοφία και τα µαθηµατικά αποτέλεσαν τον πυρήνα των περισσότερων προγραµµάτων εκπαίδευσης. Κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα, η µόνη φυσική επιστήµη που διδάσκονταν προέρχονταν από δηµοφιλείς εγκυκλοπαίδειες, βασισµένες σε αρχαίες γραφές του Πλίνιου και άλλες ρωµαϊκές πηγές. Οι µεσαιωνικοί µαθητές συχνά κάθονταν µαζί στο πάτωµα, και έγραφαν σηµειώσεις από τα µαθήµατα χρησιµοποιώντας ένα κόκαλο ή γραφίδα από ελεφαντόδοντο πάνω σε ξύλινα δισκία επικαλυµµένα µε πράσινο ή µαύρο κερί. Τα κορίτσια είχαν σχεδόν αγνοηθεί, όσον αφορά την εκπαίδευση. Μόνο οι κόρες από πολύ πλούσιες οικογένειες και ισχυρές είχαν τη δυνατότητα να παρακολουθήσουν µαθήµατα. ιατροφή Οι χωρικοί ικανοποιηµένοι µε τα λίγα. Τα κύρια συστατικά του διαιτολογίου, το οποίο ποικίλλει από περιοχή σε περιοχή, αποτελούνται από τα προϊόντα που παράγουν ή συλλέγουν. Η διατροφή τους βασίζεται σχεδόν αποκλειστικά σε προϊόντα που παράγονται από την περιοχή. Με τη σφαγή των χοίρων το εκέµβριο οι κάτοικοι οργανώνουν συµπόσια και συγκεντρώνουν αρκετά τρόφιµα για το µακρύ χειµώνα. Σε όλες τις περιπτώσεις, το κρασί είναι απαραίτητο συµπλήρωµα. Ένδυση Η σηµασία της ένδυσης είναι µεγάλη, όπως ορίζεται από κάθε κοινωνική τάξη. Έτσι, κάθε τάξε έχει ανάλογα το δικό της ντύσιµο. Οι κάτοικοι του χωριού ήταν ντυµένοι µε λιτές ενδυµασίες, µη έχοντας την πολυτέλεια της ποικιλίας χρωµάτων. ιασκέδαση Αφού καλύψει τις βασικές ανάγκες επιβίωσης, ο µεσαιωνικός άνθρωπος απολαµβάνει τη γιορτή και το παιχνίδι όσο το δυνατόν περισσότερο, ακολουθώντας βέβαια, τους όρους και τους κανόνες της Εκκλησίας. Το κάστρο, η εκκλησία και η πόλη είναι οι τοµείς της επικοινωνίας και της ψυχαγωγίας. Οι θρησκευτικές λειτουργίες αποτελούν τις ευκαιρίες να συναντηθούν οι άνθρωποι. Το κάστρο, τα συµπόσια, τα κονταροκτυπήµατα, τους αγώνες, τις επιδείξεις µε ζογκλέρ και χορευτές προσελκύουν ένα µεγάλο πλήθος. Στην πόλη ο πληθυσµός διασκεδάζεται µε γελωτοποιούς και διάφορα παιχνίδια. Όλοι δελεάζονται από τη µουσική, το τραγούδι και το χορό. Όλες οι κοινωνικές τάξεις ανάλογα µε οικονοµικές τους δυνατότητες, µετατρέπουν τις οικογενειακές γιορτές σε δαπανηρές τελετές. 27

29 Το πέρασµα του Αγίου Γοτθάρδου [...] Την εποµένη έφυγα και έφτασα στα πόδια του Περάσµατος του Αγίου Γοτθάρδου, ψηλά πάνω στις Άλπεις. Την άλλη µέρα συµπληρώσαµε τις αναγκαίες προετοιµασίες και αρχίσαµε να ανεβαίνουµε. Ήταν τέλος Αυγούστου και το χιόνι έλιωνε από τη ζέστη. Έκανε έτσι το πέρασµα εξαιρετικά δύσκολο. Ο κόσµος, στα µέρη αυτά, χρησιµοποιεί βόδια που είναι συνηθισµένα στα µονοπάτια. Ένα βόδι πάει µπροστά σέρνοντας, από ένα µακρύ σχοινί, µια ρυµούλκα που µοιάζει µε αλωνιστική µηχανή της Καστίλης. Ο ταξιδιώτης κάθεται πάνω σ' αυτή, ενώ το άλογό του, που το κρατάει από τα γκέµια, ακολουθεί. Αν συµβεί κάποιο ατύχηµα- µόνο το βόδι θα κινδυνέψει. Ακόµη πριν µπουν στις στενές κλεισούρες, ρίχνουν µερικές βολές για να πέσουν από ψηλά τα τυχόν ασταθή χιόνια. Γιατί, τέτοιες χιονοστιβάδες, θάβουν καµιά φορά τους ταξιδιώτες. Από την περιγραφή του ισπανού προσκυνητή Πέρο Ταφούρ, στο: Marjorie Rowling, Η Καθηµερινή Ζωή στο Μεσαίωνα, εκδ. Παπαδήµα, 1992, ΤΟ ΦΕΟΥ ΑΡΧΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΗΣ ΥΣΗΣ Ο πληθυσµός έζησε στις αρχές του Μεσαίωνα σε µικρές πόλεις, κυρίως διοικητικά ή θρησκευτικά κέντρα, χωρίς να έχουν εµπορικές σχέσεις µε άλλες γειτονικές πόλεις. Η οικονοµία στηριζόταν σχεδόν αποκλειστικά στη γεωργία. Η παραγωγή των γεωργικών προϊόντων προορίζονταν κυρίως για τη διατροφή της οικογένειας και αν παρατηρούνταν έλλειψη, γινόταν ανταλλαγή ορισµένων ειδών µε άλλες οικογένειες. Συνεπώς, ο µεσαιωνικός πληθυσµός είχε δηµιουργήσει µια άµεση εξάρτηση από τη γεωργική εργασία. Μόνο λίγοι, ελάχιστοι άνθρωποι ασχολούνταν µε τη γεωργία. Ήταν εκείνοι που είτε είχαν σχέση µε βιοτεχνικά επαγγέλµατα (σιδεράς, ύφανση, δικηγόρος, συµβολαιογράφος), ή ανήκαν στην αριστοκρατία ή στους κληρικούς (επίσκοποι, ηγούµενοι). Συχνά σηµειώνονταν επιδηµίες και καταστροφές της συγκοµιδής, προβλήµατα που οι χωρικοί έπρεπε να αντιµετωπίσουν για να επιβιώσουν. Οι αγρότες καλλιεργούσαν τώρα µισθωµένη γη, δηλαδή εισέπρατταν ένα µέρος της γεωργικής παραγωγής τους. Οι αγρότες αυτοί δεν ήταν ακριβώς σκλάβοι, αλλά δουλοπάροικοι, που καλλιεργούσαν τη γη. Σε ένα τέτοιο περιβάλλον, το κλίµα δεν θα µπορούσε να ευνοήσει καινοτοµίες στον τεχνικό τοµέα. ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΕΣ ΑΣΧΟΛΙΕΣ ΣΤΗ ΥΣΗ Γεωργία 1. ΤΟ ΑΡΟΤΡΟ Το βαρύ σιδερένιο άροτρο µε ρόδες σε αντίθεση µε το παλιό ξύλινο ήταν µια επανάσταση για εκείνη την εποχή. Αυτό το γεγονός οφείλεται στο ότι ενώ στη νότια Ιταλία και στα νότια βαλκανικά εδάφη αρκούσε ένα χαλάρωµα του αγρού, στις βόρειες περιοχές της Ευρώπης και στη βόρεια Ιταλία ήταν αναγκαίο το σιδερένιο άροτρο αφού δεν µπορούσε να γίνει µε άλλο τρόπο αποδοτική η επεξεργασία του εδάφους. Εµβαθύνοντας περισσότερο, ένα βαθύ όργωµα στα εδάφη του νότου άνοιγε πολύ το χώµα και εξατµιζόταν η υγρασία του υποστρώµατος, πέρα από το ότι έβγαιναν στην 28

30 επιφάνεια και κοτρόνες. Αντίθετα στα βόρεια εδάφη που ήταν κυρίως αργιλώδη, απαιτούσαν, πέρα από το άνοιγµα και µία ανάδευση του χώµατος για την επιτυχή επίτευξη της καλλιέργειας. Με τη χρήση του σιδερένιου αρότρου, το οποίο πιθανόν προερχόταν από τις σλάβικές χώρες, ήταν λοιπόν πραγµατοποιήσιµη µια συστηµατική ανάδευση του εδάφους που οποίο στη συνέχεια µετά τη σπορά, καλυπτόταν ξανά µε τη σβάρνα. Έτσι µε τον καιρό πραγµατοποίησαν οι γεωργοί µεγαλύτερες εσοδείες σε µικρότερο χρόνο εργασίας. Ακόµα ένας κύριος παράγοντας που εξυπηρετούσε αυτή τη δυνατότητα ήταν ότι είχε ήδη προχωρήσει σε αξιοθαύµαστο βαθµό η µεταφορά της ιδιοκτησίας γης από τους µικροκαλλιεργητές στα λίγα χέρια των φεουδαρχών, οπότε ήταν πια εύκολο να χωριστούν οι εκτεταµένοι αγροί σε τρία περίπου ίσα τµήµατα, καθένα µε ικανοποιητική έκταση για καλλιέργεια. Έτσι ακολουθούταν ένα σύστηµα για την αποτελεσµατικότερη και πιο συµφέρουσα καλλιέργεια. Πιο συγκεκριµένα χωριζόταν οι µεγάλοι έκτασης αγροί που βρίσκονταν στα χέρια των λίγων σε τρία στρέµµατα. Το ένα τµήµα διατηρούταν για έναν ολόκληρο χρόνο ακαλλιέργητο και πάνω του έβοσκαν τα ζώα, τα οποία τροφοδοτούσαν το έδαφος µε κοπριά έτσι θα έκανα το έδαφος πιο γόνιµο.στο δεύτερο τµήµα γινόταν το φθινόπωρο σπορά χειµερινών δηµητριακών όπως το σιτάρι και η σίκαλη. Τέλος, στο τρίτο τµήµα γινόταν την άνοιξη σπορά θερινών δηµητριακών όπως το κριθάρι και η βρώµη ή φυτεύονταν λαχανικά όπως τα φασόλια και τα µπιζέλια. Την επόµενη χρονιά πραγµατοποιούταν στο χωράφι που είχε αγρανάπαυση, σπορά χειµερινών δηµητριακών και αντίστοιχα στο χωράφι που είχε χειµερινά, γινόταν τώρα σπορά θερινών δηµητριακών. Το τρίτο αναπαυόταν και αξιοποιείτο για βοσκή των ζώων. Αυτή η µεθοδευµένη αξιοποίηση των αγρών ήταν αδύνατον να γίνει σε οποιαδήποτε περιοχή της Ευρώπης, εκτός από τα κεντρικά και τα βόρεια της ηπείρου, όπου οι συχνές και οι έντονες βροχοπτώσεις προετοίµαζαν το έδαφος για το όργωµα που πραγµατοποιούταν µε το σιδερένιο άροτρο. Στις νότιες περιοχές της Ευρώπης για παράδειγµα στην νότια Ιταλία,στα νότια Βαλκάνια και στη Μικρά Ασία δεν ήταν δυνατόν να εφαρµοστεί αυτού του τύπου η υποδιαίρεση για αξιοποίηση των αγρών, γιατί οι καιρικές συνθήκες δεν την ευνοούσαν. Πιο συγκεκριµένα, η άνοιξη και το θέρος ήταν πολύ στεγνά και δεν υπήρχαν δυνατότητες για τεχνητή άρδευση. 29

31 Τριπλή εναλλαγή αξιοποίησης αγρών 2. ΤΡΙΖΩΝΙΚΗ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ Η στρατηγική της τριπλής εναλλαγής στη χρήση των αγρών είχε πολλά πλεονεκτήµατα στην οικονοµία και στην καθηµερινή ζωή των ανθρώπων και τα αναλύουµε παρακάτω. Το σιδερένιο άροτρο που ήταν και πολύ ακριβό αξιοποιούταν από κοινού και για όλο το χρόνο. Με αποτέλεσµα τα εδάφη που καλλιεργούνταν για τα χειµερινά ή για τα θερινά δηµητριακά οργώνονταν µία φορά, ενώ το αναπαυόµενο κοµµάτι δύο φορές κάθε έτος. Μέχρι τότε το όργωµα γινόταν µόνο το φθινόπωρο, πριν από τη σπορά των χειµερινών δηµητριακών. Έτσι γινόταν καλύτερη κατανοµή και της εργασίας των αγροτών σε όλη τη διάρκεια του έτους. To µικρότερο τµήµα των αγρών παρέµενε σε αδράνεια, το ένα τρίτο, έναντι του µισού µέχρι τότε. Έτσι συντελέστηκε η αύξηση γεωργικής παραγωγής. Γινόταν πια διπλός θερισµός κάθε χρόνο, έναντι ενός µε την παλιά µέθοδο. Έτσι οι επιπτώσεις από µία κακή συγκοµιδή µειωνόταν. Επιπλέον, η γη έδινε συνολικά περισσότερους καρπούς, εκτός από σιτηρά και όσπρια. Αυτό υποβοηθούσε την εναλλαγή και την ποιότητα στη διατροφή των ανθρώπων. Τα όσπρια που σπέρνονταν την άνοιξη τροφοδοτούσαν το έδαφος µε άζωτο, µε αποτέλεσµα να βελτιώνεται η ποιότητά του. Επηρεάστηκε θετικά η εκτροφή ζώων, γιατί προέκυπτε επαρκής ζωοτροφή, π.χ. βρώµη για τα άλογα. Τα ζώα οδηγούνταν στο θερισµένο αγρό, όπου βοσκούσαν στα υπολείµµατα των φυτών και παράλληλα τροφοδοτούσαν το έδαφος µε τα απόβλητά τους. Αυτή η γεωργική στρατηγική, η οποία πέρασε στον πληθυσµό αργά και συχνά µε καταναγκασµό, λόγω απουσίας µόρφωσης και οργάνωσης, οδήγησε σε σηµαντική αύξηση της εσοδείας, στη βελτίωση διατροφής του πληθυσµού και στη σταδιακή δηµογραφική άνοδο. Όργωµα µε άλογα Με αυτές τις καινοτοµίες βελτιώθηκε σηµαντικά η αγροτική παραγωγή στη ύση και ο πληθυσµός της Ευρώπης ανέβηκε, από τα 27 στα 42 εκατοµµύρια περίπου, µέσα στους 3 αιώνες, από το 700 µέχρι το έτος Φυσικά, παρά τη βελτίωση της παραγωγής τροφίµων, δεν έλειψαν και περίοδοι µε µειωµένες εσοδείες, άλλοτε λόγω κακών καιρικών συνθηκών ή επιδηµιών που αποδεκάτιζαν ανθρώπους και ζώα, άλλοτε λόγω επιδροµών από βάρβαρους ή «συγγενείς» γειτονικούς λαούς. 30

32 3. ΝΕΡΟΜΥΛΟΙ Στην ύστερη αρχαιότητα χρησιµοποιήθηκε η δύναµη του νερού των ποταµών και των υδραγωγείων στους υδρόµυλους, οι οποίοι πρέπει να έχουν αρχαιοελληνική προέλευση. Παρ' ότι όµως ήταν διαθέσιµος ένας τέτοιος µηχανισµός για την άλεση δηµητριακών και την κοπή µαρµάρων, οι µύλοι λειτουργούσαν στην πλειοψηφία τους ακόµα µε ανθρώπινη ή ζωική δύναµη, λόγω του χαµηλότερου κόστους. Η επέκταση της χρήσης του µύλου σε πλοία προέκυψε απρόβλεπτα στα µέσα του 6ου αιώνα, όταν οι Γότθοι πολιορκούσαν τη Ρώµη. Οι πολιορκητές κατέστρεψαν το υδραγωγείο, µε του οποίου το νερό κινούνταν οι αλευρόµυλοι της πόλης. Αν και η σταδιακή επέκταση της χρήσης των µύλων, ιδίως στη ύση µε τα µεγάλα ποτάµια και τους παραπόταµους συνεχούς ροής, αποτέλεσε µια σηµαντική τεχνική καινοτοµία, δεν προέκυψαν σηµαντικά αποτελέσµατα στον οικονοµικό και κοινωνικό τοµέα. Υφαντουργία Κατά τους Μεσαιωνικούς χρόνους, ο τόπος παραγωγής κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων ήταν συνήθως ένα νοικοκυριό όπου ο σύζυγος ύφαινε και οι γυναίκες προετοίµαζαν το νήµα. Όλα τα υφάσµατα κατασκευάζονταν µε τον αργαλειό. Την εποχή εκείνη ο αργαλειός αποτελείτο από ένα ορθογώνιο κατακόρυφο πλαίσιο, στο οποίο κρέµονταν τα νήµατα µε βαρίδια. Κατά τον 12ο αιώνα όµως, εισήχθη στην Ευρώπη ο κάθετος αργαλειός που επέτρεψε στους εργάτες να κάθονται κατά τη διάρκεια της ύφανσης. Στο εξής, το πλαίσιο είναι οριζόντιο, διαθέτει πεντάλ και µοχλούς, γεγονός καθοριστικό για την απλοποίηση και την επιτάχυνση της διαδικασίας, συνεπώς και για την αύξηση της παραγωγής. Από την πρώιµη εποχή έως τα µέσα του Μεσαίωνα η βιοµηχανία κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων κυριαρχείται από ενώσεις εργαζοµένων. Ο ρόλος των συντεχνιών αυτών ήταν η ρύθµιση του εµπορίου και των βιοτεχνιών εφόσον αποτελούσαν τους διαµεσολαβητές ανάµεσα στους ξένους εµπόρους και τους τοπικούς αγοραστές. Ιδιαίτερα για την κλωστοϋφαντουργία υπήρχαν συντεχνίες για τα διάφορα στάδια της παραγωγής υφασµάτων ( νηµατουργοί, υφάντρες, βαφείς, έµποροι µαλλιού κλπ.). Κατά το 1400 στη υτική Ευρώπη συνέβησαν σηµαντικές αλλαγές στον τοµέα της κλωστοϋφαντουργίας µε τη δηµιουργία των πρώτων εργοστασίων. Αρχικά οι εργαζόµενοι δούλευαν στα σπίτια τους µε συχνές επισκέψεις επιθεωρητών αλλά προς το τέλος της εποχής µεταφέρθηκαν στο κεντρικό εργοστάσιο ή εργαστήριο όπου ρυθµιζόταν η ποσότητα εργασίας. Τα κυριότερα υφάσµατα της εποχής ήταν τα µάλλινα, τα λινά, τα βαµβακερά καθώς και τα µεταξωτά. Καθένα από τα παραπάνω υλικά χρειάζονταν ειδική επεξεργασία από περισσότερους από έναν επαγγελµατίες. Η τεχνικές παραγωγής παρέµειναν σταθερές µέχρι τα τέλη του Μεσαίωνα και τις αρχές της Βιοµηχανικής Επανάστασης. Για την παραγωγή µαλλιού, που ήταν από τα σηµαντικότερα προϊόντα και αποτελούσε αντικείµενο εξαγωγών, το δέρας έπρεπε να ξεπλυθεί και να χτενιστεί, ενώ στη συνέχεια µεταφερόταν στο γναφείο για πλυθεί και να χτυπηθεί. Με την πάροδο των χρόνων η χρονοβόρα αυτή διαδικασία εκµηχανίστηκε µε τη χρήση υδρόµυλων, γεγονός που οδήγησε στην επιτάχυνση και την οµοιοµορφία των εργασιών, στην βελτίωση της ποιότητας του υφάσµατος, εποµένως και στην αύξηση της ζήτησης. Σηµαντικά κέντρα επεξεργασίας µάλλινων υφασµάτων υπήρχαν ήδη από το 1250 στη Φλάνδρα, τη βόρεια Γαλλία και 31

33 το Γιορκ της Αγγλίας. Περί το 1500 είχαν επίσης αναδειχτεί κέντρα στην Ολλανδία, το Μονπελιέ, τη Φλωρεντία, τη Φρανκφούρτη, τη Βαρκελώνη κ.ά. Μετά τα µάλλινα, ιδιαίτερα µεγάλη ζήτηση υπήρχε στα λινά υφάσµατα. Η διαδικασία παραγωγής λινών ήταν περίπου η ίδια, αν και αρχικά ήταν περιορισµένη. Ιδιαίτερα επίπονη ήταν η εργασία λεύκανσης, αποσκλήρυνσης και αποµάκρυνσης διάφορων χηµικών ουσιών, για αυτό το λόγο και το ύφασµα χρησιµοποιούνταν αρχικά µόνο από τους εύπορους κύκλους. Λινά υφάσµατα παρασκευάζονταν στην βόρεια Γαλλία, την κεντρική και νότια Γερµανία ενώ κατά το 1500 η παραγωγή τους είχε επεκταθεί στη βορειοδυτική Ευρώπη. Όσον αγορά τα βαµβακερά υφάσµατα, η παραγωγή τους ήταν αποτέλεσµα της κατάκτησης της Ισπανίας και της Σικελίας από τους Μουσουλµάνους. Μετά την επανάκτηση της Σικελίας από τους Νορµανδούς τον 12ο αιώνα οι τεχνικές επεξεργασίας διαδόθηκαν στη νότια Ιταλία και στη συνέχεια στην υπόλοιπη Ευρώπη. Υποδηµατοποιεία Έως τις αρχές του 14ου αι οι άνθρωποι φορούσαν παπούτσια που είχαν κατασκευαστεί από δέρµατα, πετσιά και σχοινιά που ήταν ίδια και για τα δυο πόδια. Το Μάιο του 1310 όµως ένας τεχνίτης από τη Βενετία κατασκεύασε το πρώτο ζευγάρι γοβάκια για µια πριγκίπισσα, γεγονός καθοριστικής σηµασίας για την µετέπειτα εξέλιξη των παπουτσιών. Επίσηµα και πολυτελή παπούτσια έγιναν οι κάµπαγοι και καθηµερινά τα τζαγγία τα οποία έδωσαν το όνοµά τους στους τσαγκάρηδες που τότε λέγονταν τζαγγάριοι. Οι τσαγκάρηδες ήταν είτε πλανόδιοι εργαζόµενοι, είτε εγκατεστηµένοι σε πόλεις, µέλη συνδικαλιστικών συντεχνιών. Με την πάροδο των χρόνων η µόδα επέβαλε το poulaine, ένα παπούτσι µε µυτερή και ανεστραµµένη µύτη. Το µέγεθος της µύτης και το πόσο ανεστραµµένη ήταν, ήταν ανάλογα της οικονοµικής και κοινωνικής θέσης του ατόµου που τα φόραγε. Στη συνέχεια αναπτύχθηκαν πολύ φαρδιά παπούτσια, γνωστά ως "πόδι αρκούδας" ή "ράµφος πάπιας", αλλά και πολύ ψηλά (µπότες ψηλές µε τακούνια ψηλά σε χρώµατα µαύρο, κόκκινο, κίτρινο µε δαντέλες για άνδρες και γυναίκες) διακοσµηµένα µε γούνα από ζώο, βελούδο και χρυσά στολίδια. 32

34 Κρασί Κατά τους Μεσαιωνικούς χρόνους το κρασί ήταν το πιο διαδεδοµένο ποτό σε όλες τις κοινωνικές τάξεις της νότιας Ευρώπης όπου και καλλιεργούνταν τα αµπέλια. Η Γαλλία, η Πορτογαλία, η Ισπανία, η Γερµανία και η Αγγλία υπήρξαν οι χώρες µε την µεγαλύτερη παραγωγή κρασιού. Καθοριστική για το εµπόριο κρασιού και την αύξηση της παραγωγής ήταν η συµβολή της Καθολικής Εκκλησίας που το χρησιµοποιούσε στην τέλεση των ιερών µυστηρίων. Οι Βενεδικτίνοι µοναχοί έγιναν από τους µεγαλύτερους παραγωγούς κρασιού στη Γαλλία και τη Γερµανία µε πολλές καινοτοµίες στον τρόπο επεξεργασίας και φύλαξης του προϊόντος. Άλλα τάγµατα, όπως των Ναϊτών και των Καρµελιτών είναι επίσης σηµαντικοί οινοπαραγωγοί. Πολλά είδη κρασιού παρήχθησαν µε εγχύσεις µυρτιάς, δεντρολίβανου, αρωµατικά ασιατικής προέλευσης καθώς και µε µέλι. Ακόµα, παρασκευάζονταν και ξινά κρασιά από λεπτοκάρυα, γάλα αµυγδάλου, βερίκοκα, φράουλες κ.ά. που ήταν αναζωογονητικά και καταναλώνονταν κυρίως το καλοκαίρι. Τέλος, το κρασί εξυπηρετούσε και τη φαρµακευτική χρήση εφόσον ήταν το µόνο γνωστό αντισηπτικό της εποχής. Χρησιµοποιείτο στην απολύµανση πληγών, τον πονόλαιµο και το τσίµπηµα από φίδι. Σαπωνοποιεία Κατά τον Μεσαίωνα, το σαπούνι χρησιµοποιήθηκε κυρίως για το πλύσιµο των ρούχων στη βιοµηχανία υφασµάτων, και όχι για την προσωπική υγιεινή. Είχε βαριά φορολογία και αποτελούσε αρχικά ένα είδος πολυτελείας άµεσα διαθέσιµο µόνο στους πλούσιους. Άραβες έµποροι έφεραν τα σαπούνια στην Ευρώπη κατά τον 7ο αιώνα. Τον 9ο αιώνα, η Μασσαλία, η Γενεύη, η Σαβόνα, και η Βενετία έγιναν σηµαντικά κέντρα παραγωγής σαπουνιού. Κατά τη διάρκεια του 10ου αιώνα, η παραγωγή σαπουνιού επεκτάθηκε σε πολλές άλλες ευρωπαϊκές πόλεις καθώς και στην Αγγλία. 33

35 Οι σαπουνοπαραγωγοί οργανώθηκαν σε συντεχνίες. Μυστικές συνταγές, διαµορφωµένες µε πειραµατικές διαδικασίες µεταδίδονταν από γενιά σε γενιά. Η σαπωνοπαραγωγή διέφερε από περιοχή σε περιοχή. Στις χώρες της Νότιας Ευρώπης, όπως η Ιταλία, η Ισπανία, και η Γαλλία παρασκευαζόταν σαπούνι από ελαιόλαδο. Στις χώρες της βόρειας Ευρώπης, το σαπούνι γινόταν από µια βάση των ζωικών λιπών, κυρίως ζωικό λίπος από βοοειδή, και µερικές φορές ακόµη και από τα ιχθυέλαια. Αρωµατικά βότανα προστέθηκαν για το άρωµα. Τα σαπούνια από ελαιόλαδο ήταν καλύτερης ποιότητας από εκείνα που γίνονταν από ζωικά λίπη, και οι κατασκευαστές σαπουνιού στα νότια άρχισαν να εξάγουν τα προϊόντα τους σε άλλες χώρες. Το σαπούνι τέθηκε σε ευρεία χρήση στην Ευρώπη κατά τον ένατο αιώνα. Οι τεχνικές για την παραγωγή βελτιώθηκαν κατά τη διάρκεια των επόµενων δύο αιώνων, αλλά το προϊόν παρέµεινε µαλακό, περισσότερο σαν τα υγρά σαπούνια που έχουµε σήµερα. Μέχρι το 12ο αιώνα το σκληρό σαπούνι τέθηκε σε χρήση. Μηχανισµός ρευστοποίησης λίπους για κατασκευή σαπουνιού Νοµισµατοκοπία Η αξία του νοµίσµατος στη υτική Ευρώπη των Μεσαιωνικών χρόνων εξαρτιόταν από το είδος του µετάλλου από το οποίο ήταν κατασκευασµένο. Τα πιο πολύτιµα νοµίσµατα ήταν από χρυσό, µετά από ασήµι και τέλος από χαλκό. Το χρυσό νόµισµα ήταν ευρέως αναγνωρισµένο ως το πιο διαδεδοµένο νόµισµα στο µεσαιωνικό κόσµο. Υπήρχαν πολλά και διαφορετικά νοµίσµατα, το κάθε ένα από αυτά όµως είχε διαφορές ως προς το βάρος, το σχέδιο και την περιγραφή. Πριν από τη µοντέρνα περίοδο οι πλευρές των νοµισµάτων κατασκευάζονταν ξεχωριστά, χειροποίητα από ειδικούς καλλιτέχνες, γνωστοί ως επιγραµµατοποιοί. Κατά τα χρόνια εκείνα δεν υπήρχαν τα χαρτονοµίσµατα. Σε ένα κοινό νοµισµατοκοπείο της εποχής κατά µέσο όρο κατασκευάζονταν καθηµερινά 20,000 νοµίσµατα. Τη µία µέρα σχεδιαζόταν η πρώτη του όψη τους και την εποµένη ολοκληρωνόταν η κατασκευή µε τη δεύτερη όψη. Οι χαράκτες νοµισµάτων εργάζονταν µε πολύ γρήγορους ρυθµούς προκειµένου να χαραχτούν όσο το δυνατόν περισσότερα νοµίσµατα. Η πλειοψηφία 34

36 των νοµισµάτων της εποχής εκείνης είχαν χτυπήµατα λόγω της κακής τους κατασκευής και συντήρησης αλλά χρησιµοποιούνταν ακόµα και όταν είχαν φθαρεί ή καταστραφεί. Καθώς η τεχνολογία και η οικονοµία αναπτύχθηκαν κατά τη διάρκεια των µεσαιωνικών χρόνων, οι τεχνικές κατασκευής νοµισµάτων µε τη χρήση σφυριού εκσυγχρονίστηκαν επίσης µε την εισαγωγή νέων εργαλείων κατασκευής. Επειδή τα παλαιότερα νοµίσµατα ήταν πολύ βαριά, στα καινούρια χρησιµοποιήθηκε άλλου είδους µέταλλο για την κατασκευή τους. Έτσι από 30 γραµµάρια τα νέα νοµίσµατα ζύγιζαν λιγότερο από 5. Οι Μεταρρυθµίσεις του Καρλοµάγνου : Ο Καρλοµάγνος σταθεροποίησε το νοµισµατικό σύστηµα στο βασίλειό του. Το βασικό νόµισµα στο βασίλειό του ήταν το ασηµένιο επονοµαζόµενο ως δηνάριο. Από τα χρόνια του Καρλοµάγνου έως το τέλος του 12ου αιώνα µ.χ., το δηνάριο ήταν το µόνο νόµισµα που ήταν σηµαντικά διαδεδοµένο σε όλη την Ευρώπη. Ο Καρλοµάγνος σταθεροποίησε την νοµισµατοκοπία σε πολλά σηµεία του βασιλείου του µε το δηνάριο το οποίο είχε διάµετρο 18 χιλιοστά και βάρος περίπου 17 γραµµάρια. Η χρήση ενός απλού νοµίσµατος για τις καθηµερινές συναλλαγές διευκόλυνε τις πληρωµές. Η χρήση αυτού του είδους νοµίσµατος διήρκησε µέχρι το τέλος του 12ου αιώνα στην Ιταλία. Στην Αγγλία τα νέα είδη νοµισµάτων άρχισαν να διακινούνται το 1279 αντίστοιχα των δηναρίων µε τις υποδιαιρέσεις τους.στα τέλη του 13ου αιώνα έως τις αρχές του 14ου αιώνα, οι κατασκευαστές νοµισµάτων έγιναν πολύ πλούσιοι µε την εισαγωγή χρυσών νοµισµάτων επειδή είχαν τη διπλάσια πυκνότητα σε σχέση µε τα ασηµένια. Μεταλλουργία Η περίοδος µετά την Αναγέννηση του 12ου αι σηµαδεύτηκε από µεγάλες τεχνολογικές εξελίξεις, εφόσον η µεσαιωνική Ευρώπη γνώρισε µια ριζική αλλαγή στα ποσοστά νέων εφευρέσεων, στις καινοτοµίες στους τρόπους διαχείρισης των παραδοσιακών µέσων παραγωγής και στην οικονοµική ανάπτυξη. Στη διαδικασία παραγωγής σιδήρου δεν υπήρξε για πολλούς αιώνες καµία τεχνολογική ανάπτυξη µέχρι την ανακάλυψη και την παραγωγή χυτοσιδήρου στη Σουηδία, την Αυστρία, τη Λιέγη και την κοιλάδα του Ρήνου ( κράµα που µετά την τήξη του χύνεται σε καλούπι για να στερεοποιηθεί ), καθώς έως τότε οι τεχνίτες σφυρηλατούσαν και έκαµπταν µόνοι τους τα εργαλεία για να τους δώσουν σχήµα ενώ δεν µπορούσαν να αφαιρέσουν όλες τις ακαθαρσίες από αυτό. Εξόρυξη Μετάλλου :Στους Μεσαιωνικούς χρόνους ήταν πολύ δύσκολο να βρεθεί ένα µεταλλείο αλλά όταν εντοπιζότανε οι εργάτες έσκαβαν µε φτυάρια για να το εξορύξουν, έσπαγαν µε σφυριά τα πετρώµατα γύρω από αυτό, το έπλεναν και στη συνέχεια το µετέφεραν στα καµίνια για την τήξη. Η υπόγεια εργασία ήταν ιδιαίτερα επικίνδυνη λόγω των συχνών καταρρεύσεων των τοιχωµάτων και των επιβλαβών αερίων που απελευθερώνονταν από τα έγκατα. Επεξεργασία Μετάλλου : Για την απόκτηση µετάλλου οι εργάτες θέρµαιναν και έλιωναν το µετάλλευµα ενώ για την προσέγγιση υψηλής θερµοκρασίας εφευρέθηκε η υψικάµινος, καθώς οι προηγούµενοι φούρνοι µπορούσαν να παράγουν µόνο µικρές µπάλες από σφυρήλατο σίδερο. Ο καθαρός χαλκός και σίδηρος ήταν σχετικά µαλακά µέταλλα γεγονός που έκανε απαραίτητη τη 35

37 σύντηξή τους και τη δηµιουργία κράµατος µε την ανάµειξη άνθρακα ώστε να χρησιµοποιηθούν κυρίως για την κατασκευή όπλων και πανοπλίας. Λόγω της επίπονης και χρονοβόρας διαδικασίας µορφοποίησής τους που απαιτούσε εξειδικευµένες γνώσεις για τη χρήση του σφυριού και του αµονιού, τα µεταλλικά είδη αποτέλεσαν σταδιακά δείκτες κοινωνικής θέσης και ένδειξη πλούτου. Επειδή τα µεταλλικά εργαλεία ήταν απαραίτητα στην καθηµερινή ζωή η συµβολή των συντεχνιών σιδηρουργίας ήταν καθοριστική για την οικονοµία του κάθε κράτους. Το µηχανικό ρολόι : Από τα πρώτα χρόνια της ανθρώπινης ιστορίας, οι άνθρωποι εκµεταλλευόµενοι την θέση του ήλιου στον ουρανό, κυρίως γεωργοί και κτηνοτρόφοι, µπορούσαν να ρυθµίσουν µε αυτό τον τρόπο τις εργασίες τους Έτσι µετά την τεχνολογική ανάπτυξη η το 14ο αιώνα αρχίζει κυρίως στην Ιταλία και στη ύση η εγκατάσταση µηχανικών ρολογιών σε δηµόσιους χώρους, µε τα οποία οι άνθρωποι ενηµερώνονταν σχετικά µε την ώρα. Για παράδειγµα ο διάσηµος διανοούµενος και συγγραφέας του Μεσαίωνα (Πετράρχης, ) σηµειώνει ότι οι κτύποι του νεόδµητου τότε ρολογιού του Μιλάνου ήταν πολύ χρήσιµοι για όσους πρέπει να υπολογίζουν το χρόνο τους για τις διάφορες εργασίες που έπρεπε να επιτελέσουν. Ακόµη στην Ιταλία εµφανίστηκαν τα πρώτα φορητά ρολόγια, µε το όνοµα του εφευρέτη να παραµένει άγνωστο. Στην συνέχεια από τον 15ο αιώνα αναπτύχθηκε εξίσου σηµαντικά η ωρολογοποιία στην κεντρική Ευρώπη και ιδιαίτερα στη νότια Γερµανία, όπου τα ρολόγια έδειχναν ακόµα τα λεπτά και τα δευτερόλεπτα. Ως επακόλουθο η προσπάθεια για την βελτίωση των ρολογιών οδήγησε στη µελέτη των γραναζιών και των δοντιών τους. Τα φορητά, ατοµικά ρολόγια διαδόθηκαν στην Ευρώπη ήδη πριν από το 1500 και συνδέονται µε την πόλη της Νυρεµβέργης. Σ' αυτά τα ρολόγια πηγή ενέργειας ήταν ένα σπειροειδές ελατήριο, το οποίο αποταµιεύει δυναµική ενέργεια και την αποδίδει σταδιακά. Κλεψύδρα και ηλιακά ρολόγια 36

38 ΝΑΥΠΗΓΙΚΗ ΝΑΥΣΙΠΛΟΙΑ ΘΑΛΑΣΣΙΟ ΕΜΠΟΡΙΟ ΛΙΜΑΝΙΑ ΠΟΛΕΜΟΙ (ΟΠΛΑ ΕΠΙΘΕΤΙΚΑ ΚΑΙ ΑΜΥΝΤΙΚΑ) ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΗ ΠΡΟΛΟΓΟΣ Το Βυζάντιο αποτελεί τη συνέχεια της Ρωµαϊκής Αυτοκρατορίας η οποία επιβίωσε στην Ανατολή και εξελίχθηκε υπό την επίδραση του Χριστιανισµού, της ελληνικής παράδοσης που ήταν στην Ανατολή- και άλλων παραγόντων, όπως είναι η διείσδυση και εγκατάσταση νέων λαών και δυνάµεων στη ευρύτερη περιοχή. Έτσι η ρωµαϊκή παράδοση επιβιώνει και συνεχίζεται στους επιµέρους τοµείς της κρατικής µηχανής αλλά και του πολιτισµού. Ο τοµέας του στρατού, ο οποίος ενδιαφέρει ιδιαίτερα κάθε κράτος, είναι ένα σαφές παράδειγµα του γεγονότος αυτού. Εκεί συνεχίζεται η παράδοση, ενώ παράλληλα αφοµοιώνονται νέα στοιχεία, που εισέρχονται είτε µε την ένταξη ξένων στρατιωτών στο στράτευµα είτε λόγω της ανάγκης να αντιµετωπισθούν νέοι αντίπαλοι. ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΠΥΡΙΤΙ ΑΣ Τη µεγαλύτερη γνωστή επανάσταση στην ιστορία της εξέλιξης των όπλων και του οπλισµού, χωρίς να συµπεριλαµβάνεται η ατοµική ενέργεια που τ' αποτελέσµατα της χρησιµοποίησής της τροµάζουν κι αυτούς που την διαθέτουν, αποτέλεσε η ανακάλυψη της πυρίτιδας. Παλαιότερα επικρατούσε η άποψη ότι η πυρίτιδα εφευρέθηκε από τους Κινέζους περίπου τον 11ο αιώνα. Η άποψη όµως αυτή σήµερα αµφισβητείται. Το 12ο αιώνα µε αρχές του 13ου αρχίζουν να γίνονται γνωστές στην Ευρώπη οι δυνατότητές της. Ο Άγγλος φραγκισκανός µοναχός Ρότζερ Μπέικον, επιστήµονας και ιδιαίτερα µορφωµένος ήταν ο πρώτος που κατέγραψε τη «συνταγή» της πυρίτιδας µετά από πολλά σχετικά πειράµατα (1250) έτσι ώστε να µπορεί να παρασκευάζεται µε σταθερές αναλογίες. Η εφεύρεσή της σε συνδυασµό µε την εξέλιξη των πυροβόλων άρχισε να φέρνει το τέλος των τειχών, όχι όµως και των κάστρων. Τα πρώτα πυροβόλα όπλα ήταν σχετικά ατελή και όχι τόσο αξιόπιστα. Με την πάροδο όµως των χρόνων υπέστησαν αρκετές βελτιώσεις. Τα όπλα αυτά βασίζονταν στις καταστροφικές ιδιότητες µεταλλικών (ή και λίθινων) βληµάτων, συµπαγών ή γεµισµένων µ' εκρηκτική ύλη (όταν πρόκειται για κανόνια) εκτινασσόµενων σε µεγάλη απόσταση, χάρη στην τροµερή πίεση των αερίων που δηµιουργούνται απ' την ανάφλεξη της πυρίτιδας. Όταν πλέον τα πυροβόλα ήταν ικανά να γκρεµίζουν γερούς τοίχους και να προκαλούν σηµαντικές ζηµιές σε πέτρινους τοίχους η εποχή των Κάστρων ήδη είχε περάσει. Κανείς δε γνωρίζει πότε φτιάχτηκε το πρώτο πυροβόλο. H πρώτη όµως απεικόνιση πυροβόλου που έχει εντοπιστεί χρονολογείται το 1326 που σηµαίνει πως τότε ήταν ήδη συνηθισµένο. Τα πρώτα πυροβόλα είχαν σχήµα βάζου. Πολλοί ιστορικοί θεωρούν πως η πρώτη χρήση πυροβόλου όπλου έγινε σε κατά θάλασσα αγώνα και συγκεκριµένα στη ναυµαχία του Σλούτς το 1340 όπου ο Εδουάρδος Γ' κατατρόπωσε το γαλλικό στόλο και εδραίωσε τη βρετανική κυριαρχία στο στενό της Μάγχης. Κάποια από τα βρετανικά εκείνα πλοία, σύµφωνα µε στοιχεία, είχαν εγκατεστηµένα πυροβόλα που χρησιµοποιήθηκαν για πρώτη φορά. Μετά όµως το 1350 αρχίζουν να εµφανίζονται στο γνωστό σχήµα του κοίλου σωλήνα κατασκευασµένο από σίδηρο φερόµενο σε ξύλινη βάση ενώ τα πυροµαχικά συνέχιζαν να είναι βέλη ή πέτρινες µπάλες. Από τα µέσα του 15ου αιώνα οι τότε κατασκευαστές όπλων παρήγαγαν πυροβόλα περισσότερο αξιόπιστα και ασφαλή. Κατασκευάζονταν από χαλκό και σίδηρο και αποτελούσαν ξεχωριστούς σωλήνες που συγκρατούνταν µε µεταλλικές στεφάνες. Τα µεγάλα εκείνα κανόνια λέγονται βοµβάρδες. 37

39 ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΕΣ Οι σταυροφορίες έδωσαν µία ακόµα δυνατότητα για αποδέσµευση των εµπόρων και επαγγελµατιών και, γενικότερα, της ανερχόµενης αστικής τάξης από τους αριστοκράτες και τον εκκλησιαστικό µηχανισµό. Οι εύποροι αστοί χρηµατοδοτούν αριστοκρατικούς (ιππότες) και εκκλησιαστικούς παράγοντες, οι οποίοι συµµετέχουν στις σταυροφορίες, ιδίως στις τελευταίες στη Μέση Ανατολή. Αυτοί υπολογίζουν να ξεπληρώσουν τα χρέη τους από τις λεηλασίες στις ανατολικές επαρχίες και στην Παλαιστίνη, πράγµα που σχεδόν ποτέ δεν επιτυγχάνεται. Έτσι, όταν επιστρέφουν οι ίδιοι ή οι διάδοχοί τους, αναγκάζονται να συµψηφίσουν τα χρέη µε παραχώρηση πολιτικών δικαιωµάτων και συµµετοχή των ανερχόµενων οµάδων και τάξεων στην εξουσία. Γι' αυτόν το λόγο, οι σταυροφορίες που έχουν καταγραφεί στην Ανατολή ως ληστρικές επιδροµές πλιατσικολόγων, αποτέλεσαν για τη ύση αφορµή για πολιτική και κοινωνική άνοδο των χαµηλότερων τάξεων. Στις επόµενες δεκαετίες µέχρι το τέλος του Μεσαίωνα ακολούθησαν όµοιοι πόλεµοι στη Γαλλία και την Αγγλία, οι οποίοι ήταν ιδιαίτερα σκληροί αλλά σύντοµοι, λόγω της κακής οργανώσεως. Αυτές οι συγκρούσεις άφησαν ιστορία και πέρασαν στους θρύλους και τις παραδόσεις των ευρωπαϊκών λαών,. Ακόµα πολλά επεισόδια έχουν τροφοδοτήσει µε υλικό µουσικά και θεατρικά έργα, αλλά και σενάρια για κινηµατογραφικές ταινίες. ΚΕΝΤΡΙΚΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ Η εµφάνιση των πυροβόλων όπλων, τα οποία άρχισαν βαθµιαία να χρησιµοποιούνται κατά το14ο αιώνα, συµπίπτει χρονολογικά µε µια από τις µοιραίες περιόδους στην ιστορία των βαλκανικών χωρών. Η περίοδος αυτή σηµαδεύτηκε καίρια από την έφοδο των Τούρκων στην Ευρώπη, τη µεγάλη αντιπαράθεση της Χριστιανοσύνης και του Ισλάµ- τη µεγάλη σύγκρουση δύο πολιτισµών. Αυτό δηµιούργησε µεγάλες ευκαιρίες για τη γοργή ανάπτυξη και τη συνεχή βελτίωση των πυροβόλων όπλων. Εκατό µόλις χρόνια µετά την εµφάνιση των πρώτων πολεµικών µηχανών που χρησιµοποιούσαν πυρίτιδα, µεγάλα πυροβόλα µε σηµαντική καταστροφική δύναµη έκαναν την εµφάνισή τους. Στην ευρωπαϊκή στρατιωτική αρχιτεκτονική η διαδικασία της βαθµιαίας προσαρµογής στην εξέλιξη και το δυναµικό των πυροβόλων όπλων άρχισε ουσιαστικά τα πρώτα χρόνια του 15ου αιώνα. Οι επιτυχίες των πυροβόλων στις επιθέσεις εναντίον παλαιότερων οχυρώσεων ήδη από τις αρχές του 15ου αιώνα, σηµατοδοτούσαν τις δυνατότητες του πυροβολικού πολιορκίας και την ανάγκη να ενισχυθούν τα αµυντικά συστήµατα όχι µόνο των φρουρίων αλλά και των πόλεων. Μερικές δεκαετίες αργότερα η µεγάλη καταστροφική δύναµη των κανονιών πολιορκίας έγινε φανερή κατά τις επιθέσεις των Τούρκων στην Κωνσταντινούπολη το 1453 και στο Βελιγράδι το ΠΥΡΓΟΙ ΚΑΝΟΝΙΩΝ Η επακόλουθη εξέλιξη των αµυντικών συστηµάτων πυροβόλων χαρακτηρίζεται από την εµφάνιση των προεξεχόντων πύργων κανονιών. Στα Βαλκάνια η εξέλιξη αυτή είναι ιδιαιτέρως εµφανής το δεύτερο µισό του 15ου αιώνα και τις αρχές του 16ου σε φρούρια χτισµένα κατά µήκος της γραµµής των Ούγγρο-τουρκικών συγκρούσεων. Με τη κατάκτηση των Βαλκανίων από τους Τούρκους µε εξαίρεση τις ακτές της Αδριατικής η εξέλιξη των οχυρών στην περιοχή διακόπηκε. Η επεκτεινόµενη αυτοκρατορία δεν είχε ανάγκη να κτίσει αµυντικά οχυρά. Στο µεταξύ, στα χριστιανικά κράτη της Ευρώπης αναπτύσσονταν νέα συστήµατα οχυρών πυροβολικού. Στο µεγαλύτερο µέρος των Βαλκανίων, τέτοια οχυρά άρχισαν να εµφανίζονται µόνο µετά την ανεπιτυχή πολιορκία της Βιέννης από τους Τούρκους το 1683, η οποία υπήρξε προµήνυµα του τέλους της τουρκικής κυριαρχίας στην Ευρώπη. 38

40 ΝΑΥΠΗΓΙΚΗ Είναι η επιστήµη και τεχνική που έχει ως αντικείµενο τη µελέτη, σχεδίαση και κατασκευή πλοίων. Η ναυπηγική εξελίχθηκε µε αργά βήµατα τα χρόνια του µεσαίωνα. Τα βασικότερα χαρακτηριστικά τους ήταν :το µεγάλο µέγεθος, η µεταφορική ικανότητα και ο αριθµός των κωπηλατών. Σηµείο αναφοράς για την ανάπτυξη πρωτοπόρων πλοίων υπήρξε η ανακάλυψη της πυξίδας που κατέστησε δυνατή τη ναυσιπλοΐα µεγάλων αποστάσεων το 1269µΧ. Επίσης στο τέλος του Μεσαίωνα κάνουν την εµφάνιση τους τα πρώτα, πραγµατικά πρωτοπόρα, πλοία µε εκτεταµένη ιστιοφορία, ενώ τα εκτοπίσµατα αυξάνονται από 100 σε 300 τόνους µε µεγαλύτερη µεταφορική ικανότητα. Για τη ναυπήγηση των καραβιών ακολουθούνται µέχρι τον 7ο αιώνα οι παλιές φοινικικές, αιγυπτιακές και ελληνικές τεχνικές που εφαρµόζονταν για πολλούς αιώνες σε όλη τη Μεσόγειο. Από τη µελέτη ναυαγίων του 7ου και ύστερων αιώνων προκύπτουν αλλαγές στη ναυπηγική τέχνη. Συγκεκριµένα, µετά την καρίνα και την τοποθέτηση µικρού αριθµού µαδεριών του κελύφους, τοποθετούνται και καρφώνονται νοµείς (στραβόξυλα, εγκάρσια ενισχυτικά), πάνω στους οποίους στηρίζεται το υπόλοιπο κέλυφος του πλοίου. Η τεχνική αυτή αποτελεί το µεταβατικό στάδιο από την αρχαιοελληνική στη µεσαιωνική Ναυπηγική. Πανιά στον µεσαίωνα Βασική αλλαγή την εποχή του µεσαίωνα είναι η ανάπτυξη του ήδη γνωστού από παλιότερα τριγωνικού πανιού σε µεγάλες διαστάσεις για αντίστοιχα µεγάλα σκαριά. Είναι διαπιστωµένο πως το τετράγωνο πανί µε το τριγωνικό ήταν σε χρήση στη Μεσόγειο ήδη από τον 4ο µχ αιώνα, διαπίστωση που γίνεται στο Βανδαλικό Πόλεµο του Προκοπίου. Για το µοναδικό τριγωνικό πανί, το λατίνι, τεκµηριώνεται η χρησιµοποίηση του κατά τον 9ο αιώνα. Είναι γνωστό ότι ήταν σε χρήση στα µικρά σκάφη και εκτός της Μεσογείου όπως στη Μαύρη θάλασσα, την Ερυθρά και τον Ινδικό από παλαιότερα και πως ακόµη και σήµερα παράµενε σε χρήση από τους Άραβες των ακτών της ανατολικής Αφρικής και σπανιότερα της Μεσογείου. Υπάρχει όµως µια βάσιµη εκδοχή πως πρώτοι οι Βυζαντινοί εκµεταλλευτήκαν τα πλεονεκτήµατα του τριγωνικού πανιού στα µεγάλου εκτοπίσµατος πλοία τους. Το λατίνι είναι ένα τριγωνικό πανί που δένεται πάνω σε µια πολύ µεγάλου µήκους αντένα (κεραία) που τοποθετείται λοξά ως προς το άλµπουρο µε το όποιο συνδέεται µε ένα ή δύο στεφάνια έτσι ώστε το µεγαλύτερο µέρος του πανιού να βρίσκεται προς την πρύµνη. Το άλµπουρο της πλώρης ήταν τοποθετηµένο στα 2/9 του µήκους του σκάφους και της πρύµνης στα 5/9. Η στήριξή τους γινόταν στους πάγκους του σκάφους και σε αντίθετη περίπτωσηαν δηλαδή δεν υπήρχαν πάγκοι στα σηµεία τοποθέτησής τους-στηρίζονταν στους λεγοµένους «πασσαπάγκους», που δεν ήταν παρά πρόσθετες εγκάρσια τοποθετηµένες τάβλες, στις οποίες ανήγαν µια τρύπα για να περνάει το άλµπουρο. Την ιστιοφορία του σκάφους συµπλήρωνε µια «µετζάνα» τοποθετηµένη στην πρύµνη. Ο ιστός της είχε µικρή κλίση προς τα πίσω και ύψος ίσο ή λιγότερο από το άλµπουρο. Αυτές ήταν µε λίγα λόγια οι γνώριµες µορφές από το παρελθόν που, σύµφωνα µε τη γνώµη τον παλιότερων, αντιπροσώπευαν τα καλυτέρα, γρηγορότερα και οικονοµικότερα σκάφη. 39

41 Τα εµπορικά πλοία των πρώτων µεσαιωνικών δεκαετιών και αιώνων ταξιδεύουν κυρίως µε τετράγωνα πανιά φτιαγµένα από λινάρι και σε αποχρώσεις κυρίως του κοκκινοπράσινου και του κοκκινοκίτρινου. Από τον 6ο αιώνα αρχίζει η χρήση και του τριγωνικού πανιού σε συνδυασµό µε τα τετράγωνα για τα µεγάλα πλοία, πράγµα που τους εξασφαλίζει καλύτερες συνθήκες πλεύσης και αύξηση της ταχύτητας, λόγω της χρήσης µεγαλύτερου εµβαδού ιστιοφορίας και πιο ευέλικτων πανιών. Για τα καΐκια, το τριγωνικό πανί αποτελεί το µοναδικό σε χρήση είδος και είναι αυτό που θα παραµείνει µέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα Από ιστορικής άποψης διακρίνονται τρία είδη πλοίων τα οποία γενικά ταυτίζονται µε αντίστοιχες ιστορικές περιόδους Πολεµικά πλοία Το κατ' εξοχήν πολεµικό πλοίο των Βυζαντινών ήταν ο δρόµων (στα βενετσιάνικα: dromone), ένα ελαφρύ και ευκίνητο πλοίο, το οποίο συχνά διέφερε ως προς τον τύπο και τις διαστάσεις του.τα πολεµικά πλοία τη βυζαντινή εποχή είχαν δύο ή τρεις ιστούς και δύο σειρές κουπιά. Το µήκος τους έφτανε τα 55 µέτρα και το πλάτος τους τα 6. Τα πλοία µπορούσαν να µεταφέρουν 100, 200 ή 300 άνδρες. Από αυτούς, άλλοι ήταν πολεµιστές και άλλοι κωπηλάτες. Οι κωπηλάτες βοηθούσαν τους πολεµιστές κατά τη διάρκεια της µάχης. Οι δρόµωνες ήταν εξοπλισµένοι µε ξυλόκαστρα, πύργους στη µέση του µεγάλου ιστού, από όπου οι στρατιώτες χρησιµοποιούσαν τα ακόντια και τα τόξα τους ή χτυπούσαν τον εχθρό µε πέτρες και σίδερα ( από ξυλόκαστρα, τοξοβολίστρες, κ.α.). Στην πρώρα και στην πρύµνη υπήρχαν µόνιµες µηχανές, που εκτόξευαν βέλη. Στην πρώρα υπήρχαν δοχεία που έφεραν το υγρό πυρ και µε την βοήθεια σωλήνων τους περίφηµους σίφωνες εκτόξευαν το υγρό πυρ που έκαιγε τα εχθρικά πλοία. Για να τροµάξουν τον εχθρό οι Βυζαντινοί στόλιζαν τα πλοία τους µε άγρια ζώα που ξερνούσαν το υγρό πυρ. Τα πλοία αυτά αναφέρονται ως σιφωνοφόροι δρόµωνες ή κακκαβοπυρφόροι. 40

42 Το Χελάνδιον ήταν τύπος βυζαντινού πολεµικού πλοίου. Παραλλαγή του δρόµωνα, ήταν και αυτό µια διήρης ή δίκροτο, δηλ. είχε δύο σειρές κουπιών σε κάθε πλευρά, καθώς και έναν ή δύο ιστούς µε τετράγωνα πανιά που χρησιµοποιούνταν βοηθητικά εκτός πολεµικής εµπλοκής. Το χελάνδιον αποτελούσε το βασικό τύπο πολεµικού πλοίου του Βυζαντίου, κατά τους 9ο-11ο αιώνες. Υπήρχαν δύο βασικές παραλλαγές: το «ουσιακόν χελάνδιον» µε πλήρωµα περίπου 110 ατόµων (δηλαδή µία «ουσία»), και το µεγαλύτερο «πάµφυλον χελάνδιον» µε πλήρωµα 120 έως 160 ατόµων (το όνοµα δηλώνει είτε προέλευση από την Παµφυλία είτε επάνδρωση µε διαλεχτά πληρώµατα, από το παν+φυλον).. Ήταν πλοίο καλά εξοπλισµένο µε επιλεγµένο πλήρωµα και ικανότατους πολεµιστές. Όπως και όλα τα µεσαιωνικά πλοία, δεν έφερε έµβολο, αλλά ήταν συχνά εξοπλισµένο µε έναν ή περισσότερους σίφωνες για την εκτόξευση υγρού πυρός. Ιππαγωγά χελάνδια: Το χελάνδιον, ενώ αρχικά ήταν τύπος πλοίου διαφορετικός από το δρόµωνα, στη συνέχεια αναφέρονταν στο ίδιο σκάφος. Υπάρχουν όµως µαρτυρίες της µεσοβυζαντινής περιόδου για την διάκριση δύο διαφορετικών πλοίων µε τα παραπάνω ονόµατα. Η λέξη δρόµων υποδήλωνε την ταχύτητα του πλοίου, ενώ το χελάνδιον αναφερόταν στο σχήµα του και ήταν όρος της καθηµερινής γλώσσας. Τα βοηθητικά σανδάλια ήταν βοηθητικά πλοία τα οποιά είχαν 5 κουπιά. Οι γαλέες µετέφεραν διαταγές και τις εκτελούσαν.τα µεταγωγικά καµατηρά καράβια ήταν καράβια που µετέφεραν πολιορκητικές µηχανές. Το µεγαλύτερο µέρος αυτών των πολεµικών πλοίων των θαλάσσιων θεµάτων, κυρίως τα ελαφριά πλοία, κατασκευάζονται στους τοπικούς ναυστάθµους όπου κατασκευάζονται και τα εµπορικά πλοία. Οι Βυζαντινοί δεν αντιµετώπισαν προβλήµατα µε την κατασκευή εµπορικού και πολεµικού στόλου, γιατί οι αναγκαίες συνθήκες για την επίτευξη αυτού του στόχου ήταν πάντα ευνοϊκές. 41

43 Κωπήλατα πλοία Σε αυτό που τουλάχιστον συµφωνούν όλοι οι αρχαιολόγοι, ιστορικοί ερευνητές αλλά και φιλόλογοι είναι ότι η «γέννηση» του πλοίου ανάγεται στην προϊστορική εποχή. Ακριβώς τότε που ο άνθρωπος όταν βρισκόµενος δίπλα σε επιπλέοντα κορµό δένδρου ανέβηκε σ αυτό και κατάφερε ακουµπώντας είτε τα χέρια είτε τα πόδια στο νερό να τον κατευθύνει µετατρέποντάς τον σε σκάφος. Αυτή είναι η πρώτη ναυπηγική κατασκευή! Η εξέλιξη της ναυπηγικής τέχνης την εποχή εκείνη ήταν πολύ αργή, όπως παρατηρείται και µε τις άλλες δραστηριότητες του ανθρώπου. Για πολλά χρόνια οι άνθρωποι χρησιµοποιούσαν κωπήλατα µονόξυλα, πλοιάρια δηλαδή τα οποία ήταν λαξευµένα από ένα και µόνο κορµό δένδρου, τα οποία είχαν τη δυνατότητα µεταφοράς εµπορευµάτων. Μάρτυρες της εµπορικής χρήσης των µονόξυλων είναι τα εργαλεία από οψιανό που έχουν βρεθεί σε αρκετούς προϊστορικούς οικισµούς. Το ηφαιστειογενές αυτό πέτρωµα υπάρχει µόνο στη Μήλο, στο Γυαλί της Νισύρου και στην Αντίπαρο. Υποστηρίζεται ότι τουλάχιστον από τη Μεσολιθική εποχή (8η χιλιετία π.χ.) οι κάτοικοι του Αιγαίου είχαν τη δυνατότητα να διασχίζουν το Αρχιπέλαγος και να µεταφέρουν το απαραίτητο ορυκτό στον τόπο τους από τη Μήλο. Για να λάβει το µονόξυλο τη µορφή της σχεδίας (σύνδεση κορµών) και από αυτήν τη µορφή της «διήρους» και της «τριήρους» πέρασαν πολλές εκατονταετίες ίσως και χιλιετίες! Άξιο προσοχής όµως είναι η διατήρηση του επιµήκους σχήµατος που είχε απ' αρχής το πλοίο. Οι παλαιότερες αναπαραστάσεις πλοίων προέρχονται από πήλινα τηγανόσχηµα σκεύη της Πρωτοκυκλαδικής ΙΙ περιόδου ( π.χ.). Στα βασικά στοιχεία αυτών των µορφών διακρίνονται ένα είδος εµβόλου στην ελαφρώς ανασηκωµένη πλώρη, οι σειρές κουπιών εκατέρωθεν του σκάφους και η ογκώδης ανασηκωµένη πρύµνη. ιά µέσου των αιώνων η εξέλιξη διαπιστώνεται στο µέγεθος (δυνατότητα µεταφοράς) και στην ταχύτητα (µε αύξηση των αριθµών των κουπιών). Όµως, ο τρόπος ναυπήγησης σε συνδυασµό µε τη χρήση ξύλου καθώς και η ελικτική ικανότητα, δεν επέτρεψαν την αύξηση του µήκους πέρα από ένα όριο, µε συνέπεια την ανάπτυξη πολύκωπων πλοίων ( π.χ.). Ταυτόχρονα, παρατηρείται για πρώτη φορά ο διαχωρισµός εµπορικών και πολεµικών πλοίων. Τα πολεµικά πλοία, για λόγους ευελιξίας, ήταν ελαφρά, στενά και χαµηλά σκάφη. ιέθεταν έµβολο στην πλώρη ως επιθετικό όπλο, υπερυψωµένο κατάστρωµα που προαναγγέλλει τη δεύτερη σειρά κουπιών καθώς και λίγο αργότερα, την παρεξειρεσία (προεξοχή των πλευρών για την τοποθέτηση των κουπιών). Οι ανάγκες της νέας πολεµικής τακτικής του εµβολισµού οδήγησαν στην καθιέρωση των πολύκωπων πλοίων, τα οποία είναι γρήγορα και ευέλικτα αφού το µήκος τους υποδιπλασιάζεται τουλάχιστον. Τα πιο κοινά πολεµικά πλοία την εποχή αυτή είναι η τριακόντορος και η πεντηκόντορος, µε τριάντα και πενήντα κουπιά αντίστοιχα, διατεταγµένα σε µία ή δύο σειρές, οπότε και ονοµάζονταν µονήρη και διήρη αντίστοιχα. Αντίθετα τα εµπορικά σκάφη που χρειάζονταν όγκο για µεταφορική ικανότητα, ήταν φαρδύτερα, ψηλότερα και βαθύτερα. Είχαν λιγότερους κωπηλάτες και µεγαλύτερη επιφάνεια ιστίων. Τα σκάφη αυτά ήταν γνωστά ως «στρογγυλά» ενώ τα πολεµικά ως «µακραί νήες». Από τον 8ο έως τον 6ο αι. π.χ. οι «µακραί νήες» εξελίσσονται ακόµα περισσότερο µε αποκορύφωµα τη δηµιουργία των τριήρεων, που κατά πάσα πιθανότητα ναυπηγούνται στην Κόρινθο. Το κορυφαίο αυτό πλοίο θα καθιερωθεί στη συνέχεια σε όλα τα ελληνικά ναυτικά κέντρα. 42

44 Με συνολικό µήκος µ. και αναλογία µήκους προς πλάτος ένα προς δέκα, οι τριήρεις προωθούνταν από 170 κουπιά και αντίστοιχους κωπηλάτες, διατεταγµένους σε τρεις σειρές καθ' ύψος (τους θαλαµίτες, τους ζυγίτες και τους θρανίτες). Στους Ελληνιστικούς χρόνους οι ισορροπίες δυνάµεων µετατοπίζουν τη ναυτική ισχύ από την Ελλάδα στην Αίγυπτο των Πτολεµαίων αλλά και στη Ρόδο, την κορυφαία ναυτική δύναµη στο Αιγαίο την εποχή εκείνη. Η ναυπηγική δεν εξελίσσεται ιδιαίτερα, όµως ναυπηγούνται αξιόλογα πλοία όπως η ναυαρχίδα του Πτολεµαίου του Φιλοπάτορα (3ος π.χ. αιώνας). Οι αρχαίοι Έλληνες, κατ εξοχήν ναυτικός λαός, συνέβαλλε ιδιαίτερα στην εξέλιξη της ναυπηγικής. Επινόησε πλείστες κατασκευαστικές µεθόδους στη ναυπηγική τέχνη που διατηρούνται µέχρι και σήµερα. Η αναφορά του Οµήρου στη κατασκευή πλοίου από τον Οδυσσέα δε διαφέρει σε τίποτα από το σηµερινό τρόπο κατασκευής των ξύλινων σκαφών! Αλλά και προ του Τρωικού πολέµου, η Αργοναυτική εκστρατεία καταµαρτυρεί σπουδαίες γνώσεις ναυπηγικής και πλεύσης µε αποτέλεσµα να καταστεί πολύ µεγάλη στην εποχή της ναυτική επιχείρηση. Ιστιοφόρα πλοία Εποχή από το 16ο αι. µέχρι το 19ο αιώνα. Τα ιστία (πανιά) χρησιµοποιήθηκαν από τους αρχαιότατους χρόνους. Λέγεται ότι µε αυτά οι Αιγύπτιοι βοηθούσαν τους εργάτες που έσερναν τεράστιες σχεδίες κατά µήκος του Νείλου. Αλλά και η εµπορική επέκταση στον Εύξεινο Πόντο, γνωστότερη κατά την παράδοση ως Αργοναυτική Εκστρατεία, έγινε µε τη βοήθεια των ιστίων, όπως και η µετάβαση (διαπόρθµευση) των Ελλήνων κατά την Εκστρατεία της Τροίας στηρίχτηκε στη δύναµη των «ούριων ανέµων». Καταφανής είναι και η γνώση των αιολικών δυνάµεων εκείνη την εποχή. Η επικράτηση όµως των ιστιοφόρων επί των κωπήλατων σκαφών ολοκληρώθηκε µε την ανακάλυψη της Αµερικής, όταν οι νέοι θαλάσσιοι δρόµοι που προέκυψαν, εκτός της Μεσογείου, για τα κωπήλατα σκάφη ήταν πλέον µακρινοί, δύσκολοι έως αδύνατοι και άσκοποι. Η ανακάλυψη της ιστιοπλοΐας και της πυξίδας µε την εξέλιξη της ναυπηγίας (σε θέµατα ευστάθειας) ήταν οι κύριοι συντελεστές της επικράτησης των ιστιοφόρων σκαφών. Μέγα ορόσηµο της επικράτησης αυτής υπήρξε η Ναυµαχία της Ναυπάκτου (7 Οκτωβρίου 1571) όταν ο στόλος των Ευρωπαϊκών δυνάµεων (από ιστιοφόρα) κατατρόπωσε τον Οθωµανικό στόλο (από κωπήλατα σκάφη) και αναδείχθηκε η υπεροχή!1 1 Μηχανοκίνητα (Από τον 19ο αι. µέχρι σήµερα). Οι επαναστατικές εφευρέσεις εντός µικρού σχετικά χρονικού διαστήµατος κατά τον 19ο αι. δηµιούργησε το τύπο του µηχανοκίνητου πλοίου ώστε να φθάσουµε τελικά στη σύγχρονη εποχή της Ναυπηγικής. Ενώ στις δύο προηγούµενες εποχές το υλικό κατασκευής των πλοίων ήταν το ξύλο, στην εποχή των µηχανοκίνητων, υλικό κατασκευής πλέον ήταν ο χάλυβας, υλικό που έµελλε να προσφέρει τεράστιες δυνατότητες στη περαιτέρω εξέλιξη. Κύριες εφευρέσεις που µετέβαλαν ριζικά την όψη του πλοίου είναι: Η ατµοµηχανή, η έλικα, η φθηνή παραγωγή του χάλυβα, το ραντάρ, το πυροβόλο γραµµωτής (εσωτερικά) κάνης, τα εκρηκτικά βλήµατα πυροβόλου, η τορπίλη και οι πύραυλοι. Αν και οι τέσσερις τελευταίες εφευρέσεις είναι καθαρά πολεµικά µέσα, εντούτοις πρωτοστάτησαν στην εξέλιξη της ναυπηγικής. Χαρακτηριστικό παράδειγµα ήταν όταν οι Γάλλοι κάλυπταν τα πλευρά του ξύλινου πολεµικού τους πλοίου Gloire (εκτοπ τόνοι) µε χαλύβδινο θώρακα προκειµένου να το προστατεύσουν από τα επικίνδυνα βλήµατα του εχθρού (που εκτοξεύονταν από µακρινή απόσταση χάρις στη γραµµωτή κάνη). Με τη τοποθέτηση όµως της ατµοµηχανής οι πυρκαγιές των ιστίων από τους εξερχόµενους των καπνοδόχων σπινθήρες ήταν αναπόφευκτες. Έτσι όχι µόνο τα ιστία καταργήθηκαν σύντοµα αλλά και τα καταστρώµατα και οι υπερκατασκευές αντικαταστάθηκαν από χαλύβδινα. 43

45 Ανακάλυψη του πηδαλίου Η µεγαλύτερη ανακάλυψη του 12ου αιώνα µ.χ. στη ναυπηγική ήταν το πηδάλιο, τοποθετηµένο κατά µήκος του πρυµνιού ποδοστάµατος. Ξεκινούσε από την καρίνα του σκάφους και έφθανε µέχρι το κατάστρωµα. Μπορούσε να στραφεί αριστερά ή δεξιά µε την βοήθεια ενός ξύλινου µοχλού που βρισκόταν στο επάνω µέρος, της γνωστής λαγουδέρας. Η εξέλιξη αυτή, µαζί µε την καθιέρωση της κατασκευής, πρώτα του σκελετού του σκάφους και ύστερα του πετσώµατος, στο διάστηµα µεταξύ του 9ου και 11ου αιώνα µ.χ., το οποίο ήταν σταθµός στον τοµέα της ναυπηγικής, έφερε επανάσταση στο σχεδιασµό των πλοίων. Είναι άγνωστο το ποιος λαός εφεύρε το πηδάλιο. Ορισµένοι ιστορικοί το αποδίδουν στους Βυζαντινούς και άλλοι στους Άραβες (40% και 60% τον ιστορικών αντίστοιχα) Ένας τύπος πλοίου το οποίο είχε τα χαρακτηριστικά που έχουµε αναφέρει, δηλαδή να φέρει ένα µοναδικό πηδάλιο τιµόνι και να έχει την µορφή των πλοίων που είµαστε συνηθισµένοι να γνωρίζουµε σήµερα είναι το ελληνικό πλοίο του µεσαίωνα, αποκαλούµενο «καράβι» λέξη που πρέπει αρχικά να ήταν υποκοριστικό του όρου «κάραβος». Ο κάραβος είναι βασικός κρίκος για την εξέλιξη της ευρωπαϊκής και κυρίως της µεσογειακής ναυπηγικής. Θεωρείται η βάσης του σχεδιασµού της πορτογαλικής «καράκας» και της φηµισµένης «καραβέλας».. Ενδεχοµένως επάνω σε ένα κάραβο, ο γνωστός θαλασσοπόρος και εξερευνητής Χριστόφορος Κολόµβος, απέκτησε τη ναυτική τέχνη δίπλα στον διάσηµο κουρσάρο θείο του και αργότερα ναύαρχο του Βυζαντινού ναυτικού Colon. Όµως και άλλοι γνωστοί θαλασσοπόροι της Ανατολής (Βυζάντιο Αραβία) χρησιµοποίησαν αυτές τις πρωτοποριακές ανακαλύψεις. ΝΑΥΣΙΠΛΟΪΑ Ο όρος Ναυσιπλοΐα (Navigation) (ναυς+πλους) χρησιµοποιείται στο ναυτικό και ναυτιλιακό χώρο συνήθως µε τρεις έννοιες: Ως Επιστήµη - Τεχνική: Υπό την έννοια αυτή η ναυσιπλοΐα είναι η επιστήµη και εκείνη η τεχνική µε τις οποίες επιτυγχάνεται η ασφαλής διακυβέρνηση του πλοίου. Περιλαµβάνει ένα σύνολο κανόνων και επαγγελµατικών γνώσεων απαραίτητων για το σκοπό της. Αυτή η έννοια συµπίπτει µε τη Ναυτιλία που είναι όµως και επικρατέστερος. Ως Πραγµατοποίηση πλόων: Υπό την έννοια αυτή η Ναυσιπλοΐα είναι ταυτόσηµη µε τη θαλασσοπλοΐα ή θαλασσοπορία. Ως Κατηγορία πλόων: Τέλος υπό την έννοια αυτή η Ναυσιπλοΐα αφορά κάποια κατηγορία πλόων που συνδέονται µε κοινά γνωρίσµατα κυρίως του θαλάσσιου χώρου που πραγµατοποιείται, π.χ. παράκτιος ναυσιπλοΐα. Θάλασσα και Βυζάντιο Η σχέση του Ελληνικού λαού µε τη θάλασσα δεν χάθηκε ουδέποτε στο πέρασµα του χρόνου και αυτό δεν είναι καθόλου τυχαίο. 44

46 αµάζοντας τα κύµατα, ταξιδεύοντας και γνωρίζοντας νέους τόπους, οι Έλληνες εδώ και χιλιάδες χρόνια ανέπτυξαν τη ναυτοσύνη τους, κυριάρχησαν στο εµπόριο, δηµιούργησαν αλλά και διέδωσαν τον ελληνικό πολιτισµό. Εξετάζοντας σφαιρικά την ιστορική πορεία του τόπου, εύκολα διαπιστώνει κάποιος πως ανέκαθεν υπήρξε µια σχέση δυνατή και καταλυτική µε το υγρό στοιχείο. Βγαίνοντας από περιόδους µακράς κυριαρχίας, όπως τη ρωµαϊκή ή αργότερα την οθωµανική, η σχέση µε τη θάλασσα αποτέλεσε κύριο παράγοντα εξέλιξης σε τοµείς οικονοµικής ανάπτυξης και κοινωνικής ευηµερίας που οδήγησαν σε ευρύτερες κυριαρχικές σχέσεις την περιοχή. Καµπή στην ιστορική σχέση του Έλληνα µε τη θάλασσα αποτέλεσε αναµφισβήτητα η έναρξη της Βυζαντινής περιόδου, όπου στη νέα πρωτεύουσα της διχασµένης πια ρωµαϊκής αυτοκρατορίας, την Κωνσταντινούπολη, η εγκαθίδρυση της ορθοδοξίας συµβάλλει καταλυτικά στην µεταγενέστερη πορεία και ανάπτυξη της. Σύντοµα µετατρέπεται σε σύµβολο πίστης και πόλο προσέλευσης χιλιάδων χριστιανών. Η γεωγραφική της θέση συνέβαλε στην αλυσιδωτή οικονοµικό-κοινωνική της ανάπτυξη και αποτέλεσε για αιώνες το µεγαλύτερο εµπορικό σταυροδρόµι µεταξύ δύσης και ανατολής. Οι θαλάσσιες επικοινωνίες ανθούν κατά την περίοδο της κοσµοκρατορίας της και ενώνουν τα πιο αποµακρυσµένα µέρη της µεσογείου µεταξύ τους. Την περίοδο εκείνη ανεκµετάλλευτο δεν µένει κανένα νησί, κανένα λιµάνι. Οι θαλασσοπόροι της εποχής δεν διαθέτουν ιδιαίτερα βοηθητικά µέσα σε ότι αφορά τη χάραξη της πορείας τους στα πελάγη. Έτσι στη βυζαντινή ναυσιπλοΐα συναντούµε κυρίως τους περίπλους, δηλαδή αρχαίους οδηγούς που περιείχαν σηµειώσεις για λιµάνια, ακτογραµµές και κατά προσέγγιση αποστάσεις µεταξύ τους, αργότερα πολύ γνώρισαν και τους πορτολάνους, ένα επίτευγµα του 12ου αιώνα µχ αλλά και τους ναυτικούς χάρτες από τους γείτονες Ιταλούς. Τις θάλασσες οργώνουν ασταµάτητα πλοία εµπορικά, αλιευτικά και πολεµικά. Υπάρχει µια διαρκής και αναπόφευκτη επιρροή ποικιλόµορφων πολιτισµικών στοιχείων αλλά και ταυτοχρόνως µέριµνα για την εξασφάλιση της βυζαντινής κυριαρχίας. Αν και τα πολεµικά πλοία καθυστέρησαν λίγο να κάνουν τη συστηµατική εµφάνιση τους, τα συναντάµε αρχικά µόλις στα µέσα του 5ου µχ αιώνα και οργανωµένος κρατικός πολεµικός στόλος συγκροτείται επί Βασιλείου του Α του Μακεδόνα, κατά το δεύτερο ήµισυ του 9ου αιώνα µχ. Το πιο περίφηµο πολεµικό πλοίο του βυζαντινού ναυτικού υπήρξε ο δρόµων. Ένα γρήγορο κωπήλατο σκάφος µε βοηθητικά ιστία το οποίο εξελίσσεται γρήγορα και γύρω στον ένατο αιώνα κατασκευάζεται πλέον σε διάφορους τύπους. Έτσι συναντούµε τη διήρης, την τριήρης, την µονήρης και την γαλέα. Το διασηµότερο πολεµικό σκαρί ήταν η τριήρης, στα 37µ. µήκος και µέγιστο πλάτος στα 5,5µ. Ως κινητήρια δύναµη χρησιµοποιούσε 170 κωπηλάτες καθισµένους σε τρία επίπεδα, καθώς και πανιά. Κύριο χαρακτηριστικό της τα σιφώνια, µε τα οποία ήταν εξοπλισµένη για την εκτόξευση του περιβόητου υγρού πυρ. Ο επιβλητικός αυτοκρατορικός στόλος που δηµιουργήθηκε ήταν αγκυροβοληµένος στην Κωνσταντινούπολη και ανελάµβανε µακρινές αποστολές, ήταν ο λεγόµενος στόλος της «ανοικτής θαλάσσης». 45

47 Υπήρχε και ο επαρχιακός στόλος που διέθετε ελαφριές πολεµικές µονάδες και λειτουργούσε ως αµυντικός σχηµατισµός. Για τη συντήρηση του είχαν δηµιουργηθεί ναύσταθµοι και ναυπηγεία σε πολλά σηµεία της βυζαντινής επαρχίας. Οι συνεχόµενες εκστρατείες που πραγµατοποιούνταν κατά το απόγειο της Βυζαντινής περιόδου, οδήγησαν στην ανάγκη κατασκευής και κάποιων πολεµικών πλοίων, που χρησίµευαν ενίοτε ως βοηθητικά, για τη µεταφορά στρατιωτών, αλόγων και πυροµαχικών. Το συγκεκριµένο τύπο πλοίου ονοµαζόταν "χελάνδιον". Σε κάθε περίπτωση η ναυτική πολεµική µηχανή που κατασκευάστηκε έπρεπε να διατηρείται πάντα ακµαία και να είναι επαρκής τόσο για την διατήρηση της ευρύτερης κυριαρχίας και δόξας όσο και για την οµαλή διεξαγωγή του εµπορίου. Για τα εµπορικά πλοία της εποχής οι πληροφορίες είναι λίγες. Ήταν ως επί το πλείστο πλοία µικρά µε στρογγυλό κύτος, ελαφριά και ευέλικτα ώστε να µανουβράρονται γενικότερα εύκολα, να αποφεύγουν τις πειρατικές επιδροµές και να περνούν άνετα τα στενά του Κεράτιου κόλπου. Ήταν κατεξοχήν ιστιοφόρα, διέθεταν τριγωνικά ιστία, το αρχαίο λατίνι και διευθυνόταν µε τη βοήθεια δύο πηδαλίων στη πρύµνη. Χρησιµοποιούσαν ενίοτε και κουπιά. Εντούτοις όµως οι κωπηλάτες αποφεύγονταν ως οικονοµικά ασύµφορη λύση και είχαν επικουρικό ρόλο. Πρώτοι ήταν οι Βυζαντινοί που εκµεταλλεύτηκαν τα πλεονεκτήµατα του τριγωνικού πανιού στα µεγάλου εκτοπίσµατος πλοία. Η χρήση του αυτή, σήµερα µας είναι γνωστή από απεικονίσεις σε χειρόγραφα και από σύγχρονες αγιογραφίες. Αποκαλούσαν όλα τα πανιά, άρµενα και τα ξεχώριζαν σε αρµενόπουλα (τους φλώκους ) και σε µεγάλα άρµενα. Το αξιοσηµείωτο είναι πως το Βυζάντιο είχε θεσπίσει µια ολοκληρωµένη νοµοθεσία για την προστασία και ανάπτυξη των εµπορικών στόλων. Το νοµοθετικό πλαίσιο για τους πλοιοκτήτες ήταν αρκετά ελαστικό και απαγόρευε ρητά το δανεισµό µε επιτόκιο. Οι ονοµασίες των πλοίων είχαν να κάνουν µε τους σκοπούς που εξυπηρετούσαν. Εκείνο που µετέφερε για παράδειγµα καρπούς και ήταν κυρίως εµπορικό, λεγόταν "πάµφιλον" και "σανδάλιον" το φορτηγό και αλιευτικό πλοίο. Προς το τέλος της Βυζαντινής αυτοκρατορίας τα εµπορικά πλοία αριθµούσαν πολύ περισσότερα από τα πολεµικά. Είχε αρχίσει η παρακµή και οι θαλασσοπόροι και έµποροι είχαν ήδη αρχίσει να χρησιµοποιούν και διάφορους ξένους τύπους σκαφών για τη µεταφορά των εµπορευµάτων τους. Προς τον 13ο αιώνα µχ πλησιάζει σταδιακά το τέλος µιας ένδοξης εποχής που χαρακτηρίστηκε µεταξύ άλλων και έντονα από τη σχέση µεταξύ του Ελληνικού πολιτισµού και του θαλασσινού στοιχείου. Η άλωση θα φέρει την οθωµανική κυριαρχία και η σχέση αυτή θα πάρει άλλες µορφές, ίσως θα λέγαµε πιο υποτονικές, για να παίξει και πάλι πρωταγωνιστικό και καθοριστικό ρόλο στην απελευθέρωση της Ελλάδας µετά από τέσσερις περίπου αιώνες. εν µπορεί να αµφισβητηθεί το γεγονός, ότι η θάλασσα είναι άρρηκτα δεµένη µε κάθε κοµµάτι της ελληνικής ιστορίας και κάθε φορά η σχέση του Έλληνα µαζί της προσδιορίζεται από το ιστορικό πλαίσιο και τα γεγονότα της εποχής. 46

48 ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΑΡΑΒΙΑ Επέκταση των Αραβικών Χαλιφάτων ΤΟ ΘΑΛΑΣΣΙΟ ΕΜΠΟΡΙΟ Πρόλογος Τα µπαχαρικά, τα σιτηρά και άλλα προϊόντα µεταφέρονταν µε µικρά ευέλικτα πλοία στην Βυζαντινή περίοδο από τον 7ο έως και τον 15ο αιώνα. 47

49 Η εµπορική σχέση Ινδίας και Νοτιοανατολικής Ασίας ήταν ζωτικής σηµασίας για τους εµπόρους της Αραβίας και της Περσίας από τον 7ο - 8ο αιώνα. Άραβες έµποροι κυρίως απόγονοι των ναυτικών από την Υεµένη και το Οµάν, κυριάρχησαν σε όλες τις θαλάσσιες οδούς στον Ινδικό Ωκεανό και στην Άπω Ανατολή όπου ήταν τα µυστικά "νησιά καρυκευµάτων" ( Νησιά Μαλούκου και Μπάντα Νησιά ). Παράλληλα µε την εξέλιξη της Κωνσταντινούπολης άλλαζαν και οι τύποι των πλοίων. Τα καράβια, τα οποία µετέφεραν τα σιτηρά που χρειαζόταν η πρωτεύουσα, κινούνταν από την Αλεξάνδρεια µέσω των νησιών του Αιγαίου και των Στενών του Βοσπόρου. Άρα ήταν αναγκαίο να ήταν µικρά και ευέλικτα. Οι νέες ανάγκες δηµιούργησαν το νέο καράβι που ήταν ελαφρύ, ευέλικτο και ταχύ φορτηγό, το λεγόµενο «δόρκωνα», το οποίο ήταν χωρητικότητας τόνων µε τριγωνικά πανιά (λατίνια). Κατά τη Βυζαντινή περίοδο λειτουργούσαν τα επαρχιακά εργαστήρια ναυπηγικής της Σάµου, της Ρόδου, της Κρήτης, της Λήµνου και της Εύβοιας, βασιζόµενα στο φυσικό πλούτο ξυλείας τους. Το θαλάσσιο εµπόριο στο Βυζάντιο Από τον 7ο αιώνα µέχρι και τον 8ο αιώνα ενώ η θαλάσσια επικοινωνία δεν είχε σταµατήσει, η ναυσιπλοΐα υπέφερε από την πειρατεία (κυρίως µετά την αραβική κατάκτηση της Κρήτης το 827). Παρ όλα αυτά, η κίνηση στις θαλάσσιες οδούς µπορεί να γνώρισε ύφεση, ειδικά µετά την απώλεια της Αιγύπτου, αλλά δε σταµάτησε. Το βυζαντινό κράτος διατήρησε υπό τον έλεγχό του τα περισσότερα νησιά και έλαβε µέτρα για την οργάνωσή τους. Στα τέλη του 9ου και τις αρχές του 10ου αιώνα οι αραβικές επιθέσεις στα νησιά και τα παράλια αυξήθηκαν. Ταυτόχρονα κορυφώθηκε η σύγκρουση µεταξύ των Αράβων και των Βυζαντινών, µε µεγάλη ένταση. Με την απελευθέρωση της Κρήτης το 961 από τον αυτοκράτορα Νικηφόρο Φωκά, απαλλάχθηκε το Αιγαίο από τον αραβικό κίνδυνο. Με την ιστορική νίκη του Φωκά, οι θαλάσσιοι δρόµοι έγιναν και πάλι ασφαλείς και η εµπορική κίνηση αναπτύχθηκε γρήγορα. Επίσης για την ασφάλεια των θαλάσσιων δρόµων προς την Κωνσταντινούπολη έγιναν οχυρωµατικά έργα στα κυριότερα λιµάνια και εφαρµόστηκε το σύστηµα φωτεινών σηµάτων (φρυκτωρίες). Από τον 10ο και µέχρι τα τέλη του 12ου αιώνα η βυζαντινή πρωτεύουσα αποτελούσε σηµαντικό εµπορικό σταθµό µε είδη πολυτελείας της Ανατολής, καθώς και άλλων πόλεων που έπαιξαν σηµαντικό ρόλο στο διαπεριφερειακό και διεθνές εµπόριο. Σε αυτή την περίοδο απαγορευόταν η εξαγωγή µεταξιού, σιταριού, αλατιού, ελαιόλαδου, κρασιού, σιδήρου και χρυσού. Από το 10ο αιώνα και µετά η δυτική Ευρώπη αναπτύσσεται οικονοµικά και ο πληθυσµός της αυξάνεται. Έτσι µεγαλώνουν οι ανάγκες για σιτηρά, τα οποία έρχονται από την ανατολική Μεσόγειο και τη Μαύρη Θάλασσα. Τα πλοία ταξιδεύουν και πάλι µε ασφάλεια στις θάλασσες και το θαλάσσιο εµπόριο αναπτύσσεται. Σιγά-σιγά το εµπόριο στην ανατολική Μεσόγειο και τη Μαύρη Θάλασσα ελέγχεται από τις ιταλικές ναυτικές πόλεις. Οι πιο σηµαντικές ήταν η Βενετία, η Γένοβα και η Πίζα. Τον 11ο και 12ο αιώνα η Τραπεζούντα ήταν το επίκεντρο του θαλάσσιου εµπορίου µε τη Χερσώνα, καθώς και των χερσαίων εµπορικών δρόµων από την κεντρική Ασία, τον Καύκασο και τη Συρία, ενώ αποτελούσε τον κύριο σταθµό διακίνησης των βυζαντινών µεταξωτών και υφασµάτων τύπου µπροκάρ που εισάγονταν στις ισλαµικές χώρες. Η Χερσώνα από τον 11ο έως τον 14ο αιώνα αποτελούσε τη µοναδική βυζαντινή πόλη στο βόρειο Εύξεινο Πόντο, µέσω της οποίας η αυτοκρατορία έλεγχε τη νοτιοδυτική Κριµαία. Πρέπει να σηµειωθεί ότι από τον 13ο-15ο αιώνα τα εµπορικά προνόµια που είχε παραχωρήσει ο Μιχαήλ Η Παλαιολόγος ( ) στους Γενουάτες µε τη συνθήκη του Νυµφαίου (1261), για να βοηθήσουν µε το στόλο τους στην ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης από τους Βενετούς, στάθηκαν µοιραία για τους Βυζαντινούς. Οι Γενουάτες κατάφεραν να κυριαρχήσουν στο εµπόριο του Εύξεινου Πόντου όπου στα τέλη του 13ου αιώνα οι Βυζαντινοί εκδιώχθηκαν από το θαλάσσιο εµπόριο της περιοχής. Έτσι οι Γενουάτες κατάφεραν στα µέσα του 14ου αιώνα, να αποκτήσουν τον αποκλειστικό έλεγχο από και προς τον Εύξεινο Πόντο. 48

50 ΝΑΥΠΗΓΙΚΗ ΝΑΥΣΙΠΛΟΙΑ ΘΑΛΑΣΣΙΟ ΕΜΠΟΡΙΟ ΛΙΜΑΝΙΑ ΠΟΛΕΜΟΙ (ΟΠΛΑ ΕΠΙΘΕΤΙΚΑ ΚΑΙ ΑΜΥΝΤΙΚΑ ) ΣΤΗ ΥΣΗ Πρόλογος Η ναυπηγική ήταν ανέκαθεν ένας τοµέας σηµαντικός για την τεχνολογία του κάθε κράτους. Εµείς θα εξετάσουµε και θα προσπαθήσουµε να περιγράψουµε τις συνθήκες και τις προϋποθέσεις κάτω από τις οποίες κινήθηκε η κάθε χώρα στον τοµέα αυτό.θα συναντήσουµε λαούς που βασίστηκαν ιδιαιτέρα σε αυτή.τηρώντας πάντα κάποια χρονικά πλαίσια µέσα στα οποία θα κινηθούµε δηλαδή περίπου την εποχή του µεσαίωνα [ π. Χ]. Ναυπηγική ναυσιπλοΐα Είναι πασιφανές ότι η ρωµαϊκή αυτοκρατορία κυριαρχούσε στα χρόνια της ύστερης αρχαιότητας στην ξηρά και στη θάλασσα, στρατιωτικά και εµπορικά. Οι Ρωµαίοι απέκτησαν τις ναυπηγικές γνώσεις τους, αρχικά από τους Έλληνες και αργότερα από τους Γαλάτες, όταν επεκτάθηκε το κράτος προς τη δυτική Ευρώπη. Τα γερµανικά φύλα που ήρθαν από την Ανατολή δεν είχαν ναυπηγικές γνώσεις, τις οποίες απέκτησαν κυρίως από την επαφή τους µε τους Κέλτες στη ύση, τους Νορµανδούς (Βίκινγκς, Βάραγκοι) στο βορρά και τους Ρωµαίους στο νότο. Για την ναυπήγηση των καραβιών ακολουθούνται µέχρι τον 7ο αιώνα οι παλιές φοινικικές, αιγυπτιακές και ελληνικές τεχνικές που εφαρµόζονταν για πολλούς αιώνες σε όλη τη Μεσόγειο. Από τη µελέτη ναυαγίων του 7ου και ύστερων αιώνων προκύπτουν αλλαγές στη ναυπηγική τέχνη. Πιο συγκεκριµένα, µετά την καρίνα και την τοποθέτηση µικρού αριθµού µαδεριών του κελύφους, τοποθετούνται και καρφώνονται νοµείς (στραβόξυλα, εγκάρσια ενισχυτικά), πάνω στους οποίους στηρίζεται το υπόλοιπο κέλυφος του πλοίου. Η τεχνική αυτή αποτελεί το µεταβατικό στάδιο από την αρχαιοελληνική στη µεσαιωνική Ναυπηγική. Με τα σηµερινά δεδοµένα. υπολογίζεται ότι για πέντε σχεδόν αιώνες τα καράβια κατασκευάζονταν µε αυτή τη µεταβατική µέθοδο. Σε νεότερα ναυάγια, του 11ου αιώνα, διαπιστώνεται ότι η σύνδεση των µαδεριών του κελύφους στην κλιµακωτή διαµόρφωση της έξω ακµής του νοµέα έχει εγκαταλειφθεί και το σκάφος χτίζεται πάνω σε νοµείς και στεγανοποιείται (καλαφατίζεται). Με την τεχνική αυτή, που εφαρµόζεται µέχρι και σήµερα, η κατασκευή απαιτεί λιγότερες ξυλουργικές 49

51 εργασίες και λιγότερη ξυλεία. γενικότερα τα πλοία γίνονται πολύ πιο φτηνά µε αποτέλεσµα να εξοικονοµούνται χρήµατα για λογαριασµό κάθε κράτους. Επιπροσθέτως τα ταχύπλοα πληθαίνουν και αυξάνεται το µέγεθός τους. Η συνεχώς αυξανόµενη ναυπήγηση νέων πλοίων, τα οποία χρησίµευαν, άλλοτε για την ανάπτυξη του εµπορίου και άλλοτε για τις πολεµικές συγκρούσεις στη Μεσόγειο, αλλά επίσης στον Ατλαντικό και στη Βόρεια Θάλασσα, παρουσιάστηκε το φαινόµενο της ελάττωσης των δα Με τα µέχρι σήµερα δεδοµένα υπολογίζεται ότι για πέντε σχεδόν αιώνες τα καράβια κατασκευάζονταν µε αυτή τη µεταβατική µέθοδο. Σε νεότερα ναυάγια, του 11ου αιώνα, διαπιστώνεται ότι η σύνδεση των µαδεριών του κελύφους στην κλιµακωτή διαµόρφωση της έξω ακµής του νοµέα έχει εγκαταλειφθεί και το σκάφος χτίζεται πάνω σε νοµείς και στεγανοποιείται (καλαφατίζεται). Με την τεχνική αυτή, που εφαρµόζεται µέχρι και σήµερα, η κατασκευή απαιτεί λιγότερες ξυλουργικές εργασίες και λιγότερη ξυλεία. Έτσι τα πλοία γίνονται φθηνότερα, ελαφρύτερα αλλά και µεγαλύτερα. Η συνεχόµενη ναυπήγηση καινούργιων πλοίων, τα οποία χρησίµευαν, άλλοτε για την ανάπτυξη του εµπορίου και άλλοτε για τις πολεµικές συγκρούσεις στη Μεσόγειο, αλλά επίσης στον Ατλαντικό και στη Βόρεια Θάλασσα, παρουσιάστηκε το φαινόµενο της ελάττωσης των δασών και της διάβρωσης εδαφών µε τη βροχή. Τα κουπιά και τα τιµόνια συνεχίζουν να κατευθύνουν τα πλοία µέχρι περίπου τα µέσα του 12ου αιώνα ώσπου εµφανίζεται στη µεσόγειο το λεγόµενο και πηδάλιο στην πρύµνη του πλοίου ένα υπερχρήσιµο εργαλείο που έκανε την εµφάνιση του κατά τον 10ο αιώνα µ. Χ. και που πέρασε στη µεσόγειο από Άραβες. Τα νέα πλοία, µε βελτιωµένο πηδάλιο και νέους τύπους ιστίων, ήταν πλέον ταχύτερα και οικονοµικότερα. Ο χώρος που απαιτούνταν παλιά για κωπηλάτες και τον εξοπλισµό τους, ελευθερωνόταν τώρα για τη µεταφορά φορτίων. Από το 1200 µέχρι περίπου το 1500 αυξήθηκε σε αρκετά µεγάλο βαθµό η χωρητικότητα. Τα εµπορικά πλοία των πρώτων µεσαιωνικών δεκαετιών και αιώνων διασχίζουν τη θάλασσα κυρίως µε τετραγωνισµένα πανιά φτιαγµένα από λινάρι και σε χρώµατα κυρίως του κοκκινοπράσινου και του κοκκινοκίτρινου. Από τον 6ο αιώνα και έπειτα αρχίζει η έντονη χρήση και του τριγωνικού πανιού σε συνδυασµό µε τα τετράγωνα για τα µεγάλα πλοία, πράγµα που τους εξασφαλίζει πολύ καλύτερες συνθήκες πλεύσης και µεγάλη αύξηση της ταχύτητας, λόγω της χρήσης µεγαλύτερου εµβαδού ιστιοφορίας και πιο ευέλικτων πανιών. Για τα ψαροκάικα, το πανί ήταν τριγωνικό και αποτελούσε το µοναδικό σε χρήση είδος.κατά την γνώµη µου είναι αυτό που θα παραµείνει µέχρι τα πρώτα χρόνια του 20ου αιώνα. 50

52 Το πιο διαδεδοµένο πλοίο στη δυτική και βόρεια Ευρώπη είναι τα Holk και Kogge, τα οποία αρχικά σχεδιάστηκαν-φτιάχτηκαν ως ποταµόπλοια αλλά στη συνέχεια εκτελούσαν και ταξίδια µέχρι την Μεγάλη Βρετανία. Εκτιµάται ότι το µέσο µήκος αυτών των πλοίων ήταν περί τα 25 µέτρα και το πλάτος έφτανε περίπου µέχρι τα 8 µέτρα. Από τεχνικές περιγραφές από ιστορικούς και τεχνίτες της εποχής που διασώθηκαν γνωρίζουµε ότι για την κατασκευή αυτών των µοντέλων πλοίου χρειάζονταν περίπου 90 τόνοι δρύινη ξυλεία και περί τα καραβόκαρφα. Από τις αρχές του 14ου αιώνα πλέουν αυτά τα σκάφη και στη Μεσόγειο, όπως έχει καταγραφεί σε χρονικά ιταλικών πόλεων. Από το 15ο αιώνα παρουσιάζεται στις θάλασσες ο τύπος της καραβέλας, της οποίας το όνοµα προέρχεται µάλλον από το «Kraweel», ένα µεγάλο καρφί που χρησιµοποιούσαν οι Ολλανδοί στη Ναυπηγική. Η καραβέλα δεν ήταν αρχικά επαρκής για τη µεταφορά µεγάλων φορτίων, εξελίχθηκε όµως σε πλοίο µε τρεις ιστούς και χαρακτηριστική κατανοµή των πανιών: Με το µεγάλο πανί στο µεσαίο κατάρτι γινόταν βέλτιστη αξιοποίηση του ανέµου, ενώ τα πανιά στα άλλα κατάρτια χρησίµευαν, το µεν πρυµναίο (µπούµα) για σταθεροποίηση της πορείας, το δε πρωραίο (τρίγκος) για να αντιµετωπιστούν τα σκαµπανεβάσµατα στα κύµατα. Οι µεγαλύτεροι θαλασσοπόροι όλων των εποχών ταξίδεψαν µε αυτόν τον τύπο πλοίου σε όλους τους ωκεανούς. Σήµερα κατασκευάζονται για λόγους ιστορικής προβολής, πανοµοιότυπα εκείνων των σκαφών και επιδεικνύονται σε διάφορα λιµάνια από ειδικά εκπαιδευµένο προσωπικό. Στα χίλια και πλέον χρόνια διάρκειας του Μεσαίωνα τα πλοία των στόλων στη Μεσόγειο θάλασσα βρέθηκαν πολλές φορές αντιµέτωπα, άλλοτε σε ναυµαχίες µεταξύ ευρωπαϊκών και άλλοτε µε επιτιθέµενους ή αµυνόµενους από την Αφρική και τη Μέση Ανατολή (Σαρακηνοί, Μαυριτανοί κ.ά.) Από το 12ο αιώνα ξεκινά η έντονη παρουσία των ναυτικών κρατών της Ιταλίας (Βενετία, Γένουα, Πίζα) και παράλληλα περιθωριοποιείται και παρακµάζει σταδιακά η επιρροή της Βυζαντινής αυτοκρατορίας απόρροια και συνέπεια της γενικότερης οικονοµικής και κοινωνικής κρίσης του ανατολικού κράτους. Στο διάστηµα µεταξύ του 13ου και 15ου αιώνα αναπτύσσεται και αυξάνεται σε επικίνδυνο βαθµό η οργανωµένη πειρατεία, τόσο από τους ανερχόµενους Τούρκους, όσο και από στόλους δυτικών κρατών, µε αποτέλεσµα να περιοριστεί αρκετά µέχρι µηδενισµού ο έλεγχος των Βυζαντινών στη Μεσόγειο και στο Αιγαίο Πέλαγος. Από τους πρώτους χρόνους η θέση του ήλιου στον ουρανό έδειχνε την ώρα της ηµέρας και για πολλές χιλιάδες χρόνια οι άνθρωποι, κυρίως γεωργοί και κτηνοτρόφοι, ρύθµιζαν µε αυτό τον τρόπο τις εργασίες τους. Προφανώς αυτό ίσχυε µόνο για την ηµέρα και όταν δεν υπήρχε συννεφιά. Πέρα από αυτά, µε την παρατήρηση του ήλιου δεν ήταν δυνατόν να µετρηθούν µικρά χρονικά διαστήµατα, π.χ. µερικών λεπτών και αυτό ήτανε ένα διαφαινόµενο πρόβληµα που υπήρχε.αυτό το µεγάλο πρόβληµα της εποχής δεν άφηνε σαφώς ανεπηρέαστη και τη ναυσιπλοΐα η οποία χρειαζότανε έναν σαφή και ακριβή προσδιορισµό της ώρας. Για το σκοπό αυτό είχε επινοηθεί µια 51

53 συσκευή η οποία τόσο στην αρχαία Αίγυπτο, όσο και στην Κίνα, αποτελείτο από δύο θαλάµους που επικοινωνούσαν µεταξύ τους µε ένα πολύ λεπτό σωλήνα. Όταν οι στοές αυτές ήταν σε κατακόρυφη διάταξη, έπεφτε από τον πάνω θάλαµο στον κάτω κάτι που έµοιαζε πολύ µε λεπτή ξηρή άµµο. Μ' αυτό τον τρόπο µέτραγαν οι αρχαίοι δεκάλεπτα, εικοσάλεπτα κτλ. Επειδή συχνά αντί άµµου χρησιµοποιείτο κάποιο υγρό, π.χ. νερό, οι αρχαίοι Έλληνες ονόµασαν αυτή τη συσκευή κλεψύδρα, δηλαδή ο ένας θάλαµος έκλεβε νερό από τον άλλο. 'Αλλη µέθοδος ήταν η µέτρηση του χρόνου µε το κάψιµο ενός κεριού. ο οµιλητής έπρεπε να τελειώσει το λόγο του µέχρι να καεί και να σβήσει το κερί. Το 1481 παράγγειλε ο Λουδοβίκος XI ένα ρολόι τσέπης. Την παραγγελία εκτέλεσε ο κατασκευαστής ρολογιών Julien Coudrey (Κουντρέ, ) και το ρολόι αυτό που έχει διασωθεί, φαίνεται να είναι ακόµα αρκετά ογκώδες. Τα φορητά, ατοµικά ρολόγια διαδόθηκαν σε όλη Ευρώπη ήδη πριν από το 1500 και συνδέονται µε την πόλη της Νυρεµβέργης. Σ' αυτά τα ρολόγια πηγή ενέργειας ήταν ένα σπειροειδές ελατήριο, το οποίο αποταµιεύει δυναµική ενέργεια και την αποδίδει σταδιακά. Το ελατήριο, αν και ήταν ήδη γνωστό, χρησιµοποιήθηκε αρκετά στην ωρολογοποιία από τον Γερµανό Peter Henlein (Χενλάιν, ), µε αποτέλεσµα αυτό το ρολόι να γίνει πια ένας ανεξάρτητος, ολοκληρωµένος και αυτοδύναµος µηχανισµός - µόνο κούρδισµα χρειαζόταν! Το ελατήριο απέκτησε επίσης τεράστια τεχνική σηµασία και στη συνέχεια χρησιµοποιήθηκε σε πολλές άλλες συσκευές που απαιτούσαν σταθερή παροχή µηχανικής ενέργειας. Η κατασκευή των µηχανικών ρολογιών αποτελεί σίγουρα ένα από τα σηµαντικά άλµατα στην πορεία της Τεχνικής τεχνολογίας. Μέχρι τότε µέτραγαν οι ερευνητές µε αρκετή ακρίβεια τις γεωµετρικές διαστάσεις και το βάρος των σωµάτων, ο χρόνος δεν ήταν όµως δυνατόν ακόµα να µετρηθεί µε ακρίβεια - µέχρι που κατασκευάστηκαν τα µηχανικά ρολόγια. Με τη χρήση των ρολογιών επήλθε και µια µεταβολή αντιλήψεων: ενώ µέχρι τότε έπρεπε να ανταποκρίνονται οι ανθρώπινες κατασκευές στη φύση (π.χ. χάρτης), στο εξής γινόταν αξιολόγηση της φύσης σύµφωνα µε τις ενδείξεις οργάνων µέτρησης (µήκους, µάζας, χρόνου). Σταδιακά, µε τη διάδοση των οργάνων, εισάγεται πλέον µια αντικειµενικότητα, γιατί το όργανο επιβάλλει το µέτρο σύγκρισης που γίνεται απ' όλους αποδεκτό. ΒΙΚΙΝΓΚΣ Οι Βίκινγκς ανάλογα µε τον σκοπό του ταξιδιού χρησιµοποιούσαν και τα κατάλληλα πλοία. Σε εξερευνητικά ταξίδια ποταµούς µεγάλα σκαριά, ντρακκάρ. Τα πλοία αυτά ήταν µακρόστενα µε µικρό βύθισµα και είχαν µήκος περίπου 30 µέτρα και πλάτος µόλις 5 µέτρα. Έτσι µπορούσαν να πλέουν σε φουρτουνιασµένες θάλασσες αλλά και σε ποτάµια. Σχεδιασµός των πλοίων Το κατάρτι του πλοίου έπρεπε να είναι πολύ γερό για να µπορεί να αντέχει στις θύελλες και στις φουρτούνες. Το µήκος του κυµαινόταν συνήθως µεταξύ 18 και 20 µέτρων. Το κατάρτι είχε ένα υφασµάτινο ιστίο ενισχυµένο µε δερµάτινες λωρίδες σε κυανές και ερυθρές αποχρώσεις το οποίο ανεβοκατέβαινε µε τροχαλία. Η καρίνα αποτελούσε το σηµαντικότερο τµήµα του πλοίου και κατασκευαζόταν από µονοκόµµατο κορµό. Αυτό εξασφάλιζε µεγαλύτερη αντοχή και ευελιξία στο πλοίο, χαρακτηριστικά που ήταν αναγκαία για να µπορεί το πλοίο να αντέχει στις ισχυρές θύελλες. Το πεύκο το έλατο και η δρυς ήταν τα πιο συνηθισµένα είδη ξυλείας που χρησιµοποιούσαν οι Βίκινγκς στη ναυπήγηση των πλοίων τους. Οι ναυπηγοί των Βίκινγκς έκαναν προσεκτικά επιλογή των δέντρων που χρησιµοποιούσαν στην κατασκευή των πλοίων. Οι κορµοί τους έπρεπε να είναι ψηλοί και ευθείς. Τις πλώρες των πλοίων των Βίκινγκς κοσµούσαν µε ξυλογλυπτική τερατώδης µορφή πίστευαν ότι το τέρας θα εκφόβιζε τους θεούς που προστάτευαν τις περιοχές τις οποίες θα έκαναν επίθεση όποτε έκαναν επίθεση κοντά σε φιλικές ακτές αφαιρούσαν αυτή τη µορφή από την πλώρη για να µην αναστατώσουν τους θεούς των τόπων αυτών. Τα πλοία αποτελούσαν το κυριότερο µεταφορικό µέσο των Βίκινγκς χρησιµοποιούσαν διαφορετικούς τύπους πλοίων το Ντρακκαρ η και µεγάλο σκαρί είχε µήκος από 28 έως 30 µέτρα ήταν πολύ στενό και µε αρκετά 52

54 µικρό βύθισµα τα πλοία που µετέφεραν εµπορεύµατα σε µεγάλες αποστάσεις είχαν µήκος περίπου 17 µέτρα και πολύ µεγαλύτερο πλάτος από τα µεγάλα σκαριά τα αλιευτικά ήταν µικρότερα. ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΟΥΣ ΠΕΙΡΑΤΕΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ Πειρατεία ονοµάζεται κάθε πράξη βίας αιχµαλωσίας η απόσπασης η οποία διαπράττεται στην ανοιχτή θάλασσα η τα διεθνή ύδατα από το πλήρωµα η τους επιβάτες ενός ιδιωτικού πλοίου η αεροσκάφους και στρέφεται εναντίον προσώπων η ιδιοκτησίας.συµφωνά µε τα παραπάνω δεν αποτελεί πειρατεία η διάπραξη τέτοιων ενεργειών από τις νόµιµες αρχές ενός κράτους στα πλαίσια άσκησης των καθηκόντων τους π. χ στο ενδεχόµενο που µεταφέρονται µα αυτό παράνοµα εµπορεύµατα έχει εισέλθει η διάπραξη παράνοµα στα χωρικά ύδατα η έχει εκδοθεί Εντολή παράνοµη κατάσχεσής του. ΑΡΑΒΙΚΗ ΝΑΥΠΗΓΙΚΗ Ο Αραβικός κόσµος κατά τους µεσαιωνικούς χρόνους έδωσε στους µεγαλύτερους ναυπηγούς όλων των εποχών τα αραβικά πλοία µε τριγωνικά πανιά στα ξάρτια τρικάταρτα Ντόου τα οποία ταξίδευαν µε οδηγούς στα άστρα και έφταναν µέχρι την νοτιοανατολική Αφρική και τη µακρινή Κίνα. Είναι αξιοσηµείωτο ότι η αραβική ναυπηγική δε χρησιµοποιούσε την ξυλεία. Στα 1981 ο Τιµ Σεβερίµ κατασκεύασε ένα πλοίο και ταξιδέψε από το Μουσκατ του Οµαν µέχρι την Κίνα. ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ : ΝΑΥΣΙΠΛΟΪΑ ΚΑΙ ΕΜΠΟΡΙΟ 53

55 Πρόλογος Το εµπόριο κατά το Μεσαίωνα ήταν χωρισµένο στα δύο : στο θαλάσσιο και στο χερσαίο. Το εµπόριο στη Βόρεια Ευρώπη πραγµατοποιούνταν κυρίως διαµέσου των ποταµών και της θάλασσας σε αντίθεση µε την Νότια Ευρώπη όπου η πλειοψηφία των µεταφορών έλαβαν χώρα στην ξηρά. Σε όλη την διάρκεια των Μεσαιωνικών χρόνων στο εµπόριο σηµειώθηκε µια ανάπτυξη κυρίως εξαιτίας της εισαγωγής νέων αγαθών από τις χώρες της Ανατολής και στην επιρροή των Βίκινγκς οι οποίοι είχαν τη φήµη εµπόρων και ταξιδευτών. Αργότερα, η εµφάνιση και η ευρεία εξάπλωση της Μαύρης Πανούκλας οδήγησε στην παρακµή των εµπορικών συναλλαγών ενώ η επέκταση των πολεµικών επιχειρήσεων κατά τον 15ο αιώνα έως τον 17ο αιώνα συνέβαλε στην ολική διάλυση του. Χερσαίο εµπόριο ΑΠΑΡΧΕΣ Οι πρώτοι µεσαιωνικοί έµποροι περιπλανιούνταν στις επαρχίες πουλώντας αγαθά στις πόλεις και στα χωριά αλλά τον 12ο αιώνα η Ευρώπη άρχισε να πλουτίζει και πάνω στην ακµή της αυξήθηκε η παραγωγή αγαθών. Οι έµποροι δεν ήταν πλέον µόνο περιπλανώµενοι ταξιδευτές. Έγιναν σηµαντικοί επιχειρηµατίες, εργοδότες και πλοιοκτήτες οι οποίοι επεκτάθηκαν και έστελναν τα αγαθά τους σε ένα δίκτυο εµπορικών δρόµων που συνέδεαν τις κοµβικές Ευρωπαϊκές πρωτεύουσες. Ένας άλλος παράγοντας της ανάπτυξης του χερσαίου εµπορίου ήταν το φεουδαρχικό σύστηµα της εποχής. Όλες οι πόλεις υπάγονταν σε κάποιον κόµη ο οποίος ήταν υποτελής µόνο στο βασιλιά και καθόριζε τι προϊόντα θα παράγουν οι υπήκοοι του. Έτσι, σε κάθε κοµητεία οι άνθρωποι καλλιεργούσαν συγκεκριµένα αγαθά και βασίζονταν στους εµπόρους για να τους προµηθεύουν µε προϊόντα τα οποία καλλιεργούνταν στις υπόλοιπες κοµητείες. Αυτή η κατάσταση άρχισε να αλλάζει προοδευτικά όταν οι κοµήτες λόγω της έλλειψης εργατικού δυναµικού(αυξηµένα ποσοστά θανάτου που οφείλονταν στην πανούκλα) αποφάσισαν να κάνουν τους υπόδουλους τους ελεύθερους ενοικιαστές ταυτόχρονα παραχωρώντας τους το δικαίωµα να καλλιεργούν όποια προϊόντα θέλουν εκείνοι. Με την µείωση της ζήτησης των περισσότερων αγαθών, το εµπόριο εισήλθε σε περίοδο παρακµής. 54

56 ΑΓΑΘΑ Όπως ανέφερα στην προηγούµενη ενότητα, κατά τον Πρώιµο Μεσαίωνα αυξήθηκε η παραγωγή των αγαθών. Πέρα απ τα κοινά εµπορικά προϊόντα όπως τα γεωργικά, η ανάπτυξη της αρχιτεκτονικής και η κατασκευή µεγαλοπρεπών ναών και παλατιών για µαταιόδοξους κοµήτες και κληρικούς συνέβαλε στην ένταξη των οικοδοµικών υλικών στα εµπορεύσιµα προϊόντα εκείνης της περιόδου. Επίσης, οι έµποροι απ την Ανατολή εισήγαγαν στην Ευρώπη πολλά εξωτικά αγαθά όπως το µετάξι, τα οποία όµως εξαιτίας της απόστασης από την οποία τα έφερναν και της σπανιότητας τους, είχαν πολλοί ψηλές τιµές και οι απλοί άνθρωποι δυσκολεύονταν να τα αποκτήσουν. Στην ουσία, κάθε χώρα ήταν γνωστή για ένα συγκεκριµένο αγαθό του οποίου είχε συνήθως και το µονοπώλιο. Για παράδειγµα, στην Αγγλία το πιο δηµοφιλές προϊόν ήταν το µαλλί τόσο στις εσωτερικές συναλλαγές µεταξύ των πόλεων όσο και σε αυτές µε τις υπόλοιπες χώρες. ΜΕΘΟ ΟΣ ΣΥΝΑΛΛΑΓΩΝ Κατά το Μεσαίωνα, όλες οι ανταλλαγές γίνονταν αρχικά µε ασηµένια νοµίσµατα ωστόσο το 1252 στην πόλη της Φλωρεντίας κόπηκαν τα πρώτα χρυσά νοµίσµατα από την περίοδο της Ρωµαϊκής Αυτοκρατορίας : τα χρυσά φλορίνια. Εξαιτίας της ποικιλίας νοµισµατοκοπιών που χρησιµοποιούνταν σε όλη την Ευρώπη, όλοι οι έµποροι κουβαλούσαν πάντα µαζί τους ένα µικρό πακέτο µε ζυγαριές νοµισµάτων για να υπολογίζουν µε ευκολία την αξία τους. Όσον αφορά την αγορά ή την πώληση προϊόντων, υπήρχε εξαιρετική ελαστικότητα αφού γίνονταν παζάρια για την τιµή στις περισσότερες περιπτώσεις ενώ άµα κάποιος δεν είχε τα απαιτούµενα χρήµατα, είχε το περιθώριο να δανειστεί από τους Εβραίους οι οποίοι λειτουργούσαν σαν τράπεζες εποχής. εν υπήρχε φόβος µήπως κάποιος δεν τα επιστρέψει γιατί σε αυτήν την 55

57 περίπτωση είτε οι αρχές θα κατασχούσαν όλη του την περιουσία είτε θα τον συλλαµβάνανε. Κάποιοι επιτήδειοι κατάφερναν στο τέλος να ξεφύγουν από τους άντρες του Σερίφη όµως και πάλι δεν γλίτωναν αφού πλέον γινόταν γνωστό πως ήταν παράνοµοι και εποµένως στερούνταν όλα τα δικαιώµατα τους και υπήρχε αµοιβή για όποιον τους έπιανε. ΕΜΠΟ ΙΑ ΚΑΙ ΚΙΝ ΥΝΟΙ Η άσχηµη κατάσταση των δρόµων, η ελάχιστη ασφάλεια που προσέφεραν στους ταξιδιώτες, οι εξαρπαγές όλων των ειδών στις οποίες ήταν εκτεθειµένοι οι ταξιδιώτες και τα πρόστιµα που απαιτούσαν οι κοµήτες για να αφήσουν τα εµπορεύµατα να περάσουν από την περιοχή τους αποτελούσαν εµπόδια στην ανάπτυξη του Μεσαιωνικού Εµπορίου και δυσκόλευαν τη ζωές των εµπόρων. Εξαιτίας των συγκεκριµένων προβληµάτων κρίθηκε αναγκαία η δηµιουργία Εµπορικών Συντεχνιών. Θαλάσσιο Εµπόριο Κατά τους Μεσαιωνικούς χρόνους, εκτός από την ανάπτυξη του χερσαίου εµπορίου, έγινε εκτεταµένη χρήση των θαλάσσιων δρόµων για την γρηγορότερη και ασφαλέστερη διακίνηση των προϊόντων. Αν και οι διαδροµές που χρησιµοποιούσαν τα περισσότερα πλοία αγκάλιαζαν τις ακτές στοχεύοντας σε µεγαλύτερη ασφάλεια, αυτό δεν εµπόδιζε τις επιδροµές πειρατών. Τα περισσότερα λιµάνια σταµάτησαν να λειτουργούν ή περιόρισαν τις εµπορικές τους δραστηριότητες κατά της περίοδο εξάπλωσης της Μαύρης Πανούκλας µεταξύ του 1347 και του Η ίδια η πανούκλα φηµολογείται πως προήλθε από ασιατικά εµπορικά πλοία. ΑΡΑΒΙΑ Θαλάσσιο Αραβικό Εµπόριο στη µεσαιωνική Ευρώπη Το εµπόριο πολλών µπαχαρικών όπως µοσχοκάρυδο και βανίλια αποδίδονται στους πρώτους Άραβες εµπόρους. Από τον 7ο µέχρι και τον 8ο αιώνα η εµπορική δραστηριότητα αποδείχθηκε µεγάλης σηµασίας για τους εµπόρους της Αραβίας και της Περσίας. Άραβες έµποροι, απόγονοι των ναυτικών από την 56

58 Υεµένη και το Οµάν, κυριάρχησαν σε όλους τους θαλάσσιους δρόµους στον Ινδικό Ωκεανό, φθάνοντας στις περιοχές της Άπω Ανατολής όπου ήταν τα µυστικά "νησιά καρυκευµάτων" ( Νησιά Μαλούκου και Μπάντα Νησιά ). Τα προϊόντα από τα «νησιά καρυκευµάτων» πηγαίνουν σε πολυκαταστήµατα συναλλαγών στην Ινδία, περνώντας µέσα από λιµάνια όπως Kozhikode, και µέσω της Σρι Λάνκα. Από εκεί πήγαιναν σε όλα τα δυτικά λιµάνια της Αραβίας σε κοντινές περιοχές της Ανατολής, στον Περσικό Κόλπο, στην Τζέντα στην Ερυθρά Θάλασσα και µερικές φορές έφθαναν µέχρι την Ανατολική Αφρική. Το µοσχοκάρυδο είχε χρησιµοποιηθεί για πολλούς σκοπούς, καθώς και σε τελετές ταφής. Από τον 8ο έως τον 15ο αιώνα, η ηµοκρατία της Βενετίας κατέχει το µονοπώλιο του ευρωπαϊκού εµπορίου µε τη Μέση Ανατολή. Τα µπαχαρικά ήταν από τα πιο ακριβά προϊόντα του Μεσαίωνα, όπου τα χρησιµοποιούσαν και στην ιατρική. Όλα ήταν εισαγόµενα από την Ασία και την Αφρική. Με το Ενετικό εµπόριο µεταφέρθηκαν στη συνέχεια τα εµπορεύµατα σε όλη την Ευρώπη µέχρι την άνοδο της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας, η οποία οδήγησε στην πτώση της Κωνσταντινούπολης το Εποχή των Ανακαλύψεων: Η ηµοκρατία της Βενετίας είχε γίνει µια τεράστια δύναµη, και ήταν ο βασικός παίκτης στο εµπόριο µπαχαρικών της Ανατολής. Μία από τις σηµαντικότερες συνέπειες στο εµπόριο των µπαχαρικών ήταν η ανακάλυψη της αµερικανικής ηπείρου. Μέχρι τα µέσα του 15ου αιώνα, το εµπόριο µε την Ανατολή γινόταν µέσω του ρόµου του Μεταξιού, µε τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία και τις ιταλικές πόλεις-κράτη της Βενετίας και της Γένοβας που λειτουργούσαν ως εµπορικά κέντρα. ΠΟΛΕΜΟΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΕΣ Πρόλογος Ο Μεσαίωνας ήταν µια εποχή πολέµων οι οποίοι ήταν συχνοί Τότε τα όπλα και οι θωρακίσεις εξελίσσονταν ραγδαία και όποιος αδυνατούσε να προσαρµόσει τις τακτικές και τις τεχνικές του σε αυτή τη νέα τάξη πραγµάτων, γνώριζε σύντοµα το θάνατο από πάσης φύσεως όπλο. Γενικότερα οι εξελίξεις του Μεσαιωνικού πολέµου ήταν κοµβικές καθώς έπρεπε να κατασκευαστούν νέα όπλα και θωρακίσεις και πολιορκητικά µηχανήµατα για να αντιµετωπιστούν οι στρατιές ισάξια. 57

59 Θωρακίσεις Αλυσιδωτός θώρακας 12ου αιώνα Οι θωρακίσεις µε άλλα λόγια οι πανοπλίες εξασφάλιζαν κατά ένα βαθµό την επιβίωση του πολεµιστή στη µάχη. Ιδιαίτερη προτίµηση κατά την διάρκεια του Μεσαίωνα έδειχναν οι πολεµιστές στους αλυσιδωτούς θώρακες. Αυτοί οι θώρακες απαρτιζόταν από χιλιάδες, µικρού µεγέθους µεταλλικούς κρίκους οι οποίοι ήταν ραµµένοι και πλεγµένοι πάνω σε δέρµα. Εκτεινόταν στο µεγαλύτερο µέρος του σώµατος και περιέχονταν γάντια και κουκούλα επίσης αλυσιδωτή. Επίσης κάτω από τον αλυσιδωτό υπήρχε και υφασµάτινος θώρακας για καλύτερη απορρόφηση των χτυπηµάτων. Περί των περικνηµίδων υπήρχαν αρχικά δερµάτινες και έπειτα µεταλλικές. Σε ότι αφορά τα κράνη αυτά είχαν σφαιρικό σχήµα περιέχοντας και µεταλλικά περιλαίµια. Στις θωρακίσεις προστίθενται και επωµίδες για τους ώµους, και µεταλλικές πλάκες στις πανοπλίες. Περί του ύστερου Μεσαίωνα τα γάντια γίνονται µεταλλικά κυριαρχούν οι πλάκες στις πανοπλίες και η παραγωγή γίνεται µαζική. Τα εργαστήρια είναι πλήρως εξειδικευµένα και η κάθε χώρα έχει τον δικό της σχεδιασµό αλλά η γενική ιδέα είναι ίδια. Οι διαφορές από τον παλαιότερο εξοπλισµό στον νεότερο γενικότερα µε εξαίρεση τις πανοπλίες και το υλικό είναι σχεδιαστικές. Πολιορκητικά µηχανήµατα Καταπέλτης Κανόνι Η εξέλιξη που σηµατοδότησε την αλλαγή στα πολιορκητικά ήταν η πυρίτιδα. Μερικά χαρακτηριστικά «άρµατα µάχης» της εποχής ήταν το κλασσικό κανόνι το οποίο εξελίχθηκε όσο πέρναγαν τα χρόνια.(πιο καλή ανάφλεξη και πιο ισχυρή ζηµιά) Πρωτοεµφανίστηκε το 1324.Επειτα κυκλοφορήσαν και κανόνια διασποράς καθώς επίσης και τα υπερόπλα γνωστά ως βοµβάρδες. Βέβαια εκτός από τα πυροβόλα πολιορκητικά υπήρχαν και πολιορκητικά πιο παλαιάς προέλευσης. Συγκεκριµένα υπήρχε ο καταπέλτης µε αντίβαρο ο οποίος εκτόξευε υπέρογκους λίθους σε πρωτόγνωρες διαστάσεις. Εµφανίστηκε στη δύση κατά το 2ο µέσο του 12ου αιώνα. Οι πολεµιστές και τα είδη τους Φυσικά δεν ήταν όλοι οι πολεµιστές πανοµοιότυποι στο είδος τους. Υπήρχαν διαφορετικά είδη. Μερικά από αυτά ήταν οι λογχοφόροι ιππείς οι οποίοι είχαν λόγχη και οδηγούσαν την έφοδο. Έτσι δηµιουργήθηκε ένα ισχυρό ιππικό. Άλλο είδος ήταν οι «σπιρουνοφόροι» επινοηµένοι από τους Νορµανδούς. Αυτό το ιππικό έλεγχε το άλογο µε τα πόδια αντί για τα χέρια, έτσι δεν υπήρχε χαλινάρι. Ήταν σύµβολα ιπποσύνης και το όνοµα τους χρησιµοποιούνταν για να εκφράσει ανδρεία. Τέλος υπήρχαν και το ιππικό χειριστών σπαθιού οι οποίοι έβαλλαν από απόσταση. ηµιουργήθηκαν από νοµάδες και σήµερα θα αποκαλούνταν Κινέζοι και Μογγόλοι. Κατά τον 4ο 58

60 αιώνα ήρθαν στη ύση. Εξυπακούεται βέβαια, ότι υπήρχαν και άλλα είδη όπως οι σιδερόφραχτοι Ιππότες λόγου χάρη. Τέλος οι σταυροφόροι ήταν µια βασική µονάδα του στρατού της ύσης. Ερχόταν από όλη τη δυτική Ευρώπη και δεν είχαν συγκεκριµένη ηγεσία.. Χιλιάδες άνθρωποι γίνονταν σταυροφόροι περνώντας όρκους και ο Παπάς τους έδινε άφεση αµαρτιών. Το έµβληµα τους ήταν ένας σταυρός. Πολλοί σταυροφόροι ήταν Γάλλοι και αυτοαποκαλούνταν Φράγκοι σταυροφόροι επίσης θεωρούσαν τους εαυτούς τους χριστιανούς δίχως να παίρνουν θέση στο σχίσµα των εκκλησιών Ανατολής- ύσης. Στο τέλος των σταυροφοριών οι σταυροφόροι ηττηθήκαν και γύρισαν στις πατρίδες τους. Σταυροφόροι πολεµιστές Τακτικές Αρκετές πληροφορίες περί των τακτικών βλέπουµε στη µάχη του λόφου Halidon το 1333.Ηταν η 1η µάχη όπου συνδυαστικές µονάδες πεζικού και τακτικών χρησιµοποιήθηκαν. Οι οπλισµένοι χωρικοί ξεπέζεψαν δίπλα στους τοξότες συνδυάζοντας τη δύναµη του βαρέου πεζικού και τη βαλλιστική δύναµη των όπλων που χειρίζονταν µε τα 2 χέρια και τη κινητικότητα των τοξοτών. Έτσι συνδυάζοντας ξεπεζεµένους ιππότες µε τοξότες και οπλισµένους χωρικούς ήταν οι τακτικές του Μεσαιωνικού πολέµου µέχρι τη µάχη του Flodden το 1513 και την εµφάνιση των πυροβόλων όπλων. Όπλα Υπήρχαν πολλά όπλα κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα που χρησιµοποιούνταν σε ευρεία χρήση. Τα ποιο γνωστά στη δύση είναι: από όπλα απόστασης: ιπτάµενα τσεκουριά µακριά και κοντά τόξα, καθώς και βαλλίστρες. Όλα αυτά χρησιµοποιούνταν για να προκαλέσουν βλάβη από απόσταση...όπλα κοντινής µάχης ήταν τα στιλέτα, τα µαχαίρια οι κεφαλοθραυστες, τα σφυριά µάχης, οι χαλβαρδιερες που ήταν ήδη τσεκουριών(τα 3 πρώτα τσεκουριά στην εικόνα χαλβαρδιερες είναι) στρατιωτικά δικράνια, τσεκουριά µάχης τα οποία ήταν µεγάλου µεγέθους, ακόντια και δόρατα. Όπλα 59

61 ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΣΕ ΑΝΑΤΟΛΗ ΑΛΧΗΜΕΙΑ ΣΤΟΥΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ Πρόλογος Η Αλχηµεία συνδυάζει την φιλοσοφική θεώρηση και συγκεκριµένη πρακτική µέθοδο µε στόχο την κατάκτηση της απόλυτης Σοφίας και της Αθανασίας. Οι Αλχηµιστές αποσκοπούσαν σε προσωπική βελτίωση και δηµιουργία διάφορων υλικών µε ασυνήθιστες ιδιότητες. Η πρακτική µέθοδος των αλχηµιστών εξελίχθηκε στη βάση της σύγχρονης χηµείας, καθώς δηµιούργησαν τεχνικές ανάλυσης, ταυτοποίησης και διαχωρισµού ουσιών. Επίσης, πολλά υάλινα σκεύη που χρησιµοποιούνται ακόµη και σήµερα στα χηµικά εργαστήρια ήταν δηµιουργήµατα των αλχηµιστών Η άνθηση της αλχηµείας παρατηρείται κατά τον Μεσαίωνα. Επίσης, κατάγεται από την Αρχαία Περσική Αυτοκρατορία και αναπτύχθηκε σε Μεσοποταµία ( σηµερινό Ιράκ ), Αίγυπτο, Περσία ( σηµερινό Ιράν ), Ινδία, Κίνα, Κορέα, Ιαπωνία, Αρχαία Ρώµη και Αρχαία Ελλάδα. Χάρη στις τότε ανακαλύψεις σήµερα κατέχουµε τις απαραίτητες γνώσεις για την ανάλυση και καθαρισµός µεταλλευµάτων, επεξεργασία µετάλλων, τεχνικές διαχωρισµού όπως η απόσταξη, παρασκευή µελανιών, βαφών, χρωµάτων, καλλυντικών, κεραµικών, υαλικών, αποσταγµάτων, εκχυλισµάτων και πολλά άλλα. Οι Αλχηµιστές ανακάλυψαν το υδατικό διάλυµα οινοπνεύµατος (ή αλλιώς νερό της ζωής, aqua vitae ), το χηµικό στοιχείο φωσφόρο (P), πολλά οξέα που χρησιµοποιούµε µέχρι σήµερα και πολλά άλλα. Από την άλλη, οι περισσότεροι την χαρακτήρισαν ως «ψευδοεπιστήµη» καθώς οι αλχηµιστές προσπαθούσαν να δηµιουργήσουν ένα «φίλτρο» το οποίο θα θεράπευε τις διάφορες ασθένειες και που θα προσδίδει την αθανασία και επίσης σκόπευαν στην µεταµόρφωση ευτελών µετάλλων σε πολύτιµα µέταλλα. 60

62 Αλχηµεία και Χηµεία Η Αλχηµεία στον µεσαίωνα απείχε κατά µια έννοια από την Χηµεία όπως την ορίζουµε σήµερα. Στόχοι των µεσαιωνικών αλχηµιστών ήταν η µετατροπή των κοινών µετάλλων σε χρυσό ή ασήµι και η δηµιουργία του ελιξιρίου της Ζωής (πανάκεια), το οποίο θα θεράπευε όλες τις ασθένειες και θα παράτεινε τη ζωή επ' αόριστων. Επίσης, αναζητούσαν ένα παγκόσµιο διαλύτη, δηλαδή µια ουσία που διέλυε όλες τις υπόλοιπες. Η Φιλοσοφική Λίθος ήταν µια µυθική ουσία και βασικό συστατικό για την επίτευξη των στόχων αυτών. Βέβαια, η Αλχηµεία δεν αποσκοπούσε µόνο στην βελτίωση κάποιων ιδιοτήτων των υλικών ή στην παράταση του χρόνου ζωής, αλλά έδιναν και πνευµατική διάσταση σε αυτές τις πράξεις. Για παράδειγµα, η µετατροπή του µόλυβδου σε χρυσό (το οποίο θεωρείται ευγενές µέταλλο) παραλληλίζονταν µε την πνευµατική εξύψωση (εξευγενισµό του πνεύµατος). Η λέξη «Αλχηµεία» πιθανόν κατάγεται από τους Άραβες (Al-kimia), ίσως από τους Αιγύπτιους ( χυµεία και χεµ) ενώ υποστηρίζεται από άλλος ότι η λέξη ετυµολογείται από τους Κινέζους ή ακόµα και από τον Αριστοτέλη ( για την Άλλη χηµεία λοιπόν έχουµε : Αλχηµεία < Αλχηµία < Αρχηµία < Αρχή µία < Έστι δεν πάσι αρχή µία και ουσία ) Ο όρος Χηµεία όπως τον χρησιµοποιούµε πλέον εδραιώθηκε τον 17ο αιώνα µε το έργο του φυσικού, χηµικού και φιλοσόφου Ρόµπερτ Μπόουλ ο οποίος συχνά αναφέρεται και ως Πατέρας της Χηµείας ιωγµοί των Αλχηµιστών Οι Αλχηµιστές συχνά υπέστησαν ανά αιώνες διωγµούς, καθώς και τους απαγορεύτηκε η εξάσκηση του επαγγέλµατος τους. Γενικά, ως επαγγελµατίες θεωρούνταν αναξιόπιστοι, ψεύτες και κλέφτες, όπως απεικονίζονται σε πίνακες ζωγραφικής. Ο «Κώδικας» των Αλχηµιστών Προκειµένου να προστατεύσουν το έργο τους από τυχόν κλοπές ή ακόµα και προκειµένου να προστατεύσουν την ζωή τους, οι Αλχηµιστές κατέληξαν στην ανάγκη κρυπτογράφησης και χρήσης συµβόλων αντί λέξεων. Συχνά, µέσα στα κωδικοποιηµένα κείµενα των αλχηµιστών υπήρχαν συχνά και κρυφά νοήµατα, αλληγορίες και µηνύµατα, στα οποία είχαν πρόσβαση µόνο οι µυηµένοι αλχηµιστές. Τα µηνύµατα αυτά αναφέρονταν σε µυστικές τεχνικές είτε για την πραγµατοποίηση των πειραµάτων τους είτε για την κατάκτηση των πνευµατικών επιτευγµάτων τους. 61

63 Στις παραπάνω εικόνες παρατηρούµε δυο διαφορετικές αναπαραστάσεις αλχηµιστών. O πρώτος θυµίζει µάγο ενώ ο δεύτερος επιστήµονα Οι Βασικές Αρχές της Αλχηµείας Τα ορυκτά, τα µέταλλα και τα τέσσερα στοιχεία αποτελούσαν για τους αλχηµιστές τα βασικά συστατικά του ανθρώπου, του πλανήτη και γενικά ολόκληρης της ηµιουργίας, τα οποία δεν περιορίζονται µόνο στον υλικό κόσµο αλλά όπως υποστήριζαν οι αλχηµιστές επεκτείνονται στους κόσµους της ψυχής και του πνεύµατος, πάντοτε κάτω από το φώς του Θεού. Το «Μεγάλο Έργο» και «Φιλοσοφική Λίθος» Το Μεγάλο Έργο των αλχηµιστών ήταν η παρασκευή της Φιλοσοφικής Λίθου, µιας ιδανικής ουσίας απαραίτητη για την µεταστοιχείωση. Σύµφωνα µε την Μυστική Αλχηµεία, η Φιλοσοφική Λίθος είναι µια ουσία ιερή και προκαλεί τη µετουσίωση της γήινης και θνητής φύσης όλων των έµβιων όντων. Η φιλοσοφική λίθος ταυτιζόταν άλλοτε µε την Αγία Τριάδα, αλλά ως άλας, θείο και υδράργυρο ενώ άλλες φορές παραλληλιζόταν µε την ουσία του Χριστού στην καρδιά των ανθρώπων. Αναφέρεται ως σπινθήρας του Θεού µέσα σε καθετί, που οδηγεί στην τελειότητα της ένωσης µε το Θεό και ολόκληρη τη δηµιουργία. Βιβλία και εγχειρίδια αλχηµιστών µεταφρασµένα σε πολλές γλώσσες αναφέρουν µεθόδους για τη σύσταση και τη µορφολογία της Φιλοσοφικής Λίθου. Ας σηµειωθεί ότι τα βοηθήµατα αυτά ήταν γραµµένα σε γλώσσα µυστική, µε συµβολισµούς, έµοιαζαν µε µύθους και παραβολές καθώς συναντάµε αλληγορίες και µυθικές φιγούρες που κατείχαν µυστικά «κλειδιά» της Αλχηµικής Επιστήµης και µε ένα είδος κλειστής µύησης διέδωσαν τα µυστικά της. Με άλλα λόγια, η φιλοσοφική λίθος ήταν µια ουσία «µαγική» η οποία θα µεταστοιχείωνε τα µέταλλα και θα ήταν το κλειδί της αιώνιας ζωής. Καταγωγή της Αλχηµείας Για να προσδιορίσουµε την καταγωγή της µυστικής αυτής επιστήµης θα πρέπει να πάµε πίσω στο χρόνο. Σύµφωνα µε µελετητές της Αλχηµείας, η αλχηµεία υπάρχει από τότε που ο άνθρωπος σκέφτηκε να δηµιουργήσει τον κόσµο µε τα χέρια του, τι δικές του γνώσεις και δυνάµεις και να συνεισφέρει στην εξέλιξη της Φύσης. Αλχηµεία στην Ευρώπη του Μεσαίωνα Κατά τη µεσαιωνική περίοδο η αλχηµεία ήταν αρκετά διαδεδοµένη στην Ευρώπη και ήταν ιδιαίτερα επηρεασµένη από ένα από τα πιο ιερά βιβλία αλχηµιστών γραµµένο από τον Αιγύπτιο θεό «Θώθ» µε τίτλο «Ερµής ο Τρισµέγιστος» το οποίο είναι γεµάτο από ξόρκια, επικλήσεις και άλλα ασήµαντα κρυπτογραφηµένα στοιχεία. Την περίοδο του µεσαίωνα, η Αλχηµεία έφτασε στην ύση µέσω των Αράβων και αναπτύχθηκε κυρίως στην Ισπανία. Όταν οι Χριστιανοί επικράτησαν στην Σικελία και στην Ισπανία επηρεαστήκαν από τους λατινοµαθείς, όπου ήρθαν σε επαφή µε τις γνώσεις των Αράβων και των Εβραίων. Χαρακτηριστικά ονόµατα είναι ο ΑΒικέννας και ο Αβερρόης. Όµως, ο Άραβας συγγραφέας που επηρέασε περισσότερο τη δυτική Αλχηµεία ήταν ο Τζαµπίρ ιµπν Χαγιάµ, γνωστός και ως Γκέµπερ. Χαρακτηρίζεται, δίκαια, ως ένας από τους πατέρες της Αλχηµείας και αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγµα αλχηµιστή του µεσαίωνα. Η κυριότερη συνεισφορά του ήταν η θεωρία θείου-υδράργυρου, που γρήγορα έγινε βασικό µέρος της δυτικής Αλχηµείας. Όταν οι Ευρωπαίοι άρχισαν να ασχολούνται µε την Αλχηµεία, ήταν ήδη µια ανεπτυγµένη και εδραιωµένη επιστήµη, µε αναπτυγµένες θεωρίες και σηµαντικές εξηγήσεις για τον τρόπο λειτουργίας των στοιχείων στην Φύση και στα εργαστήρια. Ήταν ένα κράµα των ιδεών Ελλήνων, 62

64 Αιγυπτίων και Αράβων, χωρίς µυστικιστικά στοιχεία, γι αυτό θα µπορούσαµε να πούµε ότι η Αλχηµεία εκείνης της περιόδου ήταν πειραµατική και ορθολογιστική. Λόγω της επιφυλακτικότητας και του σκοταδισµού των µεσαιωνικών χρόνων οι αλχηµιστές κυνηγήθηκαν και η επιστήµη της Αλχηµείας καταδιώχθηκε από την εκκλησία διότι θεωρούνταν αντίθετη στις αρχές του Χριστιανισµού. Παρόλα αυτά η Αλχηµεία δεν εξαφανίστηκε αλλά επιβίωσε χάρη στον κώδικα των αλχηµιστών. Γυναίκες αλχηµίστριες Αξιοσηµείωτο είναι να πούµε ότι η Αλχηµεία δεν ήταν προνόµιο µόνο των ανδρών αλλά και των γυναικών. Χαρακτηριστική προσωπικότητα ήταν η Hildegard από το Bingen, η οποία από τα παιδικά της χρόνια είχε οράµατα σχετικά µε τις θεραπευτικές ιδιότητες των φυτών, των ζώων και των δένδρων και των λίθων. Τις γνώσεις της εµπιστεύτηκαν βασιλιάδες και άλλα πρόσωπα µε κοινωνικό κύρος. Είναι κυρίως γνωστή για το σύγγραµµα της σχετικά µε το βρασµού του νερού για αποστείρωση. Εξέχουσα αλχηµίστρια ήταν και η Sophie Brahe από την ανία η οποία εστίαζε τόσο στην επιδίωξη της µεταστοιχείωσης των βασικών µετάλλων σε χρυσό όσο και στη δηµιουργία πολυάριθµων ιατρικών θεραπειών. Ανέπτυξε ένα ελιξίριο που θεωρείται ότι καταπολεµούσε την πανώλη. Αλχηµεία στην Αναγέννηση Η Αλχηµεία άνθισε κατά την Αναγέννηση και απέκτησε σιγά σιγά ανθρωπιστικό και πνευµατικό χαρακτήρα, ασχολήθηκε µε την φύση και τον άνθρωπο µε γνώµονα τις αντι-µεσαιωνικές αντιλήψεις. Εξέχουσες µορφές της αναγεννησιακής αλχηµείας είναι το ζεύγος Νικολά και Περενέλ Φλαµέλ από το Παρίσι. Οι Φλαµελ αφιερώθηκαν στην Αλχηµεία επηρεασµένοι από ένα µυστηριώδες βιβλίο γραµµένο από τον Αβραάµ Ιουδαίο. Κατάφεραν να µεταστοιχειώσουν υδράργυρο σε χρυσό αποκτώντας περιουσία την οποία δώρισαν σε αγαθοεργίες. Χαρακτηριστικό παράδειγµα αλχηµιστή µε τις ανθρωπιστικές αντιλήψεις της αναγεννησιακής αλχηµεία ήταν ο Ερρίκος Κούνραθ ο οποίος υποστήριζε πως η κατάκτηση της Φιλοσοφικής Λίθου επιτυγχάνεται µε την σιωπή, την καθαρή καρδιά, την πίστη και την ευλάβεια. Αλχηµεία στην Ανατολή Αλχηµεία στην Αραβία Η µορφή που διέπρεψε στην αραβική αλχηµεία ήταν ο Τζαµπιν ιµπν Χαγιάµ, συχνά ονοµαζόµενος και ως Ο Μεγάλος διδάσκαλος της Τέχνης ήταν ο ιδρυτής της Φιλοσοφικής Σχολής. Χάρη στο έργο του, η αλχηµεία διείσδυσε και εξαπλώθηκε στην ύση. Αλχηµεία στην Ινδία Στην Ινδία όπως και στον υπόλοιπο κόσµο αναπτυχθήκαν αντίστοιχες αντιλήψεις γύρω από την τέχνη και την επιστήµη της Αλχηµείας. Στην Ινδία του 4ου µ. Χ. Αιώνα επικράτησε ο Ταντρισµός. Οι Ινδοί αλχηµιστές ονοµάστηκαν γιόγκι και υπήρχε η αντίληψη ότι οι γιόγκι είχαν τις ικανότητες να µεταλλάσουν τα µέταλλα. Γενικά στην ινδική παράδοση όσο αφορά την αλχηµεία υποστηρίζοντας η αρχή των 4 ειδών µεταµορφώσεων ( νιρµάνια ): Στον κόσµο των επιθυµιών οι απλές ουσίες και τα βότανα µπορούν µε µαγικά τεχνάσµατα να µεταµορφωθούν σε πολύτιµα αντικείµενα. Προικισµένα άτοµα µε υπεργνώσεις µε τη χρήση µαγείας µπορούν να µετατρέψουν διάφορες ουσίες. Οι αλχηµιστές-µάγοι γνωστοί ως και Ντεβά, Ναγκά και Αζούρα µε τη δύναµη της ανταπόδοσης από προηγούµενες ζωές τους είχαν την ικανότητα να µεταβάλουν ουσίες. Τέλος όντα µε κοσµικές υπάρξεις µέσω της δύναµης της αυτοσυγκέντρωσης µπορούσαν να µεταβάλουν ουσίες. Αλχηµεία στην Κίνα Η παρουσία της αλχηµείας στην Κίνα είναι παρόµοια µε την παρουσία της στην Ινδία. 63

65 Η κινεζική αλχηµεία κτίστηκε γύρω από το συγκρότηµα παραδοσιακών και κοσµικών αρχών και των µύθων γύρω από το ελιξίριο της αθανασίας. Οι Κινέζοι αλχηµιστές είχαν δώσει στον χρυσό αυτοκρατορικό χαρακτήρα, καθώς προερχόταν από τα σπλάχνα της γης, ήταν πολύτιµος και συµβόλιζε τη µέλλουσα ζωή. Αλχηµεία στην Αλεξάνδρεια Από την Αίγυπτο έχουν σωθεί πολλά βιβλία γύρω από τις ιδιότητες και τα µυστικά κατεργασίας του χρυσού καθώς και του ασηµιού σύµφωνα µε τον Ιωάννη της Αντιόχειας καταστράφηκαν από πυρκαγιά που έβαλε ο ιοκλητιανός το 290 µ. Χ. Υπάρχει όµως ένα κείµενο το οποίο αποτέλεσε (όπως ήδη προαναφέραµε) το πιστεύω των Αλχηµιστών και που η χρονολογική του τοποθέτηση καθώς και ο συγγραφέας αυτού αγνοούνται. Κάποιες εκδοχές αποδίδουν την συγγραφή του στον Απολλώνιο τον Τυανέα, κάτι µάλλον απίθανο. Η πιθανότερη εκδοχή αυτής της άποψης είναι για να δείξουν το Νεοπλατωνικό ύφος που υπάρχει σ αυτό το βιβλίο. Πρόκειται για το Σµαραγδένιο Πίνακα", κείµενο στο οποίο βασίστηκε όλη η Αλχηµεία και όπως το εξέφρασε ο Ελιφάς Λεβί: «Αυτός ο Σµαράγδινος Πίνακας είναι το σύνολο της µαγείας σε µια σελίδα.» Στίγµατα της αλχηµεία στις µέρες µας Σήµερα, το µοτίβο της µεταστοιχείωσης µάλλον αγνοείται, ενώ το υπερβατικό και το ιατρικό µοτίβο είναι κραταιά σε περιοχές όπως η οµοιοπαθητική και η αρωµατοθεραπεία. Πολλοί σύγχρονοι αλχηµιστές συνδυάζουν την απόκρυφη τέχνη τους µε την αστρολογία, τον βελονισµό, την ύπνωση και άλλες New Age τεχνικές. Οι αλχηµιστές πρέπει να ήταν από τους πρώτους που προσπάθησαν να ελέγξουν τις ιδέες τους µε τον να επινοούν πειράµατα. Όµως, λόγω την µεταφυσικών στόχων και πεποιθήσεων που είχαν, δεν µπόρεσαν να αναπτύξουν επιστηµονική µεθοδολογία. Πάντως, Η Αλχηµεία ποτέ δεν διαχώρισε τον εαυτό της από το υπερφυσικό, το µαγικό και τη δεισιδαιµονία. Ίσως γι' αυτό είναι ακόµα δηµοφιλής αν και πρακτικά δεν έχει καταφέρει τίποτα το αξιοσηµείωτο. Οι αλχηµιστές ποτέ δεν µεταστοιχείωσαν µέταλλα, ποτέ δεν βρήκαν την πανάκεια και ποτέ δεν ανακάλυψαν το ελιξίριο της νιότης. Μερικοί όµως αλχηµιστές όντως συνεισέφεραν στην πρόοδο της γνώσης. ΕΞΕΛΙΞΗ ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑΣ ΣΤΟ ΜΕΣΑΙΩΝΑ 1.Αστρονοµικό ρολόι της Πράγας Γιακούπ Τσεχ. Το Αστρονοµικό Ρολόι της Πράγας (το Orloj, «Ορλόι» για τους ντόπιους) είναι ένα µεσαιωνικό αστρονοµικό ρολόι στο κέντρο της Πράγας. Το σηµερινό ρολόι είναι ένα πιστό αντίγραφο του αρχικού, που καταστράφηκε στον Β Παγκόσµιο Πόλεµο. Βρίσκεται στον νότιο τοίχο του Παλιού ηµαρχείου, στην Πλατεία της Παλιάς Πόλης, και αποτελεί σηµαντική και δηµοφιλή τουριστική «ατραξιόν». Η αρχική επεξεργασία του Αστρονοµικού Ρολογιού της Πράγας έγινε το 1410 από τον ωρολογοποιό Νικόλαο του Καντάν ο οποίος βασίσθηκε στις γνώσεις του Γιαν Οντρέγιοφ. Την περίοδο αυτή δηµιουργήθηκε επίσης η αστρονοµική «ωρολογόπλακα» και το 1490 κατασκευάσθηκε η ηµερολογιακή περιστρεφόµενη πλάκα. Τα έργα ολοκληρώθηκαν από τον Γιαν Χάνους και τον 64

66 Το Αστρονοµικό Ρολόι της Πράγας αποτελούσε ιδιαίτερο σύµβολο της Τσεχοσλοβακίας και σήµερα της Τσεχίας. Το ανακαινίσθηκε από τον Γιαν Ταµπόρσκι. Περιγραφή Ο µηχανισµός του Αστρονοµικού Ρολογιού της Πράγας αποτελείται ως προς τη βασική του δοµή από τρεις οµοαξονικούς οδοντωτούς τροχούς ίσης διαµέτρου, οι οποίοι κινούν αντίστοιχα ισάριθµους περιστρεφόµενους δείκτες. Κατά σειρά, ο πρώτος δείχνει την κίνηση του Ηλίου, ο δεύτερος την κίνηση της Σελήνης, και ο τρίτος τη σχετική θέση του ζωδιακού κύκλου ως προς τον Ήλιο. Καθώς µπορούµε να δούµε στην αντίστοιχη εικόνα, ένας µολυβί δείκτης µεταφέρει τον επίχρυσο ήλιο, στεφανωµένο ολόγυρα µε τις χρυσές ακτίνες του, ενώ µία επίχρυση αναπαράσταση ανθρώπινης παλάµης δείχνει την ώρα πάνω σε δύο εικοσιτετράωρες κλίµακες. Η εξωτερική αριθµείται από το 1 έως το 24 µε αραβικούς αριθµούς και βασίζεται στον παλαιό τσέχικο τρόπο µέτρησης του χρόνου µε σηµείο αναφοράς τη δύση του Ηλίου. Η εσωτερική κλίµακα αριθµείται από το ένα έως το 12 µε λατινικούς χαρακτήρες και σήµερα χρησιµοποιείται για τον πολιτικό χρόνο της Κεντρικής Ευρώπης. Υπάρχουν πάνω στο ρολόι ορισµένα χρώµατα µε διαφορετικό µεταξύ τους ρόλο. Το γαλάζιο χρώµα υποδεικνύει : 1.τα ουράνια σώµατα που βρίσκονται µπροστά του σε µια δεδοµένη χρονική στιγµή και 2.τις ώρες της ηµέρας που υπάρχει φως. Το καφέ χρώµα αντιπροσωπεύει λυκαυγές και το λυκόφως, ενώ ο γκρίζος κυκλικός δίσκος αντιπροσωπεύει τη νύχτα. Επιπλέον, στην εσωτερική πλάκα του Ρολογιού βρίσκεται αποτυπωµένη µία επίπεδη κυκλική απεικόνιση της γήινης σφαίρας, µε τις ηπείρους και τους ωκεανούς. Όλη η κατασκευή του Αστρονοµικού Ρολογιού της Πράγας δείχνει τρεις κινήσεις : 1.Την κίνηση του Ηλίου κατά τη διάρκεια µιας µέσης ηλιακής ηµέρας. 2.Τη µέση περιφορά της Σελήνης κατά τη διάρκεια ενός συνοδικού (σεληνιακού) µήνα. 3.Τη φαινόµενη ετήσια περιφορά του Ηλίου γύρω από τη Γη πάνω στην εκλειπτική. Ο δακτύλιος της εκλειπτικής περιφέρεται επίσης από µόνος του µία φορά κάθε αστρική ηµέρα (23 ώρες 56 πρώτα λεπτά και 4 δευτερόλεπτα) γύρω από τη Γη, δείχνοντας µε τον τρόπο αυτό τη φαινοµενική περιφορά των αστερισµών και των απλανών άστρων. Η Γη συµβολίζεται από έναν κυκλικό δίσκο στο κέντρο της ωρολογιακής πλάκας. Την εποχή της κατασκευής του ρολογιού επικρατούσε το γεωκεντρικό σύστηµα και όχι το ηλιοκεντρικό. Η σήµανση των ηµερήσιων ωρών, που έχει ως κυρίαρχο στοιχείο την παρέλαση των 12 Αποστόλων, αρχίζει για την ακρίβεια ως εξής: Πρώτα ο Χρόνος, µε τη µορφή του Χάροντα, τραβά το σκοινί µε το δεξί του χέρι, ενώ ταυτόχρονα αναποδογυρίζει την κλεψύδρα άµµου που κρατά στο αριστερό χέρι, δείγµα σηµαδιακό της µετρήσεως του χρόνου που περνά. Εκείνη τη στιγµή ανοίγουν τα δύο µικρά παραθυρόφυλλα και οι Απόστολοι κινούνται αργά σχηµατίζοντας κύκλο µε επικεφαλής τον Απόστολο Πέτρο. Στο τέλος της επιδείξεως ο πετεινός λαλάει και το Ρολόι σηµαίνει την ώρα. Συµµετρικά του ηµερολογίου του Μάνες δεξιά και αριστερά υπάρχουν 4 αγαλµατίδια. Από τα δεξιά, το ένα συµβολίζει την Επιστήµη και το άλλο την Έρευνα, ενώ από τα αριστερά απεικονίζονται το Εµπόριο και η ικαιοσύνη. Ακόµα 4 αγαλµατίδια παρατηρούνται από δεξιά και αριστερά της πλάκας του Αστρονοµικού Ρολογιού. Από τα αριστερά αγαλµατίδια, το πρώτο αντιστοιχεί στη Ματαιοδοξία και το δεύτερο συµβολίζει την Απιστία. Τέλος από τα δεξιά απεικονίζονται η Λαγνεία και ο Χρόνος. 65

67 2.Η µέτρηση του χρόνου Η περιοδική εναλλαγή της ηµέρας και της νύχτας καθώς και η παρουσία ή απουσία του ηλίου οδήγησαν στην ανακάλυψη της πρώτης µονάδας µέτρησης χρόνου, την ηµέρα. Μια άλλη µονάδα µέτρησης χρόνου που ανακαλύφθηκε αργότερα ήταν η περιοδική εµφάνιση και εξαφάνιση της φωτεινής όψης της σελήνης, o σεληνιακός κύκλος, ο οποίος είναι πάντοτε 29,5 ηλιακά ηµερονύκτια. Έπειτα, προκειµένου να προσδιοριστεί σαφέστερα η διάρκεια του έτους και των εποχών πολλοί λαοί άρχισαν να µελετούν κι άλλα ουράνια σώµατα. Για παράδειγµα, τις κινήσεις του άστρου Σείριου και του αστερισµού Ωρίωνα, που συνέβαλαν σηµαντικά στη δηµιουργία του αιγυπτιακού ηµερολογίου. Στη διπλανή εικόνα παρατηρούµε µία ξυλογραφία του 15ου αιώνα. Απεικονίζεται η πτολεµαϊκή αντίληψη του Σύµπαντος, στην οποία η γη βρίσκεται στο κέντρο περιφοράς του ήλιου, της σελήνης και των τότε γνωστών πέντε πλανητών καθώς και οι ρόλος τους σχετικά µε τις επτά ηµέρες της εβδοµάδας. 66

68 Στην εικόνα βλέπουµε ένα βυζαντινό ρολόι-ηµερολόγιο, καθώς περιλαµβάνει ηλιακό ρολόι αλλά και ηµερολογιακό µηχανισµό. Πιθανά ανήκει στον 6ο αιώνα, στην εποχή του Ιουστινιανού, και ανακατασκευάσθηκε από τον M.T. Wright. Ένα τµήµα του που λείπει είναι ο γνώµονας που δέχεται τη σκιά του ήλιου προσαρµοσµένος στο κέντρο του µηχανισµού. Ο κεντρικός δίσκος έχει µια οπή γύρω από την οποία υπήρχαν φιγούρες αναφερόµενες στις ηµέρες της εβδοµάδας. Επιπλέον, διακρίνονται οι κλίµακες του γνώµονα, οι κλίµακες τις απόκλισης των αστεριών και τοπωνυµιών µε γεωγραφικές συντεταγµένες του ηλιακού ρολογιού και ένας κινητός δείκτης που περιστρέφονταν και δείχνοντας κάθε µέρα της εβδοµάδας. 3.Είδη ηµερολογίων Υπάρχουν τρία βασικότερα ηµερολογιακά συστήµατα : τα Σεληνιακά, που ήταν βασισµένα στον κύκλο των σεληνιακών φάσεων. Τέτοια ηµερολόγια είναι το Βαβυλωνιακό και το αρχαίο Ρωµαϊκό. Σήµερα το µόνο καθαρά σεληνιακό ηµερολόγιο είναι το Μουσουλµανικό ή Αραβικό ηµερολόγιο. τα Σεληνοηλιακά, που δηµιουργήθηκαν ως βελτίωση των Σεληνιακών έτσι ώστε κατά περιόδους να επανέρχεται η αντιστοιχία των ηµεροµηνιών µε της εποχές του έτους. Σεληνοηλιακά ηµερολόγια ήταν το αρχαίο Αττικό, του Νουµά Ποµπίλιου, το αρχαίο Κινεζικό και το αρχαίο Εβραϊκό, που χρησιµοποιείται µέχρι σήµερα. τα Ηλιακά, τα οποία βασίστηκαν στην ετήσια κίνηση του ηλίου πάνω στην εκλειπτική. Για παράδειγµα, ηλιακά ηµερολόγια ήταν το αρχαίο Αιγυπτιακό, των Μάγια, των Ατζέκων, το Ιουλιανό, καθώς και το Γρηγοριανό ηµερολόγιο. 67

69 4.Ο µηχανισµός των Αντικυθήρων Ο µηχανισµός των Αντικυθήρων βρέθηκε το 1901 στη νήσο Αντικύθηρα µέσα σ ένα ξύλινο κουτί. Πάνω του υπήρχαν κυλινδρικές κλίµακες βαθµονοµηµένες σε µοίρες µε καταγραµµένους τους µήνες του έτους και τους ζωδιακούς αστερισµούς. Πρόκειται για ένα µηχανισµό που αναπαρήγαγε µε µεγάλη ακρίβεια αστρονοµικά φαινόµενα, όπως φάσεις τις Σελήνης,εκλείψεις κ.τ.λ. Ανακατασκευάστηκε από τον Ντέρεκ ντε Σόλα Πράις,ο οποίος το θεώρησε εξαιρετικά µοναδικό αστρονοµικό όργανο. Η ύπαρξή του δείχνει τον πλούτο των ελληνικών γνώσεων για τα ουράνια σώµατα και τις κινήσεις τους αλλά και την αξιοσηµείωτη ανάπτυξη της τεχνολογίας της εποχής εκείνης. 5.Ηλιακά ρολόγια στη Βυζαντινή Ελλάδα Η χρήση του φωτός του ήλιου καθώς, µε την κίνηση της σκιάς του, για τον προσδιορισµό των ωρών δεν ξεκίνησε αποκλειστικά από τους αρχαίους Έλληνες. Εντούτοις, οι έρευνες τους έπαιξαν πολύ σηµαντικό ρόλο σε φιλοσοφικές συζητήσεις αλλά και σε κατασκευές οργάνων µέτρησης του χρόνου στην Ευρώπη. Πολλά ηλιακά ρολόγια κατασκευάστηκαν το µεσαίωνα στη λατινική ύση και ορισµένα στη βυζαντινή Ελλάδα. Στην Ελλάδα καταγράφηκαν από τον Ορλάνδο επτά ρολόγια : δύο στο ναό της Μεταµορφώσεως της Άµφισσας και από ένα στους ναούς της Παναγιάς Σκρίπου, Αγίου Λαυρεντίου στο Πήλιο, Ζωοδόχου πηγής στο Κιθαιρώνα, Κοιµήσεως της Θεοτόκου στον Μέρµπακα και στη Μυσία της Μικράς Ασίας. Έπειτα βρέθηκαν άλλα τέσσερα ρολόγια : ένα στο ναό της Θεοτόκου του Αγίου Λουκά, ένα στο ναό της Κοιµήσεως της Θεοτόκου στο Χώνικα, ένα στο ναό των Βλαχερνών της Ηλείας και ένα στην Αρχαία αγορά της Αθήνας. Άρα συνολικά τα ελληνικά ηλιακά ρολόγια είναι έντεκα. Λόγω του γεγονότος ότι τα περισσότερα απ αυτά βρίσκονται σε εκκλησίες, είναι ενσωµατωµένα στους τοίχους είτε απλές χαραγµένες γραµµές πάνω τους(εγχάρακτα ρολόγια). Στους βυζαντινούς ναούς είναι όλα κατακόρυφα επίπεδα ρολόγια µε κατεύθυνση σε νότιους τοίχους. Όµως η µέγιστη πλειονότητα των αρχαίων ελληνικών ρολογιών ήταν ηµικυκλικά ή 68

70 κωνικά, τοποθετηµένα αυτόνοµα στο χώρο του ναού. Το πιο διάσηµο από τα αρχαία κατακόρυφα ρολόγια, µε τον πιο ακριβή νότιο προσανατολισµό είναι αυτό στον Πύργο των Ανέµων της Αθήνας. Μια άλλη διαφορά µεταξύ των βυζαντινών και των αρχαίων ηλιακών ρολογιών ήταν ότι στα αρχαία σηµειωνόταν η Τρίτη, η έκτη και η ένατη ώρα αλλά όχι µε αριθµούς. Σε εκείνη την εποχή το πέρασµα της ηµέρας προσδιοριζόταν µε το πού ακριβώς βρισκόταν η σκιά του ηλίου πάνω στο ρολόι. 6. Το «Κουτί της Σελήνης» Ο Αλ-Μπιρουνί (973µ.Χ -1048µ.Χ) µε το έργο του Πλήρες βιβλίο των δυνατοτήτων και των πιθανών µεθόδων για τη κατασκευή του Αστρολάβου περιγράφει εκτός από αστρολάβους πολλά άλλα όργανα, ένα εκ των οποίων είναι το «Κουτί της Σελήνης». Το συγκεκριµένο µπορούσε να συνδυαστεί µε τον αστρολάβο(κύριος ρόλος του αστρολάβου ήταν ο προσδιορισµός των ωρών αλλά οι ηλιακοί δίσκοι του δεν χρησιµοποιούνταν πλέον). Το Κουτί της Σελήνης, ως ηµερολογιακή συσκευή, περιλαµβάνει ένα δείκτη που γυρίζει µία φορά την εβδοµάδα σε έναν δίσκο που απεικονίζει τις ηµέρες και είναι συνδεδεµένος µε ένα σεληνιακό δίσκο που περιστρέφεται µία φορά στις 59 µέρες. Πάνω στον πρώτο δίσκο υπάρχουν ορισµένα ανοίγµατα στα οποία δείχνονται οι φάσεις της Σελήνης και οι µέρες του µήνα. Ένας τροχός µε 48 δόντια γυρίζει περίπου µία φορά το χρόνο, ενώ ένας άλλος 40 δοντιών προσεγγίζει περίπου τον αστρικό ή συνοδικό µήνα, δηλαδή γυρνά µια φορά σε 28 µέρες. Οι δύο αυτοί τροχοί φέρουν άξονες µε δείκτες που υποδεικνύουν: o πρώτος τις θέσεις της Σελήνης και ο δεύτερος τις θέσεις του Ηλίου. Οι θέσεις αυτές βρίσκονται σε κυκλικές κλίµακες πάνω στο δίσκο µε τα ονόµατα των συµβόλων Ζωδιακού κύκλου. Χειρόγραφο του 14ου-15ου αιώνα της πραγµατείας του Αλ-Μπιρουνί. ιακρίνονται σε πλήρη ανάπτυξη οι οδοντωτοί τροχοί που συγκροτούν το µηχανισµό. Η οµοιότητα µε το βυζαντινό όργανο είναι εντυπωσιακή 69

71 ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗ ΣΕ ΑΝΑΤΟΛΗ ΚΑΙ ΥΣΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗ ΣΕ ΑΝΑΤΟΛΗ ΚΑΣΤΡΑ ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΗ Καστροπολιτεια του Μιστρά Η Καστροπολιτεία του Μιστρά κατασκευάζεται και αναπτύσσεται κατά το τέλος της Βυζαντινής αυτοκρατορίας και αµέσως µετατρέπεται σε ένα από τα πιο σηµαντικά κέντρα τέχνης µέσα στα όρια του κατεστραµµένου, πλέον, βυζαντινού κόσµου. Ο Μυστράς είχε επαφές µε τα κράτη από τον ανατολικό κόσµο και µε τα κράτη της δυτικής Ευρώπης και επηρεάστηκε από αυτά στον τοµέα της αρχιτεκτονικής και της ζωγραφικής. Γενική άποψη της καστροπολιτειας του Μυστρα Η αρχιτεκτονική Στην αρχιτεκτονική, όσων αφόρα την οικοδόµηση σπιτιών και εκκλησιών, η καστροπολιτεία του Μυστρά συµπεριέχει στοιχεία της ελλαδικής παράδοσης µε προσθήκη καινούριων τάσεων που προέρχονται από την Κωνσταντινούπολη, καθώς και µε στοιχεία που δείχνουν επιρροές από τον δυτικό κόσµο σε θέµατα που αφορούσαν την διακόσµηση Στους ναούς εφαρµόζονται διάφοροι τύποι αρχιτεκτονικής µε κυρίαρχο το λεγόµενο «µεικτό τύπο», που δηµιουργήθηκε στον Μυστρά. Ιδιαίτερη αξία έχει η αρχιτεκτονική στα σπίτια της περιοχής Όσον αφορά την αρχιτεκτονική των εκκλησιών κυριαρχεί ο «µεικτός τύπος», που περιέχει το ρυθµό της τρίκλιτης βασιλικής (ορθογώνιοι ναοί που χωρίζονται µε δύο σειρές κιόνων σε τρία µέρη, τα κλίτη) και το ρυθµό του σταυροειδούς εγγεγραµµένου (η στέγη του ναού σχηµατίζει το σχήµα του σταυρού, κέντρο του οποίου είναι ο τρούλος) µε πέντε τρούλους,. Ο πρώτος ναός που ακολουθεί αυτό τον τύπο, ο οποίος κατασκευάζεται στην καστροπολιτεία, είναι η Οδηγήτρια Ο ναός της Οδηγήτριας (Αφεντικό), ο πρώτος ναός «µεικτού τύπου» στον Μυστρά. Στον ίδιο τύπο ανήκει ο Άγιος ηµήτριος (Μητρόπολη) Αυτός ο ναός ακολουθεί το ρυθµό της τρίκλιτης βασιλικής και αποτελεί το µοναδικό του τύπου αυτού που χτίζεται στον Μυστρά...και άλλες εκκλησίες... Κατά την διάρκεια του 14ου αιώνα ο πρώτος δεσπότης της καστροπολιτείας γίνεται κτήτορας των ναών της Αγίας Σοφίας και της Περιβλέπτου, οι οποίοι κτίζονται στο ρυθµό του δίστυλου σταυροειδούς εγγεγραµµένου µε τρούλο, ενός αρχιτεκτονικού τύπου που είχε διαδοθεί στον ελλαδικό χώρο. Στον ίδιο τύπο ανήκει και ο ναός της Ευαγγελίστριας, ο οποίος χτίστηκε στο 15 αιώνα. Πρόκειται για τετράγωνους ναούς. Ο τρούλος στηρίζεται µέσω τεσσάρων σφαιρικών τριγώνων. Ο σπανιότερος αρχιτεκτονικός τύπος, του οποίου χαρακτηριστικός είναι ο µεγάλος τρούλος, είναι ο οκταγωνικός ναός µε τον οποίο έχει χτιστεί η εκκλησία των Αγίων Θεοδώρων. Πέρα από τους µεγάλους ναούς υπάρχουν στον Μυστρά αρκετά παρεκκλήσια, τα οποία εξυπηρετούσαν τις λατρευτικές ανάγκες των πιστών. Μεγάλες και άνετες στοές και παρεκκλήσια συµπληρώνουν πολλές από τις µεγάλες εκκλησίες του Μυστρά, σε συνδυασµό µε επιβλητικά πυργόσχηµα κωδωνοστάσια. Οι στοές βρίσκονται στη βόρεια και τη δυτική πλευρά τους. Οι τεχνίτες έδιναν ιδιαίτερη βάση στην εξωτερική διακόσµηση των ναών και πιο συγκεκριµένα στους τείχους. Η αρχιτεκτονική - κοσµικά µνηµεία - Τα παλάτια και τα αρχοντικά του Μυστρά Στην αρχιτεκτονική ιδιαίτερη θέση έχουν τα παλάτια της καστροπολιτείας που συγκροτούνται µε τον έντονο και µνηµειακό χαρακτήρα τους. Το συγκρότηµα βρίσκεται σε λόφο και είναι το µοναδικό δείγµα βυζαντινού παλατιού που έχει διασωθεί στην Ελλάδα, το οποίο χτίστηκε και πήρε 70

72 την τελική του µορφή στις αρχές του 15ου αιώνα µε πλήθος κτιρίων. µερικά από το οποία συµπληρώνουν στοές και εξώστες. Επίσης, πολύ εντυπωσιακές είναι οι οικίες από τις οποίες ξεχωρίζουν το «Παλατάκι» στην Άνω Χώρα και το αρχοντικό του «Λάσκαρη» στην Κάτω Χώρα του Μυστρά. Στις εκκλησίες του Μυστρά είναι εµφανής η επίδραση της αρχιτεκτονικής της Κωνσταντινούπολης. Ορισµένα χαρακτηριστικά είναι οι περιµετρικές στοές, τα τυφλά αψιδώµατα (ψευδοπαράθυρα) στις εξωτερικές όψεις των εκκλησιών όπως και οι καµπύλες των στεγών. Οι αναζητήσεις αυτές είναι φανερές στην Οδηγήτρια, η οποία πληροί όλα τα προαναφερθέντα χαρακτηριστικά, ενώ όσον αφορά την τοιχοποιία διαφέρει εντελώς από τις άλλες εκκλησίες της καστροπολιτείας του Μυστρά. Τα χαρακτηριστικά της επιρροής της πρωτεύουσας στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική του Μυστρά είναι ιδιαίτερα εµφανή στο ναό της Οδηγήτριας. και το «ταξίδι» της ύσης στην Ανατολή Συγχρόνως η Ανατολή εµφανίζει πληθώρα επιρροών από την ύση στους τοµείς της αρχιτεκτονικής κυρίως ως προς τη διακόσµηση. Μερικά από αυτά τα στοιχεία παρατηρούνται σε εκκλησίες. Ιδιαίτερα εµφανής, όµως, είναι η δυτική επιρροή στο συγκρότηµα των παλατιών. Τα οξυκόρυφα γοτθικά τόξα µε τα ανθέµια και η ανάγλυφη γιρλάντα στην ανατολική πλευρά της Παντάνασσας, καθώς και οι πυργίσκοι του κωδωνοστασίου του ιδίου ναού, είναι στοιχεία δυτικής επιρροής. 1. ΤΡΙΚΛΙΤΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ Βασιλική µε αψίδα ΝΑΟΙ ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΗ Βυζαντινή ναοδοµία - τύποι βυζαντινών ναών Ο κυρίως ναός χωρίζεται σε τρία τµήµατα, που ονοµάζονται "κλίτη" (α, β, γ) µε δύο σειρές από κίονες παράλληλες προς τους µακρούς τοίχους. Το µεσαίο (β) κλίτος είναι, συνήθως, πιο πλατύ. Η βασιλική αυτή ονοµάζεται "τρίκλιτη βασιλική". Στο ιερό Βήµα υπάρχει µία κόγχη = αψίδα (επάνω αριστερά) και άλλοτε δύο µικρότερες δεξιά και αριστερά της, δηλ. συνολικά τρεις (επάνω δεξιά). Έτσι ο ναός αποκαλείται και βασιλική µε αψίδα. 71

73 Ο νέος τύπος ναοδοµίας ο οποίος εµφανίστηκε κατά την εποχή του Κωνσταντίνου και διαδόθηκε σ όλη την επικράτεια ήταν η «βασιλική». Ήταν µια ορθογώνια αίθουσα µε µήκος διπλάσιο από το πλάτος της. Χαρακτηριστικός είναι ο φωτισµός της αίθουσας. 2. ΤΡΟΥΛΑΙΑ ΒΑΣΙΛΙΚΗ Στη συνέχεια, στο κέντρο του κυρίως ναού προστίθεται στην οροφή τρούλος, ο ναός λαµβάνει τη µορφή της "τρουλαίας βασιλικής" ή "βασιλικής µε τρούλο". Ο τρούλος στηρίζεται σε 4 κίονες που βρίσκονται µπροστά από την είσοδο προς το ιερό και πάνω στα ηµισφαιρικά τρίγωνα που τους συνδέουν: 3. ΠΕΝΤΑΚΛΙΤΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ Ορισµένες φορές τα κλίτη γίνονται πέντε (5) µε την πρόσθεση δύο επιπλέον σειρών κιονοστοιχιών και τότε ο ναός έχει τον τύπο της "πεντάκλιτης βασιλικής. 72

74 Εξωτερική διακόσµηση βυζαντινών ναών Στην αρχιτεκτονική επικρατεί ο σταυροειδής µε τρούλο ναός, χωρίς όµως να πάψει η χρησιµοποίηση της βασιλικής. Το βυζαντινό ναό διακρίνει τώρα ιδιαίτερη εξωτερική και εσωτερική κοµψότητα Οι αναλογίες και η διαµόρφωση των χώρων είναι µελετηµένες τόσο εξωτερικά, όσο και, κυρίως, εσωτερικά, ώστε να δηµιουργούν στον πιστό µια έντονη πνευµατική ανάταση. Αποτελεί, θα µπορούσαµε να πούµε, αυτός ο τύπος ναού την ιδανικότερη έκφραση του πνευµατικού περιεχοµένου της θρησκείας µε τη χρησιµοποίηση των τεχνικών δεδοµένων. Εξωτερικά δεν υπάρχει επίχρισµα, αλλά η πλινθοπερίβλητη τοιχοδοµία και ο κεραµοπλαστικός διάκοσµος δηµιουργούν ένα έντονο αισθητικό αποτέλεσµα. Υστεροβυζαντινή περίοδος ( ) - αρχιτεκτονική Όσον αφορά την τοιχοποιία, η πλαστική διάρθρωση συνεχίζει να είναι το χαρακτηριστικό γνώρισµα των εξωτερικών χώρων στους ναούς της Πόλης και των περιοχών που δέχτηκαν επιρροή από αυτήν. Σε ορισµένες περιπτώσεις -π.χ. Άρτα, Mυστράς- τα µνηµεία χαρακτηρίζονται από την µίξη των µορφολογικών στοιχείων των δύο µεγάλων σχολών της αρχιτεκτονικής του Βυζαντινού χώρου, µε άλλα λόγια της κωνσταντινουπολίτικης και της ελλαδικής. Όσον αφορά τους τύπους ναών Κατά την ύστερη βυζαντινή περίοδο επαναλαµβάνονται αρχιτεκτονικοί τύποι που είχαν διαµορφωθεί κατά τις προηγούµενες περιόδους δίχως µεγάλες αλλαγές. Ο εγγεγραµµένος σταυροειδής σε όλες τις παραλλαγές του, ο οκταγωνικός, ο µονόχωρος τρουλαίος µε περιµετρικό διάδροµο, η βασιλική. Ως προσθήκες οικοδοµούνται παρεκκλήσια, περίστωα, στοές και άλλα προσκτίσµατα. Χαρακτηριστικά παραδείγµατα: Εγγεγραµµένος σταυροειδής, σύνθετος, µε περίστωο: Άγιοι Απόστολοι Θεσσαλονίκης, Αγία Αικατερίνη Θεσσαλονίκης, Εγγεγραµµένος σταυροειδής, τρίκογχος αγιορείτικος: Προφήτης Ηλίας Θεσσαλονίκης. Mονή Xελανδαρίου στο Άγιο Όρος, περ Εγγεγραµµένος σταυροειδής, σύνθετος οκταγωνικός: 73

75 Άγιοι Θεόδωροι Mυστρά, περ Παρηγορήτισσα Άρτας (ιδιόµορφος οκταγωνικός), Mονόχωρος τετράγωνος τρουλαίος µε περιµετρικό διάδροµο: Nότιος ναός (Άγιος Ιωάννης Πρόδροµος) µονής Λιβός στην Κωνσταντινούπολη, περ Βασιλική: Μητρόπολη (Άγιος ηµήτριος) Mυστρά, µετά το Παρόλα αυτά, εκείνη την περίοδο κάνουν την εµφάνισή τους νέοι τύποι ναών. Ο Σταυρεπίστεγος τύπος. Ο σταυρεπίστεγος τύπος δηµιουργείται του 13ο αι. Χαρακτηριστικά, είναι ένας θολοσκεπής ναός, µονόκλιτος ή τρίκλιτος, του οποίου η κατά µήκος καµάρα διακόπτεται από µία εγκάρσια υπερυψωµένη καµάρα, έτσι ώστε στη στέγη να διαµορφώνεται σαφώς το σχήµα του σταυρού. ιακρίνονται τρεις βασικές παραλλαγές του: H κατηγορία A που έχει κάτοψη µονόκλιτου ναού. H κατηγορία B που έχει κάτοψη ελεύθερου σταυρού. H κατηγορία Γ που έχει κάτοψη τρίκλιτου ναού. Χαρακτηριστικά παραδείγµατα: Αγία Τριάδα Kρανιδίου στην Αργολίδα, 1244 (κατηγορία A). Kάτω Παναγιά Άρτας (κατηγορία Γ). Πόρτα Παναγιά στην Πύλη, κοντά στα Τρίκαλα (κατηγορία Γ). Ένας άλλος είναι ο µεικτός τύπος ο οποίος αποτελεί ένα ειδικό είδος. Λέγεται και τύπος του Mυστρά επειδή επιχωριάζει στο Mυστρά. Έχει διάταξη βασιλικής στο ισόγειο και εγγεγραµµένου σταυροειδούς µε τρούλο στον όροφο. Πρώιµες µορφές του τύπου απαντούν στην Κωνσταντινούπολη και στη σφαίρα επιρροής της από τον 8ο αι. Χαρακτηριστικά παραδείγµατα: Οδηγήτρια ή Αφεντικό στο Mυστρά, περ Παντάνασσα στο Mυστρά, 1428 Ισλαµική αρχιτεκτονική Στην Ισλαµική αρχιτεκτονική είναι εµφανής η οµοιοµορφία των κτιρίων ενώ υπάρχουν ορισµένες παραλλαγές που οφείλονται σε προσωπικές προτιµήσεις των χαλιφών. Χαρακτηριστικά οικοδοµήµατα είναι τα τζαµιά και τα ανάκτορα. Από την µία, τα τζαµιά έχουν ως χαρακτηριστικό ένα κεντρικό κτίσµα που στηρίζει τον τρούλο και έχει µορφή κύβου. Από την άλλη, τα ανάκτορα αποτελούν συγκροτήµατα µε εσωτερικές αυλές. Στοιχείο το οποίο, ακόµα, κυριαρχεί στην αρχιτεκτονική αυτή είναι τα οξυκόρυφα τόξα. Πιο σηµαντικό δείγµα της Ισλαµικής αρχιτεκτονικής είναι τα ανάκτορα της Αλάµπρας, το οποίο βρίσκεται στην Ισπανία. ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΗ 74

76 Η ζωγραφική στο Βυζάντιο Βυζαντινή ονοµάζεται η τέχνη της ζωγραφικής που αναπτύχθηκε στο ανατολικό τµήµα της ρωµαϊκής αυτοκρατορίας, από την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης την πτώση της στα χέρια των Τούρκων. Τα είδη των εικαστικών τεχνών τα οποία κατά κανόνα κατατάσσονται στις εκφάνσεις της βυζαντινής ζωγραφικής είναι τα εξής: Η µνηµειακή ζωγραφική η οποία αναγνωρίζονται δύο κυρίαρχα είδη, που διακρίνονται µε κριτήριο την τεχνική: οι τοιχογραφίες, που γίνονται µε την τεχνική της νωπογραφίας, και τα ψηφιδωτά, που γίνονται µε την εµφύτευση πολύχρωµων ψηφίδων για να παρέχεται η αίσθηση σχεδίου και χρώµατος. Η τεχνική του ψηφιδωτού ήταν εξαιρετικά δαπανηρή και για αυτό συνδεόταν πάντα µε εύπορους χορηγούς. Οι φορητές εικόνες που κατά κανόνα γίνονταν µε την τεχνική της αβγοτέµπερας. Υπήρχε ικανός αριθµός ψηφιδωτών εικόνων που γίνονταν για την υπόδειξη της δεξιοτεχνίας και πολυτελείας των καλλιτεχνών. Οι µικρογραφίες που γίνονταν επάνω σε φύλλα περγαµηνής και εντάσσονταν σε βιβλία πάντοτε σε συνδυασµό µε κάποιο κείµενο οποίο εικονογραφούσαν ή απλά συνόδευαν. Η βυζαντινή ζωγραφική δεν γεννήθηκε από τη µία στιγµή στην άλλα. Είναι η φυσική εξέλιξη της ζωγραφικής της τεράστιας ρωµαϊκής αυτοκρατορίας, που διατήρησε σε γενικές γραµµές βασικά χαρακτηριστικά της ελληνιστικής περιόδου. Η εξέλιξη των χαρακτηριστικών αυτών επηρεάστηκε όχι µόνο από πολιτισµούς που περιήλθαν στην πολιτιστική σφαίρα της αυτοκρατορίας, αλλά και από κοινωνικές και οικονοµικές ανακατατάξεις που έδωσαν άλλη λειτουργία και περιεχόµενο στην τέχνη. Ο σπουδαιότερος από τους ιστορικούς παράγοντες που συνέβαλαν στη διαµόρφωση της βυζαντινής τέχνης και της ζωγραφικής ήταν η επικράτηση του Χριστιανισµού. Πράγµατι, η βυζαντινή ζωγραφική είναι στην πραγµατικότητα χριστιανική ζωγραφική και αυτό δεν ισχύει µόνο για την θρησκευτική ζωγραφική. Η χριστιανική κοσµοθεωρία καθορίζει την φυσική και µεταφυσική αντίληψη που κατέχει η βυζαντινή ζωγραφική. Από την µία µεριά υπάρχει η κλασική ελληνιστική παράδοση, που ήταν πολύ ισχυρή στην Αλεξάνδρεια και την Ελλάδα και, από την άλλη, η εικαστική παράδοση των πολιτισµών Εγγύς και Μέσης Ανατολής. Αυτά τα δύο α ενώνονται και δηµιουργείται ένα νέο χαρακτηριστικό καλλιτεχνικό ιδίωµα, εξέλιξη του οποίου αποτελεί η βυζαντινή τέχνη και ζωγραφική. Από την κλασική παράδοση η βυζαντινή ζωγραφική διατήρησε τη σταθερή προτίµηση για την ανθρώπινη µορφή, η οποία παραµένει από την αρχή έως το τέλος της εικονογραφίας το κεντρικό θέµα κάθε εικονογράφησης. Η ανθρώπινη µορφή αποµακρύνεται από το κέντρο της ζωγραφικής µόνο για να δώσει την θέση της σε σηµαντικές συµβολικές παραστάσεις, όπως ο σταυρός, ο αµνός, η περιστέρα, τα σύµβολα της Θείας λειτουργίας. Από το κανόνα αυτό θα πρέπει ίσως να εξαιρέσουµε τα διακοσµητικά µοτίβα της παλαιοχριστιανικής περιόδου, όπου εικονίζονται θέµατα εξαιρετικά ποίκιλα, όπως ζώα, µάσκες, καρποί, αντικείµενα ή αρχιτεκτονήµατα. Αυτά, 75

77 εκτός από ορισµένες φορές που θα µπορούσε να τους αποδώσει κανείς συµβολικό περιεχόµενο, που σχετίζεται µε τη χριστιανική πίστη, αποτελούν στοιχεία κληρονοµηµένα από το πλούσιο θεµατολόγιο της τέχνης της Ρωµαϊκής αυτοκρατορίας. Τα παραπάνω στοιχεία επαληθεύονται µέσω αυτής της εικόνας. Μολονότι τα θέµατα προέρχονται από την κλασική παράδοση, άµεσα και χωρίς σύνθετες διαδικασίες, είναι εύκολο να αναγνωρίσει κανείς σε αυτά συµβολικό περιεχόµενο σχετικό µε τα περιεχόµενο της χριστιανικής θρησκείας. Τα σχέδια µπορούν να ερµηνευτούν ως σύµβολα της Εκκλησίας. Σε άλλα παρόµοια έργα απεικονίζονται καρποί και πουλιά που συµβολίζουν τον παράδεισο. Μετά από το τέλος της Εικονοµαχίας, το 843, µπορεί να πει κανείς ότι ο µεσαιωνικός χαρακτήρας της βυζαντινής ζωγραφικής έχει πια διαµορφωθεί. Τα στοιχεία που προέρχονται από την ελληνιστική παράδοση, εκτός από την ανθρώπινη µορφή, έχουν περιοριστεί στο ελάχιστο. Η εικαστική απόδοση του χώρου που περιβάλλει τις µορφές είναι πλέον τελείως συµβατική και είναι χαρακτηριστικό ότι στα ψηφιδωτά το χρυσό βάθος έχει γίνει πλέον κανόνας. Οι ανθρώπινες µορφές και τα ενδύµατα αποδίδονται πολύ σχηµατοποιηµένα, οι αναλογίες και η δοµή του ανθρώπινου σώµατος κατά κανόνα αγνοούνται ενώ οι κινήσεις χαρακτηρίζονται από ακαµψία. Τέτοια χαρακτηριστικά συναντιούνται κυρίως στα έργα της επαρχίας. Σε έργα της πρωτεύουσας διατηρήθηκαν σε µεγαλύτερο βαθµό η λεπτότητα και η φυσικότητα στην απόδοση της ανθρώπινης µορφής, όπως για παράδειγµα τα ψηφιδωτά του ναού της Αγίας Σοφίας. Η εποχή του Ιουστινιανού Κατά την εποχή του Ιουστινιανού υπήρχε ανάπτυξη στον τοµέα της ζωγραφικής. Το βασικό χαρακτηριστικό της είναι ότι τα µορφολογικά στοιχεία καθρεπτίζουν την επίδραση στοιχείων της ανατολικής παράδοσης. Τα διακοσµητικά θέµατα και η εικονογραφία έχουν κοινά χαρακτηριστικά µε τα προηγούµενα, όµως τα εκφραστικά µέσα είναι εµφανώς διαφορετικά. Οι ανθρώπινες µορφές καλύπτουν το µεγαλύτερο µέρος της επιφάνειας ενώ τα διακοσµητικά θέµατα του αρχιτεκτονικού τοπίου του Αγίου Γεωργίου αντικαθίστανται από τα διακοσµητικά θέµατα των ενδυµάτων. Επιπλέον, τα χαλαρά περιγράµµατα του σχεδίου και η φυσιοκρατική διάθεση των µορφών των αγίων αντικαθίστανται από τα έντονα διαγραµµένα περιγράµµατα στα πρόσωπα. Από την εποχή του Ιουστινιανού προέρχονταν και τα αρχαιότερα σωζόµενα δείγµατα χριστιανικών φορητών εικόνων, που βρίσκονται στη Μονή του Σινά. Η µουσική στο Βυζάντιο 76