Ανάπτυξη της ελληνικής πόλεως στη Δύση: αστικές εγκαταστάσεις και οργάνωση της χώρας

Transcript

1 Ανάπτυξη της ελληνικής πόλεως στη Δύση: αστικές εγκαταστάσεις και οργάνωση της χώρας Στο δεύτερο μέρος, αφού στο πρώτο αντιμετωπίσαμε ήδη το πρόβλημα της άφιξης των Ελλήνων αποίκων και τη σχέση τους με τους αυτόχθονους πληθυσμούς, θα ασχοληθούμε με την ανάπτυξη της ελληνικής πόλης στη Δύση. Η παρουσίασή μου θα προχωρήσει κατά προβληματισμούς, επιλέγοντας δηλαδή ορισμένα, τα κυριότερα, από τα ιστορικά και αρχαιολογικά ζητήματα που κυριαρχούν ακόμη σήμερα στις επιστημονικές συζητήσεις. Αρχίζω με ένα κεφαλαιώδες ζήτημα: την αστική μορφή της ελληνικής πόλης στη Δύση. Για να αντιμετωπίσουμε το θέμα αυτό στις ρίζες του, μεταφερόμαστε στη Σικελία, στα Υβλαία Μέγαρα, στον κόλπο της Augusta/Αυγούστας, βόρεια των Συρακουσών, όπου οι ανασκαφές, που είχε αρχίσει ο μεγάλος Ιταλός αρχαιολόγος Paolo Orsi, συνεχίστηκαν χάρη σε δύο διακεκριμένους Γάλλους μελετητές, τον Georges Vallet και τον François Villard. Σε αυτούς και στους μαθητές του (ιδιαίτερα στον Michel Gras και τον Henri Treziny που πρόσφατα δημοσίευσαν μια εξαιρετική σύνθεση στον τόμο Megara Hyblaea 5) οφείλουμε τη λεπτομερή αρχαιολογική γνώση σχετικά με τη γέννηση μιας αποικιακής ελληνικής πόλης, αλλά πρέπει επίσης να πούμε ότι τα Μέγαρα της Σικελίας είναι μια από τις γνωστότερες αρχαϊκές ελληνικές πόλεις. Από την ανασκαφή της συγκεκριμένης πόλης μάθαμε πολλά. Πρωτ απ όλα ότι ο τόπος, που είχε κατοικηθεί αρχικά μόνον κατά τη Νεολιθική εποχή, κατά την έλευση των Ελλήνων, των Μεγαρέων, γύρω στο 730 π.χ., ήταν έρημος. Μπορούμε λοιπόν να παρατηρήσουμε τη συμπεριφορά μιας ομάδας αποίκων που καταλαμβάνουν έναν άδειο χώρο και τον χωρίζουν, σύμφωνα με τα κριτήρια που είχαν ήδη ωριμάσει εκείνη την εποχή, με δύο δρόμους με κατεύθυνση από ανατολικά προς δυτικά και κάποιους άλλους στην άλλη κατεύθυνση, χωρίς να τηρήσουν αυστηρά ένα ορθογώνιο σχήμα (για λόγους που ακόμη δεν έχουν αποσαφηνιστεί) αλλά με προσανατολισμούς που 1

2 συναντώνται στον κενό χώρο, στο κέντρο του οποίου μπορούμε να εντοπίσουμε στην αγορά. Αρχικά ήταν ένας άδειος χώρος, αλλά από τον 7 ο αιώνα π.χ., κτίστηκαν ναοί και δημόσια κτήρια, ανάμεσα στα οποία μερικές στοές, που είναι μεταξύ των αρχαιοτέρων που γνωρίζουμε στη Δύση. Όχι λιγότερο σημαντικές πληροφορίες μας δίδονται από τις οικίες, πολλές από τις οποίες ήλθαν στο φως με τις ανασκαφές των Γάλλων. Αρχικά, τον 8 ο αιώνα π.χ., επρόκειτο για τετράγωνες οικίες με διαστάσεις 4 επί 4 μ., ενταγμένες σε κλήρους χωρισμένους από δρόμους. Στην ουσία το αρχαιότερο αστικό τοπίο έχει ακόμα αγροτικό χαρακτήρα: αγροτικοί δρόμοι χωρίζουν τους κλήρους μέσα στους οποίους βρίσκονται απλές κατοικίες. Κατά τη διάρκεια του επόμενου αιώνα παρατηρούμε τις αλλαγές στις οικίες που αποκτούν 3 ή 4 δωμάτια με αυλή: ο κλήρος γεμίζει από κατοικίες και τα δρομάκια που χώριζαν τους διάφορους κλήρους γίνονται τώρα αστικοί δρόμοι. Με λίγα λόγια τα Μέγαρα της Σικελίας μας επιτρέπουν να παρακολουθήσουμε μια ελληνική εγκατάσταση από τη γέννηση της πόλης αυτής κατά τον 7 ο αιώνα π.χ. και να γνωρίσουμε τις πολεοδομικές μετατροπές της, πράγμα που σπανίως μπορούμε να κάνουμε αλλού. Μια τελευταία επισήμανση αξίζει το όνομα της πόλης: Υβλαία Μέγαρα. Μέγαρα είναι σαφώς το όνομα της πόλης από την οποία προέρχονται οι άποικοι (είναι μια σπάνια περίπτωση, όχι μοναδική, αλλά αρκετά σπάνια μιας πόλης που παίρνει το όνομά της από τη μητρόπολη). Αλλά δεν είναι μόνο αυτό: οι Μεγαρείς, αφού υπέστησαν διάφορες ατυχίες, στο τέλος μιας μεγάλης σειράς περιπετειών, γίνονται δεκτοί με αδελφικά συναισθήματα από το σοφό βασιλιά Υβλώνα, ηγεμόνα της Ύβλης (το όνομα διατηρείται σήμερα στα όρη Iblei που βρίσκονται στην ενδοχώρα). Ο βασιλιάς Ύβλων χαρίζει στους Έλληνες τη γη για να κατοικήσουν, έτσι η πόλη παίρνει το διπλό όνομα Υβλαία Μέγαρα: μια ωραία περίπτωση ειρηνικής συνάντησης ανάμεσα σε πολιτισμούς και λαούς διαφορετικούς. 2

3 Όπως γνωρίζουμε καλά εδώ και καιρό, η ιστορία της αστικής εγκατάστασης γίνεται καλύτερα κατανοητή εάν μελετηθεί σε συνάφεια με το πρόβλημα της εκμετάλλευσης των πηγών και της κατάληψης της περιοχής εκείνης που οι αρχαίοι Έλληνες ονόμαζαν χώρα. Αν και δεν είναι δυνατόν να αναλύσουμε εδώ, μέσα σε λίγο χρονικό διάστημα, τα περίπλοκα προβλήματα σχετικά με τη γέννηση και την αστική μορφή των ελληνικών πόλεων στην ηπειρωτική χώρα, κανένας δεν μπορεί σήμερα να αγνοήσει ότι, κάτω από το πρίσμα αυτό, ο ελληνικός αποικισμός υπήρξε ένα μεγάλο εργαστήρι και ότι η κλασική πόλη, όπως θεωριτικοποιήθηκε ή πραγματοποιήθηκε την κλασική εποχή, θα ήταν αδιανόητη χωρίς τη μεγάλη εμπειρία που είχε συσσωρευθεί τους δύο προηγούμενους αιώνες κυρίως στις αποικίες. Η αρχαιολογία μας βάζει μπροστά σε μια ποικιλία προτύπων, προσφέροντάς μας κάποια ίχνη για να τα ακολουθήσουμε στη μελέτη μας: κυρίως τα ιερά που είναι το πιο διαδεδομένο μέσο με το οποίο πολυάριθμες αποικιακές κοινότητες, κυρίως οι αχαϊκές (Σύβαρις, Κρότων, Μεταπόντιον, Ποσειδωνία) θέτουν τη χώρα υπό έλεγχο, εξασφαλίζοντας για τις ίδιες το δικαίωμα της εκμετάλλευσής τους. Τον περασμένο αιώνα πάρα πολλοί μελετητές ασχολήθηκαν με μια μακρά συζήτηση σχετικά με το πρόβλημα των λεγόμενων ιερών εκτός των τειχών, φαινόμενο που παρατηρήθηκε από πολλούς και που αφορά κάποια μεγάλα ιερά που βρίσκονται στην ύπαιθρο, σε κάποια απόσταση από την πόλη. Ιδιαίτερα ο αχαϊκός κόσμος αναθέτει το ρόλο προστασίας της εδαφικής ακεραιότητας στα περίφημα Ηραία του (εκείνο του Κρότωνα στο Λακίνιον Άκρον, του Μεταποντίου στη νότια όχθη του Bradano, της Ποσειδωνίας στην όχθη του Sele/Σίλαρου), έναν ρόλο που αναδεικνύεται περισσότερο από τη θέση των ιερών αυτών της Ήρας στα σύνορα. Αφού αρχικά θεωρήθηκαν χώροι λατρείας που χρησιμοποιήθηκαν ήδη από αυτόχθονες ή που ιδρύθηκαν από Έλληνες της εποχής του Χαλκού (κατά την εποχή των μυκηναϊκών επαφών) 3

4 χωρίς καμμία τεκμηριωμένη αρχαιολογική απόδειξη, η πιο αξιόπιστη άποψη (και με βάση μια βέβαιη αρχαιολογική μαρτυρία) τα αποδίδει σήμερα στις απαρχές του αποικισμού, επισημαίνοντας, μαζί με το ταυτόχρονο της αστικής εγκατάστασης και του ιερού της χώρας, την ανάγκη της πόλεως να θέσει τη χώρα υπό τον έλεγχο της σημαντικότερης θεότητας της πόλης. Επικρατεί λοιπόν στις μελέτες για τα μεγάλα ιερά εκτός των τειχών πολιτική ερμηνεία, εκείνη της εδαφικής ταυτότητας που σε μια αρχαϊκή κοινωνία δεν μπορεί να σηματοδοτηθεί αλλιώς παρά μόνον με το ιερό. Σας παρουσιάζω, ως παράδειγμα, το Ηραίον του Λακινίου Άκρου που βρίσκεται 12 χλμ. βόρεια του Κρότωνα: εδώ, στη μέση του ιερού, υπάρχει ο ναός της θεάς, του οποίου διασώζεται μόνο ένας κίονας (απ όπου το σύγχρονο όνομα Capo Colonna). Ο ναός που καλύφθηκε με κεραμίδες από παριανό μάρμαρο, χρονολογείται στις αρχές του 5 ου αιώνα π.χ. Δίπλα ήλθε στο φως ένας αρχαϊκός θησαυρός από τον οποίο προέρχεται ένα ωραιότατο χρυσό στεφάνι, που διέφυγε από θαύμα τις λεηλασίες των αρχαίων (αλλά και των συγχρόνων), εκτός από τα ευρήματα κεραμικής από τα οποία συμπεραίνεται ότι η θέση αυτή καταλήφθηκε συγχρόνως με την ίδρυση της πόλης. Το ίδιο φαινόμενο παρατηρείται έναν αιώνα μετά (στις αρχές του 6 ου αιώνα π.χ.) στην Ποσειδωνία: εδώ το ιερό της Ήρας, πάντα της ίδιας θεότητας, 9 χλμ. βόρεια της πόλης, βρίσκεται στην όχθη του ποταμού Sele/Σίλαρου. Το συγκρότημα μας επιτρέπει επίσης να προχωρήσουμε σε μια σειρά από ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις σχετικά με το θρησκευτικό και καλλιτεχνικό ελληνικό πολιτισμό στη Δύση χάρη στις εκπληκτικές ανακαλύψεις της δεκαετίας του 1930 από τους Paola Zancani Montuoro και Umberto Zanotti Bianco. Ας δούμε αρχικά την κάτοψη του ιερού με το μεγάλο ναό και τις στοές στα βόρεια και το λεγόμενο τετράγωνο κτήριο που ήταν ένας θησαυρός που προοριζόταν να στεγάσει αναθήματα, ανάμεσα στα οποία ξεχωρίζει αυτό το μαρμάρινο αγαλματίδιο με την ένθρονη θεά, η οποία έχει 4

5 στο χέρι ένα ρόδι, και κυρίως ορισμένες από τις θαυμάσιες γλυπτές μετόπες, αναμφίβολα το μεγαλύτερο αρχαϊκό σύνολο γλυπτών σε όλη τη Δύση. Τα θέματα παραπέμπουν στους σημαντικότερους ελληνικούς μυθολογικούς κύκλους και, όπως σωστά παρατηρήθηκε εδώ και καιρό, είναι πραγματικά εικονογραφικά προγράμματα που δεν επιλέχθηκαν τυχαία. Εκτός από τον τρωικό κύκλο (για παράδειγμα αυτή η μετόπη με την αυτοκτονία του Αίαντα), άλλες με τον Ορέστη που σκοτώνει τον Αίγισθο... η πλούσια σειρά των μετοπών από ψαμμίτη με τους άθλους του Ηρακλή αναδεικνύει έναν πολιτιστικό ήρωα τα κατορθώματα του οποίου σηματοδοτούν την εκπολιτιστική λειτουργία του ελληνικού πολιτισμού σε έναν τόπο που βρίσκεται ακριβώς στα σύνορα εκείνων που δεν μιλούσαν ελληνικά, δηλαδή των βαρβάρων. Και, τέλος, η ωραιότατη αυτή μετόπη δύσκολης ερμηνείας, που αναπαριστά έναν ήρωα, ίσως τον Οδυσσέα, ο οποίος πλέει επάνω σε μια χελώνα. Ο μεγάλος κύκλος των μετοπών χρονολογείται στα μέσα του 6 ου αιώνα π.χ.: έως τώρα δεν γνωρίζουμε το κτήριο στο οποίο ανήκουν, αλλά είναι πιθανόν να ανήκαν σε προηγούμενη αρχαϊκή φάση του ίδιου ναού, από τον οποίον σώζονται τα θεμέλια και χρονολογείται στα τέλη του 6 ου αιώνα π.χ. Και από το ναό αυτό έχουμε μια ομάδα μετοπών από ψαμμίτη που αναπαριστούν χορό νεανίδων που κινούνται με χάρη με τα κομψά ιωνικά ενδύματά τους, τόσο ευδιάκριτα διαφορετικά από τα αρχαϊκά που είδαμε προηγουμένως. Συμπερασματικά, η Ποσειδωνία χαρακτηρίζεται ως σχολή Ελλήνων γλυπτών, δραστήρια επί μισό αιώνα περίπου, δίπλα σε τεχνίτες ικανούς για μεγάλες αρχιτεκτονικές δημιουργίες, όπως θα δούμε. Και η μεγάλη αχαϊκή πόλη της Σύβαρης είχε ένα ιερό της Ήρας εκτός των τειχών, αλλά δεν έχει ανακαλυφθεί έως τώρα και γνωρίζουμε την ύπαρξή του μόνον από τις φιλολογικές πηγές, ενώ μας είναι γνωστό εκείνο μιας άλλης σημαντικής αχαϊκής πόλης, του Μεταποντίου, του οποίου σώζεται ο ναός, γνωστός με το όνομα Tavole Palatine (στο Μεσαίωνα η κοινή γνώμη ήταν ότι τα κτήρια αυτά ήταν έργο των Paladini, που τους θεωρούσαν γιγαντιαία όντα), 5

6 ένας δωρικός, αρχαϊκός, περίπτερος ναός, από τον οποίο σώζονται όρθιοι 10 κίονες. Εκτός από τον Τάραντα, που διατήρησε για μεγάλο χρονικό διάστημα μια οργάνωση βασισμένη σε αγροτικά χωριά, το μεγαλύτερο μέρος των άλλων πόλεων ξεκινά ως οικισμός σχετικά μεγάλος, όπου συγκεντρώνεται το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού, αποκτώντας με τον τρόπο αυτό, πολύ πρόωρα σε σχέση με τις ίδιες τις μητροπόλεις, τα πρώτα εργαλεία πολεοδομικής οργάνωσης. Ο Τάρας είναι η μοναδική αποικία της Σπάρτης στη Δύση, όπως επιβεβαιώνεται από τη γραπτή παράδοση. Η αρχαιολογική φαινομενολογία μας επιτρέπει να παρατηρήσουμε πως δίπλα στον κύριο πυρήνα, στον όποιο δημιουργήθηκε ο οικισμός και είναι ο ίδιος όπου βρίσκεται η σύγχρονη πόλη, όλη η ύπαιθρος κατοικείτο όχι από μεμονωμένες αγροτικές εγκαταστάσεις, από αγροικίες, αλλά από διάσπαρτα χωριά που στεφανώνουν την πόλη. Το φαινόμενο είναι περισσότερο εντυπωσιακό εάν λάβει κανείς υπόψη ότι λίγο πριν από το μισό του 5 ου αιώνα οι οικισμοί στην ύπαιθρο εγκαταλείπονται και η πόλη γνωρίζει μια τεράστια επέκταση μέχρι να καλύψει μια τειχισμένη επιφάνεια με μήκος πάνω από 10 χιλιόμετρα. Εξάλλου, όπως έλεγα προηγουμένως, η αποικιακή πόλη γεννιέται ως μεγάλος οικισμός με τα σημάδια μιας ήδη προχωρημένης διάρθρωσης. Γι αυτό το θέμα, οι γνώσεις μας στηρίζονται κυρίως στις ανασκαφές που πραγματοποιούνται στο Μεταπόντιον και την Ποσειδωνία. Σε πεδινές περιοχές και οι δύο, καταλάμβαναν μια επιφάνεια περίπου 145 εκταρίων (το Μεταπόντιον) και 120 (η Ποσειδωνία). Ήδη από την ίδρυσή τους, όπως μπορέσαμε να μάθουμε από τις έρευνες, ακόμα και από τις πιο πρόσφατες, η αστική ζώνη χωρίστηκε σε τρεις τομείς, το θρησκευτικό (με το μεγάλο και μοναδικό τέμενος), το δημόσιο, με τη μεγάλη αγορά, και το ιδιωτικό με τα οικοδομικά οικιστικά τετράγωνα. Ήδη στην ύστερη αρχαϊκή εποχή και οι δύο 6

7 πόλεις διέθεταν αμυντικές κατασκευές με τείχη που είχαν λίθινη θεμελίωση και ανωδομή από ωμές πλίνθους. Εντυπωσιάζει η έκταση των δημοσίων χώρων, και του θρησκευτικού και εκείνου που καταλαμβανόταν από τις τεράστιες αγορές των δύο πόλεων, όπου επισημαίνεται η παρουσία κτηρίων με κυκλική κάτοψη (που παραδοσιακά αναφέρονται ως εκκλησιαστήρια), τα οποία αντιπροσωπεύουν μια από τις πιο πρωτότυπες συμβολές του δυτικού ελληνισμού στην ανάπτυξη μιας αρχιτεκτονικής με πολιτικό χαρακτήρα. Γιατί ονομάζουμε εκκλησιαστήρια τα κτήρια αυτά; Γιατί τους αποδίδουμε μια λειτουργία που αναπτύχθηκε μόνο στη συνέχεια στον ελληνικό κόσμο. Η Εκκλησία είναι η συνέλευση (αυτός είναι ο ελληνικός όρος απ όπου προέρχεται ο λατινικός ecclesia και ο ιταλικός chiesa), επομένως το εκκλησιαστήριον είναι ο χώρος όπου συνεδριάζει η συνέλευση. Προσωπικά πιστεύω ότι είναι καλύτερα να τα ονομάσουμε κυκλικά κτήρια διότι είναι πιο συνετό να χρησιμοποιήσουμε τη γενική έκφραση επειδή θα ήταν ανακριβές με βάση μόνο το κτήριο να υποθέσουμε λειτουργίες θεσμικού τύπου που μπορούν να διευκρινιστούν μόνο από επιγραφικά ή φιλολογικά κείμενα που δυστυχώς δεν έχουμε. Τα λέω αυτά επειδή πρόσφατα ένας μελετητής θέλησε να συμπεράνει ότι ο τύπος αυτός των μνημείων προϋποθέτει μια πρόωρη γέννηση της δημοκρατίας στη Δύση, πολύ πριν από την αθηναϊκή στα τέλη του 6 ου αιώνα π.χ. Το κτήριο του Μεταποντίου έχει περίπλοκη ιστορία. Αρχικά κτίστηκε μια ξύλινη εξέδρα (ικρία), που ταυτίστηκε από τις καμμένες δοκούς που βρέθηκαν κατά την ανασκαφή. Στη συνέχεια, ανάμεσα στον 6 ο και τον 5 ο αιώνα π.χ. κατασκευάστηκε το μεγάλο κυκλικό κτήριο (με διάμετρο 62 μ., που μπορούσε να φιλοξενήσει 8 χιλιάδες άτομα) και τον 4 ο αιώνα π.χ. ένα θέατρο με μια πρόσοψη ιδιαίτερη, που ο Γερμανός συνάδελφος Dieter Mertens μπόρεσε να αναπαραστήσει εν μέρει με έναν αναλημματικό τοίχο που στήριζε ένα τεχνητό ανάχωμα από άμμο όπου υπήρχαν οι κερκίδες του θεάτρου, το οποίο είχε ως επίστεψη έναν ψευδο-εξώστη με ημικίονες που έδραζαν σε συνεχόμενο τοίχο. 7

8 Η αγορά όμως είναι και ο χώρος όπου τοποθετούνται τα κτήρια λατρείας με πολιτικό χαρακτήρα, εκείνα που περισσότερο από τα άλλα εγγυώνται τη συνοχή της κοινότητας. Ανάμεσα στις πολιτικές λατρείες με σημαντικό ρόλο στην αποικιακή κοινωνία επισημαίνεται ως παράδειγμα εκείνη του ιδρυτή ήρωα, του οικιστού, η λατρεία του οποίου, όπως αναφέρει ο Ηρόδοτος, ήταν για τους Έλληνες ένας νόμος. Το τέμενος-ηρώον της Ποσειδωνίας είναι μια από τις καλύτερες μαρτυρίες για το ποιά ήταν μία από τις αρχιτεκτονικές λύσεις ενός κτηρίου ηρωικής λατρείας. Πρόκειται για ένα τέμενος σε σχήμα μεγάλου τάφου με δίρρηχτη στέγη, όπου είχαν τοποθετηθεί 5 σιδερένιοι οβελοί, 8 χάλκινα αγγεία γεμάτα με μέλι (βλέπουμε εδώ ένα από αυτά: μια υδρία εξαιρετικής ποιότητας) και ένα μελανόμορφο αττικό αγγείο που συντηρήθηκε κατά την αρχαιότητα, επάνω στο οποίο, όχι τυχαία, αναπαριστάται ο αφηρωϊσμός του Ηρακλή, του κατ εξοχήν ήρωα. Ύστερα από μια σειρά ερευνών που έγιναν από τον Dinu Theodorescu και από τον ομιλούντα, μπορέσαμε να προτείνουμε την υπόθεση ότι το μικρό κτήριο ήταν καλυμμένο με τύμβο. Επομένως ο τύμβος, τα αγγεία με το μέλι, το αττικό αγγείο με τον Ηρακλή που ανεβαίνει στον Όλυμπο, αποτελούν ένα σύστημα που μας επιτρέπει να ταυτίσουμε το συγκρότημα με ηρώον. Λείπει, βέβαια, η απόδειξη ότι πρόκειται για το ηρώον του οικιστή της Ποσειδωνίας, αλλά η τοποθέτηση του μνημείου μέσα στην αγορά, 120 μέτρα απόσταση από το εκκλησιαστήριον, είναι καλή ένδειξη, καθώς ο οικιστής ήταν ο κατ εξοχήν ήρωας και η αγορά η καταλληλότερη έδρα για τη λατρεία του. Δίπλα στις αγορές βρίσκουμε τη μεγάλη έκταση των αστικών ιερών: εκείνα του Μεταποντίου και της Ποσειδωνίας είναι όντως ένα παράδειγμα, ένα πραγματικό εγχειρίδιο της ελληνικής αρχιτεκτονικής της Δύσης χάρη κυρίως στη βασική συμβολή που η γερμανική επιστήμη έδωσε στον τομέα αυτό, από τον Koldewey και τον Puchstein στον Krauss και τον Gruben και, τις μέρες μας, από το φιλολογικό έργο του Dieter Mertens. Θα περιοριστώ τώρα στους 8

9 ναούς της Ποσειδωνίας, ένα πραγματικό θαύμα που οφείλεται και στην εξαιρετική τους διατήρηση. Η Βασιλική, ένας από τους αρχαιότερους ναούς της Ποσειδωνίας (χρονολογείται περίπου στο 530 π.χ. και ήταν αφιερωμένος στην Ήρα), με την πρόσοψή με εννέα κίονες, με το χαρακτηριστικό τους περίγραμμα, και το σηκό χωρισμένο σε δύο κλίτη. Στη συνέχεια ο ναός ο λεγόμενος της Δήμητρας (σίγουρα αφιερωμένος στην Αθηνά, όπως μαθαίνουμε από κάποιες αφιερώσεις και από μια σειρά αγαλματιδίων που παριστάνουν τη θεά με την περικεφαλαία και την αιγίδα), ένα πραγματικό μικρό κόσμημα με τον ευρύ ιωνικό πρόναο που περικλείεται από δωρική περίσταση, και, τέλος, ο ναός ο λεγόμενος του Ποσειδώνα (ίσως του Δία), με τις ογκώδεις γραμμές του, το σηκό χωρισμένο σε τρία κλίτη και μια δίτονη κιονοστοιχία που θυμίζει την κάτοψη του ναού του Δία στην Ολυμπία. Άλλη μια πόλη της Μεγάλης Ελλάδας που πρέπει να λάβουμε υπόψη στην επισκόπηση αυτή είναι οι Επιζεφύριοι Λοκροί. Και οι Λοκροί παίρνουν το όνομά τους όχι από την πόλη, αλλά από το έθνος των οικιστών τους που ήλθαν από την ελληνική Λοκρίδα, ίσως το πρώτο μισό του 7 ου αιώνα π.χ. Κοιτάζοντας το χάρτη της πόλης, παρατηρούμε την κατανομή των ιερών της σαν στεφάνι, που ο Rοland Martin ονόμασε enceinte sacrée. Φημισμένο είναι το ιερό του Δία απ όπου προέρχεται το ακρωτήριο με έφιππο Διόσκουρο. Αλλά ο λόγος που καθιστά φημισμένο το Ολυμπιείο των Λοκρών είναι η θήκη όπου αποθηκεύονταν λογιστικά έγγραφα χαραγμένα σε χάλκινες πινακίδες. Ανάμεσά τους βλέπουμε μια πινακίδα όπου καταγράφεται το δάνειο που το ιερό κάνει στην πόλη για να κτίσει έναν πύργο και συνοδεύεται από την κάτοψη του πύργου τον οποίο γνωρίζουμε και αρχαιολογικώς. Πρόκειται λοιπόν για τεκμήρια εξαιρετικής ιστορικής αξίας που μας επιτρέπουν να γνωρίσουμε πλευρές της αρχαίας φορολογικής λειτουργίας και το ρόλο του ιερού στη σχέση του με την πόλη, αν λάβει κανείς υπόψη ότι πρόκειται για χρήματα που το ιερό δανείζει στην πόλη. Στους λόφους των Λοκρών βρισκόταν το ιερό της 9

10 Περσεφόνης και της Κόρης απ όπου προέρχονται χιλιάδες πίνακες, οι περίφημοι πίνακες των Λοκρών που είναι πραγματικά αριστουργήματα Ελλήνων τεχνιτών του 5 ου αιώνα π.χ. Όλοι σχεδόν οι πίνακες αναπαριστούν ή την αρπαγή της Κόρης-Περσεφόνης ή τις τελετές προετοιμασίας της κόρης για το γάμο. Στο κάτω τμήμα της πόλης, βρίσκεται το αρχαιότερο ιερό, που ήταν αφιερωμένο στην Αφροδίτη, με τον αρχαϊκό ναό που στη συνέχεια καλύφθηκε από έναν ιωνικό του 5 ου αιώνα, με μαρμάρινα αετώματα του τέλους του 5 ου αιώνα π.χ. όπου παριστάνονται οι Διόσκουροι που αφιππεύουν και όπου μπορούν να διακριθούν δυτικοί απόηχοι της μεγάλης αθηναϊκής γλυπτικής της κλασικής εποχής. Άλλη μια πλευρά που αξίζει να ληφθεί υπόψη στην παρουσίαση ορισμένων χαρακτηριστικών του ελληνικού πολιτισμού στη Δύση αφορά στις νεκροπόλεις και τις ταφικές τελετές. Ενώ δεν μπορούν να λεχθούν πολλά για τις πρώτες γενειές αποίκων, οι ταφές των οποίων φαίνεται να σημαδεύονται από μια ουσιαστική ισότητα, πολύ πρόσφατα αρχίσαμε να αποκτούμε καινούρια και πλούσια τεκμηρίωση σχετικά με τις αριστοκρατίες των πόλεων, που προσφέρουν καθοριστικά στοιχεία για τις πολιτιστικές συμπεριφορές μιας κοινότητας. Θα περιοριστώ παρουσιάζοντας δύο παραδειγματικά μνημεία, χάρη στα οποία μπορούμε να διακρίνουμε όχι μόνον τη συμπεριφορά της élite, αλλά και να εκτιμήσουμε κάποιες επιλογές ιδεολογικής και θρησκευτικής φύσης, που χαρακτηρίζουν τις ταφικές τελετές. Σε έναν τάφο του Μεταποντίου βρέθηκε ένα μαρμάρινο αβγό απ όπου γεννιέται ένα αγαλματίδιο: πρόκειται για την Ελένη που γεννιέται από το αβγό της Λήδας ή ίσως για τον Έρωτα Πρωτογόνο που σηματοδοτεί τις ιδιαίτερες μεταθανάτιες δοξασίες του νεκρού, οι οποίες πιθανώς συνδέονται με τον ορφικο-πυθαγόρειο κόσμο. Ο τάφος του βουτηχτή της Ποσειδωνίας, με τις πλάκες της λίθινης σαρκοφάγου όπου είναι ζωγραφισμένες σκηνές συμποσίου και με την πλάκα 10

11 επικάλυψης όπου παριστάνεται ο βουτηχτής, αντιπροσωπεύει άλλη μια παραδειγματική μαρτυρία των δοξασιών αυτών. Ο βουτηχτής ετοιμάζεται να καταδυθεί στον ωκεανό που εδώ συμβολίζει το άγνωστο, πηδώντας όχι από βατήρα, αλλά από έναν πεσσό που σηματοδοτεί τα σύνορα του κόσμου. Πρόκειται για ένα ζωγραφικό κύκλο που ανακαλύφθηκε πριν από 40 χρόνια περίπου από τον Mario Napoli (θυμάμαι ότι συνόδεψα τον δάσκαλό μου τον Mario Napoli εδώ στην Εταιρεία τον Μάιο του 1969 και τότε γνώρισα τον αείμνηστο Ορλάνδο που τον είχε προσκαλέσει για να παρουσιάσει τις νωπογραφίες αυτές λίγους μήνες μετά την ανακάλυψή τους). Ο Τάφος του Βουτηχτή δεν έπαψε ποτέ να έλκει το ενδιαφέρον των μελετητών και της ιστορίας των θρησκειών και εκείνων που ασχολούνται με την ιστορία της αρχαίας ζωγραφικής και που έχουν συχνά υπογραμμίσει το πόσο ξένη για τον ελληνικό πολιστισμό ήταν μια παράδοση γραπτής διακόσμησης στο εσωτερικό του τάφου. Στις μακρές πλευρές απεικονίζονται σκηνές συμποσίου και παίχτες κοττάβου, στη μία στενή πλευρά ένας έφηβος παίρνει με μια χάλκινη οινοχόη (σε κίτρινο) το κρασί από το μεγάλο κρατήρα και στην άλλη, ένας ηλικιωμένος παιδαγωγός προπορεύεται ενός συμποσιαστή που εξέρχεται του συμποσίου (ίσως η αλληγορία του θανάτου) και τον ακολουθεί μια νέα που παίζει αυλό. Στο κάλυμμα η γνωστή σκηνή της βουτιάς. Δικαίως υπογραμμίζεται πως όσα ανέφερα μπορεί να θεωρηθούν χαρακτηριστικό γνώρισμα του δυτικού ελληνικού πολιτισμού. Στο σημείο αυτό επιβάλλεται να μιλήσουμε για τους αυτόχθονες πολιτισμούς, για τους πληθυσμούς που κατοικούσαν την Κάτω Ιταλία πριν από την έλευση των Ελλήνων, η διαδικασία εθνικής ταυτότητας των οποίων είχε σίγουρα αρχίσει σε πολύ αρχαιότερη εποχή και, με την έλευση των Ελλήνων, γνώρισε μια βαθιά και φανερή επιτάχυνση. Όπως ανέφερα στην πρώτη ομιλία, η παράδοση μάς δείχνει μια διαφοροποιημένη αντίληψη της ιταλικής οίκησης στην περιοχή όπου οι Έλληνες ίδρυαν πόλεις: για παράδειγμα οι Οίνωτροι στην περιοχή όπου 11

12 αργότερα θα βρούμε τους Λευκανούς και τους Βρεττίους (σημερινές περιφέρειες της Καλαβρίας και των Βασιλικάτων) και τους Ιάπυγες (στην σημερινή περιφέρεια της Απουλίας, όπου είναι εγκατεστημένα έθνη καλά συγκροτημένα που χαρακτηρίζονται πολιτιστικά από μακρόχρονες επαφές και ανταλλαγές με τις ακτές της Ιλλυρίας). Για να εξετάσουμε ένα παράδειγμα σχέσεων ανάμεσα στους Έλληνες και τους αυτόχθονες, πιστεύω ότι το καλύτερο είναι να ασχοληθούμε με την πιο αξιόλογη εμπειρία της αρχαϊκής ιστορίας της Μεγάλης Ελλάδας: αναφέρομαι στη Σύβαρη και στη μεγάλη χώρα της. Ο Στράβων, ο ιστορικός γεωγράφος που έζησε την εποχή του Αυγούστου (ανάμεσα στον 1 ο αιώνα π.χ. και τον 1 ο μ.χ.), περιγράφει τη Σύβαρη στην ακμή της πολιτικής επέκτασής της, ως κέντρο μιας εκτεταμένης συνένωσης που αποτελείτο από 4 έθνη (λαούς) και 25 πόλεις. Τα χρόνια αμέσως πριν την καταστροφή της, το σύστημα της Σύβαρης διαγράφεται ως μια ευρεία πολιτικο-εδαφική και οικονομική οργάνωση, που αντιστοιχεί σε ένα μεγαλόπνοο σχέδιο το οποίο, παρόλο που δεν αποπερατώθηκε ποτέ, αποτελεί, όπως παρατηρήθηκε εύστοχα εδώ και καιρό, τη μεγαλύτερη καινοτομία της ιστορίας της Μεγάλης Ελλάδας κατά την αρχαϊκή εποχή. Η πόλη, κτισμένη στην ιονική ακτή της σημερινής Καλαβρίας, εξυμνησμένη για την πολυτέλεια και για τα πλούτη της που έγιναν παροιμιώδη, είχε πραγματοποιήσει ένα περίπλοκο σύστημα συμμαχιών με διάφορες κοινότητες εξαρτημένες από αυτήν. Ενώ φαίνεται δύσκολο να γίνουν αντιληπτοί οι μηχανισμοί που ρυθμίζουν τις σχέσεις τους, η φύση και το καθεστώς των δορυφορικών κοινοτήτων, μια εξαιρετική βοήθεια μας προσφέρεται από μια γνωστή επιγραφή που βρέθηκε στην Ολυμπία, κατά τη διάρκεια των γερμανικών ανασκαφών υπό τη διεύθυνση του E. Kunze το 1960, στην οποία διαβάζουμε ότι «οι Συβαρίτες και οι σύμμαχοί τους συμφώνησαν μια αιώνια φιλία με τους Σερδαίους, πιστή και 12

13 άδολη, μάρτυρες ο Δίας, ο Απόλλωνας, και οι άλλοι θεοί και η πόλις Ποσειδανία» (δηλαδή η Ποσειδωνία στη δωρική διάλεκτο). Η νομισματική μαρτυρία προσφέρει, επιπλέον, ένα τεκμήριο τεράστιας σημασίας για την εποχή. Αναφέρομει στο σημαντικό φαινόμενο της χρήσης του νομίσματος της Σύβαρης από κάποια κέντρα αυτοχθόνων, που αναφέρεται κοινά ως νόμισμα συμμαχίας. Πρόκειται για 4 σειρές νομισμάτων με έγκοιλη τεχνική (δηλαδή με τον εμπροσθότυπο ανάγλυφο και τον οπισθότυπο κοίλο) και γι αυτό μπορούν να χρονολογηθούν στο δεύτερο μισό του 6 ου αιώνα π.χ., όλες στενά συνδεδεμένες με το νομισματοκοπείο της Σύβαρης, με τον τύπο του ταύρου που στρέφει τη κεφαλή προς τα πίσω (εκτός από τον Παλίνουρο που φέρει το επίσημον του κάπρου). Διαγράφεται με σαφήνεια η υπόθεση μιας εδαφικής διαμόρφωσης (η λεγόμενη αυτοκρατορία της Σύβαρης) ως μια περίπλοκη δομή με κέντρο τη μεγάλη αχαϊκή πόλη με τη χώρα της, την επικράτειά της και ολόγυρα έναν κύκλο από δορυφορικές κοινότητες, μερικές από τις οποίες πρέπει να θεωρηθούν τελείως υποτελείς στην πόλη -πιθανώς οι κοντινότερες ενώ άλλες, παρόλο που ελίσσονται στην τροχιά της Σύβαρης, θα πρέπει να διατηρούσαν ένα αυτόνομο καθεστώς. Την προσοχή μας τώρα τραβούν όσα συμβαίνουν στο νότιο Τυρρηνικό πέλαγος, όπου βρίσκουμε καταστάσεις που φαίνονται διαφωτιστικές για να κατανοήσουμε τα περίπλοκα γεγονότα. Βόρεια της περιοχής αυτής πραγματοποιείται ένα από τα γνωστότερα κατορθώματα στην ιστορία των ελληνικών μεταναστεύσεων στη Δύση με την ίδρυση της Ελέας (στα λατινικά Velia), της πατρίδας του Παρμενίδη και της ελεατικής φιλοσοφικής σχολής. Πρόκειται για μια ολόκληρη πόλη, τη Φωκαία, στη Μικρά Ασία, που για να ξεφύγει από την κυριαρχία των Περσών του Κύρου του Μεγάλου, το 545 π.χ. μεταφέρεται μαζικά πρώτα στην Κορσική και στη συνέχεια εδώ, στο Τυρρηνικό πέλαγος, όπου οι Φωκαείς ίδρυσαν την πόλη που ονόμασαν Υέλην (εκείνη που μετά έγινε γνωστότερη ως Ελέα), αφού υπέστησαν μια μεγάλη ναυτική ήττα στα ύδατα της Αλαλίας στην Κορσική από 13

14 μια συμμαχία Ετρούσκων και Καρχηδονίων. Η λεπτομερής αφήγηση του Ηροδότου μας δίνει ίσως την πληρέστερη μαρτυρία για τη γέννηση μιας πόλης, η εξερεύνηση της οποίας προωθήθηκε σημαντικά από τον Mario Napoli και συνεχίστηκε μετά από Ιταλούς, Γερμανούς και Αυστριακούς αρχαιολόγους. Ανάμεσα στα σημαντικότερα μνημεία της πόλης αυτής θα περιοριστώ να σας παρουσιάσω την Porta Rosa, μια οξυκόρυφη αψίδα που χρονολογείται στον 4 ο αιώνα π.χ., η οποία στηρίζεται σε δύο πεσσούς από ωραιότατο opus quadratum και επάνω στην οποία υπήρχε ένα πέρασμα που επέτρεπε την επικοινωνία ανάμεσα στα δύο τμήματα των τειχών και από την οποία περνούσε κανείς για να πάει από το νότιο μέρος της πόλης στο βόρειο και αντίστροφα. Στο παρελθόν η Porta Rosa ήταν στο επίκεντρο ζωηρών αντιπαραθέσεων επειδή πολλοί μελετητές (με κάποια δόση τοπικισμού) θεωρούσαν λανθασμένα ότι η αψίδα είναι μια ετρουσκο-ιταλική επινόηση ξένη στον ελληνικό πολιτισμό. Σήμερα γνωρίζουμε ότι δεν είναι έτσι. Νοτιότερα, όλη η ακτή χαρακτηρίζεται για μεγάλο χρονικό διάστημα από την απουσία ελληνικής παρουσίας: σας υπενθυμίζω για παράδειγμα και την παράδοση για τον Παλίνουρο, τον τιμονιέρη του Αινεία, που δίνει το όνομά του στο ακρωτήριο που ακόμα σήμερα φέρει το όνομα αυτό, και εκείνη του Δράκοντος της Λάου και, στην Τεμέση, νοτιότερα, εκείνη του Πολίτη, συντρόφου του Οδυσσέα, ο οποίος είχε φονευθεί επειδή βίασε μια νεαρή αυτόχθονη. Εδώ δεν υπάρχουν ελληνικές αποικίες, αλλά κυριαρχεί αυτό που ο Eduard Norden ονόμασε το Strandrecht, το νόμο της παραλίας, το νόμο εκείνο που οι αυτόχθονες είναι σε θέση να επιβάλουν σε όποιον έρχεται απ έξω με μη ειρηνικούς σκοπούς. Και είναι μια κατάσταση που διαρκεί μέχρι τα τέλη του 6 ου αιώνα π.χ., όταν οι κοινότητες αυτές, που είχαν καλές σχέσεις κυρίως με τους Έλληνες της Velia και με εκείνους της ιονικής ακτής, καταλαμβάνονται από Σιβαρίτες, πρόσφυγες από την πόλη τους που καταστράφηκε από τον Κρότωνα το 510 π.χ. Πρόκειται για ένα από τα μεγαλύτερα γεγονότα της 14

15 αρχαϊκής ιστορίας στη δυτική Μεσόγειο, εκείνο με το οποίο κλείνει μια φάση και ανοίγει μια τελείως διαφορετική. Το 510 στις όχθες του ποταμού Traeis στα σύνορα ανάμεσα στις δύο πόλεις συγκρούσθηκαν τα δύο στρατεύματα της Σύβαρης και του Κρότωνα (επικεφαλής του στρατού του Κρότωνα ήταν ο Μίλων, επτά φορές ολυμπιονίκης στην πάλη!): ακολούθησε η πολιορκία και στο τέλος η καταστροφή της Σύβαρης. Πριν τελειώσω, θεωρώ αναγκαίο να αναφερθώ σε δύο γεγονότα. Στο χώρο της κατεστραμμένης Σύβαρης, περίπου 50 χρόνια μετά, και χάρη στους Αθηναίους, το 444 π.χ. ξαναγεννήθηκε μια αστική κοινότητα που ονομάσθηκε Θούριοι, από το όνομα μιας τοπικής πηγής. Επρόκειτο για ένα μεγάλο κατόρθωμα στο οποίο ο πολιτικός επινοητής, ο Περικλής, θέλησε να αποδώσει παραδειγματικό χαρακτήρα. Γνωρίζουμε ότι οι αυτοεξόριστοι Συβαρίτες που είχαν καταφύγει στις Τυρρηνικές ακτές και οι απόγονοί τους προσπάθησαν τουλάχιστον δύο φορές να επανιδρύσουν την κατεστραμμένη πόλη, αλλά και στις δύο περιπτώσεις οι Κροτωνιάτες επενέβησαν για να τους εμποδίσουν. Τελικά, στην τρίτη προσπάθεια το εγχείρημα πέτυχε χάρη στους Αθηναίους. Για το λόγο αυτό στάλθηκε μια ομάδα διάσημων πολιτών, ανάμεσά τους ήταν ο ιστορικός Ηρόδοτος που πέθανε στους Θουρίους και τάφηκε στην αγορά, ο έμπορος Κέφαλος, πατέρας του Λυσία που σπούδασε ρητορική στους Θουρίους πριν επιστρέψει στην Αθήνα και γίνει ο μεγάλος ρήτορας που γνωρίζουμε, ο φιλόσοφος Πυθαγόρας από τα Άβδηρα που έγραψε τη συλλογή των νόμων και ο μεγάλος Ιππόδαμος από τη Μίλητο που σχεδίασε τον πολεοδομικό ιστό. Έχω την τύχη να διεθύνω εδώ και 15 χρόνια, μαζί με τη συνάδελφο Silvana Luppino, διευθύντρια του Μουσείου, μια ανασκαφή που στοχεύει ακριβώς στην ανακάλυψη και τη μελέτη της κάτοψης του Ιπποδάμου, θριαμβευτική ανάδυση της ορθολογικής πολεοδομίας του 5 ου αιώνα π.χ. Με την ευκαιρία σαν πληροφορώ ότι στις ίδιες ανασκαφές, εδώ και τέσσερα χρονια, εργάζονται στα τείχη της πόλεως και Έλληνες συνάδελφοι, υπό τη διεύθυνση του Μιχάλη 15

16 Πετρόπουλου, προϊσταμένου της Εφορείας Αρχαιοτήτων της Τρίπολης. Έχουμε αποκαλύψει έως τώρα 5 φαρδείς δρόμους (πλατείαι) και κάποιους στενούς (στενωποί) που φαίνονται να αντιστοιχούν πολύ καλά με την περιγραφή της πόλης και των δρόμων της που κάνει ο Διόδωρος Σικελιώτης, ο ιστορικός του 1 ου αιώνα π.χ., στην αφήγηση που μας άφησε για την ίδρυση των Θουρίων. Ας δούμε αν είναι δυνατόν να βρούμε μια αντιστοιχία ανάμεσα στο κείμενο του ιστορικού και την αρχαιολογική πραγματικότητα που ερευνούμε. Ο Διόδωρος μας λέει πρώτα πρώτα ότι οι αρχηγοί της αθηναϊκής αποστολής ήταν ο Λάμπων, ο γνωστός Ελευσίνιος ιερέας, και ο Ξενόκριτος, οι οποίοι είχαν ένα χρησμό του θεού των Δελφών, που είχε αποφανθεί ότι θα ίδρυαν μια πόλη όπου το ψωμί τρώγεται υπέρμετρα και το νερό κυλάει με μέτρο. Όταν έφθασαν στον τόπο όπου κάποτε βρισκόταν η Σύβαρη, αναγνώρισαν το χώρο χάρη σε μια πηγή στην οποία ήταν συνδεδεμένος ένας χάλκινος σωλήνας που οι αυτόχθονες αποκαλούσαν μήδιμνο, επομένως όπου το νερό έρρεε με μέτρο. Περιέβαλαν το χώρο με ένα τείχος και τον χώρισαν με τέσσερεις φαρδείς δρόμους (πλατείαι) προς μία κατεύθυνση και τρεις προς την άλλη. Οι τέσσερεις είχαν τα ονόματα Ηράκλεια, Αφροδισία, Ολυμπία και Διονυσάς, οι τρεις Ηρώα, Θουρία και Θουρίνα. Επίσης, στο χώρο ανάμεσα στις επτά πλατείες οδούς, χάραξαν στενωπούς και έτσι η πόλη ήταν καλά διαρθρωμένη. Με το κείμενο αυτό βρισκόμαστε μπροστά σε μια εξαιρετική περίπτωση, ίσως μοναδική, μιας αφήγησης ίδρυσης που περιέχει και την πολεοδομική περιγραφή της ιδρυμένης πόλης, απόδειξη, κατά τη γνώμη μου, του παραδειγματικού χαρακτήρα που ο Περικλής θέλησε να της δώσει και της συμμετοχής ενός διακεκριμένου πολεοδόμου όπως ο Ιππόδαμος, ο οποίος, όπως γνωρίζουμε από μεταγενέστερες πηγές, γεννημένος στη Μίλητο, έγινε Θουριακός, επομένως αποδεικνύεται και από την παράδοση μια συμμετοχή του στην ίδρυση των Θουρίων. Οι πρόσφατες ανασκαφές μας επέτρεψαν να φέρουμε στο φως τρεις πλατείες οδούς με κατεύθυνση από τα βόρεια προς τα νότια και δύο από τα ανατολικά προς τα δυτικά, αν και βρίσκονταν κάτω από 16

17 τα μνημεία της ρωμαϊκής πόλης της Copiae, που αναπτύχθηκε από τον 2 ο αιώνα π.χ. ως λατινική colonia στο χώρο των Θουρίων. Κατά τη διάρκεια των πρόσφατων ανασκαφών, ενώ εξερευνούσαμε ένα κτήριο της ρωμαϊκής πόλης της Copiae, η οποία ιδρύθηκε επάνω στην ελληνική, είχαμε την τύχη να ανακαλύψουμε αυτόν το χάλκινο ταύρο που όχι μόνο μας εντυπωσιάζει για την επιμελημένη κατασκευή (πρόκειται για ένα ελληνικό πρωτότυπο από τα τέλη του 5 ου αιώνα π.χ., που συντηρήθηκε μερικώς όπως φαίνεται κυρίως στο αριστερό πόδι), αλλά και για το γεγονός ότι αντιπροσωπεύει το σύμβολο της πόλης που εμείς γνωρίζουμε καλά επειδή εμφανίζεται στα νομίσματα των Θουρίων. Πρόκειται για μια ανακάλυψη αρκετά εξαιρετική επειδή δεν συμβαίνει συχνά να βρεθεί ένα ανάθημα που να αναπαριστά το επίσημον του νομίσματος. Και τέλος ας εξετάσουμε κάποιο σημάδι της μεγάλης αλλαγής που γνώρισε η Μεγάλη Ελλάδα κατά τον 4 ο αιώνα π.χ. Εάν πρέπει να πούμε με λίγα λόγια ποιά ήταν η έννοια της αποικιακής μετακίνησης και της συνάντησης ανάμεσα στις διάφορες εθνικές συνιστώσες στη Μεγάλη Ελλάδα, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι πρέπει να αναζητηθεί στη σύνθεση που πραγματοποιήθηκε ανάμεσα σε διαφορετικούς πολιτισμούς και στη μετατροπή του ελληνικού πολιτισμού σε εκείνο τον ιταλιώτη πολιτισμό που εμείς ονομάζουμε έτσι σήμερα, χρησιμοποιώντας ένα επίθετο που έπλασε ο Ηρόδοτος για να υποδείξει τους Έλληνες της Ιταλίας. Χωρίς, σε καμμία περίπτωση, να έχει χειμάσει και έπειτα από μακρόχρονη επώαση, ο πολιτισμός των ιταλικών πληθυσμών έρχεται στην επιφάνεια ήδη από τα τέλη του 5 ου αιώνα και μαζί με αυτόν και η στρατιωτική ισχύς που κατόρθωσε να επιβάλει την κυριαρχία της στις παλιές ελληνικές πόλεις και τις αριστοκρατίες τους που βρίσκονταν σε παρακμή. Το Paestum, και σε αυτήν την περίπτωση, με τις πολλές ταφικές νωπογραφίες, μας προσφέρει πλούσια δείγματα, όχι τόσο σε επίπεδο καλλιτεχνικής τεχνικής που είναι μάλλον μέτρια, αλλά της αναπαράστασης των κοινωνικών προτύπων: ο έφιππος πολεμιστής, οι 17

18 σκηνές μάχης, οι ταφικοί αγώνες (πυγμαχία και αρματοδρομίες), η κυριαρχία της μορφής της γυναίκας μέσα στην οικία, οι ταφικές δοξασίες (ένας τερατώδης Χάρων που βοηθά μια γυναίκα να διαπορθμεύσει στον Άλλο Κόσμο) και τέλος (στο πέρασμα από τον 4 ο στον 3 ο αιώνα π.χ.) μια κανούρια κοινωνία στην οποία εμφανίζονται όχι πλέον πολεμιστές, αλλά αξιωματούχοι με τις οικογένειές τους και την ακολουθία τους από clientes και σκλάβους. Βρισκόμαστε σε μια εποχή λίγο προγενέστερη των πολέμων του Πύρρου. Μετά από λίγα χρόνια, η ρωμαϊκή δύναμη θα αρχίσει τη συστηματική κατάκτηση των πόλεων της Κάτω Ιταλίας θέτοντας τέλος στην πολιτική αυτονομία τους, αλλά συγχρόνως απορροφώντας το φιλοσοφικό, φιλολογικό και καλλιτεχνικό πολιτισμό τους και δίνοντας ζωή σε μια καινούρια ιστορική φάση που δικαίως μπορούμε να θεωρήσουμε ουσιαστικό μέρος των ευρωπαϊκών και δυτικών ριζών μας. Emanuele Greco 18