«TAP: Οικοδομώντας τον Νότιο Ευρωπαϊκό Ενεργειακό Διάδρομο. Γεωπολιτικές Παράμετροι και Δυνητικά Οφέλη για την Ελλάδα»

Transcript

1 «TAP: Οικοδομώντας τον Νότιο Ευρωπαϊκό Ενεργειακό Διάδρομο. Γεωπολιτικές Παράμετροι και Δυνητικά Οφέλη για την Ελλάδα» Επιστημονικός Υπεύθυνος/Επιμέλεια: Δρ. Κωνσταντίνος Φίλης Συντάκτες: Δρ. Κωνσταντίνος Φίλης Κωνσταντακόπουλος Γιάννης Μαλανδράκη Ελένη Ερευνητική Ομάδα: Δρούγκα Μαρία Κούκη Αναστασία Κωνσταντακόπουλος Γιάννης Μαλανδράκη Ελένη 1

2 Copyright 2013 Ινστιτούτο Διεθνών Σχέσεων Τομέας Ρωσίας, Ευρασίας και Νοτιοανατολικής Ευρώπης Χιλλ 3-5, Αθήνα, ΤΚ Τηλεφώνα Επικοινωνίας: /7 Fax: Ηλεκτρονικό ταχυδρομείο: Ιστοσελίδα: και Με την επιφύλαξη παντός δικαιώματος Αθήνα, Μάιος 2013 Οι απόψεις που διατυπώνονται στο παρόν εκφράζουν τον Διευθυντή Ερευνών του ΙΔΙΣ, Δρ. Κωνσταντίνο Φίλη, και δεν δεσμεύουν απαραίτητα το ΙΔΙΣ. Απαγορεύεται με οποιονδήποτε τρόπο, μηχανικό, ηλεκτρονικό ή άλλο, η αναδημοσίευση, αναπαραγωγή και διασκευή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του, καθώς και η μετάφραση ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν.2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης - Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν.100/1975. Επίσης, απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της εμφάνισης του πονήματος, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν.2121/

3 Περιεχόμενα Εισαγωγή.σ. 5 Κεφάλαιο 1 ο Ο Ρόλος του Διαμετακομιστή Φυσικού Αερίου. σ. 6 Προκλήσεις και Οφέλη..σ. 8 i. Καθορισμός Κομίστρων σ. 8 ii. Διαπραγματεύσεις...σ. 10 iii. Επιλογή Αξιόπιστων Διαμετακομιστών... σ. 12 Περιπτωσιολογική Μελέτη.....σ. 13 i. Ουκρανία... σ. 14 ii. Τουρκία.....σ. 16 Ο ρόλος της Ελλάδας ως δυνητικός διαμετακομιστής.....σ. 18 Κεφάλαιο 2 ο TAP: Βασικά χαρακτηριστικά, η ευρωπαϊκή ενεργειακή ασφάλεια και τα οφέλη και οι προοπτικές για την Ελλάδα.. σ. 20 Το αδιέξοδο του αγωγού Nabucco... σ. 21 Η αναζωπύρωση των προσπαθειών κατασκευής του νότιου ευρωπαϊκού ενεργειακού διαδρόμου......σ. 22 ΤΑP ή Nabucco-West; σ. 23 Η Ελληνική Ενεργειακή Πολιτική..σ. 24 3

4 Τα Βασικά Χαρακτηριστικά του TAP....σ. 26 Η συμμετοχή, οι προοπτικές και τα δυνητικά οφέλη για την Ελλάδα.. σ. 27 Κεφάλαιο 3 ο Συγκριτική μελέτη των αγωγών TAP και Nabucco-West.. σ. 32 Συμπεράσματα...σ. 41 Βιβλιογραφία..σ. 45 4

5 Εισαγωγή Οι νέες συνθήκες στην αγορά ενέργειας διαμορφώνουν μια νέα πραγματικότητα: την αύξηση του αριθμού και του ρόλου των διαμετακομιστών. Μεταξύ των σχεδιαζόμενων projects για την διαφοροποίησης των πηγών και προμηθευτών ενέργειας της ευρωπαϊκής αγοράς είναι οι αγωγοί TAP και Nabucco-West που θα συνδέονται με τον TANAP. Ο TAP θα διέρχεται από την Ελλάδα, την Αλβανία και την Ιταλία, ενώ ο Nabucco-West από την Βουλγαρία, την Ρουμανία, την Ουγγαρία και την Αυστρία. Οι χώρες-διαμετακομιστές των δύο ενδεχόμενων οδών ανταγωνίζονται για το ποιο έργο θα πραγματοποιηθεί (αν κατασκευαστεί μόνο ο ένας αγωγός εξ αυτών) και θα διοχετεύσει για πρώτη φορά αζέρικο αέριο στην Ευρώπη. Τα οφέλη που εμπεριέχει ο ρόλος του διαμετακομιστή για τα κράτη από των οποίων το έδαφος θα περάσει ο αγωγός είναι σημαντικά, εξ ου και το αυξημένο ενδιαφέρον. Αλλά πέραν των πλεονεκτημάτων, ο μεταφορέας έχει να αντιμετωπίσει και σειρά προκλήσεων, ενώ και η ίδια η επιλογή του project είναι κρίσιμη για τον επενδυτή και τον εισαγωγέα που ελπίζουν στην μακροημέρευση μιας επιτυχημένης συνεργασίας. Η απόφαση για την επιλογή του project αναμένεται να ληφθεί από την Κοινοπραξία του Shah Deniz II μέσα στο προσεχές καλοκαίρι. Εν προκειμένω, η μελέτη αποσκοπεί στο να συγκρίνει τις δύο επιλογές και να αναδείξει την επωφελέστερη για όλα τα μέρη. Συνάμα, στόχος είναι να διερευνηθούν και να αξιολογηθούν όλα τα οφέλη που θα έχει η χώρα μας σε περίπτωση ανάδειξής της σε διαμετακομιστή ενέργειας. 5

6 Κεφάλαιο 1 ο Ο Ρόλος του Διαμετακομιστή Φυσικού Αερίου Αντικείμενο του παρόντος κεφαλαίου αποτελεί η εξέταση του ρόλου του διαμετακομιστή φυσικού αερίου, όπως διαμορφώνεται υπό τις νέες συνθήκες που επικρατούν στην ενεργειακή αγορά παγκοσμίως. Αρχικά καταγράφουμε και αξιολογούμε όλες τις παραμέτρους που αυξάνουν τη σημασία του ρόλου του διαμετακομιστή. Έπειτα, θα σκιαγραφήσουμε τα περιθώρια επιδίωξης κέρδους και τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν όλα τα μέρη κατά τη διαδικασία τη διαμετακόμισης φυσικού αερίου. Εν συνεχεία, θέτονται υπό εξέταση οι περιπτώσεις δύο κρατών-διαμετακομιστών και δυνητικών διαμετακομιστών αερίου προς την Ευρώπη, ώστε με βάση τα παραπάνω στοιχεία να εξεταστούν οι πολιτικές τους ως διαμετακομιστές. Τα κράτη αυτά είναι η Ουκρανία, και η Τουρκία. Στόχος είναι να αντλήσουμε όσο το δυνατόν περισσότερα συμπεράσματα σχετικά με τα οφέλη και τις προκλήσεις ενός κράτους διαμετακομιστή, σε θεωρητικό και πρακτικό επίπεδο, ώστε να μελετηθούν διεξοδικά στα επόμενα κεφάλαια οι δυνατότητες της Ελλάδας ως δυνητικού διαμετακομιστή αερίου από την Κασπία στην ΕΕ, μέσω του σχεδιαζόμενου αγωγού TAP. * * * Κάθε κράτος για να τροφοδοτήσει την αγορά του βασίζεται στους υπάρχοντες ίδιους πόρους του, ενώ σε περίπτωση απουσίας ικανών ποσοτήτων ή κοιτασμάτων, στρέφεται σε εισαγωγές από κοντινές πηγές. Η Δύση ούσα φτωχή σε ενεργειακούς πόρους στην πλειοψηφία των κρατών της και δεδομένου του επιπέδου του εκβιομηχανισμού της, που ήταν υψηλότερο συγκριτικά με τον υπόλοιπο κόσμο, κατέφευγε καθ όλο τον 20 ο αιώνα σε εισαγωγές. Η διαδικασία αυτή υπήρξε απλούστερη στο παρελθόν, χωρίς να παραγνωρίζει κανείς τις πετρελαϊκές κρίσεις (κυρίως του 1973, του 1979 και του 1990), που συγκλόνισαν τον κόσμο. Η ΕΕ συνόρευε με την πλούσια σε 6

7 φυσικούς πόρους Σοβιετική Ένωση, η οποία -ακόμη και επί Ψυχρού Πολέμου- αποδείχτηκε αξιόπιστος προμηθευτής, τροφοδοτώντας αδιάλειπτα την Ευρώπη με ενέργεια. Οι νέες συνθήκες, εντούτοις, διαμορφώνουν μια νέα πραγματικότητα: την αύξηση του αριθμού και του ρόλου των διαμετακομιστών ενέργειας. Στις μέρες μας, παρατηρείται ραγδαία αύξηση της σημασίας του φυσικού αερίου. Η αύξηση της σπανιότητας των πόρων σε συνδυασμό με την αύξηση της παγκόσμιας ζήτησης ενέργειας έχουν ως συνέπεια την αύξηση της αξίας και της τιμής του άνθρακα, του πετρελαίου και κατ επέκταση του φυσικού αερίου. Προς το παρόν, όμως, το χαμηλό κόστος του φυσικού αερίου σε σύγκριση με το πετρέλαιο, η ιδιότητά του να είναι φιλικότερο προς το περιβάλλον από τον άνθρακα ή το πετρέλαιο, η αποδοτικότητά του και το γεγονός ότι η τεχνολογία και το κόστος δεν επιτρέπουν προς το παρόν την πλήρη αντικατάσταση των παραδοσιακών μορφών ενέργειας από εναλλακτικές, τις λεγόμενες πράσινες μορφές ενέργειας, το καθιστούν ιδιαιτέρως ανταγωνιστικό. Δικαιολογείται, τοιουτοτρόπως, η αύξηση του μεριδίου που καταλαμβάνει στην εγχώρια ενεργειακή κατανάλωση παγκοσμίως. Στο ίδιο συνηγορεί η ολοένα διευρυνόμενη εξάντληση των αποθεμάτων πετρελαίου διεθνώς. Σημαντικός παράγοντας στη διαμόρφωση της σημερινής πραγματικότητας είναι και η εντεινόμενη ανησυχία για την κλιματική αλλαγή και η αύξηση της πολιτικής μέριμνας σχετικά με την προστασία του περιβάλλοντος. Η περιβαλλοντική συνείδηση προκρίνει τη χρήση του φυσικού αερίου, αλλά παράλληλα επιτάσσει περιβαλλοντικές μελέτες και δαπανηρές επενδύσεις για την αντιμετώπιση των αρνητικών επιπτώσεων της χρήσης των παραδοσιακών μορφών ενέργειας στο περιβάλλον. Πέραν του ενεργειακού πεδίου, η αύξηση του ανταγωνισμού και της διεθνούς κινητικότητας για την αντιμετώπιση των αρνητικών επιπτώσεων της παγκοσμιοποίησης και τη διεκδίκηση ενός ισχυρού ρόλου στο μεταβαλλόμενο διεθνές σύστημα, εντείνουν τις εθνικές προσπάθειες για ανάπτυξη και προστατευτισμό. Σε αυτό το κλίμα, η ζωτικής σημασίας ενέργεια για την βιωσιμότητα κάθε κράτους, συνιστά κρίσιμο παράγοντα για όλους στην πορεία τους προς την επιτυχία. Παράλληλα, λαμβάνει χώρα και το φαινόμενο της εξάντλησης των κοντινών στις αναπτυγμένες αγορές κοιτασμάτων, ωθώντας τους εισαγωγείς στο να 7

8 αναζητούν τους πολύτιμους ενεργειακούς πόρους σε απομακρυσμένες περιοχές. Επιπλέον, με τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης και της Γιουγκοσλαβίας δημιουργήθηκε πληθώρα νέων κρατών. Τα κράτη αυτά παρεμβάλλονται μεταξύ της Ευρώπης και των ενεργειακών πηγών/ προμηθευτών της και αποτελούν πιθανούς διαμετακομιστές. 1 Προκλήσεις και Οφέλη Η διαμετακόμιση φυσικού αερίου είναι η διαδικασία μεταφοράς του φυσικού αερίου από τον παραγωγό στον εισαγωγέα. Η διαδικασία αυτή απαιτεί τη συμμετοχή τουλάχιστον τριών μερών, του εξαγωγέα, του διαμετακομιστή (ένας ή περισσότεροι) και του εισαγωγέα. Δεδομένης της απουσίας ανώτερης κανονιστικής αρχής ή δικαιοδοτικού οργανισμού σε διεθνές επίπεδο που να ρυθμίζει τέτοια θέματα, οι όροι που διέπουν τη σχέση μεταξύ των μερών, συμφωνούνται από τα ίδια τα συμβαλλόμενα μέρη με τη σύναψη μιας διεθνούς συμφωνίας. Υπό το καθεστώς αυτό, είναι προφανές πως η τήρηση των συμφωνηθέντων επαφίεται στην καλή πίστη των συμμετεχόντων. Δεν υφίσταται θεσμός που να ελέγχει και να εγγυάται την εφαρμογή τέτοιων συνθηκών ή να μεσολαβεί σε περιπτώσεις μη εφαρμογής των όρων ή φιλονικίας μεταξύ των μερών. Τυχόν φιλονικίες μεταξύ των μερών για την κατανομή των κερδών ή σε περίπτωση μη τήρησης των συμφωνηθέντων είναι δυνατό να ματαιώσουν την υλοποίηση του όλου εγχειρήματος ή να εμποδίζουν την λειτουργία του. 2 i. Καθορισμός Κομίστρων Εντούτοις, η συμφωνία αυτή βασίζεται στην ύπαρξη αμοιβαίου συμφέροντος μεταξύ της χώρας εξαγωγής και της χώρας εισδοχής, του 1 Βλ. Nuriyev Guych, «Hold-up by natural gas transit countries», I-Shou University, Ταϊβάν, Νοέμβριος 2010, at σ. 4, ανακτήθηκε 25/4/ Βλ. Nuriyev Guych, «Hold-up by natural gas transit countries», I-Shou University, Ταϊβάν, Νοέμβριος 2010, at σ. 1-2, ανακτήθηκε 25/4/2013 8

9 τελικού αποδέκτη των φυσικών πόρων και διαφυλάσσεται με την πρόβλεψη οφέλους για το διαμετακομιστή, τα κόμιστρα. Η σημασία της καταβολής κομίστρων έγκειται στο ότι παραγωγός και εισαγωγέας προσφέρουν ένα κέρδος και στο διαμετακομιστή, καθιστώντας και αυτόν επωφελούμενο από αυτή τη συνεργασία και τη διατήρησή της, προκειμένου να διασφαλίσουν την ομαλή και απρόσκοπτη εμπορική διασύνδεσή τους. Ως εκ τούτου, ο διαμετακομιστής μπορεί να ωφελείται από μια μεγάλη αρχική επένδυση στο έδαφός του (δημιουργία υποδομών) και από την κάλυψη του κόστους συντήρησης και πραγμάτωσης του έργου του, αλλά είναι σημαντικό για όλα τα μέρη να διασφαλίσει και μακροπρόθεσμα μερίδιο επί των κερδών. Αυτό αποτελεί κίνητρο για να συνεχίσει να επιτελεί το έργο που ανέλαβε αδιάλειπτα στο μέλλον και να διατηρεί τη συνεργασία. Συνήθως το τίμημα, αυτό, καταβάλλεται στον διαμετακομιστή σε είδος, δηλαδή του προσφέρεται μέρος του διακινούμενου φυσικού αερίου. Ωστόσο, το ζήτημα του καθορισμού των κομίστρων είναι ακανθώδες. Το ύψος τους μπορεί να αντικατοπτρίζει το κόστος της μεταφοράς ή να ορίζεται ως η αξία που δίνει ο μεταφορέας στην διαμετακόμιση, να σχετίζεται με το μήκος του αγωγού που διέρχεται από το έδαφός του ή να είναι συγκρίσιμο με το κόστος της εναλλακτικής οδού (αν δηλαδή δεν περνούσε από εκεί πόσο θα στοίχιζε). Ο τρόπος καταβολής του, ομοίως, είναι ένα ζήτημα ανοιχτό προς διαπραγμάτευση. Η καταβολή του αντιτίμου μπορεί να γίνει σε είδος ή σε χρήμα, δηλαδή να είναι μια ορισμένη ποσότητα φυσικού αερίου ή αντίστοιχα ένα χρηματικό ποσό. 3 Εφόσον, δεν υφίστανται κανονισμοί που να ορίζουν το ύψος των τελών διέλευσης, τα κόμιστρα συμφωνούνται μεταξύ των μερών, με την διαπραγματευτική ισχύ κάθε μέρους να διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της τελικής συμφωνίας. Επ αυτού να σημειωθεί πως όσο αφορά την ΕΕ επιδιώκει να δημιουργήσει στο μέλλον μια ενιαία πολιτική τιμολόγησης της μεταφοράς φυσικού αερίου. Στόχος της είναι να εναρμονίσει τις ετερογενείς πολιτικές των 3 Βλ. Nuriyev Guych, «Hold-up by natural gas transit countries», I-Shou University, Ταϊβάν, Νοέμβριος 2010, at σ. 7-9, ανακτήθηκε 25/4/2013 9

10 κρατών-μελών προκρίνοντας ως λύση τα κόμιστρα να αντικατοπτρίζουν το πραγματικό κόστος μεταφοράς. 4 Το κόστος της μεταφοράς είναι πάγιο κόστος που υπολογίζεται εξαρχής γύρω στο 2% της επένδυσης ανά έτος. Είναι, ουσιαστικά, το κόστος λειτουργίας και συντήρησης του αγωγού και εξαρτάται από το μήκος, τη χωρητικότητα, τη διάμετρο, τον αριθμό των συμπιεστών, το έδαφος και την πορεία που ακολουθεί ο αγωγός. ii. Διαπραγματεύσεις Όπως είδαμε, η πλειοψηφία των ζητημάτων που τέθηκαν παραπάνω, όπως και η σχέση μεταξύ των μερών και σε μεγάλο βαθμό η πορεία της συνεργασίας καθορίζονται με την υπογραφή της συμφωνίας. Το ρίσκο για το διαμετακομιστή τελειώνει με την υπογραφή της συμφωνίας, καθώς κλειδώνει η συμμετοχή του στο project και τα οφέλη που μπορεί να αποκομίσει είναι πλέον δεδομένα και αδιαπραγμάτευτα. Άρα, οι διαπραγματεύσεις αποτελούν το σημείο κλειδί ως προς την επιδίωξη κέρδους για τους εκάστοτε διαμετακομιστές. Για τον προμηθευτή και τον τελικό αποδέκτη από την άλλη, συνεχίζει να υφίσταται ρίσκο ως προς την τήρηση των όρων της συμφωνίας και μετά την υπογραφή, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι η πορεία των διαπραγματεύσεων δεν είναι και για αυτούς από τα κρισιμότερα σημεία στην εξέλιξη της συνεργασίας. Στις διαπραγματεύσεις όλοι έχουν τη δυνατότητα να χτίσουν μια σταθερή, αμοιβαία επωφελή και διατηρήσιμη στο χρόνο συνεργασία. Τι γίνεται, όμως, με τη διαπραγματευτική ισχύ κάθε μέρους; Κατά το αρχικό διάστημα της διαπραγμάτευσης μεταξύ των μερών πριν το κλείσιμο της συμφωνίας, ο επενδυτής έχει μεγαλύτερη διαπραγματευτική ισχύ. Εύλογα, 4 Βλ. Sophia Ruester, Christian von Hirschhausen, Claudio Marcantonini, Xian He, Jonas Egerer and Jean-Michel Glachant, EU Involvement in Electricity and Natural Gas Transmission Grid Tarification, European University Institute, Final Report, January 2012, at ion_grid_tarification.pdf, p

11 καθώς έχει στη διάθεσή του τόσο τους φυσικούς όσο και τους χρηματικούς πόρους (να διαχειριστεί). Είναι εκείνος που θα αποφασίσει τη διαδρομή του αγωγού και την υλοποίηση του σχεδίου. Με την πάροδο του χρόνου και ανάλογα με το είδος του αγωγού, αυξάνεται η διαπραγματευτική ισχύς του διαμετακομιστή. 5 Η σημασία της διαμετακόμισης του φυσικού αερίου έγκειται στο αν και κατά πόσο επηρεάζει τους δρώντες στην ενεργειακή αγορά, ιδίως τους εξαγωγείς. Ο διαμετακομιστής μπορεί να επηρεάσει ποικιλοτρόπως τον εξαγωγέα και συνακόλουθα τους εισαγωγείς. Αν, επί παραδείγματι, αποτελεί τη μοναδική δυνατή επιλογή διαμετακόμισης του αερίου προς τη στοχευόμενη αγορά, η ισχύς του είναι αυξημένη. Αν δεν πρόκειται για αγωγό, αλλά για ένα σύστημα όπου το διακινούμενο αέριο διαπλέκεται με το εθνικό δίκτυο των χωρών από τις οποίες διέρχεται (π.χ. ΗΒ, Γαλλία και Γερμανία) ή για αγωγό που έχει ενσωματωθεί στο εθνικό σύστημα εφοδιασμού του διαμετακομιστή και ανήκει στον εθνικό λειτουργό (π.χ. Βέλγιο και Ουκρανία), ομοίως η ισχύς του διαμετακομιστή είναι αυξημένη. Αν ο αγωγός ανήκει εξολοκλήρου σε έναν διαχειριστή αλλά προμηθεύει με ένα μέρος αερίου το κράτος διαμετακομιστή, η ισχύς του διαμετακομιστή είναι υπολογίσιμη, αφού δύναται να δυσχεράνει τη λειτουργία του αγωγού, ακόμα και να παρακρατήσει τους πόρους αν επιδιώκει οπορτουνιστικά οφέλη. Αν διέρχεται από έδαφος άλλης χώρας χωρίς να συνδέεται με το σύστημα εφοδιασμού της χώρας αυτής. Το αποτέλεσμα των διαπραγματεύσεων θα αντικατοπτρίζει, λογικά, την διαπραγματευτική ισχύ των μερών τη δεδομένη στιγμή. Παρά ταύτα, μια συμφωνία για να έχει τις προϋποθέσεις να διαρκέσει θα πρέπει να αντικατοπτρίζει τα μακροπρόθεσμα και όχι τα μεσοπρόθεσμα συμφέροντα των κρατών. Τυχόν μεταβολή της ισορροπίας ισχύος μεταξύ των μερών στο μέλλον, πιθανώς να προκαλέσει αμφισβήτηση των όρων της συμφωνίας. Δεδομένου ότι η διαπραγματευτική ισχύς του διαμετακομιστή ενδυναμώνεται μακροπρόθεσμα, άπαξ και η επένδυση έχει λάβει χώρα, ενδέχεται να επιδιώξει μεγαλύτερο μερίδιο από τα κέρδη. Συνεπώς, μια λογική τακτική είναι ο συμβιβασμός όλων των μερών σε ένα project κοινής ωφέλειας εξ αρχής. 5 Βλ. Nuriyev Guych, «Hold-up by natural gas transit countries», I-Shou University, Ταϊβάν, Νοέμβριος 2010, at σ. 6-7, ανακτήθηκε 25/4/

12 Να σημειωθεί πως στην περίπτωση που εμποδίζει ή δυσχεραίνει τη δημιουργία και τη λειτουργία του αγωγού, ο διαμετακομιστής μπορεί να θεωρηθεί αναξιόπιστος, κάτι που βλάπτει το προφίλ της χώρας ως προς την προσέλκυση επενδύσεων και γενικότερα ως εταίρου. Ενώ αν τηρεί τις δεσμεύσεις του και θα επιτελεί το έργο που ανέλαβε απρόσκοπτα θα αποδειχθεί αξιόπιστος. 6 iii. Επιλογή Αξιόπιστων Διαμετακομιστών Ένα κράτος που θα μπορούσε να αποτελέσει έναν αξιόπιστο διαμετακομιστή, πρέπει να διακρίνεται από εσωτερική ασφάλεια και σταθερότητα και βούληση να τηρεί τα συμφωνηθέντα. Η εσωτερική ασφάλεια έχει να κάνει με το ρίσκο που παίρνουν οι επενδυτές για να υλοποιήσουν το σχέδιό τους στην συγκεκριμένη χώρα. Η πολιτική σταθερότητα, η συμφωνία κυβέρνησης και αντιπολίτευσης επί της ενεργειακής στρατηγικής, εν προκειμένω, είναι ένας αναγκαίος παράγοντας για την μακροημέρευση του εκάστοτε project και εγγύηση για την τήρηση των συμφωνηθέντων. Αντιθέτως, κράτη με ασταθείς κυβερνήσεις, εσωτερικές διαμάχες που μαίνονται, μεγάλο βαθμό εξάρτησης της κυβερνητικής πολιτικής από τα κόμιστρα -τα χρήματα ή το παρεχόμενο αέριο-, ανταγωνιστική εξαγωγική δραστηριότητα με τα συμβαλλόμενα μέρη (τον εξαγωγέα) και μειωμένη διαπραγματευτική ισχύ κατά την υπογραφή της συμφωνίας, ενδεχομένως να εξελιχθούν σε αναξιόπιστους διαμετακομιστές. Ασυμφωνία κυβέρνησης και αντιπολίτευσης μπορεί να οδηγήσει στην αναθεώρηση των πεπραγμένων σε περίπτωση αλλαγής εξουσίας, ενώ συνάμα η αβεβαιότητα και η αστάθεια είναι αποθαρρυντικοί παράγοντες για επενδύσεις. Όσο αφορά τη διασύνδεση των οικονομικών ή ενεργειακών πόρων που διασφαλίζει ένα κράτος διαμετακομιστής με την χρηματοδότηση του κυβερνητικού του έργου, δύο τινά μπορεί να συμβούν: α) να τεθεί σε κίνδυνο η συμφωνία ή β) να την προφυλάξει. Στην πρώτη περίπτωση, το κράτος διαμετακομιστής μπορεί να 6 Βλ. Nuriyev Guych, «Hold-up by natural gas transit countries», I-Shou University, Ταϊβάν, Νοέμβριος 2010, at σ. 6-7, ανακτήθηκε 25/4/

13 προσπαθήσει να εκμεταλλευτεί υπέρμετρα το ρόλο του, εξαιτίας κακών κυβερνητικών χειρισμών ή απουσίας εναλλακτικών πηγών εξασφάλισης πόρων. Στη δεύτερη, δεν θα ετίθετο ζήτημα αναθεώρησης της συμφωνίας, καθώς οι πόροι θα κρίνονταν αναγκαίοι και σημαντικοί για την υλοποίηση της κυβερνητικής πολιτικής και οι ιθύνοντες δεν θα έπαιρναν το ρίσκο να τους χάσουν για να κερδίσουν μικρά οφέλη. Επίσης, αν εξαρτάται ενεργειακά ο διαμετακομιστής από το μετακινούμενο αέριο μπορεί να γίνει επιθετικός από φόβο μην χάσει τις προμήθειες. Ενώ, αν υφίσταται ανταγωνισμός μεταξύ του διαμετακομιστή και του εξαγωγέα, δηλαδή σε περίπτωση που ο διαμετακομιστής είναι και εκείνος εξαγωγέας, μπορεί να οδηγηθεί σε «κακή» συμπεριφορά. 7 Συμπερασματικά, οι προκλήσεις είναι πολλές για όλα τα μέρη, αλλά στη βάση του κοινού συμφέροντος μπορεί να οικοδομηθεί μια αμοιβαία επωφελής συνεργασία και να μακροημερεύσει. Προϋπόθεση αποτελεί η σωστή διάγνωση των υφιστάμενων συνθηκών, των συμφερόντων όλων των δρώντων και ο συμβιβασμός στη λογική της μακροπρόθεσμης κοινής ωφέλειας. Περιπτωσιολογική Μελέτη Εν συνεχεία θα επιχειρήσουμε μια σύντομη παρουσίαση και αξιολόγηση της ακολουθούμενης πολιτικής δύο κρατών-διαμετακομιστών, της Ουκρανίας και της Τουρκίας. Στόχος είναι μέσα από την μελέτη των προκλήσεων που αντιμετωπίζουν και των επιτευγμάτων τους και στη βάση όσων αναφέραμε παραπάνω, να εξάγουμε χρήσιμα συμπεράσματα για το δυνητικό ρόλο της Ελλάδας ως διαμετακομιστή. 7 Βλ. Nuriyev Guych, «Hold-up by natural gas transit countries», I-Shou University, Ταϊβάν, Νοέμβριος 2010, at σ. 7-9, ανακτήθηκε 25/4/

14 i. Ουκρανία Η Ουκρανία μεταφέρει το ρωσικό φυσικό αέριο σε 18 χώρες της Ευρώπης, την Αυστρία, την Βουλγαρία, την Βοσνία-Ερζεγοβίνη, την Ελλάδα, την Ιταλία, την ΠΓΔΜ, την Μολδαβία, την Ρουμανία, την Γερμανία, την Πολωνία, την Σερβία, την Σλοβακία, την Σλοβενία, την Ουγγαρία, την Γαλλία, την Τουρκία, την Κροατία και την Τσεχία. Αποτελεί την συντομότερη διαδρομή φυσικού αερίου για την Ρωσία και την Κεντρική Ασία με κατεύθυνση την ευρωπαϊκή αγορά. 8 Η γεωστρατηγική θέση της Ουκρανίας ως κυρίαρχος μεταφορέας του ρωσικού φυσικού αερίου προς την Ευρώπη αποτελεί ένα ισχυρό όπλο στις διαπραγματεύσεις για το ύψος των κομίστρων, την τιμή των ενεργειακών προϊόντων που εισάγει και δεδομένης της ενεργειακής της εξάρτησης από το ρωσικό φυσικό αέριο, των ποσοτήτων που κρατεί για εσωτερική χρήση. Παρόλα αυτά, η συγκριτικά μικρότερη διαπραγματευτική ισχύς της έναντι της Ρωσίας, λόγω της εκτεταμένης εξάρτησης του Κιέβου από τη Μόσχα (κυρίως οικονομική και ενεργειακή, αν και υπάρχουν επίσης δυνατοί ιστορικοί δεσμοί και εκτεταμένη πολιτική επιρροή), σε συνδυασμό με την εσωτερική πολιτική αστάθεια -το κλίμα πόλωσης που επικρατεί μεταξύ των κυβερνόντων και των ανταγωνιστών τους-, έχουν οδηγήσει την ηγεσία της χώρας σε αμφισβήτηση των όρων των υφιστάμενων συμφωνιών ως μη συμφέρουσες και στην υιοθέτηση μιας πολιτικής επαναδιαπραγμάτευσης αυτών. Η προσπάθεια αυτή, μάλιστα, πλαισιώθηκε από κακούς χειρισμούς και οδήγησε σε κρίσεις στο παρελθόν με δραματικά αποτελέσματα για όλα τα μέρη. Συμπληρωματικά, αναφέρουμε πως οι αιτίες των κρίσεων δεν έχουν ξεπεραστεί ακόμα. Η περίπτωση, αυτή, είναι ενδεικτική της παραμέτρου αύξησης της διαπραγματευτικής ισχύος του διαμετακομιστή μετά την υπογραφή της συμφωνίας, όπως αναφέρθηκε πρωτύτερα. Συνάμα, η Ουκρανία συγκεντρώνει μια σειρά χαρακτηριστικών αναξιόπιστου διαμετακομιστή, όπως η πολιτική αστάθεια στο εσωτερικό της, η έντονη εξάρτηση και διασύνδεση του κυβερνητικού έργου από/με τους πόρους που αποκομίζει ως 8 Βλ. Energy Delta Institute, «Ukraine», ανακτήθηκε 25/4/

15 διαμετακομιστής και ο φόβος της να απολέσει τα προνόμιά της και τους πολύτιμους για αυτή ενεργειακούς πόρους. 9 Εν προκειμένω, η Ουκρανία επιδιώκοντας να υπερ-εκμεταλλευτεί το διαμετακομιστικό της ρόλο κινδυνεύει να τον απολέσει. Η επιθυμία της για επαναδιαπραγμάτευση των όρων του συμβολαίου με τη Gazprom προσκρούει στους στόχους της ρωσικής ενεργειακής πολιτικής. Η Ρωσία έχοντας συνδέσει την εξωτερική της πολιτική -προμετωπίδα της οποίας είναι η ενέργεια- με την εσωτερική της ανασυγκρότηση και ανάπτυξη, στοχεύει στην αύξηση των τιμών των ενεργειακών της προϊόντων. Επιπλέον, η αδυναμία να επιλυθεί η διαφωνία και να διευθετηθεί το ζήτημα χωρίς να διακοπεί η μεταφορά του αερίου, ώθησε τόσο την Ρωσία, όσο και τα ευρωπαϊκά κράτηαποδέκτες να σχεδιάσουν την παράκαμψη της Ουκρανίας. Ως απάντησηαντίδραση στην αναξιόπιστη στάση της Ουκρανίας ως διαμετακομιστή, η Gazprom σχεδίασε τους αγωγούς Nord και South Stream. 10 Ως εκ τούτου, η Ουκρανία ενδέχεται να αντιμετωπίσει μείωση στα πολύτιμα έσοδά της και τους πόρους από την διαμετακόμιση και να χάσει το διαπραγματευτικό της πλεονέκτημα που βασίζεται στη γεωγραφική της θέση. Πέραν αυτών, η ηγεσία της Ουκρανίας έχει αποτύχει να εκμεταλλευτεί τον διαμετακομιστικό της ρόλο και για έναν ακόμη λόγο. Διότι δεν συνοδεύτηκε από μια επιτυχημένη ενεργειακή και αναπτυξιακή πολιτική στο εσωτερικό της. Η χώρα δεν κατάφερε ακόμη να πλησιάσει τους στόχους της, δηλαδή να μειώσει την ενεργειακή της ανασφάλεια και εξάρτηση από τους ρωσικούς ενεργειακούς και χρηματικούς πόρους. Να αναπτύξει και άλλες προσοδοφόρες πολιτικές, να εκσυγχρονίσει το δίκτυο και τις υποδομές της, να 9 Το φυσικό αέριο είναι μακράν η σημαντικότερη μορφή ενέργειας στην Ουκρανία, ακολουθούμενο από τον άνθρακα, την πυρηνική ενέργεια και το πετρέλαιο, ενώ οι ενεργειακές τις ανάγκες καλύπτονται με εισαγωγές οι οποίες ανέρχονται περίπου στα τρία τέταρτα των ετήσιων απαιτήσεων σε πετρέλαιο και φυσικό αέριο. Περίπου το 80-90% των εισαγωγών φυσικού αερίου της Ουκρανίας επανεξάγονται. Βλ. Energy Delta Institute, «Ukraine», ανακτήθηκε 25/4/ Βλ. «Ukraine lost reputation of reliable gas transit country Yanukovych», 19/10/2012, ανακτήθηκε 25/4/

16 βελτιώσει την ενεργειακή της αποδοτικότητα, να ανοίξει την αγορά ενέργειας στον ανταγωνισμό, να βελτιώσει την αποτελεσματικότητά της, να αυξήσει τις τιμές των ενεργειακών προϊόντων, να εξοικονομήσει πόρους και να προσελκύσει επενδύσεις. Δεν ανέπτυξε, επίσης, σχέδια και δίκτυο εναλλακτικών πηγών τροφοδότησης. 11 ii. Τουρκία Η Άγκυρα πριμοδοτούμενη από την γεωγραφική της θέση επιδιώκει να αποκομίσει το δυνατόν περισσότερα οφέλη μέσω της ενεργειακής της πολιτικής. Στόχος της είναι να μετατραπεί σε ενεργειακό κόμβο και μία από τις μεγαλύτερες περιφερειακές δυνάμεις της περιοχής. Μια γέφυρα που θα ενώνει την Ανατολή με τη Δύση και το Βορρά με τον Νότο. 12 Η ύπαρξη αρκετών αγωγών φυσικού αερίου στην Τουρκία 13 προετοιμάζει το έδαφος για να μετατραπεί σε κράτος διαμετακομιστή μεγάλων ποσοτήτων ενέργειας από την Ανατολή στη Δύση. Η αυξανόμενη ζήτηση φυσικού αερίου οδήγησε στη δημιουργία σημαντικών υποδομών μεταφοράς φυσικού αερίου στη χώρα, ενός εσωτερικού δικτύου αγωγών με διεθνείς διασυνδέσεις και προοπτικές, οι οποίες εξυπηρετούν στην ανάπτυξη του ρόλου της ως διαμετακομιστή. Επίσης, οι Τούρκοι επεδίωξαν και πέτυχαν τη διαφοροποίηση των ενεργειακών προμηθευτών τους, μειώνοντας την εξάρτησή τους από τη Ρωσία. Η Άγκυρα για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα κάλυπτε τις ενεργειακές τις ανάγκες με φυσικό αέριο προερχόμενο από τη Ρωσία, αυξάνοντας διαρκώς την εξάρτησή της από τη Μόσχα. Η σύνδεση του δικτύου φυσικού αερίου της µε το Ιράν, αποτέλεσε την πρώτη απόπειρα να µειωθεί η 11 Βλ. International Energy Agency, Non-member States: Ukraine, ανακτήθηκε 25/4/ Βλ. Babali Tuncay, «The Role of Energy in Turkey s Relations with Russia and Iran, Center for Strategic and International Studies, 3/2012, ανακτήθηκε 25/4/ Οι αγωγοί φυσικού αερίου σ το έδαφος της Τουρκίας: ο αγωγός Μπακού-Τιφλίδα- Ερζουρούμ, ο ITGI (Interconnector Turkey-Greece-Italy), ο Blue stream, ο αγωγός Ταυρίδα- Άγκυρα και ο σχεδιαζόμενος αγωγός ΤΑΝΑΡ (Trans Anatolian Natural Gas Pipeline). 16

17 ενεργειακή της εξάρτηση. Παράλληλα, η τακτική της συμβαδίζει µε την πρόθεση της τουρκικής διπλωματίας να χρησιμοποιήσει την ενεργειακή συνεργασία µε το Ιράν για την αναβάθμιση του πολιτικού και οικονομικού της ρόλου στη Μέση Ανατολή. 14 Πέραν της διασφάλισης σημαντικών οικονομικών οφελών, επιθυμεί να αποκτήσει επιρροή στην περιφέρειά της, ώστε να προωθεί τους πολιτικούς της στόχους. 15 Μάλιστα, μέσω του διαμετακομιστικού της ρόλου θα δύναται συμβάλλει στην σταθερότητα και ευημερία της περιφέρειάς της και στον ενεργειακό εφοδιασμό της Ευρώπης, προοπτική που χαίρει της στήριξης της ΕΕ και των Η.Π.Α. Άλλωστε, οι αγωγοί Μπακού-Τιφλίδα-Τσεϊχάν (BTC) και Μπακού-Τιφλίδα-Ερζουρούμ (BTE) έχουν ήδη δώσει στην Τουρκία τη δυνατότητα να συσφίξει τις σχέσεις της με τα κράτη του Καυκάσου και της Κεντρικής Ασίας, να συμβάλει στην επιτάχυνση της μετάβασής τους στην οικονομία της αγοράς, να ενισχύσει τη σταθερότητα στην περιοχή, όπως και να συντελέσει στην αυτονόμηση της εξωτερικής και ενεργειακής πολιτικής των κρατών αυτών που βρίσκονται κάτω από ρωσική επιρροή. 16 Ως εκ τούτου, η Άγκυρα ως αναδυόμενος ενεργειακός κόμβος προσβλέπει σε μεγαλύτερη επιρροή στις ενταξιακές της διαπραγματεύσεις με την Ε.Ε. 17 Εφαρμόζει, λοιπόν, μια καλά συντεταγμένη ενεργειακή στρατηγική, η οποία ενδεχομένως να της αποδώσει τα αναμενόμενα. Η Τουρκία είναι ένας ισχυρός περιφερειακός παίχτης. Με δεδομένα ότι η εξωτερική της πολιτική έχει συνέχεια και μέχρι σήμερα είναι συνεπής ως προς τις υποχρεώσεις της, μπορεί να ιδωθεί και ως αξιόπιστος 14 Βλ. Γρηγοριάδης Ιωάννης Ν. «Ευρωπαϊκή Ενεργειακή Ασφάλεια & Αγωγοί Φυσικού Αερίου στη Ν.Α. Ευρώπη: Ένα Νέο Πεδίο Ελληνοτουρκικής Συνεργασίας», 12/2008, ανακτήθηκε 25/4/ Βλ. Krauer-Pacheco Ksenia, «Turkey as a Transit Country and Energy Hub: The Link to Its Foreign Policy Aims», 10/2011, ανακτήθηκε 25/4/ Βλ. Haydar EFE, «Turkey s Role as an Energy Corridor and its Impact on stability in South Caucasus», ανακτήθηκε 25/4/ Βλ. Krauer-Pacheco Ksenia, «Turkey as a Transit Country and Energy Hub: The Link to Its Foreign Policy Aims», 10/2011, ανακτήθηκε 25/4/

18 διαμετακομιστής. Εντούτοις, η πολιτική της επιδίωξη να καταστεί περιφερειακός ηγεμόνας και το γεγονός ότι αποτελεί μια αναθεωρητική δύναμη, αποτελούν ανησυχητικά στοιχεία, για το αν και κατά πόσο θα συνεχίσει να συνιστά έναν αξιόπιστο διαμετακομιστή και στο μέλλον. Μένει να αποδειχθεί, επομένως, αν τα ανταλλάγματα που θα ζητήσει η Άγκυρα θα ματαιώσουν ή θα εμποδίσουν τη λειτουργία κάποιας συνεργασίας στο μέλλον ή η ενεργειακή της πολιτική θα τη φέρει πιο κοντά με την Ελλάδα και τις άλλες γειτονικές της χώρες. Ο ρόλος της Ελλάδας ως δυνητικός διαμετακομιστής Καταρχάς, η Ελλάδα βρίσκεται σε πλεονεκτική γεωγραφική θέση για την ενεργειακή διασύνδεση της Ευρώπης με την Κασπία και πληροί όλες τις προϋποθέσεις για να αποτελέσει έναν αξιόπιστο διαμετακομιστή. Ο νότιος διάδρομος συνιστά μια βιώσιμη, οικονομική και ασφαλή εναλλακτική οδό διέλευσης του αζέρικου φυσικού αερίου. Με τη διάνοιξη αυτής της οδού επιτυγχάνεται η διαφοροποίηση των προμηθευτών ενέργειας της Ευρώπης, σπάει το ρωσικό μονοπώλιο, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι θα μειωθεί η σημασία ή ο όγκος των εισαγωγών ρωσικού αερίου. Η ραγδαία αύξηση της ζήτησης ενέργειας, η διεύρυνση του μεριδίου που καταλαμβάνει το φυσικό αέριο στην πίτα της εγχώριας ευρωπαϊκής ενεργειακής κατανάλωσης και οι σχετικές προβλέψεις που θέλουν την ευρωπαϊκή ενεργειακή ζήτηση να υπερκαλύπτει την προσφορά μεσοπρόθεσμα, δεν αφήνουν περιθώρια αμφισβήτησης της σημασίας του ρωσικού αερίου για την ευρωπαϊκή αγορά. Ωστόσο, η συμβολή της Αθήνας έχει πέραν της προφανούς συνεισφοράς στην ευρωπαϊκή ενεργειακή ασφάλεια και σπουδαία πολιτική σημασία και οφέλη. Εκτός των οικονομικών απολαβών που θα έχει, θα μπορέσει να αυξήσει και τη διαπραγματευτική της ισχύ εντός της Ένωσης, κάτι ιδιαιτέρως χρήσιμο την δύσκολη αυτή περίοδο της οικονομικής κρίσης που διανύει. Όσο αφορά τις ικανότητές της να αποτελέσει έναν αξιόπιστο διαμετακομιστή, είναι χαρακτηριστικό ότι αποτελεί ένα παλαιό μέλος της ευρωπαϊκής οικογένειας (το 10 ο μέλος), συνιστά status quo δύναμη, είναι μια 18

19 δημοκρατική χώρα με σταθερή πολιτική ζωή, φιλειρηνική και συνεργατική συμπεριφορά στην περιφέρειά της και όραμα να διαδραματίσει σταθεροποιητικό ρόλο στα Βαλκάνια. Συνάμα, διαθέτει μια αναπτυγμένη, ανοιχτή και ανταγωνιστική ενεργειακή αγορά, διαφοροποιημένη ως προς τις εισαγωγές. Ως προς τα οφέλη που δύναται να αποκομίσει, καθοριστικό ρόλο θα διαδραματίσει ο τύπος διαμετακόμισης που θα επιλεγεί. Όπως είδαμε παραπάνω, στο κομμάτι των διαπραγματεύσεων, τα οφέλη της συμφωνίας κλειδώνουν για το διαμετακομιστή με την υπογραφή της. Αφενός, αν διέρχεται ο TAP από το ελληνικό έδαφος χωρίς να συνδέεται με το σύστημα εφοδιασμού της χώρας, τα οφέλη θα είναι κυρίως οικονομικά. Θα γίνουν επενδύσεις, θα δημιουργηθούν σημαντικές ενεργειακές υποδομές και θέσεις εργασίας, θα τονωθεί η ανάπτυξη και θα εισέρχονται χρηματικοί πόροι ετησίως στα ταμεία του κράτους, τα κόμιστρα. Εν προκειμένω, λαμβάνοντας υπόψη την ευρωπαϊκή βούληση εναρμόνισης της τιμολόγησης των εισφορών διέλευσης του φυσικού αερίου, ώστε να μην υπερβαίνουν κατά πολύ το πραγματικό κόστος της μεταφοράς, διαβλέπουμε πως τα περιθώρια κέρδους είναι περιορισμένα. Παρά ταύτα, είναι σημαντικό σε αυτή την περίπτωση, όπως είδαμε, να επιδιωχθεί από όλα τα μέρη μια αμοιβαία και μακροπρόθεσμα επωφελής συνεργασία. Αφετέρου, αν ο αγωγός προμηθεύει με ένα μέρος αερίου και την Ελλάδα, τα οφέλη θα είναι μεγαλύτερα, καθώς θα ενισχυθεί η ενεργειακή ασφάλεια της χώρας και θα διαφοροποιηθούν περαιτέρω οι προμηθευτές της. Σε κάθε περίπτωση η Ελλάδα θα βγει κερδισμένη από την γεωπολιτική αναβάθμιση του ρόλου και της θέσης της στην ενεργειακή σκακιέρα. 19

20 Κεφάλαιο 2 ο TAP: Βασικά Χαρακτηριστικά, η Ευρωπαϊκή Ενεργειακή Ασφάλεια και τα Οφέλη και οι Προοπτικές για την Ελλάδα Για πολλά έτη η εικόνα των εισαγωγών φυσικού αερίου στην ΕΕ ήταν κάτι παραπάνω από απλή και εν πολλοίς αυτοπεριγραφική. Το 83,4% του φυσικού αερίου των ευρωπαϊκών εισαγωγών προέρχονταν μόνο από τρεις χώρες, την Ρωσία, την Αλγερία και την Νορβηγία, ενώ μεταφέρονταν κυρίως μέσω ενός δικτύου αγωγών που ελέγχονταν από δύο ή τρεις βασικές χώρες. Η ΕΕ διαβλέποντας τόσο τις ολοένα και αυξανόμενες ενεργειακές της ανάγκες, ιδιαίτερα στον τομέα του φυσικού αερίου 18, όσο και την σχέση εξάρτησης με τη Ρωσία, θεωρεί επιτακτική την "ανεξάρτητη" από το ρωσικό έλεγχο διείσδυσή και πρόσβασή της στην περιοχή της Κασπίας και τους φυσικούς πόρους των χωρών της. Συνεπώς, για να προστατευθούν καλύτερα έναντι της οικονομικής και γεωπολιτικής αβεβαιότητας, που δημιουργεί η ανωτέρω μονοπωλιακή κατάσταση οι χώρες της Ένωσης επιζητούν κυρίως τις τελευταίες δύο δεκαετίες μια όσο το δυνατόν μεγαλύτερη διαφοροποίηση τόσο των προμηθευτών όσο και των διαμετακομιστών φυσικού αερίου προς το έδαφός τους. Με άλλα λόγια αναζητούν νέους ενεργειακούς δρόμους και πόρους, τους οποίους η περιοχή της Κασπίας, τόσο λόγω της γεωγραφικής εγγύτητας όσο και λόγω των παραγωγικών δυνατοτήτων των χωρών της σε φυσικό αέριο, δύναται να παρέχει. Μπορεί η εισαγωγική εξάρτηση της Ένωσης από το φυσικό αέριο να έχει μειωθεί κατά τα τελευταία έτη (σύμφωνα με την Eurostat) 19, παρόλα αυτά 18 Η εξόρυξη ευρωπαϊκού φυσικού αερίου μειώνεται από το 1996, ενώ η ζήτησή του έχει αυξηθεί κατά πολύ στη διάρκεια των δεκαπέντε τελευταίων ετών. Το 2007, το 61,5% του φυσικού αερίου το οποίο καταναλώθηκε (ή αποθηκεύθηκε) από τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης ήταν προϊόν εισαγωγής. Βλ. Mathias Reymond, "L Europe énergétique entre concurrence et dépendance" Le Monde Diplomatique, décembre 2008, ανακτήθηκε 9/5/ Σύμφωνα με την to Eurostat μια μείωση της τάξης του 13.5 % (από 47.7 σε 34.2 %) σημειώθηκε μεταξύ των ετών αναφορικά με τις εισαγωγές φυσικού αερίου των χωρών της ΕΕ από τη Ρωσία. 20

21 η Μόσχα συνεχίζει να κατέχει αφενός τη μερίδα του λέοντος επί των ευρωπαϊκών εισαγωγών γκρίζου χρυσού και αφετέρου να ελέγχει σε συνδυασμό με την Ουκρανία ένα τεράστιο δίκτυο αγωγών, σοβιετικής κατασκευής και έμπνευσης, μέσω του οποίου μεταφέρεται η πλειοψηφία του αερίου τόσο της Ρωσίας όσο και των χωρών της κεντρικής Ασίας προς το ευρωπαϊκό έδαφος. Ιδιαίτερα μετά το 2006 οπότε και σημειώθηκε η πρώτη ρωσο-ουκρανική κρίση αναφορικά τις τιμές του φυσικού αερίου, τα προβλήματα αλλά και οι διακοπές τροφοδοσίας που αντιμετώπισαν πολλά ευρωπαϊκά κράτη έκαναν την Ευρώπη να κατανοήσει με μεγαλύτερη ενάργεια αλλά και επιτακτικότητα τον κίνδυνο του διπλού μονοπωλιακού ελέγχου επί των εισαγωγών της, ήτοι αυτού επί της προμήθειας και αυτού επί της διαμετακόμισης. έκτοτε η πολιτική διαφοροποίησης στον τομέα της ενέργειας αποτελεί μια από τις σημαντικότερες επιδιώξεις της Ε.Ε, με κύριο στόχο την ανεξάρτητη από τον ρωσικό έλεγχο πρόσβαση στις πλούσιες σε αποθέματα φυσικού αερίου χώρες της Κεντρικής Ασίας και της Κασπίας Θάλασσας. i. Το Αδιέξοδο του Αγωγού Nabucco Για πολλά χρόνια (ήδη από το 2002), η αιχμή του δόρατος της ευρωπαϊκής πολιτικής διαφοροποίησης των ενεργειακών οδών ήταν η υποστήριξη και προώθηση του αμερικανικής έμπνευσης αγωγού Nabucco. O Nabucco σχεδιάζονταν να μεταφέρει μέσω του τουρκικού εδάφους, της Βουλγαρίας, της Ρουμανίας της Ουγγαρία και της Αυστρίας μέχρι και 31 bcm φυσικού αερίου από την περιοχή της Κασπίας προς την ευρωπαϊκή ενεργειακή αγορά. Παρόλα αυτά ο όλος σχεδιασμός του αγωγού αντιμετώπισε αρκετά προβλήματα, με σημαντικότερο το ζήτημα της τροφοδοσίας, δεδομένου πως ο αγωγός ήταν και είναι αδύνατον λειτουργήσει κατά τρόπο βιώσιμο χωρίς να τροφοδοτείται τουλάχιστον και από την παραγωγή φυσικού αερίου του Τουρκμενιστάν σε συνδυασμό βεβαίως με αυτήν του Αζερμπαϊτζάν. Η σύνδεση του Nabucco με τα αποθέματα και την παραγωγή του Τουρκμενιστάν προϋποθέτει την κατασκευή ενός ακόμη αγωγού, του Βλ. rts, retrieved 8/5/

22 Trans Caspian pipeline, η κατασκευή του οποίου δεν ευοδώθηκε ούτε τα προηγούμενα χρόνια ούτε θα ευοδωθεί, κατά πάσα πιθανότητα και τα αμέσως επόμενα λόγω κυρίως της ρωσικής αντιδράσεις, αλλά και του ανεπίλυτου προβλήματος καθορισμού του νομικού καθεστώτος της Κασπίας Θάλασσας. ii. Η Αναζωπύρωση των Προσπαθειών Κατασκευής του Νότιου Ευρωπαϊκού Ενεργειακού Διαδρόμου Οι καθυστερήσεις και αβεβαιότητες που αντιμετώπισε η κατασκευή του Nabucco, σε συνδυασμό με την δρομολόγηση της κατασκευής νέων ανταγωνιστικών ρωσικών αγωγών, όπως ο South Stream, έκαναν την προοπτική κατασκευής ενός ανεξάρτητου από τα ρωσικά συμφέροντα νότιου ευρωπαϊκού ενεργειακού διαδρόμου, προς την περιοχή της Κασπίας να μοιάζει τουλάχιστον στο άμεσα ορατό μέλλον περισσότερο με ευχολόγιο παρά με έναν άμεσα υλοποιήσιμο στόχο. Βεβαίως η εν λόγω κατάσταση άλλαξε από το 2011, όταν η British Petroleum (BP) αντιλαμβανόμενη αφενός την αδυναμία της παραγωγής του Αζερμπαϊτζάν να καλύψει τη χωρητικότητα ενός αγωγού, όπως ο Nabucco, αλλά και διαβλέποντας την ανάγκη υλοποίηση ενός νότιος οριζόντιου ευρωπαϊκού ενεργειακού διαδρόμου προς την Κασπία, πρότεινε την κατασκευή του αγωγού South East European Gas Pipeline (SEEP). Η πρόταση της BP προέβλεπε ουσιαστικά την κατασκευή ενός "μικρότερου Nabucco", ο οποίος θα κόστιζε αφενός λιγότερο και θα ήταν βιώσιμος αποκλειστικά και μόνο με την παραγωγή του Αζερμπαϊτζάν 20. Στο ίδιο μοτίβο με την BP κινήθηκαν την ίδια εποχή η Τουρκία και το Αζερμπαϊτζάν προκρίνοντας τον Νοέμβριο του 2011, κατά τη διάρκεια των εργασιών του Τρίτου Οικονομικού και Ενεργειακού Forum των χωρών της Μ. Θάλασσας, την κατασκευή του αγωγού Trans Anatolian Gas Pipeline (TANAP). Οι δύο χώρες μάλιστα υπέγραψαν και Μνημόνιο Αμοιβαίας 20 Βλ. Socor Vladimir, BP s South-East European Pipeline: More Questions Than Answers On Nabucco and Turkmen Gas, November 3, 2011, ανακτήθηκε 9/5/

23 Κατανοήσεως, όπου προβλέπονταν πως οι τουρκικές εταιρείες TPAO και BOTAS θα κατέχουν το 10% έκαστη του μεριδίου του αγωγού, ενώ η αζέρικη SOCAR το 80% 21. Τον Ιουνίου του 2012, το Consortium εταιρειών που διαχειρίζεται το κοίτασμα Shah Deniz του Αζερμπαϊτζάν επέλεξε τον αγωγό TANAP, ως την ιδανικότερη λύση για τη μεταφορά φυσικού αερίου προς την ευρωπαϊκή αγορά. Η μέγιστη χωρητικότητα του TANAP, θα είναι 23 bcm φυσικού αερίου ετησίως, τα οποία για να μεταφερθούν στην ευρωπαϊκή αγορά θα πρέπει να υπάρξει διασύνδεση με κάποιαν αγωγό επί ευρωπαϊκού εδάφους. Η γεφύρωση μεταξύ της αγοράς ενέργειας της ΕΕ και της παραγωγής του Αζερμπαϊτζάν απετέλεσε ένα ζήτημα το οποίο δεν αποτέλεσε μέρος της απόφασης του 2012 από πλευράς του consortium των εταιρειών του Shah Deniz, με αποτέλεσμα να υπάρξει δημιουργία ανταγωνισμού για τον αγωγό που θα ολοκληρώσει τον νότιο ευρωπαϊκό ενεργειακό διάδρομο. iii. ΤΑP ή Nabucco-West; Ο ανταγωνισμός που προέκυψε από την αναζωπύρωση της συζήτησης περί της οικοδόμησης ενός νότιου ευρωπαϊκού διαδρόμου προς τα κοιτάσματα φυσικού αερίου της Κασπίας έχει δύο βασικούς πρωταγωνιστές και επικεντρώνεται σε μια συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή. Έτσι, οι κατασκευαστές των αγωγών Trans Adriatic Pipeline (ΤΑP) και Nabucco-West επιδιώκουν να πάρουν το χρίσμα κατασκευής ενός αγωγού στην περιοχή των Βαλκανίων, ο οποίος θα ενώνει τον TANAP με την ευρωπαϊκή ενεργειακή αγορά. Είναι προφανές πως η επιλογή κατασκευής του ενός ή του άλλου αγωγού θα αποτελέσει μια κοινή συνισταμένη στάθμισης τεχνικών χαρακτηριστικών, οικονομικού οφέλους, αλλά και πολιτικών σχεδιασμών και στόχων τόσο των χωρών της περιοχής όσο και διεθνών δρώντων, οι οποίοι έχουν ζωτικά συμφέροντα στην περιοχή. Παρόλα αυτά, το σύνολο των κρατών της Νότιο-Ανατολικής Ευρώπης, συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδας, αντιμετωπίζει την κατασκευή του νότιου ευρωπαϊκού ενεργειακού 21 Βλ. Socor Vladimir, Direct Road to Europe: Azerbaijan s Trans-Anatolia Gas Pipeline, January , ανακτήθηκε, 9/5/

24 διαδρόμου, ως ζήτημα ζωτικής σημασίας τόσο για την εξωτερική όσο και για την εσωτερική πολιτική τους. Ένα γεγονός το οποίο εύκολα εξηγείται αν λάβουμε υπόψη την προηγηθείσα ανάλυση, η οποία κατέδειξε πως η πλειοψηφία των περιπτώσεων ανάδειξης μιας χώρας σε διαμετακομιστικό κέντρο φυσικών πόρων μεταφράστηκε σε οικονομικά αλλά και πολιτικά οφέλη για την εκάστοτε χώρα σε διεθνές επίπεδο, καθώς αύξησε την στρατηγική της σημασία και ως εκ τούτου ενίσχυσε την ισχύ της στις διεθνείς σχέσεις. Έτσι, δεν είναι τυχαίο πως στο ζήτημα της τελικής κατασκευής είτε του αγωγού TAP είτε του Nabucco West έχουν δημιουργηθεί αντικρουόμενα διακρατικά συμφέροντα μεταξύ των χωρών που θα συμμετάσχουν στα δύο project. Τον Nabucco -West έχουν χαρακτηρίσει ως έργο ζωτικής σημασίας η Βουλγαρία, η Ρουμανία, η Ουγγαρία, αλλά και η Αυστρία, ενώ την κατασκευή του TAP προωθούν με θέρμη η Αλβανία και εσχάτως η Ελλάδα και η Ιταλία. iv. Η Ελληνική Ενεργειακή Πολιτική Οι διαμορφωτές της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής, ιδιαίτερα την τελευταία δεκαετία φαίνεται να έχουν κατανοήσει τη σημασία ενεργούς συμμετοχής μιας χώρας στο παγκόσμιο ενεργειακό παιχνίδι, διαβλέποντας τα γεωστρατηγικά και πολιτικά οφέλη που θα μπορούσε να αποκομίσει η Ελλάδα τόσο σε διεθνές όσο και περιφερειακό επίπεδο από την ανάδειξη της σε διαμετακομιστή ενεργειακών πόρων κυρίως προς την ευρωπαϊκή αγορά. Έτσι ήδη από το 2004 η ελληνική διπλωματία επιχείρησε κατά τρόπο συστηματικό να επιτύχει τη συμμετοχή της χώρας στα σχεδιαζόμενα ενεργειακά project που δρομολογούνταν κατά καιρούς στη Νοτιοανατολική Ευρώπη είτε από δυτικών είτε από ρωσικών συμφερόντων εταιρείες. Οι ελληνικές προσπάθειες ευοδωθήκαν μόνο στην περίπτωση κατασκευής του αγωγού Interconnector Turkey- Greece, ενώ γνώρισαν και αρκετές αποτυχίες, όπως η αναβολή κατασκευής του πετρελαϊκού αγωγού Burgas- Αλεξανδρούπολη, η (προσωρινή;) εξαίρεση της Ελλάδας από την κατασκευή του κύριου άξονα του ρωσικού αγωγού φυσικού αερίου South Stream, αλλά και η πρόσφατη απόρριψη από το Consortium του κοιτάσματος Shah Deniz II της κατασκευής της υποθαλάσσιας διασύνδεσης του αγωγού ITG με 24

25 τερματικό σταθμό της Ιταλίας. Ως εκ τούτου, η Ελλάδα είναι επόμενο να υποστηρίζει με ζέση την κατασκευή του TAP, από τον οποίο, άλλωστε, έχει να αναμένει, τόσο οικονομικά, όσο και πολιτικά οφέλη σε διεθνές και περιφερειακό επίπεδο. Ποιά είναι όμως τα χαρακτηριστικά και ποιά τα βασικά πλεονεκτήματα του αγωγού του οποίου την κατασκευή υποστηρίζει η Αθήνα; Χάρτης 1 Πηγή: Πίνακας 1 ΒΑΣΙΚΑ ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ TAP MHKΟΣ ΧΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ ~ 830 km (Σύνολο) 478 km (Ελλάδα) 204 km (Αλβανία) 45 km (Ιταλία) 105 km (Υποθαλάσσιο τμήμα) 10 billion cubic meters (αρχική) 20 billion cubic meters (μέγιστη) ΔΙΑΜΕΤΡΟΣ ΑΓΩΓΟΥ ΠΑΧΟΣ ΑΓΩΓΟΥ 48 inches (επίγειο τμήμα) 32 inches (υποθαλάσσιο τμήμα) 18 mm (επίγειο τμήμα) 25

26 25-36 mm (υποθαλάσσιο τμήμα) ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΑ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΗΣ Κατά πάσα πιθανότητα Ναι ΡΟΗΣ (REVERSE FLOW) ΕΤΑΙΡΕΙΕΣ Axpo (Switzerland) 42.5% Statoil (Norway) 42.5% E.ON (Germany) 15% v. Τα Βασικά Χαρακτηριστικά του TAP Όπως μας δείχνουν, τόσο ο Χάρτης 1, όσο και τα στοιχεία του Πίνακα 1, ο αγωγός TAP θα έχει μήκος συνολικά 830 km και θα διασχίζει συνολικά 3 χώρες. Ο αγωγός θα ενώνεται με τον TANAP, στα ελληνοτουρκικά σύνορα στην περιοχή των Κήπων, απ' όπου θα συνεχίζει ανατολικά, διασχίζοντας τη βόρεια Ελλάδα προς την Αλβανία. Απ' εκεί θα διανύει 204 km επί αλβανικού εδάφους, μέχρι να καταλήξει στην Αδριατική, και κατόπιν με υποθαλάσσιο δίκτυο στην ιταλική πόλη San Foca, όπου εν τέλει θα ενώνεται με το ιταλικό εσωτερικό δίκτυο αγωγών, απ' όπου το αέριο θα κατευθύνεται βόρεια προς την αγορά της Κεντρικής και Δυτικής Ευρώπης. Την κατασκευή του εν λόγω αγωγού προωθούν η Νορβηγική εταιρεία Statoil, σε συνεργασία με την Ελβετική EGL και την Γερμανική E.On Ruhrgas. Το μέγιστο βάθος στο οποίο αναμένεται να φθάνει το υποθαλάσσιο τμήμα του αγωγού είναι το 810 μέτρα 22. Παρόλα αυτά, η θαλάσσια περιοχή από την οποία θα διέλθει δεν αναμένεται να δημιουργήσει ιδιαίτερα προβλήματα κατά την κατασκευή, τα οποία ενδεχομένως να επιβάρυναν το τελικό κόστος κατασκευής, το οποίο εκτιμάται στα 1,5 με 1,9 δις ευρώ. Τα ίδια ισχύουν και με την αυξημένη σεισμικότητα του εδάφους από το οποίο θα διέλθει, ο αγωγός, η οποία κατά τους κατασκευαστές έχει ήδη προβλεφθεί και περιληφθεί στις προδιαγραφές του όλου έργου 23. Αναμφίβολα, ένα από τα μεγαλύτερα πλεονεκτήματα του TAP είναι η χωρητικότητά του. Τα 10 bcm φυσικού αερίου, τα οποία ο αγωγός θα μεταφέρει προς την ευρωπαϊκή ενεργειακή αγορά, συμπίπτουν πλήρως με τις εξαγωγικές δυνατότητες του κοιτάσματος Shah Deniz ΙΙ το , οπότε 22 Βλ Βλ. 26

27 και αναμένεται να είναι διαθέσιμες αξιόλογες ποσότητες γκρίζου χρυσού προς εξαγωγή από το αζέρικο κοίτασμα 24. Με άλλα λόγια θα μπορούσαμε να πούμε πως ο TAP, αποτελεί ίσως την ιδανική επιλογή για την οικοδόμηση του νότιου ευρωπαϊκού διαδρόμου (τουλάχιστον σε ένα αρχικό στάδιο), ιδιαίτερα αν αναλογιστούμε πως η έλλειψη των απαραιτήτων ποσοτήτων φυσικού αερίου, όπως στην περίπτωση του Nabucco, οδήγησε κατά το παρελθόν στο πάγωμα των σχεδιαζόμενων ενεργειακών project. Είναι, άλλωστε, προφανές πως σε καμία περίπτωση δεν θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως οικονομικά συμφέρον και αποδοτικό ένα project το οποίο λειτουργεί με δεδομένα σαφώς χαμηλότερα από το σχεδιασμό και τις δυνατότητές του. vi. Η Συμμετοχή, οι Προοπτικές και τα Δυνητικά Οφέλη για την Ελλάδα H Ελλάδα, αν και με σχετική χρονική καθυστέρηση λόγω αμέριστης υποστήριξης στον ανταγωνιστικό ITGI, αντιλήφθηκε τη σημασία που θα μπορούσε να έχει η κατασκευή του αγωγού TAP, και από τα τέλη του 2012, αποφάσισε να προωθήσει με συστηματικές ενέργειες την προοπτική κατασκευής του έργου. Με πρωτοβουλία της Αθήνας, οι τρεις εμπλεκόμενες χώρες αποφάσισαν τον Σεπτέμβριο του 2012 να προχωρήσουν στην υπογραφή μιας τριμερούς διυπουργικής συμφωνίας, η οποία απεικόνιζε έστω σε ένα πρώτο στάδιο την πολιτική βούληση της Ελλάδας, της Αλβανίας και της Ιταλίας να στηρίξουν την κατασκευή του TAP 25. Στο μεταξύ αρκετές εταιρείες άρχισαν να υποστηρίζουν την κατασκευή του TAP, ενώ η BP, η εταιρεία που ηγείται του Consortium του Shah Deniz εκδήλωσε ενδιαφέρον να συμμετάσχει στο project του TAP, αγοράζοντας μέρισμα 26. Τον Φεβρουάριο 24 Βλ. Socor Vladimir, Trans-Adriatic Pipeline Project Considers Reconfiguration in TANAP s Wake, August 3, 2012, Eurasia Daily Monitor Volume: 9 Issue: 148, ανακτήθηκε, 12/2/ Βλ, Committee on Foreign Relations, United States Senate, Energy and Security from the Caspian to Europe, 112 th Congress, 2d Session, December 12, 2012, σ ανακτήθηκε 7/5/ See, Socor Vladimir, Azerbaijan Europe gas Transportation Consortiums Face Major Restructuring, August 3, 2012, Eurasia Daily Monitor Volume: 9 Issue: 148, 27

28 του 2013, οι τρεις κυβερνήσεις υπέγραψαν επίσημη διακυβερνητική συμφωνία με την οποία ενσωμάτωναν τον TAP στις προτεραιότητες της πολιτικής τους. Σύμφωνα μάλιστα με δήλωση του Έλληνα Πρωθυπουργού Αντώνη Σαμαρά, ο TAP αποτελεί έργο αυξημένης σημασίας για την Ελλάδα 27. Οι εν λόγω συμφωνίες, αφενός «θεραπεύουν» την έλλειψη ισχυρής πολιτικής κρατικής στήριξης που έλλειπε από τον TAP, ιδιαίτερα σε σχέση με τον Nabucco-West (για τον οποίο εξαρχής της ανακοίνωσης κατασκευής του ισχυρά δυτικά κράτη περιλαμβανομένων και των ΗΠΑ, έσπευσαν να δηλώσουν την στήριξή τους) και αφετέρου εκδηλώνουν την πρόθεση αλλά και την ετοιμότητα των χωρών που θα συμμετάσχουν στην κατασκευή του αγωγού να υποστηρίξουν την κατασκευή του TAP, ο οποίος χαρακτηρίζεται ιδιαίτερα από την Ελλάδα ως έργο αυξημένης εθνικής προτεραιότητας και σημασίας. Ποια είναι όμως τα δυνητικά οφέλη που θα μπορούσαν να προκύψουν για την Αθήνα από την κατασκευή του TAP; Καταρχάς και μόνη η συμμετοχή της χώρας στο πρώτο project, το οποίο μετά από χρόνια προσπαθειών υλοποιεί τον νότιο ευρωπαϊκό ενεργειακό διάδρομο, αποτελεί ένα γεγονός με αυτονόητη συμβολική σημασία τόσο σε επίπεδο Ε.Ε, όσο και στην περιφέρεια της Ν. Ανατολικής Ευρώπης. Επιπροσθέτως, με την κατασκευή του TAP, η χώρα μας για πρώτη φορά αναπτύσσει ρόλο σημαντικού δρώντα στον παγκόσμιο ενεργειακό χάρτη, γεγονός που θα δικαιώσει από δεκαετίας προσπάθειες. Με την συμμετοχή της στον TAP η χώρα εκτός από το δεδομένο κέρδος των χωρών διαμετακομιστών, δηλαδή τα έξοδα διαμετακόμισης τα οποία θα εισπράττονται είτε σε χρήμα, είτε με παρακρατήσεις φυσικού αερίου από τον αγωγό, έχει να προσδοκά και σε οφέλη τα οποία μεταφράζονται σε μια ευρύτερα γεωπολιτική αλλά και ποιοτική αναβάθμιση της χώρας τόσο σε διεθνές, όσο και σε περιφερειακό επίπεδο. Παράλληλα, βελτιώνεται η εικόνα της Ελλάδας προς το εξωτερικό σε μια εποχή όπου στον απόηχο της οικονομικής κρίσης, η χώρα μας αντιμετωπίζεται ως ένα κράτος αδύναμο να παρακολουθήσει αξιόπιστα retrieved 4/2/ See, Philip Pangalos, "Greece, Albania. Italy Sign Trans Adriatic Pipeline Agreement", February 13, 2013, Online Wall Street Journal, retrieved 13/2/

29 και εκ του σύνεγγυς τις διεθνείς εξελίξεις. Επιπροσθέτως, εντός του ευρωπαϊκού πλαισίου, η Αθήνα προφανώς θα ανακτήσει μέρος της χαμένης αξιοπιστίας της ώστε να αντιμετωπίζεται ως ένας σημαντικός εταίρος με λόγο και ρόλο σε έναν τομέα τόσο σημαντικό, όπως η ενεργειακή ασφάλεια της Ένωσης. Με την κατασκευή του TAP, η Ελλάδα εκτός από τα οφέλη του διαμετακομιστή θα μπορούσε να εξασφαλίσει την εσωτερική της ενεργειακή επάρκεια, αλλά και να επιδιώξει να εμπορεύεται η ίδια φυσικό αέριο προς τις βόρειες χώρες των Βαλκανίων. Αυτό βασίζεται στη δυνατότητα αντίστροφης ροής την οποία, μετά από κάποιες μετατροπές, θα μπορούσε να προσφέρει ο TAP σύμφωνα και με δήλωση του Michael Hoffman Διευθυντή Εξωτερικών Σχέσεων του project 28. Μια ενδεχόμενη δυνατότητα αντίστροφης ροής του TAP θα έδινε τη δυνατότητα στην Ελλάδα να διαφοροποιήσει μέσω Ιταλίας περαιτέρω τις εισαγωγές φυσικού αερίου, οι οποίες εν πολλοίς σήμερα βασίζονται και ενδεχομένως υπόκεινται στον διαμετακομιστικό έλεγχο της Τουρκίας. Πέραν αυτών, θα πρέπει να σημειώσουμε, πως ο TAP θα μπορούσε, υπό προϋποθέσεις, να αναδειχθεί σε ένα project κοινού οφέλους, σε μια πολύπαθη περιοχή, όπως αυτή των Βαλκάνιων, καλλιεργώντας ένα καλύτερο κλίμα διαμόρφωσης συνεργειών και συνεργασιών, οι οποίες θα έδιναν νέα δυναμική στις διακρατικές σχέσεις των κρατών της περιοχής. Μάλιστα, ειδικότερα στην περίπτωση της Ελλάδας, ο TAP θα δημιουργήσει ευνοϊκότερες συνθήκες διαλόγου και ενδεχομένως συνεννόησης με την Αλβανία, με την οποία αρκετά και σημαντικά ζητήματα μένουν ακόμη ανοικτά, όπως αυτό της οριοθέτησης της ΑΟΖ, αλλά και της μεταχείρισης της ελληνικής μειονότητας της Β. Ηπείρου. Είναι προφανές πως το καλύτερο χρονικό διάστημα για παρόμοιες συζητήσεις αλλά και διαπραγματεύσεις ήταν το διάστημα πριν την υπογραφή της διακρατικής συμφωνίας του Ιανουαρίου του 2013, παρόλα αυτά οι δυνατότητες διαπραγμάτευσης συνεχίζουν να υπάρχουν, όχι ενδεχομένως υπό το πρίσμα άσκησης πίεσης αλλά περισσότερο υπό την οπτική βελτίωσης των διμερών σχέσεων και την 28 See, "TAP can open many European gas markets to Azebaijan its official says" AZERNEWS, 14 December 2012, 29