AXAΪA KAI NOTIOΣ ITAΛIA L ACAIA E L ITALIA MERIDIONALE ÛËÌ EK OTIKH. ÛËÌ historia 1 EΠIKOINΩNIA, ANTAΛΛAΓEΣ KAI ΣXEΣEIΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΣΗΜΕΡΑ

Transcript

1 ÛËÌ historia 1 AXAΪA KAI NOTIOΣ ITAΛIA EΠIKOINΩNIA, ANTAΛΛAΓEΣ KAI ΣXEΣEIΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΣΗΜΕΡΑ Πρακτικά Συνεδρίου, Αίγιο, 6-9 Ιουλίου 2006 Eπιμέλεια Λ. Δρούλια, Α. Δ. Ριζάκης L ACAIA E L ITALIA MERIDIONALE CONTATTI, SCAMBI E RELAZIONI DALL ANTICHITÀ AI NOSTRI GIORNI Atti del Convegno, Eghio, 6-9 Luglio 2006 A cura di L. Droulia, A. D. Rizakis ÛËÌ EK OTIKH Αθήνα

2

3 AXAΪA KAI NOTIOΣ ITAΛIA EΠIKOINΩNIA, ANTAΛΛAΓEΣ KAI ΣXEΣEIΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΣΗΜΕΡΑ L ACAIA E L ITALIA MERIDIONALE CONTATTI, SCAMBI E RELAZIONI DALL ANTICHITÀ AI NOSTRI GIORNI

4 Επιμέλεια κειμένων, διόρθωση δοκιμίων: Claudia E. Λεπενιώτη 2011: ÛËÌ ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ, ΠΑΡΑΓΩΓΗ, ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ÂÎ fiûâè ÛËÌ Ó Aı Ó ÙËÏ fax ISBN ISSN Χ

5 ÛËÌ historia 1 AXAΪA KAI NOTIOΣ ITAΛIA EΠIKOINΩNIA, ANTAΛΛAΓEΣ KAI ΣXEΣEIΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΣΗΜΕΡΑ Πρακτικά Συνεδρίου, Αίγιο, 6-9 Ιουλίου 2006 Eπιμέλεια Λ. Δρούλια, Α. Δ. Ριζάκης L ACAIA E L ITALIA MERIDIONALE CONTATTI, SCAMBI E RELAZIONI DALL ANTICHITÀ AI NOSTRI GIORNI Atti del Convegno, Eghio, 6-9 Luglio 2006 A cura di L. Droulia, A. D. Rizakis ÛËÌ EK OTIKH Αθήνα

6 Ο ανώνυμος της Λούκκα, η Αδριατική, πρώτο ήμισυ του 16ου αι. (AL 13) (Γιώργος ΤΟΛΙΑΣ, Οι Ελληνικοί ναυτικοί χάρτες. Πορτολάνοι 15ος -17ος αιώνας, Συμβολή στη μεσογειακή χαρτογραφία των νεοτέρων χρόνων, ΚΝΕ/EΙΕ, Αθήνα 1999, σ , εικ. 29.

7 ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Το Ελληνο-ιταλικό Συνέδριο με θέμα: «Aχαΐα και Nότιος Iταλία: επικοινωνία, ανταλλαγές και σχέσεις από την αρχαιότητα, ως σήμερα» διοργανώθηκε από τις 6 έως τις 9 Iουλίου 2006 από την Eταιρεία Eπιστήμης και Πολιτισμού Aιγιαλείας (ET.E.Π.A) σε συνεργασία με την Ιταλική Αρχαιολογική Σχολή της Αθήνας, στον χώρο του Πολιτιστικού Κέντρου του Αιγίου, υπό την Αιγίδα του οικείου Δήμου. Ο ανά χείρας τόμος αποτελεί τα Πρακτικά του Συνεδρίου αυτού του οποίου ο κύριος στόχος ήταν η διερεύνηση της μακραίωνης ιστορίας της περιοχής, στενά συνυφασμένης με το φαινόμενο της μαρτυρημένης μετακίνησης και εγκατάστασης πληθυσμών και στις δύο πλευρές του Iονίου πελάγους, από τον 8ο αιώνα π.χ. Η επιτυχία του εγχειρήματος οφείλεται πρωτίστως στις εξαιρετικές ανακοινώσεις που παρουσιάστηκαν κατά την διάρκεια των εργασιών από μελετητές της Αρχαιότητας, του Μεσαίωνα και των Νεότερων Χρόνων και προσέφεραν μια διαχρονική και διεπιστημονική προσέγγιση των σχέσεων και επαφών των δύο περιοχών. Θα πρέπει να προστεθεί εδώ ότι οι εργασίες του Ελληνο-ιταλικού Συνεδρίου συνδιοργανώθηκαν με τις εκδηλώσεις αδελφοποίησης της πόλης του Αιγίου με την ιταλική πόλη Capaccio της Κάτω Ιταλίας (αρχαία Ποσειδωνία) και ενισχύθηκαν οικονομικά από τον Δήμο Αιγίου με την πρωτοβουλία του τότε Δημάρχου κ. Γ. Περπή και τη σύμφωνη γνώμη του Δημοτικού Συμβουλίου, τους οποίους ευχαριστούμε θερμά από τη θέση αυτή. Η υλοποίηση της έκδοσης των Πρακτικών του Συνεδρίου θα ήταν αδύνατη χωρίς την άριστη συνεργασία μας, πρώτα απ όλα με τους συνέδρους, τις εκδόσεις σήμα, την κυρία Claudia Λεπενιώτη που ανέλαβε την επιμέλεια των κειμένων, την κυρία Alexandra Pel που πρόθυμα φρόντισε την αρτιότητα των αγγλικών περιλήψεων, την κυρία Ιόλη Βιγγοπούλου, ιστορικό, ερευνήτρια του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Ερευνών/ΕΙΕ, που είχε αναλάβει την προετοιμασία του Συνεδρίου, την επικοινωνία με τους συνέδρους και την επιτόπου παρουσία της, διευκολύνοντας πάντα πρόθυμα και με προσήνεια την καλή λειτουργία της συνάντησης και τέλος τους φίλους και τις φίλες του Αιγίου που συνέβαλαν ουσιαστικά στην όλη οργάνωση του Συνεδρίου και των εκδηλώσεων που πραγματοποιήθηκαν στο πλαίσιό τους. Εκφράζουμε προς όλους τις θερμές ευχαριστίες μας και την ευγνωμοσύνη μας. Ας μας επιτραπεί να παραθέσουμε εδώ λίγες γραμμές που γράφτηκαν από τους Irene Campolo και Francesco Antonio Cuteri, στον πρόλογο της εργασίας τους, που πιστεύουμε ότι απηχούν τις εντυπώσεις και τη θερμή ατμόσφαιρα που αποκόμισαν όλοι οι σύνεδροι από το Αίγιο, την ελληνο-ιταλική συνεργασία και την επίσκεψη στο πλαίσιο του Συνεδρίου στα Καλάβρυτα. «Μας συγκίνησε ιδιαίτερα η διαμονή μας στο Αίγιο, τον Ιούλιο του 2006, με την ευκαιρία του συνεδρίου με τον τίτλο «Aχαΐα και Nότιος Iταλία: επικοινωνία, ανταλλαγές και σχέσεις από την αρχαιότητα, ως σήμερα». Εκτιμήσαμε όλοι την εξαιρετική φιλοξενία των διοργανωτών και τις εορταστικές εκδηλώσεις της πόλης, τις συναντήσεις, τις επισκέψεις σε Μουσεία και αρχαιολογικούς ή ιστορικούς χώρους. Το Συνέδριο συνέβαλε στην εμβάθυνση των γνώσεων και στην ενίσχυση των επιστημονικών, πολιτιστικών και φιλικών δεσμών που από πολύ παλιά συνδέουν την Ελλάδα και την Κάτω Ιταλία. Αλλά, ενώ δεν έλειπαν οι ευκαιρίες χαράς και ικανοποίησης σε μια ιδιαίτερη περίσταση η καρδιά μας γέμισε από θλίψη. Η εκδρομή στα Καλάβρυτα μας μετέφερε πίσω στο χρόνο σε μια λυπημένη σελίδα ιστορίας. τα συγκινητικά λόγια του δημάρχου, η δραματικότητα της αφήγησής του καθώς και οι εικόνες, τα έγγραφα και τα αντικείμενα στο Μουσείο του Ολοκαυτώματος ξύπνησαν μέσα στον καθένα από εμάς τη δραματική μνήμη μιας ιστορίας μίσους. Στους κάτοικους των Καλαβρύτων αφιερώνουμε αυτό το μικρό έργο.» Λουκία Δρούλια, Αθανάσιος Ριζάκης Αθήνα, Ιούλιος 2011

8

9 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ INDICE

10 Προλογικό σημείωμα... ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ... ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΜΕΛΕΤΕΣ Αθανάσιος Δ. ΡΙΖΑΚΗΣ Ταξιδεύοντας στην Εσπερία: ανάμεσα στην ουτοπία, τον μύθο και την πραγματικότητα... Mario LOMBARDO [Οι Αχαϊκές αποικίες στην Ιταλία. Πηγές και ιστοριογραφικά προβλήματα]... Ευάγγελος ΧΡΥΣΟΣ Το Ιόνιο Πέλαγος, γέφυρα Ανατολής και Δύσης... AΡΧΑΙΟΤΗΤΑ: ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ, ΑΝΤΑΛΛΑΓΕΣ ΚΑΙ ΣΧΕΣΕΙΣ Μιχ. ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Oι αχαϊκές μητροπόλεις των αποικιών της Μεγάλης Ελλάδας... Gregorio AVERSA Kroton e la madrepatria: elementi di conformità o divergenze?... Maria Teresa IANNELLI Caulonia: dalla fondazione al tramonto della città antica... Marina CIPRIANI Poseidonia: città e territorio dalla fondazione alla metà del V sec. a.c.... Irene CAMPOLO Lòia ce pràmata: ti meni acomì an ta palèa chrònia stin merìa greca tis Calavrìa. "Wörter und Francesco Antonio CUTERI Sachen", angionimi e vasi: testimonianze archeologiche e lessicali nell'area greco-calabra... Aναστασία ΓΚΑΔΟΛΟΥ Εξάπλωση των Αχαϊκών εργαστηρίων κεραμεικής στην Αχαΐα και τη Νότιο Ιταλία στη διάρκεια της Ύστερης Γεωμετρικής και Πρώιμης Αρχαϊκής περιόδου... Eρωφίλη-Ίρις KΟΛΙΑ H λατρεία του Mίθρα στο Aίγιο... ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ: ΓΙΑ ΕΝΑ ΔΥΤΙΚΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ Θεώνη KΟΛΛΥΡΟΠΟΎΛΟΥ Άννα Ι. ΛΑΜΠΡΟΠΟΥΛΟΥ H λαμπρή υμνογραφική παράδοση της Kάτω Iταλίας και της Σικελίας: Προκόπιος Kρυπτοφέρρης, ένας ελάχιστα γνωστός υμνογράφος... Η μετοικία των κατοίκων της Πάτρας στο Ρήγιο της Καλαβρίας (τέλη 6ου-αρχές 9ου αιώνα). Αφέντρα Γ. ΜΟΥΤΖΑΛΗ Η αναίρεση μιας μαρτυρίας;... Angeliki TZAVARA Quandam bonam terram que dicitur Posticza: Vostitsa latina, seconda metà del XIV-inizio del XV secolo... Μ. ΝΤΟΥΡΟΥ-ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΥ Οι Ανδεγαυοί της Σικελίας και το πριγκιπάτο της Αχαΐας... Αγαμέμνων ΤΣΕΛΙΚΑΣ Τα Έλληνο-ιταλικά χειρόγραφα της βυζαντινής εποχής... 4

11 Prologo... 1 INDICE... 4 RELAZIONI INTRODUTTIVE [In viaggio nell Hesperia: fra utopia, mito e realtà] Le fondazioni achee in Italia meridionale. Fonti e problemi storici [Lo Ionio, ponte tra Oriente ed Occidente] ANTICHITÀ: COMUNICAZIONE, SCAMBI E RELAZIONI [Le madrepatrie delle colonie acaiche della Magna Grecia] [O Κρότων και η μητρόπολη: στοιχεία ομοιότητας ή διαφοροποίησεις;] [Καυλωνία: από την ίδρυση έως την δύση της αρχαίας πόλης] [Ποσειδωνία: πόλη και περιφέρεια από την ίδρυση έως τα μέσα του 5ου αιώνα π.χ.] [Lòia ce pràmata: ti meni acomì an ta palèa chrònia stin merìa greca tis Calavrìa. "Wörter und Sachen", αγγειωνύμια και αγγεία: αρχαιολογικές και γλωσσικές μαρτυρίες στην περιοχή της ελληνικής Καλαβρίας] [L espansione delle officine ceramiche in Acaia e in Italia meridionale in età tardo geometrica e alto arcaica] [Il culto di Mitra ad Aigion] MEDIOEVO: UNA BISANZIO D OCCIDENTE [La splendida tradizione innografica dell Italia meridionale e della Sicilia: Procopios Cryptoferris, un innografo poco conosciuto] [L imigrazione degli abitanti di Patrasso a Reggio di Calabria (fino VI-inizi IX secolo). La revisione di una testimonianza?] [Quandam bonam terram que dicitur Posticza: η λατινική Βοστίτσα, τέλη 14ου-αρχές 15ου αιώνα] [Gli Angioini di Sicilia ed il Principato di Acaia] [I manoscritti greco-italici dell epoca bizantina]

12 ΝΕΟΤΕΡΑ ΧΡΟΝΙΑ: ΕΜΠΟΡΕΥΜΑΤΑ, ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΚΑΙ ΙΔΕΕΣ Eλένη ΣΑΡΑΝΤΗ Biagio SALVEMINI Η Αχαΐα και ο Βυζαντινός Μοριάς με το βλέμμα ενός Ιταλού ανθρωπιστή: τέχνη, γράμματα, πολιτική εξουσία και σκηνές της ζωής από το ημερολόγιο του Κυριακού του Αγκωνίτη... Spazi, mercati e mercanti interstiziali nel Mediterraneo centrale: tre studi di caso sul Mezzogiorno d Italia in età moderna... Κωνσταντίνος ΠΑΝΙΤΣΑΣ Ιταλοί εμπορευόμενοι και εξόριστοι στο χώρο της Αχαΐας (16ος-20ος αιώνας)... Μαργαρίτα ΚΑΡΑΦΩΤΙΑ Νίκος ΜΟΣΧΟΝΑΣ Domenica MINNITI-ΓΚΩΝΙΑ Ιννοκέντιος Ρωμανιώλης, ο Ιταλός δήμαρχος του Αιγίου. Ένας προάγγελος της ελληνοϊταλικής αδελφοποίησης στο Αίγιο... Στη δίνη του Γάλλο-τουρκικού πολέμου. Καταθέσεις ναυτιλλομένων, Αύγουστος-Οκτώβριος Η γλώσσα και ο πολιτισμός των Ελληνόφωνων της Νότιας Ιταλίας ανάμεσα στο χθες και το σήμερα Emanuele GRECO ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ... 6

13 ETÀ MODERNA: MERCI, UOMINI ED IDEE [L Acaia e la Morea bizantina vista da un umanista italiano: arti, lettere, potere politico e scene di vita dal diario di Ciriaco d Ancona] [Χώροι, αγορές και «μεταπράτες» έμποροι στην κεντρική Μεσόγειο: τρία αντιπροσωπευτικά παραδείγματα από τη Νότιο Ιταλία στη σύγχρονη εποχή]...,,,,,, [Commercianti italiani ed esiliati nel territorio dell Acaia (XVI-XX secolo)] [Innocenzo Romagnoli, il sindaco italiano di Eghio. Un precursore del gemellaggio italo-greco ad Eghio] [Nel vortice della Guerra franco-turca. Testimonianze di marinai, Agosto-Ottobre 1798] [La lingua e la cultura dei grecofoni dell Italia meridionale tra passato e presente] CONCLUSIONI

14 Θεώνη KΟΛΛΥΡΟΠΟΥΛΟΥ LA SPLENDIDA TRADIZIONE INNOGRAFICA DELL ITALIA MERIDIONALE E DELLA SICILIA PROCOPIO MONACO CRIPTENSE, UN INNOGRAFO POCO CONOSCIUTO THE GREAT HYMNOGRAPHICAL TRADITION OF LOWER ITALY AND SICILY PROCOPIUS OF GROTTAFERRATA, A LITTLE-KNOWN HYMNOGRAPHER This study presents the main characteristics of the hymnography of Lower Italy and Sicily and the canons of Procopius of Grottaferrata, a little-known hymnographer. Lower Italy and Sicily were always in close contact with Constantinople, even in those periods when they did not constitute a part of the Byzantine Empire. From the 9th century to the 12th there was a large presence of poets in Grecophone Italy, in particular in Calabria and Sicily, centred around the Monastery of Grottaferrata in Lazio. These poets continued the hymnographic tradition of the Monastery of St Savvas near Jerusalem, playing a leading role, on the one hand, in issues relating to the Church of Constantinople (Methodius I, Patriarch of Constantinople; Joseph the hymnographer) and, on the other hand, in the composition of liturgical books (Joseph the hymnographer). Procopius (three of whose kanons are known) must have been a monk at the Monastery of Grottaferrata and been active, from evidence culled from his own works, in the 10th century. 224

15 H ΛΑΜΠΡH YΜΝΟΓΡΑΦΙΚH ΠΑΡAΔΟΣΗ ΤΗΣ KAΤΩ IΤΑΛIΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΣΙΚΕΛIΑΣ ΠΡΟΚOΠΙΟΣ KΡΥΠΤΟΦEΡΡΗΣ, EΝΑΣ ΕΛAΧΙΣΤΑ ΓΝΩΣΤOΣ ΥΜΝΟΓΡAΦΟΣ 1. Η ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΗΣ Κ. ΙΤΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΣΙΚΕΛΙΑΣ Η ανακοίνωση αυτή αποτελείται από δύο μέρη. Στο πρώτο παρουσιάζονται τα κυριότερα χαρακτηριστικά του έργου των υμνογράφων της Σικελίας και Κ. Ιταλίας με ιδιαίτερη έμφαση σε εκείνα που δείχνουν την στενή σχέση και επικοινωνία της πρωτεύουσας με την Σικελία και Κ. Ιταλία και την αμφίδρομη επίδραση στην υμνογραφία. Στο δεύτερο μέρος παρουσιάζεται συνοπτικά το έργο του Προκοπίου, αββά της Μονής της Παναγίας Θεοτόκου της Κρυπτοφέρρης (Grottaferrata κοντά στη Ρώμη), ενός ελάχιστα γνωστού, ελάσσονος υμνογράφου. Η υμνογραφία είναι ένα από τα χαρακτηριστικότερα και πλέον πρωτότυπα λογοτεχνικά προϊόντα του Βυζαντίου. Τα υμνογραφικά κείμενα γράφονται κατά την διάρκεια τεσσάρων κυρίως αι. (Ϛ -ϑ ), δεδομένου ότι από τον ι αι. αρχίζει η παρακμή της υμνογραφικής παραγωγής (τόσο ως προς τον αριθμό των ποιητών και των ποιητικών συνθέσεων, όσο και ως προς την λογοτεχνική αξία των ποιημάτων και την έμπνευση των ποιητών). Τα υμνογραφικά κείμενα προορίζονται για λειτουργική χρήση, επομένως απευθύνονται στον μέσης μορφώσεως πιστό, με σκοπό, εκτός από την ανύμνηση του αγίου, την πνευματική νουθεσία και θρησκευτική αγωγή. Οι ύμνοι (κατά τον Ϛ αι.) και οι κανόνες (οι οποίοι από τον ζ αι. αντικατέστησαν τους ύμνους) 1 μαζί με τους βίους των αγίων αποτελούν τα δημοφιλέστερα ακούσματα και αναγνώσματα στο Βυζάντιο. Όσον αφορά στα υμνογραφικά κείμενα η δημοτικότητά τους (μαζί με την κάλυψη πρακτικών λειτουργικών αναγκών) εξηγεί και το εύρος της χειρογράφου παραδόσεως. 1. Για την αντικατάσταση του ύμνου από τον κανόνα βλ. ενδεικτικώς: N.B. TOMADAKES, «Pourquoi nous sommes passés de Kontakion au Kanon?», Studi Bizantini e Neoellenici 7 (1953), σ. 214 E. WELLESZ, «The poetical forms of the Byzantine Hymnography», The New Oxford History of Music II (1953), σ

16 Θεώνη KΟΛΛΥΡΟΠΟΥΛΟΥ Η ευρύτερη περιοχή της Ιταλίας και της Σικελίας βρισκόταν πάντοτε σε στενή επικοινωνία με την Κωνσταντινούπολη, ακόμη και κατά τις περιόδους που διοικητικά δεν εντασσόταν στην Βυζαντινή αυτοκρατορία. Από τον ϑ μέχρι τον ιβ αι. στην ελληνόφωνη Ιταλία και κυρίως στην Καλαβρία και την Σικελία παρουσιάζονται πολυάριθμοι ποιητές. Οι περισσότεροι είναι υμνογράφοι, ορισμένοι όμως εξ αυτών είναι παραγωγικότατοι μελωδοί, ποιητές κυρίως κανόνων. Συνεχίζουν την λαμπρή παράδοση των Ιεροσολυμιτών μελωδών και διαδραματίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο στην οριστική διαμόρφωση των λειτουργικών βιβλίων. Οι περισσότεροι ποιητές συνδέονται με την εξαρχική ελληνόρρυθμη μονή της Κρυπτοφέρρης, την οποία ίδρυσε ο όσιος Νείλος ο Καλαβρός (ι αι.) και μέχρι των ημερών μας εξακολουθεί να είναι κέντρο ελληνόρρυθμης λατρείας. Για τους ασχολούμενους με την υμνογραφία το πρόβλημα της πατρότητος των κειμένων είναι από τα πλέον ακανθώδη και δυσεπίλυτα, διότι πολλά κείμενα παραδίδονται ανωνύμως, οι συνωνυμίες των ποιητών είναι τόσες πολλές που συχνά αποθαρρύνουν, οι ειδικές μελέτες παραμένουν ολιγάριθμες (μερικές εξ αυτών είναι και πεπαλαιωμένες επιστημονικά), οι απόψεις των ειδικών συχνά διίστανται, οι δε μαρτυρίες των χειρογράφων άλλοτε διαφωτίζουν και άλλοτε περιπλέκουν τα πράγματα. Επομένως η αναφορά στους ποιητές της ελληνόφωνης Καλαβρίας και Σικελίας, η οποία ακολουθεί, παρουσιάζει τα μέχρι τούδε γνωστά. Παρατίθενται τα μέχρι σήμερα γνωστά ονόματα ποιητών της Κ. Ιταλίας και Σικελίας 2 : Αρσένιος Κρυπτοφέρρης (ια -ιβ αι.) 3 Βαρθολομαίος ο Νέος, (γνωστός ως Βαρθολομαίος Κρυπτοφέρρης), μαθητής του οσίου Νείλου (ια αι.) 2. Για τους ποιητές αυτούς βλ.: «Hymnographi Byzantini quorum nomina in litteras digessit notulisque adornavit C. Émereau», Échos d Orient 21 (1922), σ (1923), σ , (1924), σ , , και 24 (1925), σ E. FOLLIERI, Initia hymnorum Ecclesiae graecae vol. V. 1, Studi e Testi 215, Città del Vaticano 1966 J. SZÖVÉRFFY, A Guide to Byzantine Hymnography, A Classified Bibliography of Texts and Studies, 2 τ., Brukline, Mass./Leyden της ιδίας, «Poesia e innografìa nell Italia bizantina», στο La cultura in Italia fra tardo antico e alto medioevo, Atti del Convegno tenuto a Roma, C.N.R, dal 12 al 16 Νov. 1979, τ. II, Roma 1981, σ Analecta Hymnica Graeca e codicibus eruta Italiae inferioris, Joseph Schirò consilio et ductu edita, Istituto di Studi Bizantini e Neoellenici, Università di Roma con il concorso del C.N.R, vol. XIII: Initia et indices: Angela Armati composuit ac digessit, Roma 1983 (στο εξής: AHG) Au. ACCONCIA LONGO, «Gli innografi di Grottaferrata», στο Atti del Congresso internazionale su S. Nilo di Rossano (28 settembre-1 ottobre 1986), Rossano/Grottaferrata 1989, σ Η επιπλέον βιβλιογραφία για κάθε ποιητή παρατίθεται στην οικεία θέση. 3. Βλ. E. FOLLIERI, «S. Ardomio martire in Tessalia», Analecta Bollandiana 93 (1975), σ

17 H ΛΑΜΠΡH YΜΝΟΓΡΑΦΙΚH ΠΑΡAΔΟΣΗ ΤΗΣ KAΤΩ IΤΑΛIΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΣΙΚΕΛIΑΣ Γερμανός Κρυπτοφέρρης Γεώργιος Σικελιώτης (η αι.), μελωδός, γνωστός ποιητής ειρμών 4 Γεώργιος Συρακούσης (ζ αι.) 5 Γρηγόριος Συρακούσης Ηλίας Σικελιώτης Θεοδόσιος Συρακούσης Θεοφάνης Σικελός Ιωάννης Κρυπτοφέρρης ή Rossanensis (Ρουσίων) (ια -ιβ αι.) Ιώβ μοναχός Ιωσήφ Κρυπτοφέρρης Ιωσήφ υμνογράφος 6 Κυριακός (ια -ιβ αι.) Λεόντιος Κρυπτοφέρρης (ια -ιβ αι.) 7 Λέων ο Στύλου ή Στυλιτιανός (ια αι.) 8 Λουκάς Κρυπτοφέρρης (ια -ιβ αι.) 4. Βλ G. SCHIRÒ, «Η βυζαντινή λογοτεχνία της Σικελίας και της Κ. Ιταλίας», Ελληνικά 17 (1962), σ Βλ. J.B. PITRA, Analecta Sacra spicilegio Solesmensi parata, Parisiis/Tusculi/Venetiis , τ. Ι, σ. 275 κ.ε. D.G. LANCIA DI BROLO, Storia della Chiesa in Sicilia nei primi dieci secoli del cristianesimo II, Palermo 1884, σ. 324 M. SCADUTO, Il monachesimo basiliano nella Sicilia medievale, Roma 1947, σ. ix SCHIRÒ, ό.π. (σημ. 4), σ Για τον πολυγραφότατο υμνογράφο βλ. επίσης την μονογραφία του Ευτ. ΤΩΜΑΔΑΚΗ, Ιωσήφ ο υμνογράφος βίος και έργον, «Αθηνά», σειρά διατριβών και μελετημάτων 11, Αθήνα 1971, όπου και η μέχρι τότε βιβλιογραφία. Μετά το 1971 ενδεικτικώς σημειώνονται: D. STIERNON, «La vie et l œuvre de S. Joseph l hymnographe, À propos d une publication récente», RÉByz 31 (1973), σ Ν. ΤΩΜΑΔΑΚΗΣ, «Η γλώσσα Ιωσήφ του υμνογράφου», Επιστημονική Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών 23 ( ), σ D. STIERNON, «Joseph l hymnographe (Saint), hiéromoine byzantin (+886)», Dictionnaire de la Spiritualité 8 (1974), σ M. ALEXIOU, «The Lament of the Virgin in Byzantine Literature and Modern Greek Folk-song», Byzantine and Modern Greek Studies 1 (1975), σ N.B. TOMADAKIS, «La lingua di Giuseppe innografo (poeta grecopalermitano)», Byzantinοsicula II, Miscellanea di scritti in memoria di G. Rossi Taibi, Quaderni dell Istituto Siciliano di Studi Bizantini e Neoellenici vol. 8, Palermo 1975, σ E. FOLLIERI, «Problemi di agiografia bizantina: il contributo dell innografia allo studio dei testi agiografici in prosa», Bolletino della Badia Greca di Grottaferrata 31 (1977), σ A. ΑRMATI, «Giuseppe innografo negli AHG», Δίπτυχα 4 (1986/1987), σ R. HIL- LIER, «Joseph the Hymnographer and Mary the Gate», JThS 36 (1985), σ Ελ. ΠΑΠΑΗΛΙΟ- ΠΟΥΛΟΥ-ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΥ, Ταμείον ανεκδότων βυζαντινών ασματικών κανόνων seu Analecta Hymnica Graeca e codicibus eruta Orientis Christiani υπό, δ.φ., I. Κανόνες Μηναίων, Σύλλογος προς διάδοσιν ωφελίμων βιβλίων, Αθήνα 1996, 333 Δ. ΜΟΥΣΟΥΡΑΣ, «Ρυθμοτονικαί τάσεις εις τας ακροστιχίδας Ιωσήφ του Υμνογράφου», Αθηνά 82 ( ), σ ΠΑΠΑΗΛΙΟΠΟΥΛΟΥ-ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΥ, ό.π. (σημ. 6), σ Βλ. Ι. ΠΟΛΕΜΗΣ, Κανόνες εις τον όσιον Αθανάσιον τον Αθωνίτην. Κριτική έκδοσις, Αθήνα 1993, Σύλλογος προς διάδοσιν ωφελίμων βιβλίων, 11 Ευτ. ΤΩΜΑΔΑΚΗΣ, «Φιλολογικαί παρατηρήσεις εις Ι. Πολέμη, Κανόνες εις τον όσιον Αθανάσιον τον Αθωνίτην. Κριτική έκδοσις, Αθήνα 1993 (Σύλλογος προς διάδοσιν ωφελίμων βιβλίων), σ. 177», Επετηρίς Εταιρείας βυζαντινών Σπουδών 53 (2008), σ

18 Θεώνη KΟΛΛΥΡΟΠΟΥΛΟΥ Μεθόδιος Συρακούσης (+866). Είναι ο εικονόφιλος πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, ποιητής κανόνων σε ιαμβικό μέτρο, κατά μίμηση των γνωστών κανόνων του Ιωάννου Δαμασκηνού 9. Νείλος Κρυπτοφέρρης Νεκτάριος Ρουσίων Νήφων, καθηγούμενος μονής αγ. Αγγέλου Φλόρου (= di Brolo, Σικελία) Παγκράτιος Κρυπτοφέρρης Παύλος Κρυπτοφέρρης Προκόπιος Κρυπτοφέρρης Στέφανος Κρυπτοφέρρης ή Καλαβρός. Ονομάσθηκε «Italograecus» από τον G. Schirò προς διάκριση από ομωνύμους υμνογράφους 10. Σωφρόνιος Κρυπτοφέρρης Προσθετέοι επίσης και οι νεότεροι, μεταβυζαντινοί: Αντώνιος Rocchi Βασίλειoς Falasca Γρηγόριος Piacentini Θεόδωρος Toscani Ιωσήφ Cozza Μακάριος Rheginus Μόνο το γεγονός ότι μεταξύ των ποιητών συγκαταλέγεται ο Ιωσήφ ο υμνογράφος καθιστά σαφή την σημαντική συμβολή της περιοχής στην εξέλιξη της υμνογραφίας, διότι στην ποιητική δημιουργία και την πνευματική δράση του μεγάλου υμνογράφου υπάρχουν στοιχεία που δείχνουν την σημαίνουσα θέση και την ουσιαστική επίδραση που άσκησε η Κ. Ιταλία και Σικελία στην Εκκλησία της Κωνσταντινουπόλεως σε καίρια ζητήματα. Συγκεκριμένα: α ) Ο Ιωσήφ είναι πολυγραφότατος ποιητής (ίσως ο πολυγραφότερος όλων), κάτι το οποίο επεσήμανε ήδη ο μαθητής και βιογράφος του Θεοφάνης, απέδειξε δε το πρώτον ο Ευτ. Τωμαδάκης στην διδακτορική διατριβή του περί του Ιωσήφ παρουσιάζοντας περισσότερους από 500 εκδεδομένους και ανέκδοτους κανόνες. Τον αριθμό αυτό αύξησε περαιτέρω με τον εντοπισμό περισσοτέρων από 150 ανέκδοτων κανόνων η Ελ. Παπαηλιοπούλου στο Ταμείον 11, το οποίο εξέδωσε. β ) Στο πρόσωπο του υμνογράφου εκπροσωπείται επαξίως η εξ Ιταλίας υμνογραφία: ο Ιωσήφ αναφέρεται στο γνωστό, από 9 στίχους αποτελούμενο, στιχούργημα του Νικηφόρου Καλλίστου Ξανθοπούλου, υμνογράφου του ιδ αι., στο οποίο 9. ΠΑΠΑΗΛΙΟΠΟΥΛΟΥ-ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΥ, ό.π. (σημ. 6), σ Βλ. G. SCHIRÒ, «Stefano italo-greco, monaco innografo», Bolletino della Badia Greca di Grottaferrata 1 (1947), σ , 65-81, , E. FOLLIERI, «Santi occidentali nell innografia bizantina», στο Atti del convegno internazionale sul tema: L Oriente Cristiano nella storia della civiltà, Roma 31 marzo-3 aprile 1963, Firenze 4 aprile 1963, Ρώμη 1964, σ. 254 κ.ε. O. STRUNK, Essays on music in the Byzantine World, New York 1977, σ. 278 κ.ε. 11. ΠΑΠΑΗΛΙΟΠΟΥΛΟΥ-ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΥ, ό.π. (σημ. 6). 228

19 H ΛΑΜΠΡH YΜΝΟΓΡΑΦΙΚH ΠΑΡAΔΟΣΗ ΤΗΣ KAΤΩ IΤΑΛIΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΣΙΚΕΛIΑΣ παρουσιάζονται οι 11 αξιολογότεροι, κατά την γνώμη του Νικηφόρου, εκπρόσωποι της βυζαντινής υμνογραφικής παράδοσης. γ ) Ο Ιωσήφ είναι μέλος πρεσβείας, την οποία απέστειλαν οι εικονόφιλοι στην Ρώμη, για να ενημερώσει τον πάπα Γρηγόριο Δ για τις διώξεις, τις οποίες άρχισε εκ νέου εναντίον τους ο αυτοκράτορας Θεόφιλος. Το γεγονός αυτό δείχνει καθαρά ότι ο Ιωσήφ ασκούσε μεγάλη επιρροή στο περιβάλλον των εικονοφίλων της Κωνσταντινουπόλεως και ότι η εξ Ιταλίας καταγωγή του δεν αποτελούσε εμπόδιο στο να διαδραματίσει πρωταγωνιστικό ρόλο σε λεπτά θέματα. Από άλλη οπτική γωνία το περιστατικό αυτό δείχνει ότι η Ιταλία (και ο πάπας εν προκειμένω) είναι ένας χώρος στις δυνάμεις του οποίου προσβλέπουν οι της Κωνσταντινουπόλεως για ενίσχυση σε κρίσιμες στιγμές, μην ξεχνούμε δε ότι αυτό συνέβη κατ επανάληψη και μετά το σχίσμα των Εκκλησιών. δ ) Η επιλογή του Ιωσήφ να ανυμνήσει σε ικανό αριθμό κανόνων τους αγίους εκ της Κ. Ιταλίας και η αποδοχή και η ενσωμάτωση των κανόνων αυτών στην λατρεία εκτός από την προσωπική υπεροχή του ποιητή δείχνει και τους δεσμούς του κέντρου (πρωτεύουσα) με την περιφέρεια και την αμφίδρομη επίδραση, τουλάχιστον όσον αφορά στην υμνογραφική παραγωγή. Ενδεικτικώς αναφέρονται οι εξής περιπτώσεις ανυμνηθέντων από τον Ιωσήφ αγίων εκ της Κ. Ιταλίας: 23 Νοεμβρίου: Γρηγόριος Ακραγαντίνων Ιανουαρίου: Βαβύλας μάρτυς, ο εν τω Έννε της Σικελίας μαρτυρήσας Φεβρουαρίου: Λέων, επίσκοπος Κατάνης Μαρτίου: Βήρυλλος, επίσκοπος Κατάνης 15 6 Ιουλίου: Στέφανος, επίσκοπος Ρηγίου και οι συν αυτω 16 Για τον σχηματισμό πλήρους εικόνας ας προστεθούν στους κανόνες αυτούς οι κανόνες του Ιωσήφ για «Ρωμαίους» αγίους, π.χ.: 29 Οκτωβρίου: Αναστασία Ρωμαία 17 2 Ιανουαρίου: Σίλβεστρος, πάπας Ρώμης Απριλίου: Μαρτίνος, πάπας Ρώμης Ο κανών άρχ.: «Ταῖς τοῦ πνεύματος ἀκτῖσι», βλ. Μηναία του όλου ενιαυτού, τ. I-VI, Ρώμῃ τ. ΙΙ, (στο εξής ΜΡ). 13. Ο κανών είναι ανέκδοτος, άρχ.: «Βίον λαμπρὸν καὶ πολιτείαν». Βλ. ΠΑΠΑΗΛΙΟΠΟΥΛΟΥ-ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΥ, ό.π. (σημ. 6), σ. 157 αρ Πρόκειται για δύο κανόνες ο πρώτος άρχ.: «Λαμπτῆρά σε θεῖον», βλ. ΜΡ ΙΙΙ, Ο δεύτερος είναι ανέκδοτος, άρχ.: «Ἀνήχθης πρὸς ὑψηλὴν ἀκρώρειαν». Βλ. ΠΑΠΑΗΛΙΟΠΟΥΛΟΥ-ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΥ, ό.π. (σημ. 6), σ. 169 αρ Ο κανών άρχ.: «Βαδίσας τὴν φέρουσαν», βλ. AHG VII, Ο κανών άρχ.: «Ταῖς ἀστραπαῖς τοῦ παναγίου πνεύματος», βλ. AHG ΧΙ, Ο κανών άρχ.: «Ταύτην τὴν φωτοφόρον μνήμην σου», βλ. ΜΡ Ι, Ο κανών άρχ.: «Υἱοθετήθης ἐν χάριτι, Σίλβεστρε», βλ. ΜΡ ΙΙΙ, Ο κανών άρχ.: «Πόνους μυρίους, Μαρτῖνε», βλ. ΜΡ ΙV,

20 Θεώνη KΟΛΛΥΡΟΠΟΥΛΟΥ ε ) Είναι γνωστό ότι ο Ιωσήφ είναι ένας από τους πρώτους διαμορφωτές των λειτουργικών βιβλίων: προσέθεσε στην Οκτώηχο (που δημιουργήθηκε από τον Ιωάννη Δαμασκηνό) τους παρακλητικούς κανόνες, τους οποίους συνέθεσε για τις υπόλοιπες 6 ημέρες της εβδομάδος δημιουργώντας ουσιαστικά την Παρακλητική (σε αυτήν συμπεριελήφθησαν κανόνες του Θεοφάνους Γραπτού και αργότερα του Μητροφάνους Σμύρνης). Ο Θεοφάνης στην ακροστιχίδα του κανόνος 20 «προς πάντας τους αγίους» του Σαββάτου του πλ. δ ήχου αποκαλεί την Παρακλητική «νέα Οκτάηχο». Επίσης ο Ιωσήφ συνέθεσε τριώδια, τετραώδια και πλήρεις κανόνες για το Τριώδιο και το Πεντηκοστάριο συμπληρώνοντας τα δύο λειτουργικά βιβλία, τα οποία δημιουργήθηκαν από τους Στουδίτες αδελφούς Θεόδωρο και Ιωσήφ. Είναι λοιπόν εμφανές ότι ποιητές από διαφορετικά και απομακρυσμένα μέρη της αυτοκρατορίας, από το κέντρο και την περιφέρεια (Ιεροσόλυμα, μονή Στουδίου, ελληνόφωνη Κ. Ιταλία) διαμορφώνουν συν τω χρόνω τα λειτουργικά βιβλία. Ϛ ) Παλαιά τυπική διάταξη 21 του ια (;) αι. ορίζει ότι οι κανόνες του Ιωσήφ προκρίνονται έναντι των κανόνων άλλων ποιητών: «Ἰστέον δὲ καὶ τοῦτο, ὡς εἴπερ ἔχει τὸ μηναῖον ἐν μνήμῃ ἁγίου τινὸς κανόνας διαφόρων ποιητῶν, εἰ μέν ἐστι κανὼν ὁ τοῦ κὺρ Κοσμᾶ, προκριτέος εἰ δὲ τοῦ κὺρ Ἰωάννου καὶ ἑτέρων, τοῦ Ἰωάννου προκρίνεται εἰ δὲ τοῦ κὺρ Θεοφάνους καὶ ἑτέρων, ὁ τοῦ κὺρ Θεοφάνους προκρίνεται προτιμητέος γάρ ἐστι τῶν ἄλλων εἰ δὲ τοῦ κὺρ Ἰωσήφ, οὗτος τῶν λοιπῶν προτετίμηται ποιητῶν, τούτων δὲ μὴ ὄντων, οἱ τοῦ κὺρ Ἰωάννου αὐτῶν δὲ μὴ ὄντων, οἱ τοῦ κὺρ Θεοφάνους ἁπάντων δὲ τούτων οἱ τοῦ κὺρ Ἰωσὴφ τῶν λοιπῶν ἁπάντων προκρίνονται» 22. Η διάταξη αυτή είχε βεβαίως ευνοϊκή συνέπεια για την παράδοση του υμνογραφικού έργου του Ιωσήφ και την ενσωμάτωσή του στα λειτουργικά βιβλία, ενώ απέκλεισε το έργο των υπολοίπων ποιητών από αυτά, ίσως δε έγινε και η αιτία του αφανισμού άγνωστου αριθμού ποιημάτων ή και υμνογράφων ακόμη Ο κανών άρχ.: «Τίμιοι μαργαρῖται ὤφθητε», η ακροστιχίδα είναι: «Τῆς Ὀκταήχου τῆς νέας θεῖον τέλος, πόνοι δὲ Ἰωσήφ», βλ. Παρακλητική ήτοι Οκτώηχος η μεγάλη, Ρώμη 1885, σ Στην διδασκαλία η ακροστιχίδα σημειώνεται εσφαλμένως «Τῆς Ὀκτωήχου τῆς νέας». Το αντίστοιχο τροπ. (το 2ο τροπ. της γ ωδής του κανόνος) άρχ.: «Ἀνανεοῦντες λόγοις ἱερουργοῖς». 21. Βλ. L. ALLATIUS, De libris et rebus ecclesiasticis Graecorum, Paris 1646, επανεκδ. J.A. FABRICIUS, Bibliotheca Graeca, τ. V, Hamburg 1712, σ. 60 πρβλ. και Αθ. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ-ΚΕΡΑΜΕΥΣ, «Σχεδίασμα περί των λειτουργικών Μηναίων εξεταζομένων υπό ιστορικήν τε και κριτικήν έποψιν», Vizantijskij Vremennik 1 (1894), σ Η συγκεκριμένη τυπική διάταξη και η συμβολή του Ιωσήφ στην διαμόρφωση των λειτουργικών βιβλίων εξηγεί το πλήθος της υμνογραφικής παραγωγής του, το ότι οι κανόνες του κατανέμονται συστηματικά σε όλο το έτος, το ότι αναφέρονται και σε λιγότερο γνωστούς αγίους και το ότι έχουν εκτοπίσει τις ποιητικές συνθέσεις άλλων ποιητών. 23. Πρβλ. και Ευτ. ΤΩΜΑΔΑΚΗΣ, ό.π. (σημ. 6), σ

21 H ΛΑΜΠΡH YΜΝΟΓΡΑΦΙΚH ΠΑΡAΔΟΣΗ ΤΗΣ KAΤΩ IΤΑΛIΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΣΙΚΕΛIΑΣ Πολλές φορές οι άγιοι τους οποίους ανύμνησε στους κανόνες του ο Ιωσήφ είναι πρόσωπα με τα οποία συνεδέθη πνευματικά ή σχετίζονται με γεγονότα της ζωής του. Αναφέρουμε για παράδειγμα τους κανόνες προς τιμήν του αποστόλου Βαρθολομαίου, του αγίου Γρηγορίου του Δεκαπολίτου, του πατριάρχου Ιγνατίου και των αγίων Κυρίλλου και Ευμενίου, επισκόπων Γορτύνης. Ας θυμηθούμε επίσης την θαυματουργή, σύμφωνα με το συναξάριό του, σωτηρία του υμνογράφου από την αιχμαλωσία του στην Κρήτη από τους Σαρακηνούς με την βοήθεια του αγίου Νικολάου. Ως ένδειξη ευγνωμοσύνης ο Ιωσήφ συνέθεσε προς τιμήν του αγίου Νικολάου κανόνες, έναν σε κάθε ήχο. Οι κανόνες αυτοί ενσωματώθηκαν στην Παρακλητική, έγιναν αποδεκτοί από την Εκκλησία και ψάλλονται κάθε Πέμπτη. Είναι λοιπόν φανερό ότι η ισχυρή επίδραση του Ιωσήφ στους περί αυτόν κύκλους συνετέλεσε στην αποδοχή λειτουργικών κειμένων που έχουν στενή σχέση με την προσωπική ζωή του ποιητή, παρά το ότι το προσωπικό στοιχείο στην υμνογραφία, όταν υπάρχει, εκφράζει συναισθήματα μετανοίας και συντριβής για τις προσωπικές αμαρτίες ή χαράς για σημαντικά θρησκευτικά γεγονότα. Όσον αφορά στους αγίους της περιοχής της ελληνόφωνης Καλαβρίας και Σικελίας έχει ήδη επισημανθεί από την E. Follieri η σχέση των υμνογραφικών κειμένων προς τιμήν τους με τα αντίστοιχα αγιολογικά 24. Πρέπει επίσης να τονισθεί ότι η τύχη της λατρείας των Σικελών αγίων ήταν διαφορετική από αυτή των Καλαβρών λόγω ιστορικών συγκυριών. Συγκεκριμένα: οι Σικελοί άγιοι έχουν συμπεριληφθεί στο Συναξάριο της Κωνσταντινουπόλεως (Synaxarium Ecclesiae Constantinopolitanae), ενώ οι Καλαβροί άγιοι στην πλειονότητά τους αποκλείσθηκαν από αυτό, όπως επίσης και από το Συναξάριο της Ρώμης (Martyrologium Romanum). Ο λόγος είναι ότι οι Σικελοί άγιοι ήκμασαν όταν η Σικελία ήταν τμήμα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, ενώ οι Καλαβροί άγιοι όταν η βυζαντινή κυριαρχία άγγιζε το τέλος της και η Ν. Ιταλία είχε ήδη κατακτηθεί από τους Νορμανδούς, γι αυτό και η λατρεία τους παρέμεινε τοπική 25. Η διαφορετική εξέλιξη της λατρείας των Σικελών και Καλαβρών αγίων επέδρασε και στην υμνογραφία έτσι η υμνογραφία για Σικελούς αγίους (όπως και 24. Βλ. E. FOLLIERI, «Il culto dei santi nell Italia greca», στο La Chiesa greca in Italia dall VIII al XVI secolo, Atti del Convegno storico interecclesiale (Bari, 30 aprile-4 maggio 1969), Italia Sacra 20-22, Padova 1973, τ. II, σ Τα ονόματα των αγίων των οποίων η λατρεία παρέμεινε σε τοπικό επίπεδο βλ. στο P.P. RODOTÀ, Dell origine, progresso e stato presente del rito greco in Italia, osservato dai greci, monaci basiliani, e albanesi, τ. II, Roma 1758 (εκδ. Brenner, a cura di V. Peri, 1986), σ. 103 πρβλ. επίσης P. GUALTIERI, Glorioso trionfo over leggendario dei Santi martiri di Calabria, Napoli 1630 G. SCHIRÒ, «L agiografia italo-greca. Motivi del decadimento e della dispersione dei culti», στο Atti dell VIII Congresso Internazionale di Studi Bizantini, Palermo, 3-10 Aprile 1951, Studi bizantini e neoellenici 8, Roma 1953, σ G. DA COSTA-LOUILLET, «Saints de Sicile et d Italie méridionale aux VIII e, IX e et X e siècles», Byzantion (1959/1960), σ FOLLIERI, ό.π. (σημ. 24). 231

22 Θεώνη KΟΛΛΥΡΟΠΟΥΛΟΥ η υμνογραφία που δημιουργήθηκε από Σικελούς ποιητές) εντάχθηκε στο μεγαλύτερο μέρος της στις ακολουθίες της Εκκλησίας της Κωνσταντινουπόλεως και μετά την οριστική διαμόρφωση των λειτουργικών βιβλίων συμπεριελήφθη στα σημερινά έντυπα μηναία, ενώ οι ακολουθίες των Καλαβρών αγίων έμειναν στα πλαίσια της επαρχιακής λατρείας. Είναι εμφανές επίσης ότι οι περισσότεροι ποιητές προέρχονται από την μονή της Κρυπτοφέρρης, η σπουδαιότητα της βιβλιοθήκης της οποίας για την υμνογραφία είναι μέγιστη. Φάνηκε στην 12τομη σειρά Analecta Hymnica Graeca (όσον αφορά στους κανόνες των ακινήτων εορτών) και στο δίτομο Τριώδιο το οποίο εξέδωσε ο Ευτ. Τωμαδάκης. Ο ίδιος ετοιμάζει από ετών και έκδοση κανόνων της Παρακλητικής 26. Οι αρχαίοι λειτουργικοί κώδικες της βιβλιοθήκης της μονής της Κρυπτοφέρρης είναι πολύτιμοι αυτοί καθ εαυτούς αλλά και λόγω του άγνωστου υμνογραφικού υλικού το οποίο διέσωσαν και το οποίο, χάρη στην άοκνη προσπάθεια του αειμνήστου καθηγητού G. Schirὸ και των συνεργατών του εκδοτών, ετέθη στην διάθεση των μελετητών. Στα χειρόγραφα αυτά διασώθηκε πλούσιο υμνογραφικό υλικό, αρχαιότερη λειτουργική παράδοση από εκείνη των εντύπων μηναίων. Χάρη στο υλικό αυτό ετέθησαν θέματα αρχαιότητας και γνησιότητας των κειμένων, αποκατάστασής τους, απόδοσής τους σε ποιητές και εντοπισμού χαμένων β ωδών. Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της ποιητικής τεχνικής των ποιητών της Κ. Ιταλίας και Σικελίας είναι τα εξής: α ) δανείζονται ειρμούς για τους κανόνες τους, δεδομένου ότι οι περισσότεροι είναι υμνογράφοι. Οι ειρμοί τους οποίους χρησιμοποιούν είναι κυρίως έργα Ιωάννου Δαμασκηνού, Κοσμά μελωδού, Ανδρέου Κρήτης και Γερμανού Α, πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως, δηλ. ακολουθούν τη συνήθη τακτική των υμνογράφων και υιοθετούν το μέλος των συνθέσεων των μεγάλων μελωδών. β ) συνθέτουν κανόνες με 8 ή 9 ωδές και γ ) άλλοι χρησιμοποιούν ακροστιχίδα, άλλοι συνθέτουν κανόνες χωρίς ακροστιχίδα. Οι πιο γνωστές από τεχνικής απόψεως είναι οι ακροστιχίδες του Ιωσήφ σχηματιζόμενες από μία φράση σε βυζαντινό δωδεκασύλλαβο, στο τέλος της οποίας τίθεται εκτός μέτρου άναρθρο ή έναρθρο το όνομα του ποιητή. Ο Ευτ. Τωμαδάκης προσδιόρισε στην διατριβή του 27 επαρκή κριτήρια ελέγχου της πατρότητος 26. Βλ. Ευτ. ΤΩΜΑΔΑΚΗ, «Κανόνες Παρακλητικής (προς κριτικήν έκδοσιν των ανεκδότων και ελλιπώς εκδεδομένων)», Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών (1972/1973), σ Ευτ. ΤΩΜΑΔΑΚΗΣ, ό.π. (σημ. 6), σ

23 H ΛΑΜΠΡH YΜΝΟΓΡΑΦΙΚH ΠΑΡAΔΟΣΗ ΤΗΣ KAΤΩ IΤΑΛIΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΣΙΚΕΛIΑΣ των κανόνων αυτών και διακρίσεως εκείνων του Ιωσήφ υμνογράφου από τους κανόνες Ιωσήφ του Στουδίτου, ο οποίος ακολουθεί παραπλήσια τεχνική σχηματισμού ακροστιχίδων. Οι περισσότεροι από τους προαναφερθέντες ποιητές αρέσκονται ιδιαιτέρως στο σχηματισμό ακροστιχίδας και στα θεοτοκία: ΣΤΕΦΑΝΟΥ, ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ. Συνθέτουν δηλ. διπλή ακροστιχίδα. Ειδική αναφορά γίνεται στον Βαρθολομαίο Κρυπτοφέρρης, ο οποίος ακρωτηριάζει το όνομά του, για να ακροστιχίσει με τα αρχικά ΒΑΡΘΟΛΟΜ και ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙΟΣ τα θεοτοκία ή/και τα τριαδικά των κανόνων του. Αναμφίβολα η ποιητική αξία του έργου του Ιωσήφ του υμνογράφου είναι ανώτερη από του έργου των υπολοίπων ποιητών. Ο Schirò 28 έχει επισημάνει τον ακαδημαϊσμό των Καλαβρών υμνογράφων και την επανάληψη των νοημάτων ακόμη και με την ίδια διατύπωση (μειονέκτημα από το οποίο δεν ξέφυγε ούτε ο σπουδαιότερος όλων, ο Βαρθολομαίος), θεωρεί δε ανώτερους τους Σικελούς Μεθόδιο και Θεοφάνη. Στην παρατήρηση αυτή του Schirò ας προστεθεί ότι είναι φυσικό να μην χαρακτηρίζονται όλοι οι ποιητές της περιοχής από ποιητικό τάλαντο της ίδιας αξίας. Εξ άλλου αυτό δεν αποτελεί ίδιο της Κατωϊταλιωτικής και Σικελικής υμνογραφίας. Άνισο από αισθητική άποψη είναι και το έργο των υμνογράφων του άλλου σημαντικού κέντρου υμνογραφικής δημιουργίας, της μονής Στουδίου: οι περισσότεροι Στουδίτες ποιητές είναι ελάσσονος έμπνευσης και η λόγια γλώσσα την οποία χρησιμοποιούν αφαιρεί από τα ποιήματά τους μεγάλο μέρος του λυρισμού που θα μπορούσαν να έχουν. Συμπερασματικά λοιπόν θα λέγαμε ότι η ευρύτερη περιοχή της Ιταλίας και Σικελίας βρισκόταν πάντοτε σε στενή επικοινωνία με την Κωνσταντινούπολη, ακόμη και στις χρονικές περιόδους που διοικητικά δεν εντασσόταν στην Βυζαντινή αυτοκρατορία. Από τον 9ο μέχρι τον 12ο αιώνα στην ελληνόφωνη Ιταλία και κυρίως στην Καλαβρία και την Σικελία εμφανίζεται μεγάλος αριθμός ποιητών με κέντρο την ελληνόρρυθμη μονή της Κρυπτοφέρρης. Οι ποιητές αυτοί είναι συνεχιστές της υμνογραφικής παράδοσης της Λαύρας του αγίου Σάββα στα Ιεροσόλυμα και διαδραματίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο σε θέματα της Εκκλησίας της Κωνσταντινουπόλεως (Μεθόδιος, Ιωσήφ). Επίσης πρωτοστατούν στην διαμόρφωση των λειτουργικών βιβλίων ως προς την επιλογή τόσο των τιμωμένων αγίων όσο και των υμνογραφικών κειμένων (Ιωσήφ). 28. Βλ. SCHIRÒ, ό.π. (σημ. 4), σ

24 2. Ο ΥΜΝΟΓΡΑΦΟΣ ΠΡΟΚΟΠΙΟΣ ΚΡΥΠΤΟΦΕΡΡΗΣ Με το όνομα Προκόπιος είναι γνωστοί τρεις υμνογράφοι: ο Προκόπιος Στουδίτης 29, ο Προκόπιος Χαρτοφύλαξ 30 και ο περί ου ο λόγος Προκόπιος Κρυπτοφέρρης. Θα γίνει συνοπτική αναφορά στον Προκόπιο, έναν υμνογράφο που, όπως έχει επισημάνει η E. Follieri, είναι ελάχιστα γνωστός. Ο ποιητής, ο οποίος πρέπει να ήταν μοναχός της μονής της Κρυπτοφέρρης, χρονολογείται (με στοιχεία αντλούμενα από το έργο του) τον ι αι., όπως θα δούμε. Είναι γνωστός από 3 κανόνες, προσγραφόμενους σε αυτόν με την ακροστιχίδα τους. Συγκεκριμένα: Ο πρώτος (άρχ.: «Ὡς φέγγος ἡ σὴ λαμπρὰ πανήγυρις») είναι ο κανόνας της 10ης Σεπτεμβρίου προς τιμήν της αγίας μάρτυρος Δομινάτας και των υιών της, Σινάτορος, Βιάτορος και Κασσιοδώρου. Είναι εκδεδομένος 31 με βάση δύο χειρόγραφα μηναία της Κρυπτοφέρρης (τον κώδικα Crypt. Δ.α. I, χρονολογούμενο τον ια -ιβ αι., και τον κώδικα Crypt. Δ.α. XXXV, χρονολογούμενο τον ιϛ αι.) 32 και σύμφωνα με τον κώδικα Crypt. Δ.α. XXXV ψαλλόταν στο απόδειπνο. Αποτελείται από οκτώ ωδές και έχει διπλή ακροστιχίδα: η α ακροστιχίδα του «Ὦ Σινάτορ, μέλπω σε σὺν τοῖς συγγόνοις» 33 σχηματίζεται από τα αρχικά γράμματα των τροπαρίων όλων των ωδών του κανόνος και είναι άρτιος βυζαντινός δωδεκασύλλαβος. Η β ακροστιχίδα ΠΡΟΚΟΠΙΟΣ σχηματίζεται από τα αρχικά γράμματα των θεοτοκίων των οκτώ ωδών του κανόνος και του τριαδικού της η ωδής (:-ΙΟ είναι τα γράμματα που αντιστοιχούν στο τριαδικό και το θεοτοκίο αντίστοιχα της η ωδής). Ο κανόνας έχει μελισθεί σε ήχο δ και οι ειρμοί που έχουν χρησιμοποιηθεί είναι του Ιωάννου Δαμασκηνού (όλοι της ακολουθίας ΕΕ 94, αρ. 133, Ιωάννου) ÉMEREAU, ό.π. (σημ. 4), EO 24 (1925), σ. 169 FOLLIERI, ό.π. (σημ. 4), V. 1, σ. 298 SZÖVÉRFFY, ό.π. (σημ. 4), II, σ ÉMEREAU, ό.π. (σημ. 4), EO 24 (1925), σ. 169 FOLLIERI, ό.π. (σημ. 4), V. 1, σ AHG Ι, Βλ. Codices Cryptenses seu Abbatiae Cryptae Ferratae in Tuscolano digesti et illustrati, A. ROCCHI (a cura di), Grottaferrata 1883, σ , αντιστοίχως. 33. Στην ακροστιχίδα αναφέρεται το όνομα ενός μόνο από τους αγίους που τιμώνται με τον συγκεκριμένο κανόνα, κάτι που συνηθίζουν και άλλοι ποιητές. Αναφέρονται ενδεικτικά οι εξής περιπτώσεις: ο Θεοφάνης Γραπτός στις 20 Σεπτ.: Ευσταθίου, Θεοπίστης και των τέκνων (άρχ.: «Τῷ λόγῳ τῷ τῶν παθῶν μου σκίρτημα», ακροστιχίδα: «Τῆς εὐσταθείας τῷ φερωνύμῳ κρότος», έκδ.: ΜΡ Ι, ), ο Γεώργιος στις 14 Οκτωβρίου: Ναζαρίου και των συν αυτώ μαρτύρων (άρχ.: «Ἐν τῇ φαιδρᾷ ἅπαντες μνήμῃ», ακροστιχίδα: «Ἐχθροῦ καθεῖλε Ναζάριος τὴν πλάνην», έκδ.: AHG ΙΙ, ), ο Θεοφάνης Γραπτός στις 11 Νοεμβρίου: Μηνά, Βίκτωρος, Βικεντίου και Στεφανίδος των μαρτύρων (άρχ.: «Τιμῶντι τὴν μνήμην σου/καὶ τοὺς γενναίους ἀγῶνάς σου», ακροστιχίδα: «Τιμῶ σε, μάρτυς Μηνᾶ, πίστεως λόγοις», έκδ.: ΜΡ ΙΙ, ) και ο Ιωσήφ ο υμνογράφος στις 17 Μαΐου: Ανδρονίκου και Ιουνίας των αποστόλων (άρχ.: «Αἶνον Θεῷ προσάγει/ἐν τῇ παναγίᾳ», ακροστιχίδα: «Αἶνον προσοίσω τῷ σοφῷ Ἀνδρονίκῳ», έκδ.: ΜΡ V, ). 34. Βλ. πρώην Λεοντοπόλεως Σ. ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ, Ειρµολόγιον, Αγιορειτική Βιβλιοθήκη 9 Chennevières-sur-Marne 1932, στο οποίο παραπέμπουμε στο εξής για τους ειρμούς χρησιμοποιώντας το ΕΕ κατά τα ειωθότα. 234

25 H ΛΑΜΠΡH YΜΝΟΓΡΑΦΙΚH ΠΑΡAΔΟΣΗ ΤΗΣ KAΤΩ IΤΑΛIΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΣΙΚΕΛIΑΣ Τα θεοτοκία και το τριαδικό είναι τα εξής: θεοτοκίο ωδή α : «Πυρφόρος οἷάπερ θρόνος, πάναγνε» (AHG Ι, 169) θεοτοκίο ωδή γ : «Ῥυόμενος τῆς ἁρᾶς/ τοὺς γηγενεῖς» (AHG Ι, 170) θεοτοκίο ωδή δ : «Ὁ κατ οὐσίαν ἀπρόσιτος τὴν πατρῴαν» (AHG Ι, 171) θεοτοκίο ωδή ε : «Κατῆλθεν ἐπί σε/ ὥσπερ ὄμβρος ὕψιστος» (AHG Ι, 172) θεοτοκίο ωδή Ϛ : «Ὁρῶμεν τὰ σὰ χείλη σπαρτίον ὡς κόκκινον» (AHG Ι, 173) θεοτοκίο ωδή ζ : «Προπολεμοῦσα τοῦ σοῦ λαοῦ, Θεανδροτόκε» (AHG Ι, 174) τριαδικό ωδή η : «Ἵλεως ἡμῖν, τριὰς σεπτή,/ ἄναρχε, ἄκτιστε» (AHG Ι, 175) θεοτοκίο ωδή η : «Ὁ ἄναρχος ἄρχεται ἐκ σοῦ/ καὶ ὁ ἀσώματος» (AHG Ι, 176) θεοτοκίο ωδή θ : «Σὺ διὰ παντὸς, Θεομῆτορ» (AHG Ι, 177) Οι άλλοι δύο κανόνες είναι προς τιμήν του οσίου Ηλιού του Νέου του Σικελού. Ο πρώτος εξ αυτών (άρχ.: «Τὸν πρὶν παραζηλῶν/ ἐν τοῖς τρόποις Ἠλίαν») εξεδόθη ομοίως στα AHG 35, στις 17 Αυγούστου από τον κώδικα Crypt. Δ.α. XΙΙ 36 (ο οποίος χρονολογείται τον ια αι.) και αποτελείται από οκτώ ωδές. Έχει διπλή ακροστιχίδα: η α ακροστιχίδα του είναι «Τὸν θεῖον ὑμνῶ τοῖς ἐπαίνοις Ἠλίαν» (βυζαντινός δωδεκασύλλαβος) και η β ακροστιχίδα ΠΡΟΚΟΠΙΟΣ. Και οι δύο ακροστιχίδες σχηματίζονται με τον ίδιο τρόπο που περιγράφεται στον προηγούμενο κανόνα. Και αυτός ο κανόνας έχει μελισθεί σε ήχο δ και οι ειρμοί που έχουν χρησιμοποιηθεί είναι του Ιωάννου Δαμασκηνού: ο ειρμός της ζ ωδής προέρχεται από την ακολουθία ΕΕ 100, αρ. 141, Ιωάννου και οι υπόλοιποι από την ακολουθία ΕΕ 95-96, αρ. 135, Ιωάννου. Τα θεοτοκία και το τριαδικό είναι τα εξής: θεοτοκίο ωδή α : «Παρθένον βρεφουργὸν/ γαλουχοῦσαν» (AHG ΧΙΙ, 182) θεοτοκίο ωδή γ : «Ῥυπῶσαν τὴν φύσιν,/ Χριστέ, τῶν γηγενῶν» (AHG ΧΙΙ, 184) θεοτοκίο ωδή δ : «Ὁ καθήμενος ἐν κόλποις τοῖς πατρῴοις» (AHG ΧΙΙ, 186) θεοτοκίο ωδή ε : «Κόσμος ἠλέηται/ διά σοῦ, μῆτερ» (AHG ΧΙΙ, 188) θεοτοκίο ωδή Ϛ : «Ὅπλον στερρόν,/ ἄχραντε παρθένε» (AHG ΧΙΙ, 189) θεοτοκίο ωδή ζ : «Πύλην προεῖπεν ὁ βλέπων/ κεκλεισμένην σε» (AHG ΧΙΙ, 191) τριαδικό ωδή η : «Ἰσουργὸν τὸν Υἱὸν τῷ γεννήτορι» (AHG ΧΙΙ, 192) θεοτοκίο ωδή η : «Ὁ Πατρὶ καὶ τῷ Πνεύματι σύνθρονος» (AHG ΧΙΙ, 193) θεοτοκίο ωδή θ : «Σκέ<πασον> τοὺς δούλους σου» (AHG ΧΙΙ, 194) Ο δεύτερος κανόνας προς τιμήν του οσίου Ηλιού 37, μελισμένος σε ήχο πλ. δ, είναι ανέκδοτος. Παραδίδεται σε ένα μόνο γνωστό χειρόγραφο, τον παλίμψηστο κώδικα Crypt. Β.β. ΙV 38, στον οποίο το κείμενο είναι εξαιρετικά δυσανάγνωστο. Διαβάζονται μετά δυσκολίας οι πρώτες λέξεις «Νέος φωστὴρ» και διακρίνονται ίχνη της α ακροστιχίδας του «Νέον γερα< > Ἠλίαν» και της β ΠΡΟΚΟΠΙΟ < >. 35. AHG ΧΙΙ, ROCCHI, ό.π. (σημ. 32), σ Πρβλ. όσα σημειώνει για τον συγκεκριμένο κανόνα η E. FOLLIERI, «Un canone inedito per S. Elia Siculo», Bolletino della Badia Greca di Grottaferrata 15 (1961), σ ROCCHI, ό.π. (σημ. 32), σ

26 Θεώνη KΟΛΛΥΡΟΠΟΥΛΟΥ Στους κανόνες του Προκοπίου συναντούμε απηχήσεις των συγκρούσεων των βυζαντινών με τους Σαρακηνούς (κανών α : στίχοι 174, , , ιδιαιτέρως δε οι , , κανών β : στίχοι ). Ο ποιητής παρακαλεί τους αγίους να βοηθήσουν, ώστε να αποκτήσουν οι ευσεβείς πιστοί την ελευθερία τους, γεγονός που μας οδηγεί να τοποθετήσουμε τον ποιητή στον ι αι. Αυτή η αναφορά είναι η μοναδική πληροφορία για την ζωή του που αντλούμε από τους κανόνες του. Για την τοποθέτηση του ποιητή στον ι αι. συνηγορούν και οι κανόνες του προς τιμήν Ηλιού του Νέου, διότι ο όσιος πέθανε το 903. Πρέπει να γίνει λεπτομερέστερη αναφορά στην ύπαρξη του μοναδικού τριαδικού στην η ωδή των κανόνων του Προκοπίου. Πρόκειται για όχι συχνή προτίμηση των ποιητών, όμως μοναδικό τριαδικό στην η ωδή συνήθως (και σπανιότερα σε άλλη ωδή του κανόνος) έχει χρησιμοποιήσει για παράδειγμα ο Ιωσήφ στους εξής κανόνες του: 12 Σεπτεμβρίου: Κορνούτου ή Κορωνάτου, επισκόπου Ικονίου (άρχ.: «Ταύτην σου τὴν φωσφόρον», έκδ.: AHG Ι, ) 1 Ιανουαρίου: Βασιλείου Καισαρείας (άρχ.: «Ἐν ταῖς λαμπρότησι πάντων περιχαρῶς», έκδ.: AHG V, 1-11) 2 Μαρτίου: Κοΐντου θαυματουργού (άρχ.: «Κροτήσωμεν σήμερον ἐν αἰνέσει», έκδ.: AHG VΙΙ, 15-22) 3 Μαρτίου: Ευτροπίου, Κλεονίκου και Βασιλίσκου μαρτύρων (άρχ.: «Ταῖς ὑπερκοσμίοις ἀστραπαῖς τῆς τρισηλίου», έκδ.: AHG VΙΙ, 42-51) 28 Μαρτίου: Στεφάνου θαυματουργού (άρχ.: «Τὴν ἔνθεον μνήμην σου,/ θεόφρον πάτερ», έκδ.: AHG VΙΙ, ) 29 Μαρτίου: Μάρκου Αρεθουσίων και Κυρίλλου διακόνου (άρχ.: «Μετὰ ἀγγέλων Θεῷ παριστάμενοι», έκδ.: AHG VΙΙ, ) 2 Απριλίου: Αμφιανού και Αιδεσίου μαρτύρων (άρχ.: «Τῷ φωτὶ λαμπόμενοι/ τοῦ παναγίου πνεύματος», έκδ.: AHG VΙΙΙ, 64-73) 11 Απριλίου: Τρυφαίνης οσίας της εν Κυζίκω (άρχ.: «Τῷ φωτισμῷ/ τῆς τρισηλίου θεότητος αὐγαζομένη», έκδ.: AHG VΙΙΙ, ) 17 Απριλίου: Ακακίου, επισκόπου Μελιτινής (άρχ.: «Πᾶσαν κακίαν νικήσας τοῦ ὄφεως», έκδ.: AHG VΙΙΙ, ) 23 Απριλίου: Γεωργίου τροπαιοφόρου (άρχ.: «Ἐν ταῖς λαμπρότησι πάντων τῶν ἐκλεκτῶν», έκδ.: AHG VΙΙΙ, ) 27 Απριλίου: Ζωσιμά οσίου (άρχ.: «Τὴν τοῦ Θεοῦ βασιλείαν παραλαβών», έκδ.: AHG VΙΙΙ, ) 21 Αυγούστου: Αλεξάνδρου μάρτυρος του εν Ικονίω (άρχ.: «Ταῖς θείαις λαμπόμενος φωτοχυσίαις», έκδ.: AHG ΧΙΙ, ) και ο Θεοφάνης Γραπτός 6 Νοεμβρίου: Παύλου, πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως (άρχ.: «Τῆς πίστεως ἔρεισμα/ τῆς ἐκκλησίας διδάσκαλον», έκδ.: ΜΡ ΙΙ, 55-60) 236

27 H ΛΑΜΠΡH YΜΝΟΓΡΑΦΙΚH ΠΑΡAΔΟΣΗ ΤΗΣ KAΤΩ IΤΑΛIΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΣΙΚΕΛIΑΣ Σε άλλη ωδή, εκτός της η, έχει χρησιμοποιήσει ένα τριαδικό ο Κλήμης: στις 29 Μαρτίου: Ευσταθίου ομολογητού (άρχ.: «Τὸ εὐσταθὲς τῆς ἐκκλησίας καύχημα», έκδ.: AHG VΙΙ, , στην α ωδή), ο Θεοφάνης Γραπτός στις 12 Μαΐου: Γερμανού, πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως (άρχ.: «Τῆς ἱερωσύνης τῇ στολῇ/ κατακοσμούμενος», έκδ.: ΜΡ VI, 85-93, στην ζ ωδή) και στις 21 Ιουλίου: Ιεζεκιήλ προφήτου (άρχ.: «Θέλοντι εὐφημῆσαι/ Ἰεζεκιήλ», έκδ.: AHG ΧΙ, , στην θ ωδή). Η Ελ. Παπαηλιοπούλου εντόπισε σε Σιναϊτικό χειρόγραφο ανέκδοτο κανόνα της 21ης Οκτωβρίου προς τιμήν του οσίου Ιλαρίωνος του μεγάλου. Ο κανόνας δια των θεοτοκίων του προσγράφεται σε ομώνυμο υμνογράφο και δεν πρέπει να θεωρηθεί έργο του Προκοπίου Κρυπτοφέρρης, κυρίως διότι διαφορές τεχνικής μας οδηγούν στην απόδοση του κανόνος προς τιμήν του Ιλαρίωνος σε άλλον ομώνυμο ποιητή. Οι διαφορές αυτές είναι: η χρήση στον κανόνα αυτόν πεζής ακροστιχίδας, στον σχηματισμό της οποίας εντάσσονται και τα αρχικά γράμματα των ειρμών και ο σχηματισμός της β ακροστιχίδας με το όνομά του σε πτώση γενική ΠΡΟΚΟ- ΠΙΟΥ και με την ένταξη του τριαδικού της θ ωδής και όχι της η και σε ονομαστική πτώση, όπως συνηθίζει ο Προκόπιος Κρυπτοφέρρης. Ίσως ο ομώνυμος ποιητής να είναι ο Προκόπιος Στουδίτης. Τα θέματα όμως που συνδέονται με την ζωή και την ακριβή χρονολόγηση του ποιητού, ο λεπτομερέστερος προσδιορισμός των χαρακτηριστικών της ποιητικής του τεχνικής (ύφος, γλώσσα, επιδράσεις), όσο μπορεί να γίνει (λαμβανομένου υπ όψιν του περιορισμένου σε έκταση γνωστού έργου του Προκοπίου) και κυρίως το πρόβλημα της διάκρισής του από τους ομώνυμους ποιητές αποτελεί αντικείμενο διεξοδικότερης μελέτης. Συνοψίζουμε τα χαρακτηριστικά της ποιητικής τεχνικής του Προκοπίου: 1. Δανείζεται ειρμούς από ακολουθίες του Ιωάννου Δαμασκηνού. Σε αυτό ακολουθεί την τακτική των περισσότερων Σικελών και Καλαβρών ποιητών. 2. Συνθέτει διπλή ακροστιχίδα: στην α ακροστιχίδα δεν συναριθμούνται τα αρχικά γράμματα των ειρμών, η δεύτερη ακροστιχίδα σχηματίζεται με τον τρόπο που αναφέρθηκε προηγουμένως. 3. Απουσιάζει η β ωδή. Από το γεγονός αυτό προκύπτει ο ιδιάζων τρόπος σχηματισμού της β ακροστιχίδας. 4. Τα θεοτοκία δεν είναι προϊόντα δανεισμού. Είναι μοναδικά και γνήσια, ποιήματα του ίδιου του Προκοπίου. Επομένως δεν τίθεται θέμα ενσωμάτωσης ξένων θεοτοκίων στους κανόνες του, ούτε θέμα πατρότητός τους. 5. Ο ποιητής στους κανόνες του μένει πιστός στα αγιολογικά κείμενα από τα οποία αντλεί το υλικό του. Πρόκειται για ένα χαρακτηριστικό που συναντούμε και στον Ιωσήφ και που όλα δείχνουν ότι ίσως πρέπει να το θεωρήσουμε βασικό χαρακτηριστικό της υμνογραφίας της Σικελίας και Καλαβρίας. 237