ΣΤΑ ΙΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΙΣΤΗ

Transcript

1 ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΜΟΥΣΕΙΩΝ/ΤΜΗΜΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΕΦΟΡΕΙΑ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΑΡΓΟΛΙΔΑΣ ΣΤΑ ΙΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΙΣΤΗ Ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα στο μυκηναϊκό νεκροταφείο των Δενδρών Δενδρά 2006

2 ΣΤΑ ΙΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΙΣΤΗ Ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα στο μυκηναϊκό νεκροταφείο των Δενδρών Συντελεστές εντύπου: Από το Τμήμα Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων και Επικοινωνίας Στέλλα Χρυσουλάκη, Αρχαιολόγος Αλεξάνδρα Σέλελη, Αρχαιολόγος Σπήλιος Πίστας, Γραφίστας Ειρήνη Χαραλαμπίδη, Γραφίστρια Από τη Δ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Ευαγγελία Παππή, Αρχαιολόγος Χαράλαμπος Αντωνιάδης, Τοπογράφος Πίνκα Ταρατόρη, Συντηρήτρια

3 Ο βασιλιάς της Ασίνης Ασίνην τε ΙΛΙΑΔΑ Κοιτάξαμε όλο το πρωί γύρω-γύρω το κάστρο αρχίζοντας από το μέρος του ίσκιου εκεί που η θάλασσα πράσινη και χωρίς αναλαμπή, το στήθος σκοτωμένου παγονιού μας δέχτηκε όπως ο καιρός χωρίς κανένα χάσμα. Οι φλέβες του βράχου κατέβαιναν από ψηλά στριμμένα κλήματα γυμνά πολύκλωνα ζωντανεύοντας στ άγγιγμα του νερού, καθώς το μάτι ακολουθώντας τις πάλευε να ξεφύγει το κουραστικό λίκνισμα χάνοντας δύναμη ολοένα. Από το μέρος του ήλιου ένας μακρύς γιαλός ολάνοιχτος και το φως τρίβοντας διαμαντικά στα μεγάλα τείχη. Κανένα πλάσμα ζωντανό τ αγριοπερίστερα φευγάτα κι ο βασιλιάς της Ασίνης που τον γυρεύουμε δυο χρόνια τώρα άγνωστος λησμονημένος απ όλους κι από τον Όμηρο μόνο μια λέξη στην Ιλιάδα κι εκείνη αβέβαιη ριγμένη εδώ σαν την εντάφια χρυσή προσωπίδα. Την άγγιξες, θυμάσαι τον ήχο της; κούφιο μέσα στο φως σαν το στεγνό πιθάρι στο σκαμμένο χώμα κι ο ίδιος ήχος μες στη θάλασσα με τα κουπιά μας. Ο βασιλιάς της Ασίνης ένα κενό κάτω απ την προσωπίδα παντού μαζί μας παντού μαζί μας, κάτω από ένα όνομα: «Ασίνην τε Ασίνην τε» και τα παιδιά του αγάλματα κι οι πόθοι του φτερουγίσματα πουλιών κι ο αγέρας στα διαστήματα των στοχασμών του και τα καράβια του αραγμένα σ άφαντο λιμάνι κάτω απ την προσωπίδα ένα κενό. Πίσω από τα μεγάλα μάτια τα καμπύλα χείλη τους βοστρύχους ανάγλυφα στο μαλαματένιο σκέπασμα της ύπαρξής μας ένα σημείο σκοτεινό που ταξιδεύει σαν το ψάρι μέσα στην αυγινή γαλήνη του πελάγου και το βλέπεις: ένα κενό παντού μαζί μας. Και το πουλί που πέταξε τον άλλο χειμώνα με σπασμένη φτερούγα σκήνωμα ζωής, κι η νέα γυναίκα που έφυγε να παίξει με τα σκυλόδοντα του καλοκαιριού

4 κι η ψυχή που γύρεψε τσιρίζοντας τον κάτω κόσμο κι ο τόπος σαν το μεγάλο πλατανόφυλλο που παρασέρνει o χείμαρρος του ήλιου με τα αρχαία μνημεία και τη σύγχρονη θλίψη. Κι ο ποιητής αργοπορεί κοιτάζοντας τις πέτρες κι αναρωτιέται υπάρχουν άραγε ανάμεσα στις χαλασμένες τούτες γραμμές τις ακμές τις αιχμές τα κοίλα και τις καμπύλες υπάρχουν άραγε εδώ που συναντιέται το πέρασμα της βροχής του αγέρα και της φθοράς υπάρχουν, η κίνηση του προσώπου το σχήμα της στοργής εκείνων που λιγόστεψαν τόσο παράξενα μες στη ζωή μας αυτών που απόμειναν σκιές κυμάτων και στοχασμοί με την απεραντοσύνη του πελάγου ή μήπως όχι δεν απομένει τίποτε παρά μόνο το βάρος η νοσταλγία του βάρους μιας ύπαρξης ζωντανής εκεί που μένουμε τώρα ανυπόστατοι λυγίζοντας σαν τα κλωνάρια της φρικτής ιτιάς σωριασμένα μέσα στη διάρκεια της απελπισίας ενώ το ρέμα κίτρινο κατεβάζει αργά βούρλα ξεριζωμένα μες στο βούρκο εικόνα μορφής που μαρμάρωσε με την απόφαση μιας πικρας παντοτινής. Ο ποιητής ένα κενό. Ασπιδοφόρος ο ήλιος ανέβαινε πολεμώντας κι από το βάθος της σπηλιάς μια νυχτερίδα τρομαγμένη χτύπησε πάνω στο φως σαν τη σαΐτα στο σκουτάρι: «Ασίνην τε Ασίνην τε». Να ταν αυτή ο βασιλιάς της Ασίνης που τον γυρεύουμε τόσο προσεχτικά σε τούτη την ακρόπολη γγίζοντας κάποτε με τα δάχτυλά μας την αφή του πάνω στις πέτρες. Ασίνη, καλοκαίρι 38 Αθήνα, Γενάρης 40 Γιώργος Σεφέρης

5 ΣΤΑ ΙΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΙΣΤΗ Ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα με θέμα τη μυκηναϊκή πανοπλία των Δενδρών Το ιστορικό του προγράμματος Στο πλαίσιο του κοινοτικού έργου «Ανάδειξη Αξιοποίηση Μυκηναϊκού Νεκροταφείου Δενδρών», η Δ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων προέβλεψε την κατάρτιση ενός εκπαιδευτικού προγράμματος με θέμα τη μυκηναϊκή πανοπλία των Δενδρών. Το πρόγραμμα επεξεργάστηκαν από κοινού το Τμήμα Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων και Επικοινωνίας της Διεύθυνσης Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων με τη Δ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων. Στο σχεδιασμό του προγράμματος δύο ιδιαίτερες παράμετροι έπρεπε να ληφθούν υπόψη. Πρώτον, ότι η συγκεκριμένη εφαρμογή επρόκειτο να κινηματογραφηθεί από τον σκηνοθέτη Φίλιππο Κουτσαφτή, ώστε να αποτελέσει μέρος του οπτικοακουστικού υλικού που θα προβάλλεται πλαισιώνοντας την πανοπλία των Δενδρών στην επανέκθεση του Αρχαιολογικού Μουσείου Ναυπλίου. Δεύτερον, ότι η «πειραματική» εφαρμογή στόχευε να αποτελέσει τη βάση για τη δημιουργία ενός εκπαιδευτικού προγράμματος που θα λειτουργήσει η Δ Ε.Π.Κ.Α. σε μόνιμη και ετήσια βάση. Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα του 2006 περιλάμβανε μια συνάντηση γνωριμίας των μαθητών με τους αρχαιολόγους στη σχολική τάξη, η οποία σκοπό είχε να παρουσιάσει στα παιδιά το γνωστικό αντικείμενο και να τα εισαγάγει στην «ατμόσφαιρα» της κυρίως συνάντησης που θα γινόταν την επόμενη μέρα στον αρχαιολογικό χώρο του μυκηναϊκού νεκροταφείου Δενδρών. Στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα συμμετείχαν τριάντα πέντε μαθητές της έκτης τάξης των δημοτικών σχολείων Αγίας Τριάδας, Πουλλακίδας, Μάνεση, Αμυγδαλίτσας, Ανυφίου, Παναριτίου, παιδιά δηλαδή που κατοικούν σε περιοχές γειτονικές με τον αρχαιολογικό χώρο.

6 Συνάντηση πρώτη: στη σχολική τάξη Ημέρα: Πέμπτη 1 Ιουνίου 2006 Χώρος: Δημοτικό Σχολείο Αγίας Τριάδας Αργολίδας Διάρκεια: 1 ώρα και 30 λεπτά Στόχοι : Να αντιληφθούν τα παιδιά ότι η γνώση του παρελθόντος (η Ιστορία) δεν συντάσσεται αυθαίρετα. Είναι προϊόν της αρχαιολογικής έρευνας, και προκύπτει μέσα από τη μελέτη και την ερμηνεία των τεκμηρίων, την παρατήρηση, τη συναγωγή συμπερασμάτων, καθώς και το συνδυασμό των πηγών. Έτσι, μέσα από απλά παραδείγματα, τα παιδιά να κατανοήσουν πώς τα ευρήματα μπορούν να μας δώσουν σημαντικά στοιχεία για την ταύτιση και τη χρήση ενός χώρου. Να παρατηρήσουν και να συζητήσουν ορισμένα αντικείμενα-ευρήματα μελετώντας τα από πολλές σκοπιές (υλικά κατασκευής, πιθανές χρήσεις, μορφή, τεχνογνωσία, διακόσμηση, αισθητική απόδοση κ.λπ.), ώστε να αντιληφθούν την ποικιλία των συμπερασμάτων που μπορούν να αντληθούν μέσα από αυτή τη διαδικασία. Να αναδιατυπώσουν τις γνώσεις τους για το μυκηναϊκό κόσμο όχι μέσα από μια θεωρητική διδασκαλία, αλλά ενεργοποιώντας τη συμμετοχή τους, την παρατηρητικότητα και την κριτική τους ικανότητα. Δραστηριότητες: 1. Αρχικά τα παιδιά κατέγραψαν σε ένα απλωμένο χαρτί του μέτρου λέξεις-κλειδιά που σχετίζονταν κατά τη γνώμη τους με το μυκηναϊκό πολιτισμό. Το χαρτί παρέμενε μπροστά τους σε όλη τη διάρκεια της συνάντησης, ώστε να εμπλουτίζεται διαρκώς με νέες ιδέες και συμπεράσματα. 2. Στο κέντρο της τάξης τοποθετήθηκαν δύο μεγάλες πινακίδες. Η πρώτη περιλάμβανε μια αεροφωτογραφία της ακρόπολης των Μυκηνών και η δεύτερη μια σχεδιαστική αποτύπωση της κάτοψης του αρχαιολογικού χώρου. Στη συνέχεια μοιράστηκαν στα παιδιά φωτογραφίες αντικειμένων της μυκηναϊκής περιόδου. Αφού τα παρατήρησαν προσεκτικά και τα περιέγραψαν αναλυτικά, έκαναν τις υποθέσεις τους για τους χώρους όπου θα μπορούσαν να έχουν βρεθεί και τα τοποθέτησαν στην κάτοψη των Μυκηνών. Συζήτησαν τις πληροφορίες και τα συμπεράσματα που απορρέουν από τα ευρήματα αυτά. Όταν η διαδικασία ολοκληρώθηκε, με τη βοήθεια άλλων πηγών πληροφοριών και της εικονογραφίας, τα παιδιά έκαναν υποθέσεις για τη μορφή που θα είχε ο χώρος. Οδηγήθηκαν έτσι σε μια τρίτη πινακίδα, η οποία απεικόνιζε μια αναπαράσταση της μυκηναϊκής ακρόπολης. 3. Ακολούθησε το εργαστήρι της Γραμμικής Β γραφής. Χρησιμοποιώντας ένα απλοποιημένο αλφαβητάρι της μυκηναϊκής γραφής, τα παιδιά ανέλαβαν το ρόλο

7 γραφέων και κατέγραψαν τα προϊόντα που φαντάζονταν ότι θα μπορούσαν να βρίσκονται στις αποθήκες της ακρόπολης. Η δραστηριότητα αυτή αποσκοπούσε στο να αντιληφθούν τα παιδιά τη συγκεντρωτική οργάνωση της μυκηναϊκής οικονομίας κατ επέκταση και την αυστηρή διάρθρωση της κοινωνικής ιεραρχίας. Επίσης, να αποκτήσουν μια πρώτη ιδέα σχετικά με τα προϊόντα της αγροτικής παραγωγής και βιοτεχνίας και, τέλος, να γίνει κατανοητό ότι, παρά τις ιδιαιτερότητές της, η Γραμμική Β είναι μια γραφή που αποδίδει την ελληνική γλώσσα. Τα αντικείμενα Για τη δραστηριότητα στη σχολική τάξη έγινε προσπάθεια να επιλεγούν αντικείμενα που καλύπτουν διαφορετικές όψεις του μυκηναϊκού πολιτισμού (οικονομία, τέχνη, γραφή, θρησκεία, κοινωνική δομή κ.ο.κ.). Η πλειοψηφία των αντικειμένων προέρχεται από τις Μυκήνες. Κατ εξαίρεση συμπεριλήφθηκαν ευρήματα με άλλη προέλευση στις περιπτώσεις εκείνες που τα αντίστοιχα μυκηναϊκά δεν σώζονται σε καλή κατάσταση και δεν θα ήταν κατανοητά από τους μαθητές. Χρυσή προσωπίδα «του Αγαμέμνονα»: Τα παιδιά επισήμαναν ότι το χρυσό προσωπείο δεν μπορεί να είχε χρηστική αξία, καθώς τα μάτια παριστάνονται κλειστά και δεν υπάρχουν οπές που να επιτρέπουν την όραση. Θυμήθηκαν τις νεκρικές προσωπίδες που συνήθιζαν να προσφέρουν στους νεκρούς τους οι Αιγύπτιοι. Τοποθέτησαν το αντικείμενο στον ταφικό κύκλο Α μέσα στην ακρόπολη. Συμπέραναν τόσο από την πολυτέλεια του αντικειμένου όσο και από την εξαιρετική θέση των τάφων ότι ασφαλώς θα επρόκειτο για χώρο όπου θάβονταν σημαντικά πρόσωπα, με υψηλή κοινωνική και οικονομική θέση. Εγχειρίδιο με ένθετη διακόσμηση (σκηνή κυνηγιού λιονταριού): Με αφορμή το εγχειρίδιο και τη διακόσμησή του συζητήθηκαν θέματα της καθημερινής ζωής των Μυκηναίων, της ιδεολογίας και των συνηθειών τους. Συζητήθηκαν επίσης οι εμπορικές σχέσεις των Μυκηναίων με την Αίγυπτο και την Ανατολή, περιοχές απ όπου εισήγαν πρώτες ύλες, τεχνογνωσία, πρακτικές. Η πολυτέλεια του αντικειμένου οδήγησε τα παιδιά να υποθέσουν ότι, όπως και στην προηγούμενη περίπτωση, πρόκειται για κτέρισμα που βρέθηκε σε τάφο κάποιου σημαντικού προσώπου της μυκηναϊκής κοινωνίας. Τοιχογραφία (σκηνή πολιορκίας): Στην περίπτωση αυτή ειπώθηκε από την αρχή στα παιδιά ότι η τοιχογραφία κοσμούσε την αίθουσα του θρόνου στο ανάκτορο των Μυκηνών. Τα παιδιά διατύπωσαν τις υποθέσεις και τα συμπεράσματά τους αναφορικά με τον πλούτο της διακόσμησης στο συγκεκριμένο χώρο, το θέμα της παράστασης, τα μηνύματα που θα μπορούσε να προβάλλει κ.τ.λ. Τους ζητήθηκε επίσης να παρατηρήσουν τις λεπτομέρειες που η τοιχογραφία διασώζει σχετικά με τη μορφή και την απόδοση κτηρίων και αρχιτεκτονικής διακόσμησης. Εστία: Η εστία επίσης αποκαλύφθηκε στην αίθουσα του θρόνου. Αποτελεί τον πυρήνα του ανακτόρου, και τα παιδιά διατύπωσαν σκέψεις και υποθέσεις για το ρόλο του άνακτα. (η φωτογραφία απεικονίζει την εστία του ανακτόρου της Πύλου. Ίχνη ανάλογης κατασκευής έχουν εντοπιστεί και στο ανάκτορο των Μυκηνών, ωστόσο ο βαθμός της διατήρησής της δεν υποστηρίζει σχετική συζήτηση με τα παιδιά)

8 Πινακίδα Γραμμικής Β: Η πινακίδα καταγράφει αγαθά και προϊόντα, άρα πρέπει να βρέθηκε σε χώρο αποθηκών ή εργαστηρίων. Η συγκέντρωση και ο έλεγχος των αγαθών και της παραγωγής μαρτυρούν επίσης την ύπαρξη μιας ανάλογα συγκεντρωτικής εξουσίας που ρυθμίζει κάθε πτυχή της οικονομικής ζωής. (το συγκεκριμένο εύρημα δεν προέρχεται από την ακρόπολη των Μυκηνών αλλά από το ανάκτορο της Κνωσού) Πήλινο γυναικείο ειδώλιο: Παρατηρώντας τη στάση της μορφής, τα παιδιά συμπέραναν ότι πρόκειται για λατρεύτρια ή ιέρεια και υπέθεσαν ότι θα μπορούσε να έχει βρεθεί στο λεγόμενο «θρησκευτικό κέντρο» της ακρόπολης. Τοιχογραφία (γυναικεία μορφή που κρατάει μια δεσμίδα στάχυα στο κάθε χέρι): Παρατηρώντας τα ενδύματα της μορφής και ιδιαίτερα το κάλυμμα της κεφαλής της, τα παιδιά έφθασαν στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για κάποια γυναίκα με σημαντική θέση, λατρεύτρια, βασίλισσα, ιέρεια ή θεά. Λαμβάνοντας υπόψη τα στάχυα που η μορφή κρατά στα χέρια της, μπόρεσαν να τη συσχετίσουν με τη λατρεία κάποιας θεότητας της γεωργίας ή της γονιμότητας. Η τοιχογραφία κοσμούσε κτήριο στο θρησκευτικό κέντρο της ακρόπολης. Μέσα από τη συζήτηση τα παιδιά αντιλήφθηκαν το χαρακτήρα και το ρόλο μιας μυκηναϊκής ακρόπολης: ένα οχυρωμένο κέντρο με πολλαπλές λειτουργίες, καθώς αποτελεί ταυτόχρονα έδρα του άνακτα και των υψηλών αξιωματούχων, πυρήνα της οικονομικής ζωής και της διοίκησης, σημείο από όπου εκπορεύεται τόσο η κοσμική όσο και η θρησκευτική εξουσία.

9 Αεροφωτογραφία του αρχαιολογικού χώρου της ακρόπολης των Μυκηνών Κάτοψη του αρχαιολογικού χώρου της ακρόπολης των Μυκηνών Αναπαράσταση της ακρόπολης των Μυκηνών Αρχιτεκτονικά κατάλοιπα και κινητά ευρήματα

10 Μιλώντας για το μυκηναϊκό πολιτισμό Τα παιδιά γράφουν τις ιδέες τους

11 Το εργαστήριο της Γραμμικής Β γραφής Το «αρχείο» της τάξης

12 Συνάντηση δεύτερη: στον αρχαιολογικό χώρο του μυκηναϊκού νεκροταφείου Δενδρών Ημέρα: Παρασκευή 2 Ιουνίου 2006 Χώρος: Αρχαιολογικός χώρος μυκηναϊκού νεκροταφείου Δενδρών Αργολίδας Διάρκεια: 2 ώρες Στόχοι : Να έρθουν τα παιδιά σε επαφή με την ιστορία της περιοχής τους και να γνωρίσουν την τοπική διάσταση του μυκηναϊκού πολιτισμού. Να προσεγγίσουν ένα αντικείμενο, το οποίο αναγνωρίζουν από τα σχολικά εγχειρίδια της Ιστορίας, κοιτώντας το όμως πλέον με μια άλλη ματιά, μέσα από τη διαδικασία που ακολουθήθηκε και κατά την προηγούμενη συνάντηση. Με αφορμή την πανοπλία, να δουν το μυκηναϊκό πολιτισμό από πολλές διαφορετικές σκοπιές: μεταλλοτεχνία, οπλουργία, ταφικά έθιμα, εμπορικές σχέσεις, κοινωνία, ιδεολογικό υπόβαθρο της εξουσίας κ.τ.λ. Να ερευνήσουν και να «ανακαλύψουν» μόνα τους πτυχές του μυκηναϊκού κόσμου και, ευρύτερα, να κατανοήσουν σε πόσες σκέψεις και συμπεράσματα μπορεί να μας οδηγήσει η «ανάγνωση» ενός αντικειμένου. Να τοποθετήσουν τα αντικείμενα στο χώρο της εύρεσής τους και να κατανοήσουν πόσο σημαντική είναι η γνώση της θέσης όπου βρέθηκαν, του περιβάλλοντός τους και των συνευρημάτων τους. Να αντιληφθούν ότι η Ιστορία δεν είναι απλώς μια διαδοχή γεγονότων και ιστορικών περιόδων, αλλά μια ζωντανή πραγματικότητα την οποία βιώνουν οι άνθρωποι κάθε εποχής. Για το λόγο αυτό, η δραστηριότητα που πραγματοποιήθηκε στον αρχαιολογικό χώρο των Δενδρών, σκιαγραφεί πρώτα το ιστορικό πλαίσιο και κατόπιν καταλήγει να επικεντρωθεί στο πρόσωπο του μυκηναίου πολεμιστή, δηλαδή στην ανθρώπινη και απτή πλευρά της Ιστορίας. Δραστηριότητες Μετά από μια σύντομη γνωριμία με το χώρο του μυκηναϊκού νεκροταφείου, τα παιδιά χωρίστηκαν σε δέκα ομάδες προκειμένου να ερευνήσουν το θέμα της πανοπλίας που βρέθηκε στον τάφο 12 και το «μυστήριο» που κρύβεται πίσω από τον πολεμιστή που τη φορούσε. Η έρευνα οργανώθηκε σαν ένα παιχνίδι παζλ, μια μορφή που επιλέχθηκε τόσο γιατί η πανοπλία αποτελείται από διαφορετικά επιμέρους τμήματα, όσο και γιατί θελήσαμε να υπονοήσουμε ότι ένα αντικείμενο μπορεί να προσεγγιστεί από πολλές σκοπιές, καθώς η ιστορική έρευνα ακολουθεί ποικίλες διαδρομές προκειμένου να συνθέσει μια γενικότερη εικόνα. Έτσι, σε κάθε ομάδα μοιράστηκε από μία καρτέλα-κομμάτι του παζλ. Οι καρτέλες στη μία τους όψη περιλάμβαναν μια σειρά από δραστηριότητες και ερωτήσεις, ενώ στην πίσω όψη απεικόνιζαν ένα τμήμα της πανοπλίας. Κάθε ομάδα αναλάμβανε να πραγματοποιήσει τη δική της μικρή έρευνα για ένα θέμα σχετικό με την πανοπλία, όπως αυτό αναγραφόταν στην καρτέλα που κρατούσε. Όταν τα

13 παιδιά ολοκλήρωσαν την έρευνά τους και κατέγραψαν τις απαντήσεις τους στην πρώτη όψη της καρτέλας τους, παρουσίασαν τα αποτελέσματα και τα συμπεράσματά τους στο σύνολο των ομάδων. Στη συνέχεια, γυρίζοντας το φύλλο τους στην πίσω όψη τοποθετούσαν το κομμάτι του παζλ στην κατάλληλη θέση, μέχρι να σχηματιστεί ολόκληρη η εικόνα της πανοπλίας. Τα κομμάτια του παζλ Οι καρτέλες είναι αριθμημένες. Ξεκινώντας από γενικότερα θέματα σχετικά με τη μυκηναϊκή εποχή, εστιάζουν σταδιακά στο πρόσωπο του πολεμιστή. Η ακρόπολη της Μιδέας και το νεκροταφείο των Δενδρών: Η καρτέλα αυτή αποσκοπεί στο συσχετισμό του μυκηναϊκού νεκροταφείου των Δενδρών με την ακρόπολη της Μιδέας. Τα παιδιά καλούνται να εξερευνήσουν το χώρο, ώστε να εξοικειωθούν με αυτόν, να παρατηρήσουν κάποια βασικά στοιχεία ταφικής αρχιτεκτονικής, να κατανοήσουν τη διαστρωμάτωση που χαρακτηρίζει τη μυκηναϊκή κοινωνία και να υποθέσουν την κοινωνική θέση των νεκρών που θάβονταν στο συγκεκριμένο χώρο. Ανασκαφή και λαθρανασκαφή: Σε αυτή την καρτέλα παρουσιάζεται ένα πολύ σύντομο ιστορικό της ανασκαφής του τάφου 12 και της λαθρανασκαφής του. Στόχος είναι τα παιδιά να αντιληφθούν τους λόγους για τους οποίους είναι σημαντικό για την έρευνα τα αντικείμενα να βρίσκονται στο αρχικό αδιατάρακτο περιβάλλον τους, καθώς και ότι με την αρχαιοκαπηλία δεν είναι μόνο τα αντικείμενα που χάνονται αλλά και οι πληροφορίες. Γίνεται αναφορά στη συνήθεια της κτέρισης των νεκρών και στα συμπεράσματα που μπορούμε να αντλήσουμε από τα συνευρήματα ενός αντικειμένου. Το εμπόριο του χαλκού: Η καρτέλα επικεντρώνεται στην προέλευση του υλικού από το οποίο κατασκευάστηκε η πανοπλία, ώστε τα παιδιά να συνειδητοποιήσουν ότι επρόκειτο για ένα αντικείμενο πολυτελείας για τα δεδομένα της εποχής. Διαβάζοντας τη γραφή των Μυκηναίων: Η καρτέλα αφορά στη γραφή των Μυκηναίων, τη Γραμμική Β. Μέσα από τις προτεινόμενες δραστηριότητες, επιδιώκεται να γίνει αντιληπτό ότι η χρήση της γραφής εξυπηρετεί τις ανάγκες μιας συγκεντρωτικής εξουσίας και μιας οικονομίας με γραφειοκρατική οργάνωση. Είναι ακόμα ενδιαφέρον να δουν πώς η αποκρυπτογράφηση της Γραμμικής Β επιβεβαιώνει τα συμπεράσματα της αρχαιολογικής έρευνας, καθώς το ιδεόγραμμα της πανοπλίας παρουσιάζει εντυπωσιακές ομοιότητες με την πανοπλία των Δενδρών. Τα Ομηρικά Έπη: Σε αυτήν την καρτέλα παρουσιάζεται μια άλλη πηγή πληροφοριών, τα Ομηρικά Έπη με τον περιορισμό βέβαια ότι συντέθηκαν σε μια εποχή πολύ μεταγενέστερη, διασώζουν ωστόσο ενίοτε αναμνήσεις από τους μυκηναϊκούς χρόνους. Για παράδειγμα, η περιγραφή του κράνους του Μηριόνη (Κ ) θυμίζει έντονα το οδοντόφρακτο μυκηναϊκό κράνος που θα φορούσε και ο πολεμιστής των Δενδρών. Επίσης, τα παιδιά θα μπορούσαν να φανταστούν τον πολεμιστή να ετοιμάζεται για τη μάχη διαβάζοντας ανάλογα χωρία της Ιλιάδας, όπως το Τ όπου οπλίζεται ο Αχιλλέας.

14 Κατασκευάζοντας την πανοπλία: Με την καρτέλα αυτή επιδιώκεται να κατανοήσουν τα παιδιά ότι η πανοπλία είναι ένα κατασκευαστικό επίτευγμα της εποχής, που λαμβάνει υπόψη τις απαιτήσεις για την ασφάλεια του πολεμιστή και τις συνδυάζει με τη μεγαλύτερη δυνατή ελευθερία των κινήσεών του. Να αντιληφθούν τις τεχνικές δυσκολίες που είχε να αντιμετωπίσει ο κατασκευαστής και τις λύσεις που επινόησε, και ακόμα να παρατηρήσουν προσεκτικά κατασκευαστικές λεπτομέρειες, όπως τη σύνδεση των επιμέρους τμημάτων της πανοπλίας, ή την πρόβλεψη για εσωτερική δερμάτινη επένδυση που στόχευε στην επιπλέον προστασία και άνεση του ιδιοκτήτη. Η ομάδα αυτή, όπως και η επόμενη, είχε την ευκαιρία να απαντήσει στις ερωτήσεις της καρτέλας παρατηρώντας και δοκιμάζοντας το αντίγραφο της πανοπλίας που δημιούργησαν οι συντηρητές της Δ Ε.Π.Κ.Α. Φορώντας την πανοπλία: Εδώ τα παιδιά «βλέπουν» την πανοπλία από την πλευρά του πολεμιστή, τον φαντάζονται να τη φοράει και να πηγαίνει στο πεδίο της μάχης, συζητούν τόσο για τα δικά του συναισθήματα όσο και την εντύπωση που θα προκαλούσε στους αντιπάλους του. Αναζητώντας άλλες πηγές: Στην καρτέλα αυτή τα παιδιά μπορούν να δουν απεικονίσεις Μυκηναίων πολεμιστών (τοιχογραφίες, δαχτυλίδια, ανάγλυφα), και να συγκρίνουν τον οπλισμό που φορούν οι μορφές με αυτόν που ανήκε στον πολεμιστή των Δενδρών. Τους δίνεται έτσι μια ιδέα για τον πλούτο των διαφορετικών πηγών απ όπου μπορούν να αντλήσουν στοιχεία ώστε να κατανοήσουν τον οπλισμό και τις πολεμικές τεχνικές της ύστερης εποχής του χαλκού. Το οδοντόφρακτο κράνος: Η καρτέλα αυτή έχει ως θέμα της το οδοντόφρακτο κράνος που, κρίνοντας από τα δόντια κάπρου που βρέθηκαν στον τάφο 12, συμπλήρωνε τον αμυντικό οπλισμό του νεκρού. Μέσα από τις ερωτήσεις, τα παιδιά συνειδητοποιούν την υψηλή αξία του αντικειμένου, ακόμα και τις συμβολικές του διαστάσεις, καθώς το οδοντόφρακτο κράνος προβάλλει σε ιδεολογικό επίπεδο αρετές όπως γενναιότητα, πλούτο, δύναμη. Μυκηναίων πρόσωπα: Και σε αυτή την περίπτωση γίνεται αναφορά και επισκόπηση των πηγών, εστιάζοντας όμως αυτή τη φορά στο ερώτημα πώς οι ίδιοι οι Μυκηναίοι φαίνεται να αποδίδουν στην τέχνη τους πρότυπα και αξίες της εποχής τους (εμφάνιση, ήθος, κοινωνική θέση κ.ά.). Όταν πλέον οι ομάδες τοποθετήσουν τα κομμάτια του παζλ που κρατούν στα χέρια τους και συνθέσουν την εικόνα της πανοπλίας, κενό μένει το πρόσωπο του πολεμιστή. Σε αυτό το σημείο η «έρευνα» των ιστορικών πηγών ολοκληρώνεται και το λόγο παίρνει η φαντασία: κάθε παιδί ζωγραφίζει το πρόσωπο που έχει πλάσει για τον πολεμιστή και οι ζωγραφιές καλύπτουν διαδοχικά το κενό κομμάτι του παζλ, αλλά και της Ιστορίας.

15 Συμπληρώνοντας τα κομμάτια του παζλ Η εικόνα συμπληρώνεται Ο πολεμιστής των Δενδρών στην ακρόπολη της Μιδέας

16 Αξιολόγηση του εκπαιδευτικού προγράμματος Σε γενικές γραμμές το εκπαιδευτικό πρόγραμμα θεωρήθηκε επιτυχές, καθώς σε μεγάλο βαθμό εκπλήρωσε τους στόχους που είχαν οριστεί κατά το σχεδιασμό του. Την ημέρα εφαρμογής του προγράμματος στον αρχαιολογικό χώρο των Δενδρών τα παιδιά έδειξαν να έχουν αφομοιώσει το γνωστικό αντικείμενο αλλά και τις ερμηνευτικές προσεγγίσεις του μυκηναϊκού κόσμου. Το κυριότερο, ωστόσο, ήταν ότι φάνηκαν να έχουν εξοικειωθεί με τη διαδικασία της εξαγωγής ιστορικών συμπερασμάτων μέσα από την πολύπλευρη μελέτη ενός αντικειμένου. Το παιχνίδι του παζλ ενεργοποίησε την παρατηρητικότητα και την κριτική τους σκέψη και, με αφορμή τις δραστηριότητες, οι ομάδες δούλεψαν συζητώντας, προτείνοντας, επιχειρηματολογώντας. Για μια ενδεχόμενη συστηματοποίηση του εκπαιδευτικού προγράμματος στον αρχαιολογικό χώρο θα μπορούσαν να ληφθούν υπόψη οι εξής παρατηρήσεις για τη βελτίωσή του: Λόγω της ημερομηνίας (αρχές Ιουνίου) που ορίστηκε για την πειραματική εφαρμογή του 2006, στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα συμμετείχαν οι μαθητές της έκτης δημοτικού. Ωστόσο, θα ήταν προτιμότερο το πρόγραμμα να απευθύνεται σε μαθητές της πρώτης γυμνασίου, καθώς η διδασκαλία του μυκηναϊκού πολιτισμού περιλαμβάνεται στη σχολική ύλη της συγκεκριμένης τάξης. Έτσι, όχι μόνο τα παιδιά θα είναι καλύτερα προετοιμασμένα για το θέμα, αλλά κυρίως η επίσκεψή τους στον αρχαιολογικό χώρο θα εντάσσεται με τρόπο αρμονικότερο στη σχολική ζωή, συμπληρώνοντας τη διδασκαλία της σχολικής ύλης. Η πειραματική εφαρμογή περιλάμβανε μία συνάντηση προετοιμασίας με τους αρχαιολόγους στο ρόλο του εκπαιδευτικού. Ωστόσο, στο μέλλον οι εκπαιδευτικοί της τάξης θα ήταν σκόπιμο να αναλάβουν οι ίδιοι την προετοιμασία του προγράμματος, αφιερώνοντας περισσότερο χρόνο. Για το σκοπό αυτό, θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί το υλικό του εκπαιδευτικού φακέλου του προγράμματος ΜΕΛΙΝΑ Ο κόσμος της αρχαιότητας, αριθμός 4, Μυκηναϊκός Πολιτισμός. Μια συστηματικότερη επεξεργασία του θέματος θα μπορούσε να περιλαμβάνει μια επίσκεψη στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ναυπλίου, όπου οι μαθητές θα έχουν την ευκαιρία να δουν την πραγματική πανοπλία. Σκόπιμο θα ήταν, τέλος, να πραγματοποιηθεί επίσκεψη στο γειτονικό αρχαιολογικό χώρο της ακρόπολης της Μιδέας ώστε τα παιδιά να κατανοήσουν καλύτερα τη σύνδεσή της με το νεκροταφείο των Δενδρών. Θα ήταν σωστό η προσέγγιση του θέματος της μυκηναϊκής ακρόπολης και των λειτουργιών της να γίνει με αφορμή τη Μιδέα και να εμπλουτιστεί με στοιχεία από την ακρόπολη των Μυκηνών όπου είναι απαραίτητο. Προκύπτει έτσι η ανάγκη εκπόνησης εκπαιδευτικού υλικού και για το συγκεκριμένο αρχαιολογικό χώρο.

17 Bιβλιογραφία Astrom P, Verdelis N.M., The Cuirass Tomb and other finds at Dendra, ed. Paul Astroms, Göteborg 1977 Chadwick J., Ο Μυκηναϊκός Κόσμος, εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα 1997 Treuil R, Darque P, Poursat J.C., Touchais G, Οι πολιτισμοί του Αιγαίου, εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα 1996 Βασιλικού Ντ., Ο Μυκηναϊκός Πολιτισμός, έκδοση της Βιβλιοθήκης της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, Αθήνα 1995 Μαζαράκης-Αινιάν, Όμηρος και Αρχαιολογία, εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα 2000 Σταϊνχάουερ Γ., Ο πόλεμος στην αρχαία Ελλάδα, εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα 2000 Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος Α, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1970 Πρόγραμμα ΜΕΛΙΝΑ Ο κόσμος της αρχαιότητας, εκπαιδευτικός φάκελος αριθμός 4, Μυκηναϊκός Πολιτισμός, Υ.Π.Ε.Π.Θ. - ΥΠ.ΠΟ., Αθήνα 1998

18 2015 Υπουργείο Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων ISBN: Το έντυπο «Στα ίχνη του πολεμιστή» δημιουργήθηκε το Ψηφιοποιήθηκε το 2015 για την Πράξη με κωδικό MIS «Επικαιροποίηση και ψηφιοποίηση πολιτιστικού εκπαιδευτικού υλικού για την ενίσχυση της εκπαιδευτικής διαδικασίας», που υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Διά Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.