СТУДЕНТТІҢ ПƏНДІК ОҚУ-ƏДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

Transcript

1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖƏНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ Қ. И. САТПАЕВ атындығы ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ Машина жасау институты «Стандарттау, сертификаттау жəне машина жасау технологиясы» кафедрасы Ермекбаева Ə.Ө., Түсіпбекова Г.М., Нұрымов Е.Қ. СТУДЕНТТІҢ ПƏНДІК ОҚУ-ƏДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ «Стандарттау, сертификаттау жəне метрология» пəні бойынша 5B «Бейорганикалық заттардың химиялық технологиясы», 5B «Полиграфия» мамандықтарына арналған Алматы 2010

2 Қ.И.Сəтбаев атындағы ҚазҰТУ студенттеріне арналған 5B «Бейорганикалық заттардың химиялық технологиясы», 5B «Полиграфия» мамандықтары бойынша «Стандарттау, сертификаттау жəне метрология» пəнінің оқу-əдістемелік кешені. Құрастырғандар: Ермекбаева Ə.Ө., Түсіпбекова Г.М., Нұрымов Е.Қ. Алматы: ҚазҰТУ, б. Құрастырушылар: Ермекбаева Əлия Өмірбекқызы, аға оқытушы Түсіпбекова Гүлнар Махабатқызы, аға оқытушы Нұрымов Ерлік Қыдырəліұлы, оқытушы Андатпа: Ұсынылып отырған оқу-əдістемелік кешені (ОƏК) пəннің силабусына сəйкес, 5B «Бейорганикалық заттардың химиялық технологиясы», 5B «Полиграфия» мамандықтары бакалавриаты үшін типтік жəне жұмыс оқу жоспары негізінде жасалған. Дəрістердің (көлемі 2 кредит) мазмұны пəннің негізгі тақырыптарын қамтиды: Стандарттау, сертификаттау жəне метрология пəні, негізгі терминдер мен ұғымдар, Қазақстандағы стандарттау, сертификаттау жəне метрология даму тарихы, Қазақстан техникалық реттеу мемлекеттік жүйесінің ұйымдастырутехникалық жəне құқұқтық негіздері, мақсаты мен принциптері; стандарттар түрлері, стандарттар жасау реті, сертификаттау сұлбалары мен əдістері; өлшеу құралдарының метрологиялық сипаттамалары, өлшем бірліктері жəне өлшеу қателіктері. Əрбір тақырып ағымдық сұраулармен, ал семестр екі аралық бақылаумен аяқталады. Тəжірибе сабақтарының көлемі 1кредит. Əрбір тəжірибелік сабақ сəйкес əдістемелік сипаттамалармен, физикалық шамалардың өлшеу нəтижелерін, метрологиялық сипаттамаларын, стандарттарды жасау, бекіту ретін, серификаттау объектілерінің сəйкестігін растау қарастырылатын əртүрлі есептеулер жəне құжаттарды жасау мысалдарымен сабақталады. Емтихан пəнді зерделеудің, тəжірибелік машықтанудың бағалауы болып саналады. Емтихан тест түрінде өткізіледі. ã Қ.И.Сəтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті, 2010

3 1 ПƏННІҢ ОҚУ БАҒДАРЛАМАСЫ SYLLABUS 1.1 Оқытушылар туралы мəліметтер Сабақ жүргізетін оқытушы Ермекбаева Əлия Өмірбекқызы «Стандарттау, сертификаттау жəне машина жасау технологиясы» кафедрасының аға оқытушысы Байланыс түрі жұм.тел., Кафедрада болатын уақыты 1.2 Пəн туралы мəліметтер Пəн атауы Стандарттау, сертификаттау жəне метрология Кредит саны үш (3) Өткізу орны оқу кестесіне сəйкес Оқу жоспарының көшірмесі 1 кесте Курс Семестр Кредиттер 1 аптадағы академиялық сағаттар Дəрістер Зертхана сабақтар Тəжірибе сабақтар СӨЖ* СОӨЖ* Барл ығы Бақылау түрі Емтихан Тест 1.3 Пререквизиттер: Математика: ықтималдық теориясы, математикалық статистика, өлшеу əдістері, корреляциялық талдау элементтері. 1.4 Постреквизиттер: Еңбек қорғау жəне тіршілік қауіпсіздігі негіздері мен ережелері. 1.5 Пəннің қысқаша сипаттамасы Пəнді оқытудың мақсаты- студенттердің стандарттау, сертификаттау жəне метрология негіздері туралы ғылыми білімді өнім мен қызметтің сапасын бағалауда пайдалана білу. Пəнді зерделеудің міндеті стандарттау, сертификаттау жəне метрология саласындағы нормативтік-техникалық құжаттарды тəжірибе жүзінде қолдануға машықтану жəне өлшем бірлігін қамтамасыз ету əдістері мен құралдарын зерделеу. 1.6 Тапсырмалардың тізімі мен түрлері жəне оларды орындау кестесі Бақы лау түрі Ағымдық бақылау Ағымдық бақылау Ағымдық бақылау Жұмыс түрі 1тəжірибе сабақ Жұмыс тақырыбы Өлшеу құралдарының (ӨҚ) абсолюттік, қатынасты жəне келтірілген қателіктерін табу СӨЖ1 Өлшеу құралдарының метрологиялық сипаттамалары 2тəжірибе сабақ Физикалық шамалардың орташа арифметикалық мəнін, орташа квадраттық ауытқуын, орташа квадраттық ауытқудың бағасын жəне Ұсынылатын əдебиетке сілтеме Нег.:3[44-50] Қос.:25[ ] Нег.:3 [60-64] Нег.:4[78-83] Тапсыру уақыты 1 апта 2 апта 3 апта

4 Ағымдық бақылау Ағымдық бақылау Ағымдық бақылау Ағымдық бақылау Аралық бақылау Ағымдық бақылау Ағымдық бақылау Ағымдық бақылау Ағымдық бақылау Ағымдық бақылау Ағымдық бақылау Аралық бақылау Барлығы өлшеу нəтижелерін табу СӨЖ 2 Өлшеу құралдарын салыстырып тексеру жəне калибрлеу 3тəжірибе Біріктірудің қондырулары жəне сабақ шақтамаларын таңдау. Саңылаулы қондыру СӨЖ 3 Өзараауыстырымдылық. Білік жəне 4тəжірибе сабақ қуыс жүйелері Біріктірудің қондырулары жəне шақтамаларын таңдау. Керілісті қондыру. Ауыспалы қондыру Тест (25 Пəн бойынша өткен материалдар сұрақ) бойынша СӨЖ 4 Қазақстан Республикасының «Техникалық реттеу туралы» Заңын жəне сертификаттау саласы бойынша нормативтік құжаттарды зерделеу. 1 тарау Жалпы ережелер. 1 бап Заңда қолданылатын негізгі ұғымдар (п. 4, 5, 7, 9, 12, 13, 17). 5тəжірибе сабақ СӨЖ 5 6тəжірибе сабақ 7тəжірибе сабақ 8тəжірибе сабақ Тест (20 сұрақ) Тест (емтихан) Бұйымның стандарттау жəне бірыңғайландыру деңгейін анықтау ҚР СТ ИСО/МЭК «Өнімді сертификаттау органдарына қойылатын жалпы талаптар». Қазақстан Республикасының «Техникалық реттеу туралы» Заңын зерделеу. 4 тарау Сəйкестікті растау баптар Стандарттау объектілерінің параметрлерін оптималдау ҚР əрекет етуші сертификаттау сұлбаларын қарастыру жəне нақты бір таңдаған өнім бойынша сертификаттау алдындағы жұмыстарды жүргізу Өнімге сынақ жүргізу жəне сынақ хаттамасын жасау Өнім сəйкестігі сертификатын жасау жəне беру Пəн бойынша өткен материалдар бойынша Нег.:6 [1-14] Нег.:1 [55-70] Нег.:1 [71-80] Нег.:1 [81-90] Пəннің ОƏК Нег.:6 [1-7] Нег.:1[92-100] Нег.:1[1-5], 23[1-10] Нег.:1[92-100] Нег.:19[1-5] Нег.:19[5-10] Пəннің ОƏК 4 апта 5 апта 6 апта 7 апта 8 апта 9 апта 10 апта 11 апта 12 апта 13 апта 14 апта 15 апта 1.7 Əдебиеттер тізімі Негізгі: 1. Аскаров Е.С. Стандартизация, метрология и сертификация. - Алматы: ТОО «Печатный Дом «Домино», с. 2. Сергеев А.Г., Латышев М.В. и др. Метрология, стандартизация, сертификация. - М.: Логос, с.

5 3. Горбоконенко В.Д., Шикина В.Е. Метрология в вопросах и ответах. Ульяновск:УлГТУ, с. 4. Герасимова Е.Б., Герасимов Б.И. Метрология, стандартизация и сертификация. - М.: ФОРУМ, с. 5. «Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы» ҚР Заңы, 7 маусым, 2000жыл ( 53-II). 6. «Техникалық реттеу туралы» ҚР Заңы, 9 қараша, 2004 жыл ( 603-II). 7. ҚР СТ «ҚР МСЖ Негізгі ережелер» 8. ҚР СТ «ҚР МСЖ Мемлекеттік стандарттарды өңдеу тəртібі». 9. ҚР СТ «ҚР МСЖ Техникалық жағдайларды мемлекеттік тіркеу, бекіту, келістіру жəне өңдеу тəртібі» 10. ҚР СТ «ҚР МСЖ Фирмалар стандарттары. Негізгі жағдайлар» 11. ҚР СТ «ҚР МСЖ Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Стандарттарының тұп нұсқасы мен көшірмелерін есептеу, сақтау жəне қайта шығару тəртібі» 12. ҚР СТ «ҚР МСЖ Стандарттау бойынша жұмыстарды жоспарлау» 13. ҚР СТ «ҚР МӨЖ Негізгі ережелер» 14. ҚР СТ «Терминдер жəне анықтамалар» 15.ҚР СТ «ҚР МӨЖ Физикалық шамалар бірліктерінің эталоны. Негізгі ережелер. Жасау, бекіту, тіркеу, сақтау жəне қолдану реті» 16.СТ РК «Өлшем құралын салыстырып тексеру. Ұйымдастыру жəне жүргізу тəртібі» 17.ҚР СТ «ҚР МСЖ. Негізгі ережелер». 18.ҚР СТ «Өнім жəне қызметті Сəйкестік Белгісімен таңбалау реті» 19.ҚР СТ «Өнім сəйкестігін растау реті. Жалпы ережелер» 20.ҚР СТ «Қызметті сертификаттау. Негізгі ережелер» 21.ҚР СТ «Импортталған өнімді сертификаттау. Жалпы ережелер» 22.ҚР СТ «ҚР МСЖ. Машина жасау саласының өнімдерін сертификаттау. Жалпы ережелер». 23.ҚР СТ «Мұнай-газ жабдықтарын сертификаттау реті» 24. СТ РК ИСО/МЭК «Общие требования к органам по сертификации продукции». Қосымша: 25.Гугелев А.В. Стандартизация, метрология и сертификация. М.:Высшее образование, с. 26.Основы стандартизации, метрологии, сертификации и менеджмента качества. /Под общ. ред. К.А.Тазабекова. - Алматы: Казахстанская ассоциация маркетинга, с. 27.Сергеев А.Г., Крохин В.В. Метрология.-М.: Логос, с. 28.ҚР СТ «Құжаттарға метрологиялық сараптама жүргізу. Негізгі ережелер» 29. ҚР СТ «Сынау жабдықтарын аттестаттау реті» 30. ҚР СТ «МТРЖ ҚР. Терминдер жəне анықтамалар»

6 31. ҚР СТ «МСЖ ҚР. Стандарттау, метро-логия жəне сертификаттау нормативтік құжаттары бойынша сараптама жүргізу жəне сараптама қорытындысын беру реті» 32. ҚР СТ «Жеке-дара жəне бір жолғы өндіріс өнімдері» 1.8 Білімді бақылау жəне бағалау Пəн бойынша қорытынды бақылау емтихан тапсыру. Бақылау түрлерінің балдық көрсеткіштері 3 кесте бойынша қолданылады. Бақылау түрлеріне қарай рейтингтік балдарды бөлу 3 кесте Қорытынды Бақылау түрлері % бақылау түрі Емтихан Қорытынды бақылау Аралық бақылау 100 Ағымдық бақылау 100 Ағымдық бақылаудың қорытындысын өткізу мерзімі пəн бойынша оқу процесінің күнтізбелік 4-кестесімен белгіленеді Бақылаудың барлық түрлерін өткізудің «Стандарттау, сертификаттау жəне метрология» пəні бойынша күнтізбелік кестесі 4 кесте Аптала р Бақыла у түрі Т1 СӨ Ж1 Т 2 СӨ Ж2 Т 3 СӨ Ж3 Т4 АБ 1 Т5 СӨ Ж4 Т6 СӨ Ж5 Т7 Т8 АБ 2 Апталы қ бақылау саны Бақылау түрлері: Т тəжірибелік тапсырма, АБ аралық бақылау, СӨЖ-өзіндік жұмыс Студент жалпы 50%рейтинг балы есебімен қорытынды бақылауға жіберіледі. Қорытынды бақылауға 50% балл жинаған жағдайда ғана өткізілді деп есептелінеді. Пəннің қорытынды бағасы шкала бойынша (5-кесте) Студенттердің білімін бағалау 5 кесте Əріптік Рейтингтік балл Балмен Баға эквивалент (пайызбен %) Өте жақсы А А- Жақсы В+ В В- Қанағаттанарлық С+ С С- D+ D ,67 3,33 3,0 2,67 2,33 2,0 1,67 1,33 1,0 Қанағаттанарлықсыз Ғ Ағымдық жəне аралық аттестация бойынша бақылау жүргізуге арналған сұрақтар тізімі

7 1 модуль бойынша бақылау жүргізуге арналған сұрақтар: 1. Метрология пəні дегеніміз не. 2. Өлшеу бірыңғайлығы дегенді қалай түсінесіз. 3. Метрологияның Қазақстандағы даму тарихы. 4. Метрологияның негізгі тарауларының сипаттамасы. 5. Өлшеудің негізгі сипаттамалары. 6. Өзараауыстырымдылық дегенді қалай түсінесіз. 7. Ішкі жəне сыртқы өзараауыстырымдылық. 8. Өзараауыстырымдылық түрлері. 9. Өлшем бірлігін қамтамасыз ету. 10. Өлшем жəне шақтама дəлдігі туралы ұғымдар. 11. Машина жасау саласындағы біріктірулер түрлері. 12. Қондырулар түрлері. 13. Шақтама мен қондыру жүйесі дегеніміз не. 14. Шақтама мен қондыруды таңдау əдістері. 15. Білік жүйесіндегі жəне қуыс жүйесіндегі қондырулар. 16. Қызметтік шақтаманы қалай түсінесіз. 2 модуль бойынша бақылау жүргізуге арналған сұрақтар: 1. Стандарттар түрлері. 2. Стандарттаудың негізгі принциптері мен əдістері. 3. ҚР МТРЖ нормативтік негізін қандай құжаттар құрайды. 4. ИСО мақсаттары мен міндеттері. 5. Ұлттық жəне халықаралық стандарттау. 6. Сертификаттау саласындағы терминдер мен анықтамаларға қойылатын халықаралық талаптарды қандай ұйым қалыптастырады. 7. Сертификаттаудың негізгі мақсаттары, принциптері. 8. Міндетті жəне ерікті сертификаттаудың болмысы. 9. Сертификаттау объектілері. 10.ҚР сертификаттаудың заңдастырылған жəне нормативтік негіздерінің құрылымын түсіндіріңіз. 11.Сертификаттау жүйесінің типтік құрылымының сипаттамасы. 12.Сертификаттау органдарының функциялары. 13.Сертификаттау жүйесінің негізгі қатысушыларын атаңыз. 14.Сертификаттау нəтижесін өзара мойындау қалай жүргізіледі. 15.ТМД елдерінің сертификаттау саласындағы іс-əрекетін қандай құжат анықтайды. Өзара мойындау шарттары. Аралық аттестацияға дайындалуға арналған сұрақтар: 1. Өлшеу құралдарының негізгі топтары. 2. Өлшеу қателіктері, өлшеу құралының диапазоны. 3. Заңдастырылған метрология дегеніміз не. 4. Метрологияның басты міндеті. 6. Өлшеу бірыңғайлығын қамтамасыз етудің техникалық негізі. 7. Өлшеу жүргізу əдістемесі. 8. Эталондардың жіктелуі. 9. Техникалық өлшеу құралдарының топтары.

8 10. Стандарттау дегеніміз не. 11. Стандарттау түрлері жəне принциптері. 12. Міндетті жəне ерікті сертификаттау. 13. Қазақстандағы стандарттаудың нормативтік базасының дамуы. 14. ҚР «Техникалық реттеу туралы» Заңының мақсаты. 15. Сертификаттау сұлбасы дегеніміз не. 16. Өнімді сертификаттауда қандай сұлбалар қолданылады. 17. Қызметті сертификаттауда қандай сұлбалар қолданылады. 18. Сертификаттау үрдісінің негізгі кезеңдері. 19. Сертификаттау объектілері. 20. Сертификаттау субъектілері 1.9 Курстың саясаты мен процедурасы оқытушылардың студенттерден міндетті түрде сабаққа қатысуын, барлық бақылау түрі бойынша уақытында тапсыру тəртібін талап етуінен тұрады. Ақтау құжаттары болмаған студенттердің қатыспаған жəне тапсырмаған тапсырмалары бойынша балдары қойылмайды. 2 НЕГІЗГІ ТАРАТЫЛАТЫН МАТЕРИАЛДАР МАЗМҰНЫ 2.1 Курстың тақырыптық жоспары Тақырып атаулары Академиялық сағаттар саны Дəрістер Тəжірибе СОӨЖ СӨЖ сабақ 1. Метрология. Метрология пəні жəне метрология қарастыратын мəселелер Өлшеудің жіктелуі. Өлшеу бірліктері. Өлшеудің негізгі сипаттамалары. Физикалық шама туралы ұғым. 3. Өлшеу құралдары, олардың сипаттамалары жəне жіктелуі. Эталондар 4. Өлшеу жүйелерін метрологиялық қамтамасыз ету 5. Метрологиялық қамтамасыз етудің құқұқтық негізі. ҚР «Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы» Заңының негізгі ережелері 6. Өзараауыстырымдылық. Шақтама жəне қондыру. Білік жəне қуыс жүйелері 7. Стандарттаудың заңнамалық жəне нормативтік негізі. 8. Қазақстан Республикасында стандарттау жұмыстарын ұйымдастыру. ҚР мемлекеттік техникалық реттеу жүйесі Стандарттаудың ғылымитехникалық принциптері, функциялары. 10. Стандарттауда орындалатын

9 жұмыс-тар. Жүйелеу, кодтау жəне жіктеу. 11. Халықаралық жəне аймақтық стандарттау. Халықаралық стандарттау ұйымы (ИСО). 12. Кіріспе. Сертификаттау саласында қолданылатын негізгі ұғымдар мен анықтамалар. Сертификаттау болмысы. Сертификаттау объектілері. 13. Өнімді сертификаттау сұлбалары Өнімді сертификаттаудың жалпы ережелері. 14. Көрсетілетін қызметтің жіктелуі Көрсетілетін қызметті сертификаттау сұлбалары. 15. Сертификаттау жүйелері Барлығы( сағаттар) Дəрістік сабақ конспектілері 1 ДƏРІС. Метрология. Метрология пəні жəне метрология қарастыратын мəселелер. Дүниежүзілік тарихта адамға түрлі заттарды, азық-түлікті, уақытты өлшеуге мəжбүр болды. Осы мақсатта көлемді, салмақты, ұзындықты, уақытты өлшеуге қажетті түрлі өлшеу жүйелерін құруға тура келді. Мұндай өлшеулер мəліметтері қоршаған əлемнің сандық сипаттамаларын игеруге көмектеседі жəне цивилизацияның дамуына шексіз қажет. Бүгін халық шаруашылығының қандайда болмасын саласы өз өлшеудің жүйелерін қолданбаса дұрыс жəне мағыналы жұмыс жасай алмас еді. Өйткені осы өлшеулер көмегімен түрлі технологияларды басқару жəне құру, сондай-ақ шығарылған өнімге тексеру жүргізіледі. Өлшеулер ғылыми-техниканың даму процесінің қажеттілігіне керек: материалдық ресурстарды жобалау жəне есептеу үшін, ішкі жəне сыртқы сауда мұқтаждығы үшін, шығарылатын өнім сапасын тексеру үшін, жұмыс жасаушының еңбекті қорғау деңгейін көтеру үшін. Табиғат құбылыстарының түрлі бейнесіне, материалдық дүние өнімдерінің көптігіне қарамастан, оларды өлшеуге көптеген өлшеу жүйелері бар, алған шаманы соған ұқсас басқа шамамен салыстырып, бір кезде оны бірлік ретінде қабылдауға негізделген. Осындай тұрғыдан қарастырсақ, физикалық шама үшін қабылданған бірліктер қандайда бір сан, немесе басқаша айтсақ оның мəні болады. Осындай өлшеу бірліктерін зерттейтін жəне жүйелейтін метрология дейтін ғылым бар. Сонымен, метрология - өлшеу, өлшеу бірыңғайлығын қамтамасыз ететін құралдар мен əдістер жəне қажетті дəлдікке қол жеткізу тəсілдері туралы ғылым. «Метрология» деген термин екі грек сөзіне келіп тіреледі: metron, аудармада «өлшем», жəне logos «ғылым». Метрологияның дамуы XX ғасыр соңына келді жəне ол жаңа технологиялармен тығыз байланыста. Осыған дейін метрология тек сипаттаушы ғылыми пəн болатын. Пəнді дамытуда жж. Аралығында ресейлік ғылым саласын басқарған Д. И. Менделеев еңбегі орасан зор. Сонымен метрология:

10 1) өнімді ұзындық, салмақ, көлем, шығын, қуат көрсеткіштері бойынша есептеу əдістері жəне құралдарын; 2) физикалық шамалар жəне техникалық параметрлерді, заттардың құрамы мен қасиеттерін өлшеу; 3) технологиялық процестерді тексеру жəне реттеу үшін өлшеулерді қарастырады. Метрологияның бірнеше бағытын ажыратуға болады: 1) жалпы өлшеу теориясы; 2) физикалық шамалар бірліктерінің жүйесі; 3) өлшеу əдістері жəне құралдары; 4) өлшеу дəлдігін анықтау əдістері; 5) өлшеу бірыңғайлығын қамтамасыз ету негіздері, өлшеу құралдарының бірбейнелігі негіздері; 6) эталондар жəне үлгі өлшеу құралдары; 7) бірліктер размерін үлгі өлше құралдары мен эталондардан жұмыс өлшеу құралдарына беру əдістері. Метрология объектілерін ажыратуымыз қажет: 1) шамаларды өлшеу бірліктері; 2) өлшеу құралдары; 3) өлшеу жүргізу əдістемелері жəне т.б. Метрологияға, біріншіден, жалпы ережелер, нормалар жəне талаптар, екіншіден, мемлекеттік реттеу жəне тексеруді қажет ететін мəселелер жатады. Бұл дегеніміз: 1) физикалық шамалар, олардың бірліктері, өлшеулер; 2) өлшеу принциптері жəне əдістері, техникалық өлшеу құралдары; 3) өлшеу құралдарының қателіктері, қателікті болдырмау мақсатымен жасалатын өлшеу нəтижелерін өңдеу əдістері мен құралдары; 4) өлшеу бірыңғайлығын қамтамасыз ету, эталондар, үлгілер; 5) мемлекеттік метрологиялық қызмет; 6) салыстырып тексеру сұлбаларының əдістемелері; 7) өлшеу жұмыс құралдары. Осыларға байланысты метрология қарастыратын мəселелер: эталондарды жетілдіру, дəлдік өлшеу жаңа əдістерін жасау, өлшеу бірыңғайлығын жəне қажетті дəлдікті қамтамасыз ету. Терминдер. Метрология ғылымы жəне пəнін түсінуде метрологияда қолданылатын терминдер мен ұғымдарды мəні зор. Өмірде болатын құбылысты толығымен жəне оңтайлы түсінуге мүмкіндікті терминдерді бірмəнді түсіну маңызды. Бұл үшін мемлекет деңгейінде бекітілген арнайы терминологиялық стандарт құрастырылған. Бүгінгі күні Қазақстан өзін дүниежүзілік экономикалық жүйенің бөлігі ретінде қабылдағандықтан, терминдер мен ұғымдарды тұрақты жетілдіріп отырады, халықаралық стандарттар жасалынады. Бұл əрине жоғары дамыған шет мемлекеттермен өзара пайдалы қарым-қатынасты жеңілдетеді. Метрологияда келесі шамалар жəне олардың анықтамалары қолданылады:

11 1) көп физикалық объектер сапасына қатысты ортақ, бірақ сандық мəнінде əрқайсына жеке қасиеті бар физикалық шама; 2) шарт бойынша бірге тең сандық мəн берілген физикалық шаманы білдіретін физикалық шама бірлігі; 3) өлшеу құралы көмегімен физикалық объекті сандық жəне сапалық бағалауды білдіретін физикалық шаманы өлшеу; 4) нормаланған метрологиялық сипаттамалары бар техникалық құрал болып келетін өлшеу құралдары. Бұларға өлшеу аспабы, мөлшер, өлшегіш жүйесі, өлшегіш түрлендіргіш, өлшегіш жүйелерінің жиынтығы жатады; 5) өлшегіш аспап - бұл өлшегіш ақпарат белгісін бақылаушымен тікелей қабылдауға қолайлы күйде өндіруші құрылғы; 6) мөлшер бұл берілген мөлшерлі физикалық шаманы қайталау жаңғырту үшін арналған өлшеу құралы. Мысалы, егер аспап өлшеу құралы ретінде аттестатталса, оның шкаласы санмен белгіленген болса, онда ол мөлшер болады; 7) бір немесе бірнеше функция атқаруға бір бірімен ақпарат беретін желілер арқылы байланысатын, өлшеу құралдарының жиынтығы ретінде қабылданатын өлшегіш жүйе; 8) өлшегіш түрлендіргіш ақпараттық өлшеу белгісін сақтауға, көруге жəне байланыс желелерімен таратуға, бірақ тікелей қабылдауға болмайтын пішімде шығаратын өлшеу құралы; 9) өлшеу принципі - өлшеу негізделетін, физикалық құбылыстар жиынтығы 10) өлшеу əдісі - техникалық өлшеу құралдарын пайдалану тəсілдері мен принциптері жиынтығы; 11) өлшеу əдістемесі - метрологиялық ғылыми-зерттеу ұйымдарымен жасалған, заңнамамен бекітілген əдістер жəне ережелер жиынтығы; 12) өлшеу қателігі физикалық шаманың шын мəні мен өлшеу нəтижесінде алынған мəн арасындағы азғантай айырмашылық; 13) өлшеудің негізгі бірлігі ресми түрде бекітілген эталоны бар өлшем бірлігі; 14) туынды бірлік эталоны жоқ, негізгі өлшем бірліктерімен математикалық модель негізінде энергетикалық қатынас арқылы байланыста болатын өлшем бірлігі; 15) эталон бұл ерекше арнайыландыру бойынша орындалған жəне орнатылған тəртіпте ресми бекітілген, салыстырып тексерудің сұлбасы бойынша төменде тұрған өлшеу құралына (ӨҚ) бірлік мөлшерін беру мақсатында оның қайталануы мен сақталуын қамтамасыз етуші өлшеу құралы. Алғашқы эталон осы мемлекетте физикалық шаманың бірлігін, осы салада ғылыми-техниканың соңғы жетістіктерінің мүмкіндігі бойынша ең жоғарғы дəлдікпен қайталаған эталон. Салыстыру эталоны- ммемлекеттік қызмет эталондарының байланыстарына арналған құрал. Көшірме-эталон - бірлік размерлерін үлгі құралдарға беру үшін қолданылады; 16) үлгі құралы жұмыс өлшеу құралдарына бірлік габариттерін беруге арналған; 17) жұмыс құралы физикалық құбылысты бағалауға арналған құрал;

12 18) өлшеу дəлдігі үлгі өлшеу құралдарының жіктелуін анықтайтын, қателікке кері физикалық шаманың сандық мəні. Өлшеу құралдарын дəлдік көрсеткіші бойынша өте жоғары, жоғары, орташа жəне төмен дəлдікті деп бөлуге болады. Өлшем бірлігі (бірыңғайлығы)- өлшеу қателігі белгіленген мөлшермен айқындалып, нəтижесі заңдастырылған өлшем бірліктерімен көрсетілген өлшеу жағдайы. Əр түрлі жерде, əр түрлі уақытта, əр түрлі əдіс пен өлшеу құралдарын қолданып алынған өлшеу нəтижелерін салыстыру үшін өлшем бірліктері қажет. Метрологияның басты мақсаты өлшем бірлігі мен қажетті дəлдікті қамтамасыз ету. Өлшем бірлігін (бірыңғайлығын) қамтамасыз ету (ӨБҚ) өлшеу бірыңғайлығын қамтамасыз ету жөніндегі мемлекеттік стандарттармен, басқа да нормативтік құжаттармен тағайындалған, өлшеу бірегейлігіне қол жеткізуге жəне оны қолдауға бағытталған заңдастырылған актілеріне, ережелер мен нормаларына сəйкес метрологиялық қызметтің іс-əрекеті. ӨБҚ негізгі мақсаты ҚР азаматтарының мүддесін жəне экономикасын ақиқат емес өлшеу нəтижелерінің салдарынан сақтау. (ҚР заңы 4 бап «Өлшем бірыңғайлығын қамтамасыз ету жайлы»). Өлшем бірыңғайлығын қамтамасыз ету мақсаты: ұлттық жəне шетелге жіберілетін өнімдер, процесстер мен қызметтер; ғылыми зерттеулер кезіндегі өлшеу ақиқаттығы; материалдық жəне энергетикалық ресурстарды есепке алу ақиқаттығы; ауруды болжау жəне емдеу, еңбек шарттары мен адам тұрмысындағы қауіпсіздікті бақылау, қозғалыс қауіпсіздігін қамтамасыз ету нəтижелерінің ақиқаттығы. Өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесі. ҚР МБЖ - ҚР-дағы өлшеу бірыңғайлығын қамтамасыз етудегі, субъектілерді, нормаларды, іс-əрекет пен құралдарды мемлекеттік бақылау жүйесі. МБЖ құру жəне енгізу қажеттілігі: өлшеу адам істерінің ішіндегі ең көп сұранысқа ие болған іс-əрекет (еңбек шарттары мен қауіпсіздігін бағалау, қоршаған ортаны бақылау, бағалы заттарды есептеу, ауруды болжау жəне емдеу); өлшеу дəлдігіне қойылатын талаптар күннен-күнге өсуде; адам іс-əрекетінің бар саласындағы халықаралық қатынастың дамуы, өлшеу нəтижелеріне өз-ара сенімділік көрсетуді талап етеді. Сонымен, толық жəне дəл өлшем ақпаратын алу метрологияның қарастыратын мəселесі. «Өлшеу ақпараты» деген ұғым, заттардың, материалдардың, өнімнің, процесстердің жəне құбылыстардың, техникалық құралдарды қолданып, тəжірибе арқылы алынған сандық қасиеттерінің сипаттамаларын қамтиды. Осы ақпарат негізінде бүкіл халық шаруашылықты басқару істері негізделген. Өлшеу нəтижелері бекітілген бірліктермен көрсетіліп, дəлдік көрсеткіші қателіктермен бағаланып, өлшем бірыңғайлығы қамтамасыз ету арқасында басқару мүмкіндігі туады.

13 Өлшеу бірыңғайлығын қамтамасыз ету Мемлекеттік жүйесінің жұмысына дейін, Қазақстан метрологтары өздерінің іс-əрекеттерін өлшеу аспаптары мен мөлшердің бірегейлігін қамтамасыз ету негізінде жүргізген. Олар, аспаптарды республикада тағайындалған бірліктермен бөліктеу, метрологиялық сипаттамаларының бекітілген нормаларға сəйкес болуын қадағалайды. Бүгінгі күні МӨЖ мемлекетімізде өлшеу бірегейлігіне қол жеткізу, оны қолдауға арналған нармалар мен талаптар, ережелер тағайындайтын нормативтік құжаттардың кешенін қамтиды. Совет Одағының метрология жəне стандарттау Комитетімен 1966 жылы МӨЖ қабылданған, ал 1971 жылы өлшеу құралдарын сынау жұмыстарын ұйымдастыру жəне өткізу ретін анықтайтын, өлшеу құралдарын салыстыру, өлшеу құралдарын аттестациядан өткізу жəне т.б. жұмыстарға МӨЖ нормативтік құжаттары бекітілген. Бүгін МӨЖ нəтижелер мен өлшем қателіктері тағайындалған шектен шықпайтын өлшеу бірыңғайлығын қамтамасыз ететін іс-əрекет түрі мен құралдар, нормалар мен субъектілер басқару мемлекеттік жүйесі. Өлшем бірыңғайлығын қамтамасыз ету үшін құқұқтық, нормативтік, ұйымдастырушылық, техникалық жəне экономикалық шараларды құру - ҚР МӨЖ негізгі мақсаты. ҚР МӨЖ қарастыратын негізгі мəселелері: өлшем бірыңғайлығын қамтамасыз ету жұмыстарын басқару принциптерінің тиімдісін жобалау; шама бірліктерінің эталондық базаларын құру жəне жетілдіру; метрология саласындағы негізгі ұғымдар, терминдер мен анықтамаларды бекіту; өлшем бірыңғайлығын қамтамасыз ету жұмыстарының нормативтік базасын құру жəне нығайту; метрология саласындағы ережелерді, нормаларды жəне талаптарды халықаралық, региондық жəне ұлттық ережелермен үйлестіру; өлшеу саласындағы ақпаратпен қамтамасыз ету. ҚР МӨЖ мынадай болуы керек: өлшем нəтижелері ҚР жерінде қолдануға рұқсат етілген, заңдастырылған бірліктермен көрсетілуі қажет; өлшеу қателіктері, берілген ықтималдықпен бекітілген шек аралығында болуы керек; шама бірліктерінің өлшемін, СИ эталондары бойынша алу; өлшем бірегейлігін қамтамасыз ету жұмыстарын құқұқтық жəне нормативтік құжаттарға сəйкес атқару. ҚР МӨЖ объектілеріне: шама бірліктері, эталондар, өлшеу құралдары, өлшеу жүргізу əдістемелері (ӨЖƏ), нормативтік құжаттар (НҚ) жатады. Нег.: 1 [ ] Қос.: 25 [ ] Бақылау сұрақтары: 1. Метрология, метрология объектілері жəне бағыттары.

14 2. Өлшем бірлігін қамтамасыз ету мақсаттары. 3. Өлшем бірлігін қамтамасыз етуді мемлекеттік басқару. 2 ДƏРІС. Өлшеудің жіктелуі. Өлшеу бірліктері. Өлшеудің негізгі сипаттамалары. Физикалық шама туралы ұғым. Қазақстан Республикасында өлшеу обьектісінің түрі бойынша 18 өлшеу түрлері анықталған жəне бекітілген: 1. Геометриялық шамалар. Негізгі өлшеу аспаптары штанген құралдар, микрометрлер, шеткі мөлшерлер, калибрлер, нутромерлер, өлшегіш бастиектер, бұрыш өлшегіштер. 2. Масса. Аспаптар таразылар үстел үстіндегі, кіртастық, пошталық, медициналық, автомобильдік, теміржол, кіртастар жəне т.б. 3. Күш жəне қаттылық. Аспаптар динамометрлер, пресстегіштер, маятниктік конустар жəне т.б. 4. Қысым. Аспаптар - манометрлер жүкті поршендік, сұйықтық, деформациялық жəне т.б. 5. Вакуум. Аспаптар вакуум өлшегіштер. 6. Қозғалыс параметрлері. Аспаптар спидометрлер, тахометрлер. 7. Шығын жəне сыйымдылық. Аспаптар шығын өлшегіштер, дифманометрлер, мөлшерлегіштер. 8. Тығыздық пен тұтқырлық. Аспаптар тұтқырлық өлшегіштер. 9. Физика-химиялық. Аспаптар ареометрлер, спиртометрлер, рн өлшегіштер, хроматографтар. 10. Температуралық жəне жылуфизикалық. Аспаптар термометрлер, пирометрлер. 11. Оптикалық жəне оптика-физикалық. Аспаптар - рефрактометрлер, өріс өлшегіштер, сахаримерлер, фотоэлектроколориметрлер, спектрофотометрлер, люксметрлер, диоптриметрлер, фотометрлер. 12. Акустика. Аспаптар шу өлшегіштер, діріл өлшегіш түрлендіргіштер, діріл өлшегіштер, акселерометрлер, діріл стенділері, аудиометрлер, дыбыс камералары жəне т.б. 13. Электр. Аспаптар амперметрлер, вольтметрлер, омметрлер, ваттметрлер, фазометрлер, шунттар, потенциометрлер, импульстер генераторлары жəне т.б. 14. Магниттік. Аспаптар магнит өлшегіштер, тесламетрлер. 15. Уақыт пен жиілік. Аспаптар сағаттар, секунд өлшегіштер. 16. Радиотехникалық. Аспаптар кедергі магазиндері, тұрақты ток көпірлері, осциллографтар жəне т.б. 17. Иондаушы сəулеленулер. Аспаптар дозиметрлер, рентген өлшегіштер жəне т.б. 18. Бұзылмайтын бақылау (дефектоскопия). Аспаптар дефектоскоптар магниттік, радиациялық жəне т.б. Өлшеудің негізгі сипаттамалары: 1) өлшеу жүргізілетін əдіс; 2) өлшеу принципі;

15 3) өлшеу қателігі; 4) өлшеу дəлдігі; 5) өлшеу дұрыстығы; 6) өлшеу ақиқаттығы. Өлшеу əдісі деп, берілген шаманы өлшеуге қолданылатын тəсіл немесе тəсілдер кешенін айтамыз, атап айтқанда, қабылданған өлшеу принципіне сəйкес өлшенетін шаманы оның мөлшерімен салыстыру Өлшеу принципі - өлшеу негізіне физикалық құбылыс, немесе физикалық құбылыстар жиынтығы алынған. Мысалы, массасына пропорционалды ауырлық күшін таразыға тарту арқылы дененің массасын өлшеу, термоэлектрлік əсерді пайдаланып температураны өлшеу. Өлшеу қателіктері - өлшеу кезінде алынған X'- мəні мен өлшенген шаманың Q- нақты мəнінің айырмасы. Өлшеу қателігі, X'-Q формуласымен анықталады. Өлшеу қателіктері өлшеу əдістері мен құралдарының жетілмегендігінен, бақылау шартының тұрақсыздығынан, бақылаушы тəжірибесінің жетіспеуінен жəне оның сезім органдарының ерекшеліктерінен құралады. Өлшеу дəлдігі - нəтижелері өлшенетін шаманың нақты мəнге жуықтығын көрсететін өлшеу көрсеткіштері. Дəлдікті сан ретінде ықтималды қателіктің модуліне кері шамамен көрсетуге болады. Өлшеу дəлдігі сандық тұрғыдан минус бірінші дəрежедегі қатынасты қателіктің шамасына тең болады. Өлшеу дұрыстығы нəтижелердің жүйелік қателіктерінің нольге жуықтығын көрсететін ( шаманы қайталап өлшегенде бірқалыпты қалатын, немесе бір заңдылыққа сүйеніп өзгеріп отыратын қателіктер) өлшеудің сапасы ретінде анықталады. Өлшеудің дұрыстығы, өлшеу жүргізілген бірліктің нақты өлшемі оның шын өлшемінен (анықтама бойынша) айрықшылығына байланысты, атап айтқанда, осы өлшеу түріне алынған өлшеу құралдарының таңдалу дəрежесіне байланысты. Өлшеу ақиқаттығы алынған өлшеу нəтижелеріне сенімділік деңгейін көрсететін сипаттама. немесе белгісіздігіне байланысты ақиқатты жəне ақиқаттығы расталмаған деп екіге бөлінеді. Өлшеу ақиқаттығы өлшеу нəтижелерінің өлшенетін шаманың шын мəнінен ауытқу ықтималдығы белгілі болуына байланысты. Ақиқаттығы расталмаған өлшеу нəтижелері қолданылмайды жəне де бағаланбайды. Өлшеу ақиқаттығы жоғары жақтан өлшеу қателіктерімен шектеледі. Өлшеу əдісі - өлшеу құралдары мен өлшеу принциптерін қолдану амалдарының жиынтығы. Өлшеу əдістерінің жіктелуі келесі критерийлермен жүргізіледі. 1. Өлшеу дəлдігі сипаттамасы бойынша дəлдігі теңдей жəне дəлдігі теңдей емес. Физикалық шаманың тең дəлдікті өлшеуі деп сəйкес бастапқы шарттарда, дəлдігі бірдей өлшеу құралымен бір шаманың бірнеше рет өлшенуін айтамыз.

16 Физикалық шаманың теңдей емес дəлдікті өлшеуі деп əртүрлі бастапқы шарттарда, дəлдігі бірдей емес өлшеу құралымен бір шаманың бірнеше рет өлшенуін айтамыз. 2. Өлшеу саны бойынша өлшеулер бірреттік жəне көпреттік болып бөлінеді. Бірреттік өлшеу бір шаманы бір рет өлшеу. Тəжірибеде бірреттік өлшеулердің қателігі үлкен болғандықтан, кемінде үш рет осындай өлшеу жүргізіп, нəтиже ретінде орта арифметикалық мəнін алу ұсынылады. Көпреттік өлшеу бір немесе бірнеше шаманы төрт жəне одан көп рет өлшеу. Көпреттік өлшеу бірнеше бірреттік өлшеулерден тұрады. Ең аз дегенде төрт рет өлшеу керек. Көпреттік өлшем нəтижесі ретінде орта арифметикалық өлшеуді аламыз. Көпреттік өлшеуде қателік азаяды. 3. Өлшенетін шаманың өзгеру типіне байланысты өлшеулер статикалық жəне динамикалық болып бөлінеді. Статикалық өлшеулер өзгермейтін тұрақты физикалық шаманы өлшеу. Мысалы, уақытта тұрақты физикалық шама ретінде жер телімінің ұзындығын айтамыз. Динамикалық өлшеулер өзгеріп отыратын, тұрақсыз физикалық шаманы өлшеу. 4. Арналуы бойынша өлшеулер техникалық жəне метрологиялық болып бөлінеді. Техникалық өлшеулер техникалық өлшеу құралдарымен орындалатын өлшеулер. Метрологиялық өлшеулер эталондарды қолданып жүргізетін өлшеулер. 5. Өлшеу нəтижелерін беру тəсілдері бойынша өлшеулер абсолютттік жəне қатынасты болады. Абсолютттік өлшеулер негізгі шаманы тікелей, тура жүргізілетін өлшеу, немесе физикалық константаны пайдалану. Қатынасты өлшеу бірқалыпты шамалар қатынасы анықталатын, бөлінді салыстырылатын шама, ал бөлгіш салыстыру негізі (бірлігі) болатын өлшеу. Өлшеу нəтижесі салыстыру негізі ретінде қай шаманы алатынымызға байланысты. 6. Өлшеу нəтижелерін алу əдістері бойынша өлшеулер- тура, жанама, жиынтықты жəне біріккен деп бөлеміз. Тура өлшеу мөлшер көмегімен орындалатын өлшеу, өлшенетін шама тікелей оның мөлшерімен салыстырылады. Мысалы, бұрыш шамасын өлшеу (мөлшер-транспортир). Жанама өлшем дегеніміз қажетті шаманы тікелей өлшеу кезінде табылған шамамен осы шаманың алдын ала белгілі өз-ара тəуелділігі арқылы анықталатын өлшеу. Жиынтықты өлшеу бір уақытта бірнеше аттас шамаларды өлшеп, қажет деген шаманы, тікелей өлшеу кезінде алынған шамалардың əртүрлі қисынын теңдеулер жүйесін қолданып шешу арқылы анықталған өлшеу. Біріккен өлшеу - екі немесе бірнеше аттас емес шамаларды бір уақытта өлшеп, олардың өз-ара тəуелділігін анықтауға болатын өлшеу.

17 Физикалық шама туралы ұғым. Физикалық бірліктер жүйесінің мəні. Физикалық шама кем дегенде физика жəне метрология ғылымдарының ұғымы болып келеді. «Сапасына қатысты көбінесе физикалық объектілерге (физикалық жүйеге, олардың жағдайына жəне олардың ішінде жүріп жатқан жұмыс барысына) ортақ, бірақ сандық қатынаста əр объектінің өзіне тəн қасиетін» физикалық шама деп түсінеміз Барлық дененің салмағы мен температурасы болады, бірақ əр қайсының болмасын бұл параметрлері əрқалай. Басқа шамалар жайында да осыны айтуға болады, мысалы, электр тоғы, сұйықтың жабысқақтығы, немесе сəулелену ағымы. Əр бір берілген объектінің сандық мөлшерінің физикалық шамамен берілген қасиеттерін айыра білу үшін физикалық шаманың өлшемі деген ұғым енгіземіз. Физикалық шаманың өлшемдері арасында, жете зерттеп қараған кезде сандық қалыптар (бүтін, рационалды жəне нақты сандар, векторлар, матрицалар) арасында болатын қатынас бар екенін байқаймыз. Сондықтан көбінесе арасында нақты қатынасы бар сандық қалыптар (мысалы, «үлкен», «кіші», «тең», «қосынды» жəне т.б.) көп өлшемдер өз-ара қатынастағы физикалық шаманың үлгісі ретінде қолданылады. Егерде физикалық шама мен оның үлгісінің сəйкестігі дəл жəне қатаң болса, онда оның арасындағы физикалық байланысты, сол шаманың үлгісін зерттеуге ғана келтіруге болады. Ережелер жиынтығы сəйкес шама өлшемдеріне сандық үлгілер жазылып, көпшілік өлшемдерге қайсыбір қатынастың бар немесе жоқтығымен анықталынады. Заттың физикалық шамасының шын мəні жəне өлшеу нəтижесі ретінде тəжірибеге негізделген көрсетілімі ажыратылады. Физикалық шамалардың мəнін шын жəне нақты деп бөледі. Біріншісі (шын мəн) сандық жəне сапалық тұрғыдан объектінің сəйкес қасиеттерін нақты бейнеде көрсететін мəндер, ал екіншісі (нақты мəн) эксперименттік жолмен табылған жəне шындыққа өте жақын болғандықтан, соның орнына алуға болатын мəн ж. Францияның Ұлттық жиналысымен, тарихта бірінші физикалық шамалар бірліктерінің жүйесі қабылданды. Ол өлшемдердің метрикалық жүйесі. Оған ұзындық, аудан, көлем, сиымдылық жəне салмақ бірліктері кірген. Ал олардың негізінде қазір жалпыға белгілі бірліктер - метр жəне килограмм. Бірақ 1832 жылы неміс математигі К. Гаусс бірліктер жүйесін құрудың жаңа əдістемесін жасап, жариялады. Қазіргі кезеңде келесі физикалық шамалар бірліктерінің жүйелерін атп өтуге болады: 1) СГС жүйесі (1881 г.), негізгі бірліктері: сантиметр (см) ұзындық бірлігі, грамм (г) масса бірлігі, секунд (с) уақыт бірлігі; 2) МКГСС жүйесі (XIX ғ. соңы), бастапқыда салмақ бірлігі ретінде килограмм алынды, ал кейін күш бірлігі ретінде, секунд уақыт бірлігі ретінде алынды; 3) МКСА жүйесі (1901 ж.), негізін итальяндық ғалым Дж. Джорджи қалады, МКСА жүйесінің бірліктері ретінде метр, килограмм, секунд жəне ампер ұсынылды ж. бірыңғай Халықаралық бірліктер жүйесінің комиссиясы жасаған «Халықаралық бірліктер жүйесінің жобасы» өлшем жəне салмақ Бас

18 конференциясымен бекітілді. Халықаралық бірлік жүйесі негізінде ғылымның келесі салаларын: механика, электр, жылу, оптика, молекулярлық физика, термодинамика жəне химия қамтитын жеті бірлік жатыр. Олар: 1) ұзындық бірлігі (механика) метр; 2) масса бірлігі (механика) килограмм; 3) уақыт бірлігі (механика) секунд; 4) электр тоғы күшінің бірлігі (электричество) ампер; 5) термодинамикалық температура (жылу) кельвин; 6) жарық күші бірлігі (оптика) кандела; 7) зат санының бірлігі (молекулярлық физика, термодинамика жəне химия) моль. Халықаралық бірлік жүйесінде екі қосымша жалпақ жəне дене бұрыштарын өлшейтін бірліктер бар. 1) жалпақ бұрыш өлшем бірлігі радиан; 2) дене бұрышы өлшем бірлігі стерадиан. Сонымен, Халықаралық бірліктер жүйесін қабылдау арқылы ғылым жəне техниканың барлық салаларында физикалық шамаларды өлшеу бірліктері реттеліп, бір қалыпқа келтірілді. Өлшем мен салмақ жөніндегі Бас конференцияның шешімі бойынша негізгі бірліктердің анықтамалары: Метр 1/ секундтың үлесінде жарықтың вакуумда өткен жолының ұзындығына тең ара қашықтық; Килограмм халықаралық килограммның массасының түпнұсқасына тең салмақ; Секунд цезий-133 атомының негізгі қалпында, өте жұқа деңгей арасындағы сəулелену кезеңіне тең уақыт; Ампер бір бірінен 1м қашықтықта орналасқан шексіз ұзын жəне дөңгелек қимасы өте кішкентай көлемді екі параллель түзу, вакуумда əр 1м аралықта өзара Н əсер беретін күшке тең өзгермейтін тоқтың күшіне тең; Кельвин судың үш еселенген нүктесінің термодинамикалық температурасының 1/273,16 бөлігіне тең температура; Моль массасы 0,012кг 12-көміртегіндегі атомдар құрамындағыдай элементтерден құрылған жүйе затының санына тең; Кандела жарық күшінің белгіленген бағытта шығарылатын монохроматикалық сəулеленуінің жиілігі Гц тең, осы бағыттағы жарықтың энергетикалық күші 1/683 Вт/ср тең жарық күші. Халықаралық бірлік жүйесінде екі қосымша жалпақ жəне дене бұрыштарын өлшейтін бірліктер бар. Радиан (рад) жалпақ бұрыш өлшемі шеңбердің екі радиусының арасындағы бұрыштың, екеуінің арасындағы доғаның ұзындығы шеңбердің радиусының ұзындығына тең. Градуспен өлшесек 1 радиан 57 17'44,8''. Стерадиан (ср) дене бұрышының бірлігі дене бұрышы деп, бұрышының төбесі сфераның центрінде орналасқан жəне сфераның бетінде қабырғасының ұзындығы сфераның радиусына тең квадраттың ауданын кесіп жататын бұрышты айтамыз. Дене бұрышын жалпақ бұрышты өлшеп, қосымша мына формула бойынша Ώ = 2π (1- cos < a/ 2 ) есептеуге болады,

19 Ώ дене бұрышы; a сфераның ішіндегі берілген дене бұрышымен шығарылған, конустың төбесіндегі жалпақ бұрыш. 1 ср дене бұрышына 65 32' жалпақ бұрыш тең болады. 120 жалпақ бұрыш- л ср, 180 жалпақ бұрыш 2л ср бұрышқа тең. СИ жүйесінің қосымша бірліктері бұрыштық жылдамдықтың, бұрыштық үдемелі жылдамдық жəне басқа да шамалардың бірліктерін құрастыруға қажет. Радиан да, стерадиан да көбіне теориялық есептеу мен сызбаларда қолданылады, ал тəжірибе жүзінде қажет емес. Өлшеу бірыңғайлығын қамтамасыз етудің техникалық негізін: - шама бірлігінің мемлекеттік эталоны жəне метрологиялық қызмет қолданатын шама бірлігінің эталоны - өлшеу құралдары, соның ішінде зат пен материалдардың құрамы мен қасиетінің стандарт үлгілері құрайды. Нег.: 1 [25-32, 65-74], 2 [ 28-31] Қос.:25 [ ] Бақылау сұрақтары: 1. Өлшеу обьектісінің түрі бойынша ҚР бекітілген өлшеу түрлері. 2. Өлшеудің негізгі сипаттамалары. 3. Физикалық бірліктер жүйесінің мəні. 3 ДƏРІС. Өлшеу құралдары, олардың сипаттамалары жəне жіктелуі. Эталондар. Мөлшерленген метрологиялық қасиеттері бар қолданбалы техникалық құралдарды өлшеу құралдары дейміз. Техникалық өлшеу құралдары 3 негізгі топтарға бөлінеді: 1. Мөлшер бұл берілген мөлшерлі физикалық шаманы қайталау жаңғырту үшін арналған өлшеу құралы (ӨҚ). Бірмəнді мөлшер бір мөлшердің (кіртас) физикалық шамасын жаңғыртады. Көпмəнді мөлшер - əртүрлі мөлшерлі (сызғыш) біраттас шамалар қатарын жаңғыртады. Стандарттық үлгі бұл заттың қасиетін немесе құрамын сипаттаушы шама бірліктерін жаңғыртуға арналған мөлшер. Үлгілі зат бұл бекітілген арнайы құжатта көрсетілген дайындаудың шарттарын сақтау кезінде жаңғыртылатын белгілі қасиеттері бар зат. 2. Калибрлер - өздерімен өлшемдердің берілген шекараларында тетіктердің беттері мен формаларының өзара орналасуын бақылау мен табуға арналған құрылғыларды ұсынады. 3. Əмбебап ӨҚ кейбір диапазонда нақты өлшемді анықтайды, мұнымен олар өлшемнің берілген диапазонда жатуын ғана анықтай алатын калибрлерден ажыратылады, олар мына түрде болады: - өлшегіш аспап - бұл өлшегіш ақпарат белгісін бақылаушымен тікелей қабылдауға қолайлы күйде өндіруші құрылғы; - өлшегіш аспап бұл өз араларында байланыс арналарымен біріккен мөлшерлер, өлшегіш аспаптар, өлшегіш түрлендіргіш жəне қосалқы

20 құрылғылар - ӨҚ жиынтығы, автоматтандырылған өңдеу үшін ыңғайлы күйде өлшегіш ақпарат белгілерін өндіруге, оны автоматтық басқару жүйелерінде пайдалануға беруге арналған. Кез келген əмбебап өлшегіш құрал тағайындалуымен, əрекет ету принципімен, құрылымының ерекшелігімен жəне метрологиялық сипаттамаларымен сипатталады. Өлшеу жəне бақылау құралдарын таңдау (МЕСТ ) стандартына сəйкес жүргізіледі. Таңдау техникалық бақылау (ТБ) процесінің берілген көрсеткіштерін жəне бақылау процесін жүзеге асыруға кеткен шығындарын талдауды қамтамасыз етуде негізделеді. Міндетті тəртіпте өлшеудің дəлдігі, нақтылығы, еңбек сыйымдылығы, бақылау құны, қосымша қажетті параметрлер көлем, толықтық, периодтық, бақылау ұзақтығы ескеріледі. Өлшеу құралын таңдау кезінде бастапқы деректер - өнімділік, шақтамалы қателік, өлшеу шегі, өлшенетін тетіктің механикалық сипаттамалары (габариттер, салмақ, беттің қаттылығы, құрылымның қатаңдылығы, беттің кедір-бұдырлығы, бақыланатын беттің қолайлығы), пайдалану шарттары болып табылады. бақыланатын бұйымның үлкен партиялары кезінде автоматтық өлшеу құралдарын қолдану қажет. Бұл компьютермен бірлескен бақылауөлшегіш аспаптары (БӨА). Өлшеу жəне бақылау құралдарын жобалау принциптері 1. Тэйлор принципі. Пішін мөлшерлерінің алдын-ала жазылған шекті мəндерге сəйкестігін сенімді анықтау, өтпелі жəне өтпейтін шектерді (МЕСТ ) анықтау кезінде мүмкін. Кез келген бұйым шақтамалы ең үлкен жəне ең кіші өлшемдер бойынша кем дегенде 2 рет бақылануы керек. 2. Аббе принципі. Егер бақыланатын геометриялық элемент жəне салыстыру элементі бір сызықта - өлшеу сызығында сурет 1 жататын болса, өлшеудің ең кіші қателіктері туындайды. (А) сұлбасы (Б) сұлбасына қарағанда, өлшеудің кіші қателігіне ие. Объект измерения А) Шкала Б) Сурет 1. Аббе принципі 3. Инверсия принципі. Тетік - өңдеуге, бақылауға жəне пайдалануға қатысатын 3 процестер арасындағы мирасқорлыққа негізделген. Инверсия (айналдыру) принципі қателіктерді анықтау үшін өлшеу сұлбасы түрқалыптастырудың кинематикалық сұлбасына жəне бұйымның қызмет етуінің сұлбасына сəйкес келу керектігін жөн етеді, осыдан дұрыс өшеудің шарттары:

21 - өлшеу кезінде қозғалыс траекториясы түрқалыптастыру кезіндегі қозғалыс траекториясына сəйкес келеді; - өлшеу кезінде əрекет ету сызықтары механизмнің жұмысы кезіндегі əрекет сызығымен дəл келеді (Аббе принципі); - өлшеу базалары құрылымдық жəне технологиялық базалармен сай келеді (базалар бірліктерінің ережесі). Инверсия принципі əдетте өлшеу құралдың өлшегіш ұштығының үздіксіз қозғалысы кезінде қолданылады. Өлшеу құралдарының метрологиялық сипаттамалары. Өлшеу құралы - өлшеу үшін арналған, нормаландырылған метрологиялық сипаттамалары бар, белгілі уақыт аралығының ішінде мөлшері өзгерісіз қабылданатын (орнатылған қателік шектерінде) шама бірлігін қайталаушы жəне (немесе) сақтаушы техникалық құрал. Өлшеу құралы, біріншіден, нормаланған метрологиялық сипаттамаларға - өлшеу құралына нормативтік құжаттармен орнатылатын, өлшеу құралының берілген типінің метрологиялық сипаттарының жиынтығына ие болуы керек. Өлшеу құралының метрологиялық сипаттамасы бұл өлшеу нəтижесіне жəне оның қателігіне əсер етуші өлшеу құрал қасиеттерінің біреуінің сипаттамасы. Өлшеу құралдардың нормаланатын метрологиялық сипаттамалары бұл нормативтік құжаттармен орнатылатын метрологиялық сипаттамалар. Тəжірибелі анықталатын метрологиялық сипаттамалар өлшеу құралдарының нақты метрологиялық сипаттамалары деп аталады. Əдетте өлшеу құралдарының метрологиялық сипаттамалары өлшеу құралдарын қолданудың қалыпты жəне жұмысшы жағдайлары үшін нормаланады. Өлшеудің қалыпты жағдайлары бұл мəндердің немесе əсер етуші шама мəндері аймақтарының жиынтығымен сипатталатын өлшеудің жағдайлары, өлшеу нəтижелерінің өзгеруін (өлшеу қателігін) оның аздығынан елемеуге болды. МЕСТ сəйкес өлшеу құралдары мынандай мөлшерленетін метрологиялық сипаттамалармен мінезделеді: 1) шкала ұзындығы; 2) шкаланың бөлу бағасы; 3) өлшегіш аспап көрсеткіштерінің вариациясы; 4) өлшеулер диапазоны; 5) мөлшердің номиналды мəні; 6) өлшеу құралының сезгіштігі; 7) өлшеу құралының сезгіштігінің шеті; 8) өлшеу құралдарының қателігі; 9) өлшеу құралының тұрақтылығы. Шкала ұзындығы өлшеу құралының шкаласының барлық ең қысқа белгілеулерінің орталықтары жəне шектеулі бастапқы мен соңғы белгілеулер арқылы өтетін сызықтың ұзындығымен анықталады. Шкала ұзындығын шкалада көрсетілген бірліктерден тəуелсіз ұзындық бірліктерінде көрсетеді. Шкаланың бөлу бағасы - бұл өлшеу құралының шкаласының екі көршілес белгілеулеріне сəйкес келуші шама мəндерінің айырмасы. i= X i+1 - X i

22 X i+1, X i шкаланың екі көршілес белгілеулеріне сəйкес келуші өлшенетін шаманың мəндері Көрсеткіштер вариациясы өлшеу диапазонының бір ғана нүктесіне өлшенетін шаманың кіші жəне үлкен мəндері жағынан баппен жақындауы кезінде аспап көрсеткіштерінің айырмашылығымен сипатталады. Өлшеу құралдарының диапазоны шама мəндерінің аймағы, оның шектерінде өлшеу құралдарының шақтамалы қателік шектері мөлшерленген. Мөлшердің номиналды мəні дайындау кезінде мөлшерге немесе мөлшерлер партиясына жазылған шама мəні. Көбінесе номиналды мəн мөлшерде көрсетіледі. Өлшегіш аспаптың Х max, X min шкала шектері R = Х max - X min Өлшеу құралының сезгіштігі (S) осы құралдың шыға беріс белгі өзгерісінің, оны тудырған өлшенетін шама өзгерісіне қатынасымен сипатталады, яғни: DL S = Dx мұнда L шығыстағы белгінің өзгерісі; х- өлшенетін шаманың өзгерісі. Өлшеу құралының сезгіштік шегі бұл физикалық шама өзгерісінің ең кіші мəні, бұдан бастап берілген құралмен оның өлшенуі жүзеге асырылуы мүмкін. Өлшеу құралдарының қателігі. Өлшеу құралдарының қателігі бұл маңызды метрологиялық сипаттамаларының бірі. Ол өлшеу құралдырының жетілмегендігін кескіндейді жəне дайындаудың құрылымы мен (немесе) технологиясының жетілмегендігі салдарынан, өлшеу құралы жасалған материалдардың ескіруі мен тозуынан туындайды. Материалдардың ескіруі мен тозуы өлшеу құралдыры қателігінің себебі болуы мүмкін. Ескіру процесімен белгілі-бір уақыт ішінде немесе қолдану мен сақтаудың жағдайларына байланысты материалдар қасиеттерінің өзгеруі түсіндіріледі. Ескіру процесі өлшеу құралдарының метрологиялық сипаттамаларында білінетін қандай-да бір қасиеттерінің жойылуына, əлде осы қасиеттердің екі-үш жыл ішінде бірте-бірте тұрақтылығына əкелуі мүмкін. Материалдың тозуы сонымен бірге қателіктің пайда болуының себебі бола алады. Бұл процес, уақыт өтуімен аспаптың сапасы мен сенімділігі жақсаратын, ескіру процесімен салыстырғанда үздіксіз жүреді жəне тозудың жылдамдығы өлшеу құралдырының пайдалану қарқындылығына байланысты. Дегенмен тозу бəрі бірде баяу өтеді жəне уақыт аралығында қателіктерді тұрақты қабылдауға жəне сəйкестендіруші түзетулермен қолдануға болады. Тозумен келтірілген қателіктер орнатылған шегіне жеткен кезде, өлшеу құралы қолдануға жіберілмейді. Оларды жөндеуге жібереді (кіртастар, ұзындықтың шеткі мөлерлері жəне т.б.). Аспап көрсетуінің дұрыстығы жиі оның жылжымалы бөліктерінің жылжымайтындарға қатынасы бойынша орналасуына байланысты. Бұл əрекет ету принципі механикалық тепе-теңдікпен байланысқан өлшеу құралдырына (таразыларға), құрылымдарына маятник немесе ілінген жылжымалы бөлігі

23 кіретін өлшеу құралдырына (маятникті күшөлшегіші бар сынау машинасына, гальванометрге жəне т.б.) қатысты. Мұндай өлшеу құралдыры деңгейлермен, тік таразылармен жабдықталады. Жоғарыда айтылғанның барлығы мөлшерлердің номиналды мəндері мен аспаптардың көрсеткіштері олармен өлшенетін шамалардың шынайы мəндерінен ерекшеленетіндігі туралы күəландырады. Оссы ауытқулар өлшеу құралдырының қателіктерін сипаттайды. Өлшеу құралдыры мыналар секілді қателіктермен сипатталады: 1) абсолюттік; 2) салыстырмалы; 3) келтірілген; 4) негізгі; 5) қосымша; 6) статикалық; 7) динамикалық. Өлшеу құралдырының абсолюттік қателігі өлшенетін физикалық шаманың бірліктерінде білдіріледі: D = X n - X Д мұнда X n аспаптың көрсетуі; X Д - өлшенетін шаманың нақты мəні. Өлшеу құралдырының салыстырмалы қателігі өлшеу құралының абсолюттік қателігінің өлшенетін физикалық шаманың нақты мəніне қатынасымен айқындалады: d = D X Д 100% Келтірілген қателік өлшеу құралдарының абсолюттік қателігінің өлшеудің барлық диапазонында немесе диапазон бөлігінде тұрақты шаманың шартты алынған мəніне (мөлшерлеуші мəніне) қатынасымен айқындалады. Мөлшерлеуші мəн ретінде не өлшеудің үстіңгі шегін, не өлшеу диапазонын қабылдайды: g = D X N 100% мұнда X N нормалаушы мəн. Өлшеу құралдарының негізгі қателігі қалыпты жағдайларда қолданылатын өлшеу құралының қателігін сипаттайды. Өлшеу құралдарының қосымша қателігі өлшеу құралдары қателігінің құраушысы болып табылады жəне қандай-да бір əсер етуші шамалардың қалыпты оның мəнінен ауытқуы салдарынан негізгі қателікке қосымша туындайды. Өлшеу құралдарының шақтамалық қателігінің шегі əлі қолдануға жарамдылығы мойындалатын нормативтік құжатпен орнатылатын өлшеу құралының қателігінің ең үлкен мəнімен сипатталады. Өлшеу құралдарының дəлдік класы мəндерін өлшеу құралдырының жеке стандарттарда орнататын дəлдікке əсер етуші шақтамалық негізгі жəне қосымша қателіктердің шектерімен, сондай-ақ өлшеу құралдарының басқа да сипаттамаларымен анықталатын өлшеу құралдырының жинақтап қорытылған сипаттамасы. Өлшеу құралдарының бірыңғай қалыптасуы мына жолдармен жетіледі: 1) мемлекеттік сынаулармен; 2) салыстырып тексерулермен; 3) метрологиялық аттестаттаумен;

24 4) өлшеу құралдырын калибрлеумен. Эталон бұл ерекше арнайыландыру бойынша орындалған жəне орнатылған тəртіпте ресми бекітілген, салыстырып тексерудің сұлбасы бойынша төменде тұрған өлшеу құралына (ӨҚ) бірлік мөлшерін беру мақсатында оның қайталануы мен сақталуын қамтамасыз етуші өлшеу құралы. Шама бірлігі эталоннан əр тізбекті эталондарға беріледі. Эталондар алғашқы, екінші жəне жұмыс эталондарына жіктеледі. Алғашқы эталон физикалық шаманың бірлігін, осы салада ғылымитехниканың соңғы жетістіктерінің мүмкіндігі бойынша ең жоғарғы дəлдікпен қайталаған эталон. Алғашқы эталон ұлттық (мемлекеттік) жəне халықаралық болады. Эталондар жіктелуі 3 суретте көрсетілген. Алғашқы жəне арнайы алғашқы эталондар ел үшін бастапқы болады жəне оларды мемлекеттік эталон ретінде бекітеді. Алғашқы эталонға екінші жəне жұмыс эталоны бағынады. Екінші эталон көрсететін бірлік өлшемін мемлекеттік эталонмен салыстырады. Екінші эталондар алғашқы эталонды алдын-ала тозудан сақтау үшін, салыстыру жұмыстарын ұтымды жүргізу үшін, эталондарды салыстыруды қамтамасыз ету үшін, бастапқы эталон көрсететін бірлік өлшемінің өзгермеуін бақылау үшін жасалынады. Екінші эталон қайталайтын бірлік өлшемін мемлекеттік эталонмен салыстырады. Оларға салыстыру эталоны (СЭ) жəне көшірме эталондар (КЭ) жатады. СЭ эталондарды өзара салыстыру үшін қажет. КЭ бірлік өлшемін жұмыс эталондарына беруге арналған. Екінші эталондарды (көшірме эталондар) қолдану ерекшеліктеріне байланысты Мемлекеттік стандарт немесе мемлекеттік ғылыми метрологиялық орталықтар тағайындайды. Жұмыс эталондары реттерге бөлінеді, олар екінші эталондардан алған өлшем бірліктерін, өзінен реті төмен жұмыс эталондарына, немесе өлшеу жұмыс құралдарына береді. Бірлік өлшемдерін эталондардан жұмыс өлшегіштері мен өлшеу құралдарына үлгі өлшеу құралдары арқылы, салыстыру сұлбасына сəйкес береді (2-сурет). Пайдалану түрі бойынша Дəлдігі бойынша Тиістілігі бойынша Бастапқы эталондар Алғашқы эталондар (МАЭ) Екінші эталондар (МЕЭ) Мемлекеттік эталон Бағынатын эталондар Жұмыс эталондары Метрологиялық қызметтің эталондары 0 реттегі 1-ші реттегі Жұмыс ӨҚ 2-ші реттегі

25 Сурет 2. Шама бірліктерінің эталондары. Эталондардың жіктелуі. Ұлттық эталонды бастапқы ӨҚ санатында елімізде қолдану үшін, метрологиялық ұлттық орган тағайындайды. Қазақстанда ұлттық (мемлекеттік) эталонды ҚР Мемлекеттік стандарты бекітеді. Халықаралық жəне ұлттық тиістілігіне қарай эталондар - халықаралық, мемлекетаралық жəне ұлттық эталондарға бөлінеді. Халықаралық эталон халықаралық негізі сапасында қабылдаған эталон ретінде ұлттық эталондардың бірлік өлшемдерін салыстыруға алынған эталон. Халықаралық эталонды өлшем мен салмақ бойынша халықаралық бюро (МБМВ) қолдайды жəне сақтайды. МБМВ маңызды бір атқаратын жұмысы əр елдің үлкен метрологиялық зертханаларының эталондарын халықаралық эталондармен халықаралық жүйелі салыстыру ақиқаттығын, дəлдігін жəне халықаралық экономикалық байланыстың бір шарты болып келетін өлшеу бірыңғайлығын өзара салыстыру. Салыстыруға СИ жүйесінің негізгі шамаларының эталондары ғана емес, көмекші шамалардың эталондары да жатады. Мысалы, метр жəне килограмм эталондары əр 25 жыл сайын, ал электр мен сəуле эталондары 3 жылда бір рет салыстырылуы қажет. Мемлекетаралық эталон деп ТМД елдерінің қажеттілігін қанағаттандыратын, мүдделі Достық елдерінің эталондарына өлшем бірліктерін беретін эталонды айтамыз. Бұл эталондарды стандарттау, метрология жəне сертификаттау Мемлекетаралық Кеңесі, НТК Метр көрсетуімен бекітеді. Эталондар Ресейде сақталуда болады. Ресей эталондар базасының негізін, негізгі физикалық шамалардың мемлекеттік алғашқы эталондар бірліктері: метр, кг, с, ампер, кельвин, канделла құрайды. ҚР СТ «ҚР МӨЖ. Физикалық шамалар бірліктерінің эталондары» ресми шешімімен мойындаған мемлекет үшін бастапқы эталон санатында жүретін эталонды- ұлттық эталон деп атаймыз. Мемлекеттік эталондар еліміздің ғылыми-техникалық жəне мəдени дамуының деңгейін көрсетеді. Мысалы, жоғарғы жəне өте жоғары жиілік, үлкен энергия, қысым жəне температура, заттың ерекше жағдайы жəне т. б. Үлгі өлшеу құралдары белгіленген рет бойынша үлгі санатында бекітілген өлшем, өлшеу құрылғысы немесе өлшеу түрлендіргіштері ретінде, басқа өлшеу құралдарын салыстыру жəне соларға қарап межелеу үшін қажет. Үлгі өлшеу құралдарын мемлекеттік метрологиялық қызмет органдары жəне салалық метрологиялық қызмет органдары қолданады жəне сақтайды. Үлгі өлшеу құралдары ретінде метрологиялық аттестациядан өткен жəне үлгі ретінде қолдануға болады деп табылған өлшем, өлшеу аспаптары жəне өлшеу құрылғылары пайдаланылады. Үлгі өлшеу құралдары арасында рет бойынша бағынушылық бар. Үлгі өлшеу құралдары метрологиялық институттарда немесе мемлекеттік метрологиялық қызмет зертханаларында, сондай-ақ тағайындалған рет бойынша өлшеу құралдарын салыстыру құқұғы берілген салалық метрологиялық қызмет органдарының салыстырма зертханаларында тұрады.

26 Ұлттық эталондардан басқа, Халықаралық өлшем жəне салмақ бюросында (ХӨТБ) сақталатын халықаралық эталондар бар, ол Парижге таман Севре қ. (Франция) орналасқан. Нег.: 1 [ ], , [ 28-31] Бақылау сұрақтары: 1. Техникалық өлшеу құралдарының негізгі топтары. 2. Өлшеу құралдарының мөлшерленетін метрологиялық сипаттамалары. 3. Эталондар, олардың жіктелуі. 4 ДƏРІС. Өлшеу жүйелерін метрологиялық қамтамасыз ету. Метрологиялық қамтамасыз ету тағайындалған өлшеу дəлдігін жəне бірыңғайлығын қамтамасыз ету мақсатымен техникалық аспаптардың, нормалардың жəне стандарттардың ғылыми-техникалық жəне ұйымдастырушылық негіздерін пайдалану жəне бекіту. Метрологиялық қамтамасыз ету өзінің ғылыми тұрғысы метрологияға негізделеді. Метрологиялық қамтамасыз етудің келесі мақсаттарын ажыратуға болады: 1) өнімнің жоғары сапасына қол жеткізу; 2) есептеу жүйесін тиімділігін қамтамасыз ету; 3) болжау жəне емдеудің алдын алу шараларын қамтамасыз ету; 4) өндірісті тиімді басқаруды қамтамасыз ету; 5) ғылыми жұмыстар жəне эксперименттердің тиімділігінің жоғары деңгейін қамтамасыз ету; 6) көлікті басқару саласын автоматтандырудың жоғары деңгейін қамтамасыз ету; 7) еңбек жəне тұрмыс жағдайын тексеру мен нормалау жүйелерінің тиімді жұмыс жасауын қамтамасыз ету; 8) экологиялық бақылау сапасын көтеру; 9) байланыстың сенімділігі мен сапасын жақсарту; 10) түрлі табиғи ресурстарды бағалау тиімді жүйесін қамтамасыз ету. Техникалық құрылғыларды метрологиялық тұрғыдан қамтамасыз ету бұл өлшеудің талап етілген дəлдігі мен бірыңғайлығына, сонымен қатар техникалық аспаптардың бекітілген сипаттамаларына қол жеткізу мақсатымен, ғылыми-техникалық құралдардың, ұйымдастырушылық іс-шаралар жəне сəйкес кəсіпорындар жасайтын іс-шаралар жиынтығы. Өлшеу жүйесі анықталған кеңістіктің əр бөлігінде орналасқан жəне берілген кеңістікте физикалық шамалардың анықталған санын өлшеуге арналған жəне осынған ұқсас қызмет атқаратын мөлшерлегіш, өлшегіш аспаптардан тұратын өлшеу құралы. Өлшегіштер жүйелері мыналар үшін пайдаланылады: 1) уақыт аралығында динамикалық өзгеріп отыратын жəне шама кеңістігінде таратылып берілген өлшеуді түрлендіру арқылы алатын өлшеу объектісінің техникалық сипаттамасы үшін; 2) өлшеу нəтижелерін автоматтандырылған өңдеуде;

27 3) алынған өлшеу нəтижелерін жəне олардың автоматтандырылған өңдеу нəтижелерін тіркеуде; 4) берілген мəліметтерді жүйенің шығу белгілеріне аудару үшін. Өлшеу құралын таңдау. Өлшеу құралдарын таңдауда ең бірінші нормативтік құжатта берілген өлшеуге рұқсат етілген қателік мəнін ескеру қажет. Өлшеуге рұқсат етілген қателік мəні нормативтік құжатта берілмеген жағдайда, өлшеудің шекті рұқсат етілген қателігі бұйымның техникалық құжаттамасымен регламенттелуі қажет. Өлшеу құралын таңдауда рұқсат етілген ауытқулар, өлшеу жүргізу əдісі жəне бақылау тəсілі ескерілуі керек. Өлшеу құралын таңдаудағы негізгі критерий - өлшеу құралының, аз материалдық жəне уақыттық шығынмен алынған өлшенетін шамалардың шын мəндерін алуға өлшеу ақиқаттығы талаптарына сəйкес болуы. Өлшеу құралдарын тиімді таңдау үшін келесі бастапқы мəліметтерге ие болу қажет: 1) өлшенетін шаманың номиналды мəніне; 2) нормативтік құжатпен реттелген, өлшенетін шаманың максималды жəне минималды мəндерінің айырмасы шамасына; 3) өлшеу жүргізу жағдайы мəліметтеріне. Егер өлшеу жүйесін дəлдік критериіне бағынып таңдау қажет болса, онда оның қателігі əрбір жүйеде бекітілген заңға сəйкес жүйе элементтерінің (мөлшерлегіш, өлшеу аспаптары, өлшеу түрлендіргіштері) қателіктерінің қосындысы ретінде есептелінеді. Өлшеу құралын алдын ала таңдау дəлдік критериіне байланысты таңдалса, соңғы таңдауда мыналарға қойылатын талаптар ескерілуі қажет: 1) өлшеу процесіне əсер етуші шамалардың жұмыс аймағының мəндеріне; 2) өлшеу құралдарының габаритіне; 3) өлшеу құралының салмағына; 4) өлшеу құралының конструкциясына. Өлшеу құралдарын таңдауда стандартталған өлшеу құралдарын жоғары бағалау керек. Қателіктерді анықтау жəне есептеу əдістерін, өлшеу нəтижелері негізінде, өлшенетін шаманың шын мəнін алу, алынған нəтижелердің дəлдігін анықтау үшін қолданылады. Қателіктерді анықтау жəне есептеу процесінде математикалық күту жəне орта квадраттық ауытқу бағаланады. Параметрді нүктелеп бағалау (математикалық күту немесе орта квадраттық ауытқу) параметрді бір санмен көрсетіп бағалау. Нүктелеп бағалау эксперименттік мəліметтер функциясы болып келеді, сондықтан да, кездейсоқ шаманың бастапқы мəнінің үлестіру заңына тəуелділігі бойынша үлестірілген кездейсоқ шама. Нүктелеп бағалау мəндерін үлестіру заңы бағаланатын параметр жəне сынақ санына бағынышты. Нүктелік бағалау түрлері: 1) жылжымаған нүктелік бағалау; 2) тиімді нүктелік бағалау; 3) орнықты нүктелік бағалау.

28 Жылжымаған нүктелік бағалау математикалық күту осы параметрге тең қателік параметрін бағалау. Тиімді нүктелік бағалау дисперсиясы осы параметрдің қандайда болмасын бағалауының дисперсиясынан кіші нүктелік бағалау. Орнықты нүктелік бағалау сынақ саны көбейген сайын бағалауға түскен параметрдің мəніне ұмтылатын бағалау. Өлшеу құралдарын салыстырып тексеру жəне калибрлеу. Өлшеу құралдарын калибрлеу мемлекеттік метрологиялық бақылауға түспеген өлшеу құралдарының жарамдылығы жəне метрологиялық сипаттамалардың нақты мəндерін анықтайтын жəне растайтын іс-əрекеттер мен операциялар кешені. Өлшеу құралдарының жарамдылығы өлшеу құралының метрологиялық сипаттамаларының (нормативтік құжаттармен немесе тапсырыс берушімен) бекітілген техникалық талаптарға сəйкестігімен анықталатын сипаттамасы. Калибрлеу, тек қана мемлекеттік метрологиялық қызмет жүргізетін өлшеу құралының метрологиялық аттестаттауы мен калибрлеуінің орнына келді. Калибрлеу, өлшеу құралының метрологиялық аттестаттауы мен калибрлеуіне қарағанда, калибрлеуді жүргізу шарттарын қамтамасыз ете алатын жағдайы бар кез келген метрологиялық қызметпен жүргізіледі. Калибрлеу ерікті негізде жəне кəсіпорынның метрологиялық қызметімен де жүргізіледі. Метрологиялық қызметке қойылатын негізгі талап жұмыс өлшеу құралының мемлекеттік эталонға сəйкестігін қамтамасыз ету, калибрлеу өлшеу біріңғайлығын қамтамасыз етудің ұлттық жүйесінің құрамына кіреді. Өлшеу құралын салыстырып тексеру(калибрлеу) əдістерінің төрт түрін ажыратамыз: 1) эталонмен тікелей салыстыру əдісі; 2) компьютердің көмегімен салыстыру əдісі; 3) шаманы тура өлшеу əдісі; 4) шаманы жанама өлшеу əдісі. Нақты разрядты сəйкес эталонмен, калибрлеуге жататын өлшеу құралын эталонмен тікелей салыстыру əдісі электрлік, магниттік өлшеулер, кернеуді, жиілікті жəне тоқ күшін анықтау салаларында қолданылатын өлшеу құралдарында іске асады. Бұл əдіс калибрленетін (салыстырып тексерілетін) аспаппен жəне эталондық аспаппен бір физикалық шаманы бір уақытта өлшеу жүргізуге негізделген. Калибрленетін аспаптың қателігі калибрленетін аспаппен эталондық аспап көрсетілімдерінің айырмасы түрінде есептелінеді (эталондық аспаптың көрсетілімі өлшенетін физикалық шаманың нақты мəні түрінде алынады). Эталонмен тікелей салыстыру əдісіні артықшылығы: 1) қарапайымдылық; 2) көрнекілігі; 3) автоматты калибрлеу мүмкіндігі; 4) калибрлеуді саны шектеулі аспаптар жəне құрылғылар көмегімен жүргізу мүмкіндігі.

29 Компьютердің көмегімен салыстыру əдісі эталондық өлшеу құралының көрсетілімі мен калибрленетін өлшеу құралының көрсетілімін салыстыруда қолданылатын арнайы аспап компараторды қолданып жүргізіледі. Компараторды қолдану қажеттілігі, бірдей физикалық шаманы өлшейтін өлшеу құралдарының көрсетілімдерін тікелей салыстыру мүмкіндігі болмағандығымен шартталады.эталондық өлшеу құралы жəне калибрленетін (салыстырып тексерілетін) аспаптың шығу белгісін бірдей қабылдайтын өлшеу құралы компаратор бола алады. Бұл əдістің басымдылығы шамаларды уақыты бойынша салыстырудың бірізділігінде. Шаманы тура өлшеу əдісі, тағайындалған өлшеу шектерінде калибрленетін өлшеу құралы мен эталондық өлшеу құралын салыстыруды жүргізу мүмкіндігі болған жағдайда қолданылады. Тура өлшеу əдісі де тікелей салыстыру принципінде негізделеді. Бұл əдістердің айырмашылығы, тура өлшеу əдісінде салыстыру əрбір диапазонның барлық сандық белгілерінде жүзеге асады. Жанама өлшеу əдісі өлшенетін физикалық шаманың нақты мəнін тура өлшеу əдісімен алуға болмағанда, немесе жанама өлшеу дəлдігі тура өлшеу дəлдігінен жоғары болған жағдайда қолданылады. Бұл əдісті қолдануда табуға қажет мəнді алу үшін алдымен іздеген шамамен функциялық тəуелділіктегі белгілі шама мəнін іздейміз. Сонан соң осы тəуелділік негізінде іздеген мəнді есептеу арқылы табамыз. Жанама өлшеу əдісі əдетте автоматтандырылған калибрлеу құрылғыларында қолданылады. Өлшеу бірліктерінің размерін эталондық өлшеу бірліктерінен жұмыс өлшеу аспаптарына үлкен қателіктерсіз беру үшін салыстырып тексеру сұлбалары құрылады жəне пайдаланылады. Салыстырып тексеру сұлбалары өлшеу бірліктерінің размерін эталоннан жұмыс өлшеу құралдарына анықталған əдістері жəне қателіктері көрсетіліп беру процесіне қатысушы өлшеу құралдарының бағынуы бекітілген нормативтік құжат. Салыстырып тексеру сұлбалары мемлекеттік эталонның, разрядтық эталондардың жəне өлшеу құралдарының метрологиялық бағынуын бекітеді. Салыстырып тексеру сұлбалары бөлінеді: 1) мемлекеттік салыстырып тексеру сұлбалары; 2) ведомствалық салыстырып тексеру сұлбалары; 3) жергілікті салыстырып тексеру сұлбалары. Мемлекеттік салыстырып тексеру сұлбалары мемлекет шегінде қолданылатын өлшеу құралының нақты бір түрінің барлығы үшін бекітіледі жəне əрекет етеді. Ведомствалық салыстырып тексеру сұлбалары ведомоствалық салыстырып тексеруге жататын, берілген физикалық шаманы өлшеу құралдарына бекітіледі жəне əрекет етеді. Бірдей физикалық шаманы өлшеуге арналған өлшеу құралдарына құрылған ведомствалық салыстырып тексеру сұлбалары мемлекеттік салыстырып тексеру сұлбаларымен қайшы болмауға тиіс.

30 Ведомствалық салыстырып тексеру сұлбалары мемлекеттік салыстырып тексеру сұлбалары болмаған жағдайда бекітілуі мүмкін. Ведомствалық салыстырып тексеру сұлбаларында нақты өлшеу құралдарының типін тікелей көрсетуге болады. Жергілікті салыстырып тексеру сұлбаларын министірліктердің метрологиялық қызметтері пайдаланады жəне оларға бағынатын кəсіпорындар өлшеу құралдары үшін де қолдануға болады. Жергілікті салыстырып тексеру сұлбалары мемлекеттік салыстырып тексеру сұлбаларына міндетті түрде бағыну талаптарына жауап беруі керек. Мемлекеттік салыстырып тексеру сұлбаларын ҚР Мемстандарты айналысады. Мемлекеттік эталондарды да ұстайтын Мемстандарт. Ведомствалық салыстырып тексеру сұлбалары жəне жергілікті салыстырып тексеру сұлбалары сызба түрінде көрсетіледі. Мемлекеттік салыстырып тексеру сұлбаларын ҚР Мемстандартымен тағайындалады, ал жергілікті салыстырып тексеру сұлбалары метрологиялық қызметпен немесе кəсіпорын басшыларымен тағайындалады. Салыстырып тексеру сұлбаларында бір немесе бірнеше физикалық шамалардың өлшем бірліктерінің размерлерін мемлекеттік эталондардан жұмыс құралдарына беру реті бекітіледі. Салыстырып тексеру сұлбалары өлшем бірлігінің размерін берудің аз дегенде екі сатысын қамтуы қажет. Салыстырып тексеру сұлбалары көрсетілген сызбада: 1) өлшеу құралының атауы; 2) салыстырып тексеру əдістерінің атауы; 3) физикалық шамалардың номиналды мəндері; 4) физикалық шамалардың номиналды мəндерінің диапазоны; 5) өлшеу құралдарының қателіктерінің рұқсат етілген мəндері; 6) салыстырып тексеру əдістері қателіктерінің рұқсат етілген мəндері болуы тиіс. Нег.: 1 [ ], 3 [ ] Қос.:25 [ ] Бақылау сұрақтары: 1. Метрологиялық қамтамасыз етудің мақсаттары. 2. Өлшеу құралын салыстырып тексеру(калибрлеу) əдістері. 3. Салыстырып тексеру сұлбалары. 5 ДƏРІС. Метрологиялық қамтамасыз етудің құқұқтық негіздері. ҚР «Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы» Заңының негізгі ережелері. Өлшеу бірыңғайлығы дегеніміз өлшеу дəлдігі қажетті сенімділік ықтималдығына ие жəне өлшеу нəтижелері заңдастырылған өлшеу бірліктерімен көрсетілген өлшеу процесінің сипаттамасы. Өлшеу бірыңғайлығының негізгі принциптері: 1) физикалық шаманы міндетті түрде мемлекеттік эталондарды қолданып анықтау;

31 2) өлшеу бірліктерінің размерлері тікелей мемлекеттік эталондардан берілген жəне мемлекеттік бақылаудан өткен, заң жүзінде бекітілген өлшеу құралдарын қолдану; 3) тек заң жүзінде бекітілген физикалық шамалардың өлшем бірліктерін қолдану; 4) пайдаланудағы өлшеу құралдарының сипаттамаларына, анықталған уақыт аралығында міндетті жүйелік тексеруді қамтамасыз ету; 5) салыстырып тексеруден өткен (калибрленген) өлшеу құралдарын жəне тағайындалған өлшеу жүргізу əдістемелерін қолданғанда, кепілдікпен берілген қажетті өлшеу дəлдігін қамтамасыз ету; 6) қателіктерін міндетті бағалау шарты бойынша тағайындалған ықтималдықпен алынған өлшеу нəтижелерін пайдалану; 7) өлшеу құралдарының метрологиялық ережелер жəне сипаттамаларға сəйкестігін бақылауды қамтамасыз ету; 8) өлшеу құралдарына мемлекеттік жəне ведомстволық бақылауды қамтамасыз ету. ҚР «Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы» Заңы 2000 жылы қабылданды. Осы Заң қабылданғанға дейін метрология саласындағы нормалар заң жүзінде реттелмеген болатын. Заңда мемлекеттік метрологиялық тексеру жəне мемлекеттік метрологиялық бақылау органдарының міндеттері анықталды, калибрлеудің жаңа ережелері бекітілді, өлшеу құралдарын етікті сертификаттау ұғымы енгізілді. Заңның негізгі мақсаттары мынада: 1) Қазақстан азаматтарының заңды құқұқтары жəне мүттелерін, ҚР құқұқтық тəртібі жəне экономикасын ақиқатты емес жəне дəл емес өлшеу нəтижелерінің түрлі негативті салдарынан қорғауды жүзеге асыру; 2) дəлдігі кепілдікпен берілген өлшеу нəтижелері жəне шама бірліктерінің мемлекеттік эталондарын пайдалануды реттеу арқылы ғылымның, техниканың жəне экономиканың дамуына көмектесу. Өлшеу нəтижелері мемлекетте тағайындалған өлшем бірліктерімен берілуі тиіс; 3) халықаралық жəне кəсіпорынаралық қатынас пен байланыстың дамуы жəне нығайуына мүмкіндік тудыру; 4) заңды жəне жеке тұлғалар жасап шығарған өлшеу құралдарын жасауға, пайдалануға, жөндеуге, сатуға жəне импорттауға қойылатын талаптарды реттеу; 5) Қазақстан Республикасының өлшеу жүйелерін əлемдік тəжірибеге жақындату. Заңның таратылатын салалары: сауда; денсаулық сақтау; қоршаған ортаны қорғау; экономикалық жəне сыртқы экономикалық іс-əрекет; метрологиялық қызметтің шама бірліктерінің мемлекеттік эталондарына бағынатын, эталондарды қолданып өлшеу құралдарын калибрлеумен байланысты заңды тұлғаға тиесілі кейбір өндіріс салалары. Заңда негізгі ұғымдар заң жүзінде бекітілген: 1) өлшеу бірыңғайлығы; 2) өлшеу құралдары;

32 3) шама бірлігінің эталоны; 4) шама бірлігінің мемлекеттік эталоны; 5) өлшеу бірыңғайлығын қамтамасыз ету бойынша нормативтік құжаттар; 6) метрологиялық қызмет; 7) метрологиялыө тексеру; 8) метрологиялық бақылау; 9) өлшеу құралдарын калибрлеу; 10) калибрлеу сертификаты. Заңда бекітілген барлық анықтамалар Халықаралық заңдастырылған метрологиялық ұйымның (МОЗМ) ресми терминологисына негізделген. Заңның негізгі баптарында: 1) өлшеу бірыңғайлығын қамтамасыз ету мемлекеттік басқару органдары ұйымының құрылымы; 2) өлшеу бірыңғайлығын қамтамасыз ету нормативтік құжаттары; 3) тағайындалған физикалық шамалардың өлшем бірліктері жəне шама бірліктерінің мемлекеттік эталондары; 4) өлшеу құралдары; 5) өлшеу əдістері. Заң өлшеу бірыңғайлығын қамтамасыз ететін Мемлекеттік метрологиялық қызмет жəне басқа қызметтерді,мемлекеттік басқару органдарының метрологиялық қызметтері жəне мемлекеттік метрологиялық тексеру жəне басқару пішімдерін бекітеді. Қазақстандағы метрологияның ұйымдастыру негізі. Метрологиялық қамтамасыздандыру қызметінің ұйымдастыру құрылымы: 1. ҚР индустрия жəне жаңа технологиялар министірлігі 2. Техникалық реттеу комитеті 3. РМК «Қазақ метрология институты» Метрологияның заңнамалық негізі ҚР «Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы» Заңы, 2000 ж. 7 маусым қабылданды. Метрологияның экономикалық негізі. Мемлекеттік бюджет қоры өлшеу бірыңғайлығын қамтамасыз ету саласы бойынша Мемлекеттік бағдарламалар жəне Мемстандарт жұмысына жұмсалады. Ал, өздерінің істерінен түскен қор келесі жұмыстар жүргізіледі: 1. Өлшеу құралдарын (ӨҚ) салыстырып тексеру, 2. ӨҚ калибрлеу, 3. ӨҚ мемлекеттік сынағы, 4. Өлшеу жүргізу əдістемесін (МВИ) аттестаттау, 5. ӨҚ метрологиялық аттестаттау, 6. Құжаттарға метрологиялық сараптама жүргізу, 7. Метрология саласы бойынша мамандарды дайындау жəне олардың біліктілігін арттыру. Өлшеу бірыңғайлығын қамтамасыз етудің ұйымдастыру негізі: 1) Уақыт жəне жиіліктің мемлекеттік қызметі, 2) Стандарт үлгілердің мемлекеттік қызметі, 3) Физикалық констнталар туралы анықтама мəліметтерінің стандартының мемлекеттік қызметі, 4) Мемлекеттік басқару органдары жəне заңды тұлғалардың метрологиялық қызметтері,

33 5) Мемлекеттік метрологиялық қызметке кіретін мемлекеттік ғылыми метрологиялық орталық жəне метрологиялық қызметтің ведомствалық бөлімшелері. Метрологиялық қызмет қарастыратын мəселелер: 1) ҚР азаматтары мүдделері жəне экономикасын ақиқатты емес өлшеу нəтижелерінің салдарынан қорғау, 2) Материалдық жəне энергетикалық ресурстардың барлығын ақиқатты есеппен қамтамасыз ету, 3) Фундаменталдық зерттеулерді сенімді өлшеулермен қамтамасыз ету, 4) Ауруларды болжау жəне емдеуде өлшеу нəтижелерінің сенімділігін қамтамасыз ету, 5) Отандық жəне импортталған өнім мен қызметтің сапасы жəне қауіпсіздігін қамтамасыз ету, 6) Еңбек қауіпсіздігін жəне адамдар тұрмысын тексеруде өлшеу нəтижелерінің сенімділігін қамтамасыз ету, 7) Қозғалыс қауіпсіздігін қамтамасыз етуде өлшеу нəтижелерінің сенімділігін қамтамасыз ету, 8) Қоршаған ортаны қорғауда өлшеу нəтижелерінің сенімділігін қамтамасыз ету. Мемлекеттік метрологиялық қызметтің жұмыс бағдарламасы: 1) Өлшеу бірыңғайлығын қамтамасыз ету саясатын құру, 2) Шама бірліктерін тағайындау, 3) Шама бірліктерінің эталондық негізін кеңейту жəне жетілдіру, 4) ӨҚ өндіру, қолдану жəне жөндеу ретін анықтау, 5) Мемлекеттік метрологиялық бақылауды ұйымдастыру жəне жүргізу, 6) Метрология саласы бойынша ҚР министірліктер жəне ведомстволар ісəрекеттерін бағыттау, 7) Метрология саласында зерттеулер жүргізуді ұйымдастыру, 8) Нормативтік құжаттарды жасау жəне бекіту ретін анықтайды, 9) Өлшеу құралдарының Мемлекеттік реестірін жүргізу, 10) Метрология саласы бойынша мамандарды дайындау жəне біліктілігін арттыруды ұйымдастырады, 11) ҚР атынан халықаралық жəне аймақтық метрологиялық ұйымдарда өкілдік етеді. Мемлекеттік метрологиялық бақылау ӨҚ өндіру, қолдану жəне қалпын сақтауын, өлшеу жүргізу əдістемесін қолдануды, метрологиялық нормаларды, ережелерді жəне т.б. сақталуын бақылайтын ҚР Мемстандартының іс-əрекеті. Заңнамалық негізі: 1) ҚР «Техникалық реттеу туралы» Заңы, 2) ҚР «Өлшем бірлігін қамтамасыз ету» Заңы, 3) ҚР «Тұтынушылар құқұғын қорғау туралы» Заңы, 4) Əкімшілік кодекс, 5) Азаматтық кодекс, 6) Қылмыстық кодекс.

34 Жүргізу реті жəне ұйымдастыру ҚР СТ «Мемлекеттік метрологиялық бақылау жəне метрологиялық тексеру» стандартына сəйкес жүргізіледі. Мемлекеттік метрологиялық бақылаудың негізгі мəселелері: 1) ҚР территориясына əкелінетін өнімнің нормативтік құжаттарда берілген міндетті талаптарға жəне сертификаттау ережелеріне сəйкестігін тексеру, 2) Өнімді өндіру кезеңінде нормативтік құжаттарда берілген міндетті талаптардың сақталуын тексеру, 3) Жұмыстар жүргізу жəне халыққа қызмет көрсетуде нормативтік құжаттарда берілген міндетті талаптардың сақталуын тексеру, 4) Аккредиттелген сертификаттау органдары жəне сынақ зертханаларының іс-əрекеттеріне тексеру жүргізу, 5) Сауда кəсіпорындарында нормативтік құжаттарда берілген міндетті талаптарға жəне сертификаттау ережелерін бұзу жағдайларын тексеру, 6) Пайдалануға жəне таратуға жарамсыз деп табылған өнім жəне тауарды қайта өңдеу немесе оларды жою бойынша комиссияларға қатысу. Мемлекеттік метрологиялық тексеру жəне бақылау мыналарға жүргізіледі: 1) өлшеу құралдары; 2) шамалар эталоны; 3) өлшеу жүргізу əдістері; 4) заңдастырылған метрологиямен бекітілген тауар сапасы жəне басқа да объектілер. Мемлекеттік метрологиялық тексеру жəне бақылау аймақтары: 1) денсаулық сақтау; 2) ветеринарлық тəжірибе; 3) қоршаған ортаны қорғау; 4) сауда; 5) экономикалық агентттер арасындағы есептеулер; 6) мемлекет атқаратын есептеу операциялары; 7) мемлекеттің қорғаныс қабылеті; 8) геодезиялық жұмыстар; 9) гидрометеорологиялық жұмыстар; 10) банктік операциялар; 11) салық операциялары; 12) кедендік операциялар; 13) пошталық операциялар; 14) мемлекеттік тапсырыспен əкелінетін өнім; 15) өнім сапасының мемлекеттік стандарттардағы міндетті талаптарын орындауды тексеру жəне бақылау; 16) сот орындарының, прокуратура жəне мемлекеттік органдарының сұраулары бойынша жүргізілетін өлшеулер; 17) халықаралық жəне мемлекеттік деңгейдегі спорттық рекордтарды тіркеу. Нег.: 1 [ ], 3 [ ], 5 [1-13]

35 Бақылау сұрақтары: 1. Өлшеу бірыңғайлығының негізгі принциптері. 2. Мемлекеттік метрологиялық бақылау. 3. Өлшеу бірыңғайлығын қамтамасыз етудің ұйымдастыру негізі. 6 ДƏРІС. Өзараауыстырымдылық. Шақтама жəне қондыру. Білік жəне қуыс жүйелері. Бүгінгі машина жасау өндірісінде тетіктер бір-бірімен байланыссыз əр түрлі цехтарда жасалады, ал агрегат, жиынтық, механизмдер басқа жерде жиналады, мысалы басқа өндірістен алынатын подшипник, резина мен пластмассадан жасалынған тетіктер, компонентке кіретін тетіктер, құрастыру тетіктері сияқты бұйымдарды да қолданады. Өндірісті осылай ұйымдастыруда тетіктер мен жиынтықтардың өзараауыстырымдылығының арқасында қол жеткізіп отырмыз. Өзараауыстырымдылық деп тетіктің, құрастыру бірлігінің өзі кіретін бұйымның берілген сапасын жоғалтпай, өз орнына басқа бір тетік немесе құрастыру бірлігін қолдануға болатын қабілетін қамтамасыз ету қасиетін айтамыз. Өзараауыстырымдылықтың белгіленуі бұйымның тағайындалған сапасын аз заттармен қамтамасыз ету. Өзараауыстырымдылық тетіктері бар бұйымдардың көп біртектес қасиеттері (дəлдік, сенімділік, көпсақталу) бар, сондықтан да олар сапалы. Өзараауыстырымдылықтың мынадай түрлері бар: түгел, бөліктенген, топталған, реттелуге келетін жəне қиюластырылатын. Өзараауыстырымдылықтың қай түрін қолдану өндірістің түріне байланысты: өндіріс көлемі мен бұйым шығару мерзіміне қарай өзараауыстырымдылық түрлерінің сипаттамалары құрастыру бірліктеріне байланысты ішкі жəне сыртқы өзараауыстырымдылық. Сыртқы өзараауыстырымдылық сатып алынған жəне көшірмелі (басқа өздерінен күрделі бұйымға кіретін) бұйымдарды жəне құрастыру бірліктерінің қолдану көрсеткіштеріне қарай, сондай-ақ қосылатын беттердің өлшемі мен пішіміне қатысты өзараауыстырымдылық. Ішкі өзараауыстырымдылыққа бұйымға кіретін тетіктер, құрастыру бірліктері жəне механизмдері жатады. Өндірістің өзараауыстырымдылығының деңгейін өзараауыстырымдылық тетіктері мен құрастыру бірліктерінің жұмыс ауқымының, жасалынатын бұйымның жалпы жұмыс ауқымы қатынасына тең болатын, өзараауыстырымдылық коэффициентімен К В сипаттауға болады. К В =1 өндірістің жоғарғы техникалық мəдениетін көрсетеді.өзараауыстырымдылық машина мен механизмдердің пайдалануын жəне жөндеуін жеңілдендіреді, өйткені сынған немесе тозған тетіктерді, бұйымның пайдалану сапасын төмендетпей-ақ басқа бір тетікпен айырбастауға болады. Стандарт материалдар, жартылай дайын заттар, тетіктер мен жинаққа кіретін бұйымдар өндірістің барлық саласында кеңінен қолданылады. Өзараауыстырымдылықты қолдануға байланысты машина жинау процесі жеңілдендіріліп, конвейерлік жəне үздіксіз жұмыс желісін қолдануды ұйымдастыру арқасында еңбек өнімділігі артуда. Өзараауыстырымдылықтың негізі қондыру мен шақтама. Егер де конструктор шақтаманы дұрыс көрсетпей, қондырғыны қате таңдаса, ондай бұйымның конструкциясы пайдалануға келмей қалуы, өндірісте

36 орындалуы қиын болуы мүмкін. Шақтама мен қондыру жүйесін əрбір конструктор, технолог, метролог білуі қажет. Бұйымның сапасының артуына функционалдық өзараауыстырымдылықтың дамып келе жатқан пайдалану көрсеткіштерінің фунционалдық параметрлерінің тығыз байланысында негізделген бағыты үлес қосуда. Бұндай параметрлерге, пайдалану көрсеткіштеріне жəне тетіктер мен машинаның қызмет көрсету фунциясына əсер ететін геометриялық, электрлік, механикалық параметрлер жатады. Мысалы, поршень мен цилиндрдің арасындағы саңылаудың (функционалдық параметр) шамасына қозғалтқыштың қуаты тəуелді. Негізгі өзараауыстырымдылыққа құрылымдау кезіндегі, өндірістегі жəне машиналарды пайдалану кезіндегі ережелер жинағына сүйене отырып қол жеткізуге болады. Бұйымның барынша көп уақыт пайдалануда болуы үшін, бұйымды жобалау кезінде номиналды мəн мен пайдалану көрсеткіштерінің шақтама ауытқуларын тағайындау керек. Бұл үшін сызбалар мен техникалық шарттарда (ТУ) тетіктер мен бұйым бірліктерінің қажет деген өлшем дəлдігі мен басқа да параметрлерді көрсету керек. Бұйымды шығарған уақытта көрсетілген дəлдік жəне техникалық шарттардың талаптарын уақытында қамтамасыз етуге тырысу қажет. Жасау дəлдігі деп тетіктер мен бірліктердің параметрлерінің нақты мəндерінің сызбада, немесе ТШ-та көрсетілген мəндерге жуықтық дəрежесін түсінеміз. Бұйымды жасау кезінде жабдықтардың, құрылғылардың жəне құралдардың дəлдіктерінің мəні зор. Сондай-ақ, тетіктің, бұйымның негізгі параметрлерінің бар əдістері мен өлшеу құралдарының одан ары дамутын жəне қажет қор бөлігінің жиынтығын анықтау маңызды істерге жатады. Негізгі өзараауыстырымдылықты жүзеге асыру, оның принциптерін ұстау үшін конструкторлық, техникалық, метрологиялық жəне пайдалану құжаттарының жүйесі қажет. Машина тетіктері жабық беттермен, цилиндр, конустық, сфералық жайпақ жəне басқа да жай беттермен аралас шектелген. Тетіктердің геометриялық параметрлерін талдау негізінде мынадай беттерді байқаймыз: пішіні сызбада берілген номинал беттер, өңдеу нəтижесінде алынған нақты беттер. Бет пішімінің ауытқуы деп нақты беттің пішімінің номинал пішімінен ауытқуын айтамыз. Тетікті өңдеу кезінде, бұйымды жинау уақытында бірқатар əсерлерге байланысты пішім мен өлшем ауытқулары пайда болады: техникалық жүйенің элементтерінің қаттылығынан, негіздеу принциптерінен, өңдеу əдістерінен жəне т.б. Беттердің бөшкетəрізділік, конустық, ертоқымтəрізділік, овалдық, қырлылық сияқты пішін ауытқулары пайда болады. Өлшемдер. Тағайындалуы бойынша өлшемдер, пішімі мен шамасын анықтаушы құрастыру, жинақтау жəне габариттік өлшемдерге бөлінеді. Құрастыру өлшемдерін тетіктерді беріктік пен қаттылыққа есептеу арқылы анықтаймыз; габариттік өлшемді шығып тұрған бөлшектері бойынша анықтаймыз: құрастыру жəне жинақтау өлшемдері тетіктер мен бірліктердің бір-біріне қарағанда қалай орналасқандығын сипаттайды, жинақтау бұйымдары жалғастыру беттері бойынша анықталады. Сонымен бірге номиналды, нақты жəне шекті өлшемдер болады.

37 Номиналды өлшем (D, d, l жəне т.б) ауытқу санаудың басы болатын жəне соған қатысты шекті өлшемдерді анықтайтын өлшемді айтамыз. Нақты өлшем рұқсат етілген қателікпен өлшеу арқылы анықталған өлшем. Бұл термин тетікті абсолютті дəл өлшеммен жасап шығаруға жəне өлшеуге мүмкіндік болмаған соң пайда болды. Тетіктің шекті өлшемі екі шекті рұқсат етілген өлшем, екеуінің арасында тұратын немесе жарамды тетіктің нақты өлшемі тең болатын өлшем. Үлкені ең үлкен шекті өлшем, кішісі- ең кіші шекті өлшем деп аталынады. Оларды қуыс үшін Д max, Д min, ал білік үшін d max, d min деп белгілейміз (сурет 3а). б) а) Сурет 3. Қуыс пен біліктің саңылаулы қондырудағы шақтама өрісі (қуыс ауытқулары оң сандар, білік ауытқуы теріс сандар) Тетіктің нақты өлшемі мен шекті өлшемін салыстыру, оның жарамды, жарамсыздығын көрсетеді. Өту шегі екі шекті өлшемге, материал санының ең үлкеніне, атап айтсақ білік үшін жоғарғы шек жəне қуыс үшін төменгі шек (мөлшерлегіш қолданған кезде, өтпейтін мөлшерлегіш тексеретін шекті өлшем) қолданылатын термин. Т шақтама (латын сөзінің Tolеrance шақтама) деп ең үлкен жəне ең кіші параметрлердің жіберілген мəнінің айырмасын айтамыз. Ыңғайлы болу үшін шақтаманы график түрінде, шақтама алаңы ретінде көрсетуге болады (сурет 3б). Шақтама алаңы жоғарғы жəне төменгі ауытқумен шектелген алаң. Білік тетіктердің сыртқы(қамтитын) элементтерінің(беттерінің) белгіленуін көрсететін термин, қуыс тетіктердің ішкі(қамтылатын) элементтерінің(беттерінің) белгіленуін көрсететін термин. Машина жасау саласында қолданылатын біріктірулер түйіндесу беттерінің пішіміне байланысты (тегіс цилиндрлік, конустық, жайпақ, бұрандалы, тісті, сфералық) жəне өзара қозғалу еркіндігі дəрежесі бойынша (ажырамайтын, ажырамалы,

38 қозғалатын) біріктірулерге бөлінеді. Пайдалану талабына сəйкес біріктірулерді жинақтау үшін əр түрлі қондыруларды қолданамыз. Қондыру деп тетіктерді арасында болатын саңылау мен керіліс шамасына қарай анықтайтын біріктіру сипатын айтамыз. Қондыру біріктірілетін тетіктердің еркін қатынасты қозғалуын, немесе өзара жылжуға көрсететін тойтарыс дəрежесін сипаттайды. Саңылаулы қондыру - біріктіруде арасында саңылау болуын қамтамасыз ететін қондыру. Керілісті қондыру біріктіруде тетіктер арасында керіліс болуын қамтамасыз ететін қондыру. Ауыспалы қондыру біріктіруде арасында керіліс те, саңылау да болуын қамтамасыз ететін қондыру(қуыс, білік шақтама алаңдары жартылай немесе түгелжабылып орналасады). Саңылау S қуыстың өлшемі біліктің өлшемінен үлкен болған кездегі қуыс пен білік өлшемдерінің айырмасы, саңылау жиналған тетіктердің қатынасты жылжуын қамтамасыз етеді. Керіліс N білік өлшемі қуыс өлшеміне үлкен болған кезде жинауға дейінгі білік пен қуыс өлшемдерінің айырмасы. Шақтама жəне қондыру жүйесі. Шақтама жəне қондыру жүйесі деп шақтамалар мен қондырулардың заңдылықпен тəжірибе, теориялар жəне эксперименттер негізінде құрылған жəне стандарт түрінде жасалған тізбектер жиынтығын айтамыз. Жүйе неғұрлым аз қажетті, бірақта тəжірибеде жеткілікті машина тетіктерінің типті біріктірулеріне шақтама мен қондыру түрлерін таңдап алу үшін, кесу құралдары мен мөлшерлегіштерді стандарттау мүмкіндігі болуын жобалауды, өндіруді жəне бұйымдар мен олардың бөліктерінің өзараауыстырымдылығына қол жеткізуге, олардың сапасының жоғары болуына арналған. Бұрындары ССРО-да бірқатар жалпыодақтық (ОСТ) жəне мемлекеттік (ГОСТ) стандартпен жасалған шақтама мен қондыру жүйесін қолданған. Қазіргі заманда дүниежүзі елдерінің көпшілігі ИСО жүйесі ұлттық шақтама мен қондыру жүйелерін бірыңғайлау, металл өңдеу өндірісіндегі техникалық байланыстың жеңілденуі мақсатымен шақтама мен қондырудың ИСО жүйесін қолданады. Машиналардың типтік тетіктері үшін жасалған шақтама мен қондыру ИСО жүйесі мен ЕСДП бір негізде жасалынған. Қуыс жүйесіндегі (СО) қондыру жəне білік жүйелеріндегі (СВ) қондырулар алдын ала шамаланған. Қуыс жүйесіндегі қондыруларда əр түрлі саңылаулар мен керілістер əр түрлі біліктердің негізгі қуыспен бірігуінің арқасында пайда болады да, Н деп белгіленеді. Білік жүйесіндегі қондырулар əр түрлі саңылаулар мен керілістер əр түрлі қуыстардың негізгі білікпен бірігуінен пайда болып, h деп белгіленеді (сурет 4). Қуыс жүйесіндегі барлық қондырулар үшін қуыстың төменгі ауытқуы EI=0, негізгі қуыстың шақтама өрісінің жоғарғы шегі нольдік сызықпен беттеседі. Білік жүйесіндегі барлық қондырулар үшін біліктің жоғарғы ауытқуы es=0, біліктің шақтама өрісінің жоғарғы шегі нольдік сызықпен беттеседі. Негізгі қуыстың шақтама өрісін жоғарғы, ал негізгі біліктің шақтама өрісін нольдік

39 сызықтан төмен, тетіктің денесіне қарай өткіземіз. Мұндай шақтама жүйесін бір жақ шекті деп атайды. Біраттас қондырулардың сипаттары шекті саңылау мен керіліс қай қондыруға болмасын қуыс жүйесінде де, білік жүйесінде де бірдей. Қуыс пен білік жүйелерін құрылымдық жəне технологиялық ерекшеліктеріне байланысты таңдайды. Қазіргі кезде шақтама мен қондыру таңдаудың үш əдісін қолданады. а б Сурет 4. Қуыс жүйесіндегі (а) жəне білік жүйесіндегі (б) шақтамалар өрісінің орналасуы Ұқсама əдісі жобалаушы бір типтес, немесе бұрын жасалынған, қазіргі уақытта пайдалануда жүрген машиналардан, жобаланатынға ұқсас құрастырма бірліктерін тауып, сол жердегідей шақтама мен қондыру тағайындайды. 1. Тəріздес (ұқсас) əдісі негізі ұқсама əдісінің ары дамуы. Ол əдіс машина тетіктерін құрылымы жəне пайдалану белгісі бойынша, қондыруларды қолдану мысалдары келтірілген анықтама басылымдарын шығару арқасында туындады. Бұл əдіспен шақтама мен қондыру таңдау үшін, кітəпта көрсетілген белгіге сəйкес жобаланатын құрастыру бірлігінің құрылымдық белгісі мен пайдалану шарттарының ұқсастығын пайдаланады. 2. Есептеу əдісі шақтама мен қондыру таңдаудың нағыз негізделген əдісі болып саналады. Бұл əдіспен машина, немесе басқа да бұйымдарды құрылымдау кезінде тетікке, құрастыру бірлігіне жəне бұйымға бүтіндей қойылатын, пайдалану-құрылымдық талаптардың бəріне жауап бере алатындай квалитетті (дəлдік дəрежесіндей) шақтама мен қондыруды таңдаймыз. Түйіндеспейтін беттердің өлшемдерінің функционалдық шақтамасы Т F, осы өлшемнің, бұйымның пайдалану көрсеткіштерінің рұқсат етілген өзгерістерімен анықталған, өлшемнің ең үлкен жəне ең кішкентай рұқсат етілген мəндерінің айырмасына тең шақтама: Т F = D max F - D min F (1) Саңылаулы қондырулардың функционалдық шақтамасы T F S бұйымның рұқсат етілген пайдалану көрсеткіштерінің анықталған өлшемінің ең үлкен жəне ең кішкене рұқсат етілген саңылаулардың айырмасына тең шақтама:

40 Т F S = S max F - S min F (2) Қызметтік Т F жəне Т F S шақтамалар рұқсат етілген пайдалану көрсеткіштерімен бұйым жұмыс істей алатындай ең үлкені болуы керек. Шақтама мен қондырудың біртұтас жүйесі (МЕСТ , СТ СЭВ ) дəлдік деңгейлерін 20 дəлдік квалитеттерімен есептелінеді. Дəлдік дəрежесі бұйым жасауға берілетін шақтама шамасын анықтайды, ол дегеніміз машина тетіктерін өңдеуге сəйкес əдістер мен өңдеу құралдарына берілетін шақтама. Стандарт кестелерінде шақтамалар мен ауытқулар, тетіктердің мөлшерленген температурадағы С өлшемдеріне берілген. Мұндай температура машина жəне аспап жасау кəсіпорындарындағы температураға жақын.өндірісте температура ережесін бір қалыпта ұстау керек, тетік пен өлшеу құралының температурасы тексеру жүргізген уақытта бірдей болуы керек, сонымен қатар тетік пен өлшеу құралы материалдарының сызықтық кеңейту коэффициенттері бір-біріне жуық болуы керек. Өлшеу қателіктері жергілікті жылудан пайда болады(мысалы,тексеруші қолының жылуы 15 минут ішінде диаметрі 175 мм білікті тексеретін қапсырма өлшемі 8 мкм дейін өзгереді), сондықтан жылуоқшаулағышты қарастыру қажет (жылуоқшаулағыш тұтқасы бар құралдар, жылуоқшаулағыш қолғаптар), температура өзгеруі өлшеу қателігіне түзету жүргізу арқылы есепке алынады. Тетіктерді жоғары дəлдік дəрежесімен өңдеу үлкен еңбек пен жабдықтарға, əбзелге жəне тексеруге кететін материалдық шығындарды қажет етеді, бірақ бұл жағдайда біріктірудің жоғары дəлдігі мен пайдаланудың жоғары тиімділігі қамтамасыз етіледі. Сондықтан əрдайым шақтаманы техника-экономикалық есептеулер негізінде таңдау мəселесі тұрады. Нег.: 1 [55-80] Бақылау сұрақтары: 1.Өзараауыстырымдылық дегенді қалай түсінесіз. 2. Өзараауыстырымдылық түрлері. 3. Машина жасау саласындағы біріктірулер түрлері. 4. Қондырулар түрлері. 5. Шақтама алаңы. ДƏРІС 7. Стандарттаудың заңнамалық жəне нормативтік негізі. Қазақстанда стандарттаудың құқұқтық негізі 2004 жылдың 9 қарашасында бекітілген ҚР «Техникалық реттеу туралы» Заңымен тағайындалған. Заңның ережелерін мемлекеттік басқару органдары, меншігіне қарамастын шаруашылық іс-əрекет субъектілері жəне қоғамдық ұйымдар орындауға міндетті. Техникалық реттеудiң нeгiзгі мақсаттары: 1) өнiмнiң, көрсетiлетiн қызметтiң, процестердiң адам өмiрi мен денсаулығы жəне қоршаған орта, соның iшiнде жануарлар мен өсiмдiктер дүниесi үшiн қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету; 2) ұлттық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету;

41 3) өнiмнiң, көрсетiлетiн қызметтiң қауiпсiздiгiне қатысты тұтынушыларды жаңылыстыратын iс-əрекеттердiң алдын алу; 4) саудадағы техникалық кедергiлердi жою; 5) өнiмнiң бəсекеге қабiлеттiлiгiн арттыру болып табылады. Қазақстан Республикасындағы алғашқы стандарттаудың құқықтың негізі 1993 жылы «Сертификаттау жəне стандарттау туралы» Қазақстан Республикасының заңында бекітілген. «Стандарттау жəне серификаттау туралы заң» 1998 жылы Қазақстанның өркендеуіне жəне нарықтық-реформаның жүруіне байланысты қайта қаралып, ҚР «Стандарттау туралы» жаңа заң қабылданды жəне ол 2003жылы 10 маусымда өзгертіліп толықтырылған. Бұл заң стандарттау саласында қоғамдық байланысты қадағалап, мемлекеттік стандарттықжүйе жəне мемлекетті қорғау шараны жəне тұтынушының шығарылған өнімнің сапасылық сұрақтарына жауап беру жəне өңдеу қызметін ұсыну жəне стандарттың нормативтік құжаттарын пайдалануды қарастырады. Еңбек қызметі процессі кезінде маманға жүйелі түрде қайталанып келетін: -өнімнің санын есептеу жəне өлшеу; -технологиялық операциялардың параметрлерін өлшеу, техникалық жəне басқару құжаттарын құрастыру; -дайын өнімді бақылау жəне т.б. тапсырмаларды орындау қажет болады. Бұл тапсырмаларды шешуге болатын əртүрлі жолдары бар. Стандарттау жаңа жүйесі стандарттарды құрастыру процесінде барлық құрастырушылар аса қызығушылығымен қамтамасыз ете алатын мүмкіндігі бар. Бұл заңды құқықты өнімді дайындаушылар, жобаларды жетілдірушілер, қоғамдық ұйымдардың өкілдері, арнайы мамандардың техникалық комитет жұмысына қатысуын іске асырады. Стандарттар қорының қызмет базасы ақпараттар мен қамтамасыз ету тек стандарттау үшін емес сонымен бірге сертификаттау, метрология, сапаны басқару жəне ТМД үшін Халықаралық мəніне де ие болды. Бұл достастық елдеріндегі стандарттардың өркендеуі мен олардың арасындағы экономикалық байланыстың нығайуына жəрдемдеседі. Стандарттау нақты қойылып отырған жəне ықтимал мiндеттерге қатысты көпшiлiкке ортақ, көп мəрте жəне ерiктi пайдалану үшiн ережелер белгiлеу арқылы өнiмге, көрсетiлетiн қызметке жəне процестерге қойылатын талаптарды ретке келтiрудiң оңтайлы деңгейiне қол жеткiзуге бағытталған қызмет. Стандарттау мақсаты- қызмет бағытын жетілдіру шарттарын белгілеу, нормалау, ережелеу, сипаттау, орындауды міндетті жəне ұсынылатын, белгілі бір бағаға сəйкес келетін сапасы бар тауарды тұтынушы сатып алу құқын қамтамасыз ету, сонымен бірге қауіпсіздік жəне еңбектің талапқа сай болу құқығын қамтамасыз ету. Өндірістің стандарттау қызметтері функциялары: салалық жəне мемлекеттік стандарттау жылдық жəне жетілдіру жоспарларына ұсыныс дайындайды;

42 өнім жəне технологиялық жабдықтар бойынша стандарттау жəне унификаттау жұмыстарын жүргізу; өнімді жобалау мен өндіруге стандарттау бойынша нормативтік техникалық құжаттардыжəне стандарттарды енгізудің техника-экономикалық тиімділігін анықтау; өнімді жобалау мен өндіруде стандарттар мен техникалық шарттардың ендірілуі мен орындалуын жүйелі түрде тексеруді жүргізу; кəсіпорын стандарттарын жасау; ескірген стандарттар мен техникалық шарттардың ескіргендерін қайта қарау жəне т.с. ҚР стандарттау бойынша нормативтік құжаттар ҚР «Техникалық реттеу туралы» Заңымен тағайындалған. Олар: - Қахақстан Республикасының мемлекеттік стандарттары; - Мемлекеттік техника-экономикалық ақпараттар жіктеуіштері ТЭА МЖ; - Мемлекетаралық стандарттар ГОСТ, классификаторы техникаэкономикалық ақпараттар жіктеуіштері, ережелер жəне ұсынымдар; - Бекітілген ретпен қолданылатын халықаралық, аймақтық жəне ұлттық стандарттар, техника-экономикалық ақпараттар жіктеуіштері, техникалық шарттар, ережелер, ұсынымдар, əдістемелік ұсынымдар мен стандарттау бойынша ұсыныстар; - Ғылыми-техникалық, инженерлік жəне басқа да қоғамдық ұйымдардың стандарттары; - Ұсынымдар (Р); фирмалық стандарттар; техникалық шарттар (ТУ). Салалық мəні бар жəне көп мəрте шығару мен қолдануға қажет өнімге, қызметке, процеске, номаларға мемлекеттік стандарттар жасалынады. Стандарттардың бұл категориясын Қазақстан Республикасының Мемстандарты бекітеді. Мемлекеттік техника-экономикалық ақпараттар жіктеуіштері ТЭА МЖ өнімнің, қызметтің жəне процестің техникалық-экономикалық ақпарат объектiлерiнiң жiктеу топтарының кодтары мен атауларының жүйеленген жиынтығын бiлдiретiн құжат. Фирмалық стандарттар кəсіпорынның өзі жасап, өзі қабылдайды. Бұл жағдайда стандарттау объектілері, осы деңгейде стандарттаудың жетілдіру негізгі мақсаты болып келетін, өндірісті басқару мен ұйым құрамдары. Қоғамдық ұйымдардың стандарттары (ғылыми-техникалық, инженерлік жəне т.б.). Бұл нормативтік құжаттарды өнімнің, процестің, қызметтің жаңа түрлеріне; жаңа сынау əдістеріне, жаңа технологиялар мен өндірісті басқару принциптеріне жасалынады. Ұсынымдар стандарттау, метрология жəне сертификаттау саласы бойынша кеңес немесе ұсыныстары бар қандайда бір іс-əрекет жəне жағдайды ұйымдастыру жəне іске асыру ретін тағайындайды. Нақты өнімге, процеске, қызметке немесе өнімнің бірнеше түріне стандарт жасау мақсатқа сай болмаған жағдайда талаптарды техникалық шарттар тағайындайды.

43 Стандарттар түрлері: негізқалаушы стандарттар; өнім, қызмет стандарттары (услуги); жұмыс, процес стандарттары; бақылау, сынау, талдау əдістері стандарттары. Негіз қалаушы стандарттарды ғылым, техника жəне өндірістің түрлі саласындағы іс-əрекеттің өзара байланысы жəне техникалық бірыңғайлығын қамтамасыз ету мақсатымен дайындайды. Өнім, қызмет стандарты өнімнің, қызметтің нақты бір түріне немесе біртекті өнімдер, қызметтер топтарына қойылатын талаптарды бекітеді. Жұмыс, процес стандарттары өнімнің өмірлік циклының түрлі кезеңдерінде жүргізілетін нақты жұмыс түрлеріне қойылатын талаптарын тағайындайды.. Бақылау, сынау, талдау əдістері стандарттары өнім стандартында берілген міндетті талаптарды жанжақты жəне толығымен бағалауды қамтамасыз ететін бақылау əдістемесін қолдануды ұсынады. ҚР нормативтік құжаттарды қолдану: - ұлттық жəне басқа НҚ отандық ұйымдар мен шаруашылық əрекеттері субъектілерінің қолдануы; - халықаралық, аймақтық НҚ жəне басқа елдердің стандарттарын ҚР қолдану; - экспортталатын жəне импорталатын өнімнің НҚ, сонымен қатар отандық стандарттарын шетел мемлекеттерінің қолдануы мəселелеріне қатысты. НҚ талаптарының сипаттамалары: заңнамаға (техникалық регламентке) сəйкес орындалуға міндетті талаптар, альтернативтік талаптар мен ережелер. Шетел тəжірибесінде стандартар талаптары жалпы заңмен міндетті орындалуға талап етіледі, немесе, егер ол стандартқа техникалық регламентте немесе Директивада сілтеме болса. Стандарттарды жасау реті. Техникалық комитеттің жұмысы стандартты жасауға өтінім алудан басталады. Мемлекеттік органдар мен ұйымдар, қоғамдық бірлестіктер, ғылыми-техникалық қоғамдар, кəсіпорындар, фирмалар, кəсіпкерлер өздерінің тіркелген стандарттау объектілеріне сəйкес ТК өтінімдерін береді. Өтінімде нормативтік құжатты жасау қажеттілігінің негіздемесі болуы тиіс, немесе бұрын жасалған стандарт жобасында қоса беруге болады. Өтінімдер негізінде ҚР Мемстандарты Қазақстанның стандарттау бойынша мемлекеттік жылдық жоспарын құрады. Стандарт жасау жұмыстары 6 кезеңнен тұрады: 1) стандартты жасау жұмыстарын ұйымдастыру жəне техникалық тапсырма құру(жасаушы ұйым немесе ТК); 2) стандарт жобасын жасау жəне оны пікірге жіберу; 3) пікірлерді талдау жəне соңғы нұсқасын жасау; 4) стандартты дайындау, ұсыну жəне бекітуге ҚР Мемстандартына жіберу; 5) Қарастыру, бекіту жəне тіркеу, Мемстандартта қарастырылады, бекітіледі жəне тіркеледі; 6) Стандартты басып шығару.

44 ҚР «Техникалық реттеу туралы» заңына сəйкес жеке жəне заңды тұлғалардың Қазақстан Республикасының техникалық реттеу саласындағы заңнамасын сақтамағаны үшiн жауаптылығы 1. Жеке жəне заңды тұлғалар (дайындаушы, орындаушы, сатушы): 1) нарықта өткiзiлетін өнiмнiң, көрсетiлетiн қызметтiң қауiпсiздiгi үшін; 2) техникалық реттеу саласындағы нормативтiк құқықтық актiлерде белгiленген талаптарды бұзғаны үшiн; 3) осы Заңда көзделген мемлекеттiк бақылау мен қадағалауды жүзеге асыратын органның нұсқамалары мен шешiмдерiн орындамағаны үшiн Қазақстан Республикасының заңдарына сəйкес жауапты болады. Өнiмнiң, көрсетiлетiн қызметтiң техникалық реттеу саласындағы нормативтiк құқықтық актiлерде белгiленген талаптарға сəйкес келмеуi салдарынан азаматтың өмiрiне, денсаулығына немесе мүлкiне не заңды тұлғаның мүлкiне келтiрiлген зиян Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасына сəйкес өтелуге тиiс. Мемлекеттік стандарттау жүйесінің функционалдық жəне ұйымдық методологиялық сұрақтары мемлекеттік стандарттаудан негіздейтін кешенінде, «Қазақстан Республикасының Мемлекеттік техникалық реттеу жүйесі» негіз қалаушы стандарттары келесі құжаттардан тұрады: 1. ҚР СТ «ҚР МСЖ Негізгі жағдайлар». 2. ҚР СТ «ҚР МСЖ Стандарттау жəне аралас қызмет түрлері. Терминдер жəне анықтамалар» 3. ҚР СТ «ҚР МСЖ Мемлекеттік стандарттарды өңдеу тəртібі». 4. ҚР СТ «ҚР МСЖ Техникалық жағдайларды мемлекеттік тіркеу, бекіту, келістіру жəне өңдеу тəртібі». 5. ҚР СТ «ҚР МСЖ Фирмалар стандарттары. Негізгі жағдайлар». 6. ҚР СТ «ҚР МСЖ Стандарттардың мазмұнына, мағынасына, құрылуына жəне безендірілуіне қойылатын жалпы талаптар» 7. ҚР СТ «ҚР МСЖ Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Стандарттарының тұп нұсқасы мен көшірмелерін есептеу, сақтау жəне қайта шығару тəртібі» 8. ҚР СТ «ҚР МСЖ Стандарттау бойынша жұмыстарды жоспарлау». 9. ҚР СТ «ҚР МСЖ Стандарттау, метрология жəне сертификаттау бойынша халықаралық, аймақтық жəне ұлттық нормативті құжаттарды пайдалану тəртібі». 10. ҚР СТ «ҚР МСЖ Мəтіндік нормативті құжаттар». 11. ҚР СТ «ҚР МСЖ Ғылыми-техникалық, инженерлік жəне басқа қоғамдық ұйымдардың стандарттары». Қазақстан Республикасындағы стандарттау жұмыстарын ұйымдастыру. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік стандарттау жүйесінің ұйымдастыру құрылымы келесілерден тұрады. 1. Территориялық бөлімдер мен ведомствалық ұйымдарда стандарттау, метрология жəне сертификаттау бойынша өкілеттік ұйымы; 2. Стандарттау саласындағы олардың құзыреттілігі шегінде Қазақстан Республикасының Мемлекеттік басқару ұйымы;

45 3. Стандарттау бойынша сарапшы-аудиторлар, техникалық комитеттер, жеке жəне заңды тұлғалар; 4. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік стандарттар қоры. Нег.: 1 [ 4-13, 35-40] Қос.:25 [47-56] Бақылау сұрақтар: 1. Стандарттаудың нормативтік жəне заңнамалық негіздері. 2. Стандарттарды жасау реті. 3. Нормативтік құжаттар талаптарының сипаттамасы. 8 ДƏРІС. Қазақстан Республикасында стандарттау жұмыстарын ұйымдастыру. ҚР мемлекеттік техникалық реттеу жүйесі. Стандарттау жөнiндегi техникалық комитет - бекiтiлген стандарттау объектiлерi немесе қызмет бағыттары бойынша стандарттарды əзiрлеу жəне мемлекеттiк техникалық реттеу жүйесiн құруға қатысу үшiн ерiктi негiзде экономика салаларында құрылатын консультациялық-кеңесшi орган. Техникалық реттеу дегеніміз санитарлық жəне фитосанитарлық шараларды қоспағанда, сəйкестiктi растау, аккредиттеу жəне белгiленген талаптардың сақталуын мемлекеттiк бақылау мен қадағалау жөнiндегi қызметтi қоса алғанда, өнiмге, көрсетiлетiн қызметке, процестерге қойылатын мiндеттi жəне ерiктi талаптарды анықтауға, белгiлеуге, қолдануға жəне орындауға байланысты қатынастарды құқықтық жəне нормативтiк реттеу. Уəкiлеттi орган - Қазақстан Республикасының заңнамасына сəйкес техникалық реттеу саласындағы жұмыстарды басқаруға, бақылау мен қадағалауды жүзеге асыруға жəне стандарттау, сəйкестiктi растау мен аккредиттеу мəселелерi бойынша халықаралық жəне өңiрлiк ұйымдарда Қазақстан Республикасының атынан өкiлдiк етуге уəкiлеттi мемлекеттiк орган. Мемлекеттiк техникалық реттеу жүйесi - өз құзыретi шегiнде техникалық реттеу саласындағы жұмыстарды жүзеге асыратын мемлекеттiк органдардың, жеке жəне заңды тұлғалардың, сондай-ақ нормативтiк құқықтық актілердің, стандарттардың жиынтығы. Мемлекеттiк техникалық реттеу жүйесiнiң құрылымын: 1) Қазақстан Республикасының Үкiметi; 2) уəкiлетті орган; 3) өз құзыретi шегiнде мемлекеттiк органдар; 4) мемлекеттiк органдар жанындағы техникалық реттеу саласындағы сарапшылық кеңестер; 5) Саудадағы техникалық кедергiлер, санитарлық жəне фитосанитарлық шаралар жөнiндегi ақпарат орталығы (бұдан əрi - Ақпарат орталығы); 6) стандарттау жөніндегі техникалық комитеттер; 7) сəйкестiктi растау жөнiндегi органдар, зертханалар; 8) сəйкестiктi растау, стандарттау жəне аккредиттеу жөнiндегi сарапшыayдиторлар;

46 9) техникалық реттеу саласындағы нормативтiк құқықтық актiлер мен стандарттардың мемлекеттiк қоры құрайды. Мемлекеттiк техникалық реттеу жүйесiнiң тiзiлiмi техникалық реттеу саласындағы нормативтiк құқықтық актiлердi, стандарттарды есепке алу құжаты. Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң техникалық реттеу саласындағы құзыретiне мыналар жатады: 1) техникалық реттеу саласындағы мемлекеттiк саясаттың негiзгi бағыттарын əзiрлеу; 2) мемлекеттiк техникалық реттеу жүйесiн құру; 3) техникалық реттеу саласында құқықтық реформаны қамтамасыз ету; 4) мемлекеттiк техникалық реттеу жүйесiн дамыту бағдарламасын бекiту; 5) қорғау технологияларын қолдану ережелерiн жəне мiндеттi қорғалуға жататын құжаттар мен объектiлер тiзбесiн бекiту; 6) техникалық-экономикалық ақпарат жiктеуiштерiнiң депозитарийiн құру жəне жүргiзу ережелерiн бекiту; 7) өнiмнiң, көрсетiлетiн қызметтiң, процестердiң қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету мүддесi үшiн консультациялық-кеңесшi органдар құру; 8) техникалық реттеу саласындағы нормативтiк құқықтық актiлердi өз құзыретi шегiнде қабылдау, оларға өзгерiстер жəне (немесе) толықтырулар енгiзу, олардың күшiн жою; 9) сəйкестiктi растау жөнiндегi органдарды жəне зертханаларды аккредиттеу тəртiбiн белгiлеу; 10) Қазақстан Республикасының Конституциясында, заңдарында жəне Қазақстан Республикасы Президентiнiң актiлерiнде жүктелген өзге де функцияларды атқару. Уəкiлеттi орган стандарттау саласында мынадай функцияларды орындайды: мемлекеттiк стандарттарды жəне техникалық-экономикалық ақпараттың жiктеуiштерiн əзiрлеудiң, келiсудiң, есепке алудың, бекiтудiң, сараптаудың, өзгертудiң, жоюдың жəне қолданысқа енгiзудiң тəртiбiн белгiлейдi; техникалық реттеу саласындағы нормативтiк құқықтық актiлермен үйлестiрiлген стандарттарды талдауды жəне əзiрлеудi ұйымдастырады; халықаралық, өңiрлiк жəне ұлттық стандарттарды, шет мемлекеттердiң техникалық-экономикалық ақпарат жiктеуiштерiн, стандарттау, сəйкестiктi растау жəне аккредиттеу жөнiндегi ережелерi мен ұсынымдарын Қазақстан Республикасының аумағында есепке алу жəне қолдану тəртiбiн белгiлейдi; мемлекеттік, халықаралық жəне өңiрлiк стандарттардың, шет мемлекеттер стандарттарының ресми басылымдарын, стандарттау, сəйкестiктi растау жəне аккредиттеу жөнiндегi ережелер мен ұсынымдарды басып шығаруды жəне таратуды ұйымдастырады, олар туралы ақпаратты жариялайды; мемлекеттiк стандарттаудың жоспарлары мен бағдарламаларын əзiрлеу тəртiбiн белгiлейдi; стандарттау жөнiндегi нормативтiк құжаттардың мемлекеттiк тiлдегi жəне орыс тiлiндегi аудармаларын растауды ұйымдастырады.

47 Стандарттау жөнiндегi техникалық комитеттер мемлекеттік органдардың жəне мүдделi тараптардың ұсыныстары бойынша салааралық деңгейде стандарттау жөнiндегi жұмыстарды жүргізу үшiн экономика салаларында құрылады. Стандарттау жөнiндегi техникалық комитеттердiң құрамына мемлекеттiк органдардың жəне мүдделi тараптардың өкiлдерi кiредi. Стандарттау жөнiндегi техникалық комитеттердiң құзыретiне: 1) бекiтiлiп берiлген объектiлер жəне қызмет бағыттары бойынша мемлекеттiк техникалық реттеу жүйесiн дамытудың негiзгi бағыттарын айқындау жөнiндегi ұсыныстарды дайындау; 2) мемлекеттiк стандарттарды жəне техникалық-экономикалық ақпарат жiктеуiштерiн, халықаралық, өңiрлiк, ұлттық стандарттар мен шет мемлекеттердiң техникалық-экономикалық ақпарат жiктеуiштерiн жəне оларға енгiзiлетiн өзгерiстердi əзiрлеуге жəне оларға сараптама жасауға белгiленген тəртiппен қатысу; 3) мемлекеттiк техникалық реттеу жүйесiн дамыту бағдарламаларына техникалық реттеу саласындағы нормативтiк құқықтық актiлер мен мемлекеттiк стандарттарды əзiрлеу жөнiнде ұсыныстар дайындау жатады. Стандарттау жөнiндегi техникалық комитеттердiң құрылу, жұмыс iстеу, таратылу тəртiбiн уəкiлеттi орган белгiлейдi Техникалық реттеу саласындағы нормативтiк құқықтық актiлерде белгiленген талаптардың сақталуын мемлекеттiк бақылау мен қадағалауды (бұдан əрi - мемлекеттiк бақылау мен қадағалау) уəкiлеттi орган, оның аумақтық органдары, Қазақстан Республикасының заңнамасына сəйкес мемлекеттiк бақылау мен қадағалауды жүзеге асыруға уəкiлеттi өзге де мемлекеттiк органдар мен олардың лауазымды адамдары жүзеге асырады. Мемлекеттiк бақылау мен қадағалауды жүзеге асыруға уəкiлеттi мемлекеттiк органдар мен олардың лауазымды адамдары: 1) өздерiнiң құзыретіне кiретiн мəселелер бойынша мемлекеттiк бақылау мен қадағалау жөнiндегi iс-шараларды Қазақстан Республикасының заңнамасында белгiленген тəртiппен жүзеге асырады; 2) Қазақстан Республикасының заңнамасына сəйкес техникалық реттеу саласындағы нормативтiк құқықтық актiлерде белгiленген талаптарға сай келмейтiн өнiмдi өткiзудiң жолын кесу жəне оған жол бермеу жөнiндегi ықпал ету шараларын қолданады. Техникалық реттеу саласындағы нормативтiк құқықтық актiнiң күшi қолданылатын өнiм, процестер, сəйкестiктi растау жөнiндегi органдар жəне зертханалар техникалық реттеу саласындағы нормативтiк құқықтық актiлерде белгiленген талаптардың сақталуын мемлекеттiк бақылау мен қадағалау объектiлерi болып табылады Нег.: 1 [ 20-35], 6 [ 4-8] Бақылау сұрақтары: 1. ҚР стандарттаудың мəні. 2. ҚР мемлекеттік техникалық реттеу жүйесі.

48 3. Стандарттау жөнiндегi техникалық комитеттер. 9 ДƏРІС. Стандарттаудың ғылыми-техникалық принциптері, функциялары. Стандарттау қызмет түрінің бірі сияқты арнайы негізгі жағдайға байланысты негізделеді, яғни принциптеледі. Стандарттау принциптері стандарттарды жетілдіру процесстерінің заңдылықтарының негізін көрсетеді. Халықшаруашылығын басқаруға қажеттілігін негіздейді, іске асуының тиімділігін жəне өркендеу тенденциясын анықтайды. Стандарттау принциптерінің негізгі түрлерін көрсетуге болады: 1. Мүдделі жақтардың қызығушылығын жетілдіруші, дайындаушы, ұсынушы жəне өнімді (қызмет) тұтынушы консенсусқа келуі. Стандарттау жұмысына қатысушылар, өнімді дайындаушы қызметті орындаушының мүмкіндігін бір жағынан ескере отырып консенсус табу қажет. Өйткені екі жақтың келісуі, яғни екі жақтан қарсылықтың тууын, екі жақтыңда пікірін ескеріп жəне келіспейтін ойларын сəйкестендіріп, барлық сұрақтарына консенсус табу қарастырылады. 2. Жүйелік жəне кешендік стандарттау. Жүйелік- күрделі жүйедегі əрбір объектінің бір бөлігін қарастыру. Мысалы: бөтелке, тұтынушылық тара,ол транспорттық тара жəшікке кіреді, жəшік контейнерге, контейнер транспорттық құралға кіреді. Кешендік стандарттаудың мəні талап етілген уақыт аралығында өнімнің сапа деңгейін экономика жағынан тиімді ету үшін өзара жұмыс жасайтын факторларды жүйелеу, оңтайландыруды қамтамасыз ететін стандарттау. КС күрделі жүйенің барлық элементтердің сыйымдылығын жорамалдайды. 2. Динамикалы жəне өркендеуді озып кету стандарттары. Стандарттар елдің шаруашылығында бар өмір сүріп жатқан заңдылықтарды модельдейтіндігі бізге белгілі. Бірақ ғылыми-техниклық прогресс техникаға, басқару процессіне үлкен өзгерістер енгізеді. Сондықтан стандарттар өзгерістерге бейімделуі тиіс. Динамикалық стандартқа өзгеріс енуіне байланысты, НД өзгеруіне байланысты периодты тексерумен қамтамасыз етеді. Құрастырылған стандарт моральдық ескіруге аз душар болу үшін, қоғамның өркендеуінен озып отыруы қажет. Өркендеудің озып кетуі өнім номенклатурасын, сапа көрсеткішін, бақылау жəне тексеру əдістерін стандартқа перспективалы талаптарды енгізуін қамтамасыз етеді. Сонымен бірге өркендеудің озып кету НД, Халықаралық жəне аймақтық стандарттар, басқа елдердің прогрессивті ұлттық стандарттарын жетілдіру сатысын есепке ала отырып жүргізіледі. 3. Стандарттың тиімділігі. НД қолдану эколномикалық жəне əлеуметтік тиімділік беруі қажет. Тікелей экономикалық тиімділікті стандарт береді, яғни ресурстарды үнемдеу, техникалық жəне ақпараттық үйлесімділік стандарттың сенімділігінің артуы болады, ал тіршілік əрекетінің қауіпсіздігі, адамдардың денсаулығы, қошаған ортаны қорғауды қамтамасыз етуге бағытталған стандарт əлеуметтік тиімділікті көрсетеді. Халықаралық тəжірибені стандарт жасауда қолдану мемлекет үшін 10 есе тиімді екенін көрсетеді.

49 4. Стандартты жетілдіру артықшылығы қауіпсіздікті қамтамасыз етуге, өнімнің (қызметтің) өзараауыстырымдылығын жəне үйлесімділігін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Бұл мақсат халықаралық стандарттар талаптарына сəйкес болуын қамтамасыз ету жолымен пайда болады, жəне мемлекеттік стандарттардың міндетті талаптарын сақтау жəне регламенттеу жолдарын іске асыру арқылы жүзеге асады. Стандартқа қойылатын маңызды талап- ол сертификаттау мақсатына жарау. 5. Үнденстіру принципті. Бұл принцип үндестірілген стандарттарды жетілдіруді қарастырады. Құжаттардың бірдейлігін қамтамасыз ететін қандайда бір объектіге жататын, бірақ стандарттау біздің еліміздің ұйымында қабылданған, сонымен бірге Халықаралық (аймақтық) ұйымдар стандаттарды жетілдіруге мүмкіндік береді, өйткені олар Халықаралық саудаға кедергі болмайды. Стандарттың жағдайына анық түсінік беру норманы екі пікірді талқылау НД үлкен қателік бар екенін анықтайды. Əлеуметтік жəне техника-экономикалық мақсаттарға жету үшін стандарттау анықталған функцияларды орындайды: 1. Реттелу функциясы- берекесіз əралуан объектілерді болдырмау (өнімнің үлкен номенклатурасы, қажет емес əралуан құжаттар). Ол жеңілдетуге жəне шектеуге əкеледі. Объект неғұрлым жеңілдетілген болса, соғұрлым қоршаған затқа жəне қоршаған ортаға, талапқа жəне заңға сіңісіп кетуі оңай болады. 2. Əлеуметтік функциясы - өнім (қызмет) тұтынушыларды, дайындаушы жəне мемлекеттің қауіпсіздігін, барлық адамзаттың табиғаты цивилизацииялық техногендік əсерден қоғаумен қамтамасыз етуге көрсетеді, бұл функция алға қойылған мақсатты іске асыруға мүмкіндік береді. 3. Қор сақтау функциясы материалдық энергетикалық, еңбектік жəне табиғи ресурстар НД негізінде шығынын шектеулігін келістіреді. 4. Коммуникативті функция адамдар арасындағы байланыс пен араласуды қамтамасыз етеді, дəлірек айқанда мамандардың құжаттың құрамдар, аппараттық (компьютерлік, спутниктік жəне т.б.) қолдану немесе ауыстыру жолдарын жүйелер мен хабарласу каналдарын анықтайды. Бұл саула- саттық барьерлерін болдырмауға жəне ғылыми-техникалық жəне экономикалық достастықтың нығайуына көмектеседі. 5. Цивилизациялық функциясы - өнімнің сапасын жоғарылатуды жəне өмірдегі қызмет сапасынның құрамын жақсарту жолы болып табылады. Мысалы: азық-түлік, ауыз суда, темекі құрамында зиянды заттар болуы, мемлекттік стандарттадың талабының қатаңдығы мемлекетхалқының өмірінің ұзақтығы осы стандарт арқылы көрінеді. Бұл жағынан стандарт мемлекеттің қоғамдық өркедеу дəрежесін көрсетеді, яғни цивилация дəрежесін. 6. Ақпараттық функция стандарттау өндірістік материалмен, ғылымммен, техниканы жəне нормативтік құжаттың сфераны, эталон өнімлерімен, өнім өлшегіштер, үлгі-эталон өнімдерімен, өнім каталогтарынбағалы техникалық тасмалдаушы жəне басқару ақпараттарымен қамтамасыз етеді. Келісім шарт (контракт) берілетін сілтемелер стандарт тауар сапасының ақпаратын беретін келісім- шарттың негізгі шарты болып табылады.

50 7. Құқықты қолдану жəне творчествалық нормалар функциясы стандарттау объектілерінің талаптарын заңдандыру міндетті стандарт формасында (немесе басқа нормативті құжат) жəне құжатқа заңды күші берілгенде оның нəтижесінқолдану болып табылады. Нормативтік құжаттар міндетті талабын қадағалауды қамтамсыз ету ережеге сəйкес экономикалық, административті жəне қылмыстық сипаттағы шаралармен орындалады. Нег.: 1 [ 35-40] Қос.: 25 [21-30] Бақылау сұрақтары: 1. Кешендік стандарттау. 2. Стандарттау функциялары. 3. Озып кету стандарттауы. 10 ДƏРІС. Стандарттауда орындалатын жұмыстар. Жүйелеу, кодтау жəне жіктеу. Стандарттау кезінде жасалған жұмыстарды пайдалану, əртүрлі машиналар, агрегаттар, құрылғыларды жобалау жəне өндіру процестерін жақсартуға, жаңа бұйымдарды игеруге қажет уақытты үнемдеуге жəне сапа тұрақтылығын қамтамасыз етуге үлес қосады. Стандарттау кезінде жасалатын негізгі жұмыстар: объектерді, құбылыстарды, немесе ұғымдарды жүйелеу; техника-экономикалық ақпараттарды кодтау жəне жіктеу; тетіктерді, құрастыру бірліктерін, агрегаттарды, машиналарды, аспаптарды унификаттау жəне симплификаттау; конструкцияларды, бұйымдарды жəне технологиялық процестерді типтеу; машиналарды жəне басқа да бұйымдарды агрегаттау. Объектерді, құбылыстарды, немесе ұғымдарды жүйелеу мақсатықолдануға ыңғайлы, нақты бір жүйені құратын, анықталған ретпен жəне бірізділікпен орналасуын қадағалау. Жүйелеуде объектердің өзара байланысын ескеру қажет. Жүйелеудің қарапайым түрі объектерді алфавитке сəйкес орналастыру. Ақпаратты кодтау міндетті жүйелеу жəне жіктеуді ұйғарады. Кодтау объектке немесе объект топтарына, атауларын бірнеше белгілермен, нақты бір ережелерге сүйеніп ауыстыруға болатын құрылым. Кодтар көмегімен объектілерді аз уақыт ішінде, аз белгілер көмегімен сəйкестендіру қамтамасыз етіледі. Объектерді сəйкестендіретін белгі сандарын азайту ақпаратты жинау, есептеу, сақтау, өңдеуде тиімділікті арттыруға ат салысады. Кодтық белгі мыналармен сипатталады: код алфавитімен; код құрылымымен; код ұзындығымен белгі санымен; кодтау əдісімен.

51 Код алфавиті басу құралында болатын сандар, əріптер жəне басқа белгілерден тұратын, анықталған ретпен құрылған белгілер жүйесін көрсетеді. Кодтар сандық, əріптік жəне əріптік-сандық болады. Сандық кодтар отандық жəне шетел тəжірибемсінде кеңінен тараған. Ішіне кіретін объектер 10-нан аспайтын кезде код 0-ден 9-ға дейін, ал 10-нан асса 00-дан 99-ға дейін кодтар болады. Ақпаратты өңдеуде сандық кодты қолдануда бестен немесе одан кем саннан тұратын кодтарды қолдансақ тиімдірек болатыны анықталған. Кодтар келесі талаптарға жауап беруі қажет: объектерді немесе объектер топтарын бірмəнді сəйкестендіруі, атап айтсақ сəйкестендіргіш болуы; берілген барлық объектілерді кодтау үшін жеткілікті жəне белгі саны аз коды болуы; кодталған объектілердің тағы басқалары шықса, оларды да кодтауға жеткілікті болатындай резерві болуы; кодталған ақпаратты компьютерде өңдеуге, адам қолдануға ыңғайлы болуы; компьютерлік жүйеге енгізгенде қателіктерін автоматты тексеруді қамтамасыз ету. Жіктеу - қабылданған ережелерге сəйкес анықталған нышаны негізінде көптеген объектілерді айырмашылығы жəне ұқсастығы бойынша жіктеме топтарына бөлу. Жіктеуіш - түрлі басқару деңгейлерінде қолдануға міндетті, бекітілген ретпен жасалған жəне бекітілген, жіктеу объектілері мен жіктелген топтамалардың атаулары жəне кодтарының жүйеленген тізілімі көрсетілген құжат. Жіктеуіштер бекіту деңгейі мен қолдану саласына қатысты келесі категорияларға бөлінеді: мемлекеттік; салалық; кəсіпорындық (бірлестіктердің, ұйымдардың, ассоциациялардың жəне т.б.). Жіктеуіштер бекіту деңгейі мен қолдану саласына қатысты мемлекеттік, салалық, кəсіпорындық сəйкес стандарттарға теңестіріледі. Машиналарды унификаттау, типтеу жəне агрегаттау. Унификаттау бірдей қызмет жасауға арналған объектілерді тиімді қолдану мəліметтері негізінде олардың санын қысқартуға жəне белгіленген нышаны бойынша бірыңғайлау. Сонымен, унификаттауда жоғары сапа көрсеткіштерге жəне толық өзараауыстырымдылыққа қол жеткізген минимум қажетті, бірақ жеткілікті саны бар бұйымдарды, құрастыру бірліктерін, тетіктерін, типтерін, түрлерін, типтік размерлерін тағайындайды. Мазмұны бойынша унификаттау бөлінеді: размер ішіндегі, унификаттау анықталған машинаның моделі негізінде жəне оның жаңа түрлеріне де қатысты барлық түрлерін қамту; размер аралық, берілген параметрлік қатардағы түрлі размерлі машиналар моделінің негізгісін де, жаңа түрін де унификаттау; тип аралық, түрлі параметрлік қатарға кіретін түрлі машиналар типтеріне таратылатын унификаттау. Унификаттау кəсіпорын, салалық жəне салааралық деңгейде жүргізіледі.

52 Унификаттау бойынша орындалатын жұмыстар: Қолданылатын тетіктер жəне бірліктер сызбаларын талдау; Тетік конструкциясының жетілдірілген түрін таңдау немесе жаңа түрін жасау; Тетіктердің, бірліктердің оңтайлы типтік размерлерін тағайындау; Конструктивтік немесе технологиялық нышандары бойынша тетіктер мен бірліктерді жіктеу; Конструктивті унификатталған тетіктер, бірліктер қатарына стандарттар жасау. Унификаттау бойынша жұмыстар тиімділігі унификаттау тиімділігімен сипатталады. Унификаттау жəне стандарттау деңгейі дегеніміз бұйымның унификатталған жəне стандартталған құрастыру бөлшектерімен толықтырылуы, жəне оларды есептеу үшін қолдану жəне қайталану коэффициенттерін қолданамыз. Унификаттаудың шектеулік бағыты əлемдік тəжірибеде симплификаттау деп аталады. Симплификаттау тип саны мен бұйымның басқа да түрлерінің санын берілген уақыттағы қажеттілікті қанағаттандыратын санға жеткізу мақсатпен жасалған стандарттау пішімі. Симплификаттауда қажетті деп саналмайтын бұйым түрлерін, олардың тетіктері мен бөлшектерін көбіне алып тастайды. Симплификаттау объектілеріне қандайда болмасын техникалық жетілдірулер енгізілмейді. Бұйым конструкциясын типтеу бұйымға, құрастыру бірліктеріне жəне тетікке ортақ конструктивтік параматрлері бар типтік конструкцияларды орнату жəне жасау. Типтеуде бар типтер мен бұйымның типтік размерлерін, олардың бөлшектері мен тетіктерін талдап қана қоймай, ғылым мен техниканың жетістіктерін жəне өнеркəсіп дамуын ескеретін бұйымның жаңа типтері мен типтік размерлерін, олардың тетіктері мен бөлшектерін жасайды. Технологиялық процестерді типтеу біртиптік тетіктерді өндіру немесе қандайда болмасын жіктеу топтарының немесе бұйымның біртиптік бөлшектерін жинауға технологиялық процесті жасау жəне орнату. Агрегаттау бұйымда түрлі санмен жəне комбинациямен орнатылған унификатталған стандарттық агрегаттардан тұратын аспаптар, жабдықтар, машиналар құру принципі. Бұл агрегаттар барлық эксплуатациялық көрсеткіштері жəне біріктіру размерлері бойынша толық өзараауыстырымдылыққа қол жеткізуі тиіс. Агрегаттарды бөлектеу машинаның жəне оның бөлшектерін басқа машиналарда да пайдалануын ескере отырып кинематикалық талдауы негізінде жасалынады. Унификаттау унификатталған объектердің типтік размерлері санының азаюына əкелсе, агрегаттау арнайыланған объект санының өсуіне мүмкіндік береді. Агрегаттау: жұмыс органдарын тез арада ауыстыру (бұл жағдайда əмбебап машиналар қажетті жұмыс сапасы мен жоғары еңбек өнімділігін қамтамасыз ететін

53 арнайыландаралған машиналар қасиеттеріне ие болады) жағдайын жасау арқылы кейбір əмбебап машиналар мен жабдықтарды қолдану ауқымын кеңейтеді; шығарылатын машиналар мен жабдықтардың номенклатурасын жəне пайдалану талаптарына жоғары жауап беретін негізгі типтерді жетілдіру; машиналарды, механизмдерді, жабдықтар мен құрылғыларды унификатталған өзараауыстырымдылық агрегаттарымен, бірліктермен жəне тетіктермен қамтамасыз ету; блоктық тəсілмен құрылымдауды қолдану арқылы аспап жасау өнімдері номенклатурасын кеңейтеді; өзараауыстырымдылық агрегаттары мен бірліктерін қолдану арқылы машиналарды жөндеу, механикаландырылған жəне автоматтандаралған технологиялық жабдықтарды құру мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Нег.: 1 [ 35-42] Қос.: 25 [33-40] Бақылау сұрақтары: 1. Агрегаттау. 2. Симплификаттау. 3. Технологиялық процестерді типтеу. 11 ДƏРІС. Халықаралық жəне аймақтық стандарттау. Халықаралық стандарттау ұйымы (ИСО). Халықаралық стандарттау ұйымы 25 мемлекеттің ұлттық стандарттау ұйымдарының қолдауымен 1946ж. Лондонда ООН шешімімен құрылды, іс жүзінде жұмысы 1947 ж. басталды. ИСО іс-əрекеті электротехника жəне электроника саласынан басқа саланың бəрін қамтиды. Электротехника жəне электроника саласы Халықаралық электротехникалық комиссия (МЭК) құзырлығында. Кейбір жұмыстарды бірігіп те істейді. ИСО стандарттаудан басқа сертификаттау жұмыстарымен де айналысады. ИСО құрамында бүгінде 146 (2003 жылғы ақпарат бойынша) мемлекеттің ұлттық стандарттау ұйымдары кіреді. ИСО-ның басшы жəне жұмыс органдары: Бас ассамблея (жоғарғы орган), Кеңес, Техникалық басқару бюросы. Жұмыс органдары техникалық комитеттер (ТК), подкомитеттер (ПК), техникалық кеңесші топтар (ТКГ). ИСО Кеңесіне 7 комитет бағынады: ПЛАКО (техникалық бюро), СТАКО (стандарттаудың ғылыми принциптерін зерделеу комитеті); КАСКО (сəйкестікті бағалау комитеті); ИНФКО (ғылыми-техникалық ақпараттар комитеті); ДЕВКО (дамып келе жатқан елдерге көмек көрсету комитеті); КОПОЛКО (тұтынушылар мүддесін қорғаушы комитет); РЕМКО (стандарт үлгілер комитеті). Халықаралық электротехникалық комиссия 1906г. 13 мемлекет қатысқан халықаралық конференцияда құрылды.

54 МЭК электротехника, электроника, радио байланыс, прибор жасау саласындағы стандарттаумен айналысады. Көп мүше-мемлекеттер МЭК жұмысына өздерінің ұлттық стандарттау ұйымдарымен араласады (Қазақстан өкілдігі Мемстандарт), кейбір елдерде МЭК жұмысына қатысу үшін ұлттық стандарттау ұйымының құрылымына кірмейтін, арнайы комитеттер құрылған (Франция, Германия, Италия, Бельгия жəне басқалар). МЭК мүшелері 40-тан аса ұлттық комитеттер, олар жер халқының 80% құрайды, олар əлемде шығарылатын электроэнергияның 95% пайдаланады. МЭК ресми тілдері ағылшын, француз жəне орыс. Ұйымның негізгі мақсаты оның Уставымен анықталған стандарттау жəне электротехника мен радиотехника саласы мəселелерін халықаралық стандарттар жəне басқа құжаттар жасау жолымен халықаралық əріптестікке ат салысу. Халықаралық МЭК стандарттарын екі түрге бөлуге болады: - салааралық сипаттамадағы жалпы техникалық; - нақты өнімге қойылатын техникалық талаптары бар стандарттар. Бірінші түріне терминдер, стандартты кернеу мен жиілік, түрлі сынақ түрлеріне жəне т.б. жасалған нормативтік құжаттарды жатқызуға болады. Екінші түрі тұрмыстық техникадан бастап байланыс спутниктерін қамтитын кең ауқымды стандарттар. Жыл сайын МЭК бағдарламасына 500 жаңа халықаралық стандарттау тақырыптары енеді. МЭК стандарттау негізгі объектілері: - электротехникалық өнеркəсіп материалдары (сұйық, қатты газ диэлектриктері, мыс, алюминий, олардыңқорытпалары, магниттік материалдар); - өндірістік электротехникалық жабдықтар (пісіру аппараттары, двигательдер, жарық техникалық жабдықтары, реле, төмен вольтты аппараттар, кабель жəне т.б.); - электроэнергетикалық жабдықтар (бу жəне гидравликалық турбиналар, электрберу сымдары, генераторлар, трансформаторлар); - электрондық өнеркəсіп бұйымдары (интегралдық сұлбалар, микропроцессорлар, баспа платалары жəне т.б.); - тұрмыстық жəне өндірістік электрондық жабдықтар; - электр құралдары; - байланыс спутник жабдықтары; - терминдер. Халықаралық стандарттауға қатысушы халықаралық ұйымдар. Европалық экономикалық ООН комиссиясы (ЕЭК) бұл ЭКОСОС ООН органы (ООН Экономикалық жəне əлеуметтік кеңесі). Ол 1947 ж. соғыс зардабынан жапа шеккен мемлекеттерге көмек ретінде уақытша ұйым болып құрылған. Бірақ 1951 ж. ЭКОСОС ООН анықталмаған уақыт аралығына ООН шегінде мемлекетаралық экономикалық қатынасты дамыту бағытын негізге алып, ЕЭК өкілдігін қабылдайды. ЕЭК мүше-мемлекеттерден (40 шамасында) басқалар бақылаушы, кеңесші ретінде ООН мүшелері қатысуына болады. ЕЭК ООН

55 стандарттау саласындағы негізгі мақсаты өкімет деңгейінде стандарттау саясатының негізгі бағыты жəне осы саладағы басты мəселелерді анықтау. ООН азық-түлік жəне ауылшаруашылық ұйымы (ФАО) 1945ж. ООН арнайы өкімераралық ұйымы ретінде құрылды. Мүшелігінде 160 мемлекет бар. Уставқа сəйкес ұйым мақсаты халық өмірі мен азығы деңгейін көтеру, өндіріс тиімділігін арттыру, азық-түлік жəне ауылшаруашылық өнімдерін бөлу, ауыл тұрғындарының тұрмысын жақсартуға, жалпы əлем экономикасын дамытуға ат салысу. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы (ВОЗ) ООН Экономикалық жəне əлеуметтік кеңесінің ұсынысы бойынша 1948 ж. құрылды жəне ол ООН-ның арнайы мекемесі болып келеді. ВОЗ Уставына сəйкес ұйым мақсаты барлық халықтың денсаулық деңгейі жоғары болуы ( толық физикалық, жан-дүниелік жəне əлеуметтік жағдайы). ВОЗ 1977 ж. 2020жылға жалпы халық саулығына қол жеткізу стратегиясын алдыға қойып отыр. ВОЗ мүшелігінде 180 мемлекет, оның ішінде Қазақстанда бар. ВОЗ ИСО-дағы статусы кеңесшілік, 40 техникалық комитеттер жұмысына қатысады. Тамақ өнеркəсібінде стандарттарды жасау бойынша «Кодекс Алиментариус» комиссиясы ФАО жəне ВОЗ азық-түлік тауарларына халықаралық стандарттар жасау бойынша бірлескен бағдарламаларды құруды көздейді. Комиссия жұмысы ФАО комитеттері қабылдаған ұсыныстарға негізделген. ФАО/ВОЗ бағдарламаларына 130 мүше мемлекет қатысады. Комиссияның негізгі мəселесі - негізгі тамақ стандарттары бойынша халықаралық келісім жəне осы стандарттарды ұлттық стандарттау жүйелерімен қабылдау. Тамақ стандарттарының негізгі жақтары: құрамы, қосындылары, ластаушылар, минералдық тыңайтқыштардың қалдықтары, гигиена, сынама алу, талдау, этикеттеу. Жалпыевропалық стандарттау ұйымдары. Стандарттау бойынша Европалық комитет (1970 ж. дейін стандарттарды бағдарлау Европалық комитеті) 1961 ж. бері бар. СЕН мүшелігінде 18 европалық мемлекеттердің ұлттық стандарттау ұйымдары бар: Австрияның, Бельгияның, Ұлыбританияның, Грецияның, Данияның, Германияның, Испанияның, Исландияның, Италияның, Люксембургтың, Норвегияның, Нидерландтардың, Португалияның, ФРГ, Финляндияның, Францияның, Швецияның, Швейцарияның. Бұл жабық ұйым, 1992 ж. дейін бұған тек ЕС жəне ЕАСТ мүшелері ғана (өзінің ұлттық стандарттау ұйымы жоқ Лихтейнштейннен басқа) кіретін. СЕН Бас ассамблеясының шешімімен мүшеліктің жаңа категориясы енгізілді ассоциативтік мүшелік. Ассоциативті мүшесі - статусы ұлттық немесе европалық заңнамамен анықталатын СЕН мүше-мемлекеттерінің кез келген қоғамдық, ғылыми, экономикалық немесе басқа ұйымдары бола алады. Ассоциативтік мүшелер СЕН мақсаттарына жетуге ат салысуы қажет, стандарт жобаларын талқылауға қатыса алады, бірақ дауыс беру құқы жоқ. СЕН үшін европа деңгейіндегі стандарттау процесі барлық мүдделі жақтардың жан-жақты бір мəмлеге келуі негізінде стандарттарды жобалау, жасау жəне қабылдауда.

56 СЕН негізгі мақсаты: өкіметаралық ұйымдар жəне ЕС, ЕАСТ өздерінің директиваларында сілтеме жасауға болатын, тауар саудасы мен қызмет көрсетуді дамытуда европалық стандарттарды (евронорма, EN); ИСО, МЭК халықаралық стандарттарын мүше-мемлекеттерде бірмəнді пайдалануды қамтамасыз ету; стандарттаумен айналысатын аймақтық ұйымдармен жұмыс жасау; европалық стандарттарға (евронормаларға) сəйкестігін бағалау қызметтерін көрсету. СЕН авиация жабдықтары, газбен су жылыту аспаптары, газ балондары, көтеру механизмдеріне жинақтау тетіктері, газ пештері, пісіру, кесу, трубалар мен өткізу трубалары, насостық станция жəне т.с.с. салаларына европалық стандарттарды жасайды. СЕН бас органы Бас ассамблея, онда ЕС жəне ЕАСТ мүше мемлекеттері өкіметтік органдары, ұлттық стандарттау ұйымдары жəне ассоциативтік ұйымдар. Бас ассамблея келесі функцияларды орындайтын Əкімшілік кеңесін сайлайды: - европалық стандарттарды жасауда халықаралық стандарттар мен мүшемемлекет ұлттық стандарттарын қолдану ережелері мен тəсілдерін тағайындайды; - ұлттық немесе халықаралық нормативтік құжаттарды европалық стандарт санатында тікелей пайдалану мүмкіндігін анықтау жəне олардың талаптарын орындауды бақылау; -аймақ шегінде ұлттық стандарттау жұмыстарын басқару. Нег.: 1 [ 14-19] Қос.: 25 [87-95] Бақылау сұрақтары: 1. Халықаралық стандарттау ұйымы. 2. Европалық стандарттау ұйымы. 3. Европалық экономикалық ООН комиссиясы. 4. Халықаралық электротехникалық комиссия. 12 ДƏРІС. Кіріспе. Сертификаттау саласында қолданылатын негізгі ұғымдар мен анықтамалар. Сертификаттау болмысы. Сертификаттау объектілері. Табиғат жаратқан немесе нақты бір қажеттілікті қанағаттандыру үшін қолдан жасалынған материалдық объект, қандайда бір қасиеттер жиынтығымен сипатталады. Қасиет дегеніміз- бұйымның (объектінің) басқа заттармен ортақ немесе əралуан жақтарын көрсететін жəне оның соларға қатынасын байқататын философиялық категория. Бұл анықтаманың мəнісі - объектінің қасиеті оның басқа заттармен ара қатынасы арқылы негізгі екі эмпирикалық қатынас арқылы байқалады: эквиваленттік (объектілердің ортақтығы) жəне басқаға қарағанда жоғары бағалау (объектілердің айырмашылықтары). Бірақ, материалдық объект тек бір қасиетпен ғана емес, оны жан-жақты көрсететін қасиеттер жиынтығымен сипатталады. Осы жағдайға байланысты түрлі қасиеттерді сəйкестендіру үшін оларға ат қою қажеттілігі пайда болды. Аты бар қасиет шама деп аталынады. Шама (физикалық шама) сапалық

57 қатынаста көптеген физикалық шамаларға ортақ(физикалық жүйелердің жағдайы мен оларда болып жататын процестер),ал сандық қатынаста əрқайсы бөлек қасиет ерекшелігі. Сан философиялық категория, объектінің сыртқы анықтығын көрсететін қасиет: оның размері, саны, көлемі, даму дəрежесі, т.б.; қасиетінің сандық анықтығының өзгеруі (қасиеттер жиынтығы), нақты бір көрсеткішке жеткенде объектінің сапасының өзгеруіне əкеледі. Сапа нақты осы объект екенін көрсететін қасиет, объектінің ішкі нақтылығын көрсететін философиялық категория. Сапа дегеніміз өнімнің нақты жəне жалпы сипатын беретін, қасиеттерінің жиынтығымен анықталатын объект сипаты. Сəйкестікті сертификаттау соңғы кезде ішкі жəне сыртқы нарықтағы сауданы басқарудағы қуатты құрал. Сертификаттау деген термин алғаш стандарттаудың халықаралық ұйымының (ИСО) сертификаттау мəселелері туралы Комитетімен(СЕРТИКО) 1982жылы нақтыланған. Бұл негізде тарифтік кедергілер мен тарифтік емес, яғни техникалық кедергілерді ажырата білу қажет. Көбіне техникалық кедергілер стандарттар мен сертификаттау жұмыстарына байланысты. ДСҰ жіктеуіші бойынша бұл кедергілер шартты бес топқа бөлінген тарифтік емес кедергілердің бір тобын құрайды. Сертификаттау деген сөз латын тілінен аударғанда «бекіту, куəліктеу» (certificate- куəлік) дегенді білдіреді. Өнімнің сапалы, «дұрыс жасалынғандығына» көз жеткізу үшін, оның қандай талаптарға сай екенін жəне оның сəйкестігі туралы ақиқатты айғақтарды қалай алуды білу керек. Осындай айғақтың баршаға танымал əдісі сəйкестік сертификаты. Бүгінгі күні сертификаттау деп, үшінші бір жақтың ұқсастырылған өнімнің, процесс немесе қызметтің нақты бір стандартқа, нормативті құжатқа сəйкестігін дəлелдейтін ісəрекетін айтамыз. Өнім өндірушілер мен оларды тұтынушыларға тəуелсіз «үшінші жақтың» жүргізген сынақтарының нəтижелері ақиқатты деп саналады. Үшінші жақ деп өндірушіге (бірінші жақ), тұтынушыға (екінші жақ) тəуелсіз деп танылған тұлға немесе органды айтамыз. Сонымен, сертификаттау дегеніміз өнімнің, қызметтің, процестің белгіленген талаптарға сəйкестігін растап, жазбаша кепілдік беретін іс реті. ИСО/МЭК «сəйкестік» (Assurance of conformity - сəйкестігін дəлелдейді ) деген терминді ұсынып, нəтижесінде өнімнің (қызметтің, процестің) бекітілген талаптарға сəйкестігін растайтын өтінім берілетін іс реті екенін нұсқайды. Сертификаттау жұмыстарының нəтижесі - Қазақстан Республикасының барлық жерінде жұмыс жасау жарамдығы бар Сəйкестік Сертификаты. Сертификаттау объектілері. Сертификаттау жұмыстарын жүргізу үшін келесі шарттар орындалуы тиіс: - сертификаттау объектілері анықталуы; - талаптарына сəйкестігін анықтауға арналған нормативтік құжаттардың түрлері мен категориялары бекітілуі; - сəйкестікті растайтын сынақтарды жүргізу реті мен ережелері қалыптастырылуы; - сертификаттау жұмыстарын жүргізуге жағдай жасалуы, яғни сəйкес салада аккредиттелген сертификаттау органы мен сынақ зертханалары болуы.

58 Сертификаттау объектілері өнім, көрсетілетін қызмет, процесстер, жұмыстар жəне сапа жүйелері(өндіріс). Бірінші кезеңде елде шығарылатын жəне əрдайым шетелге импортталатын өнімнің түрін анықтау жөн. Келесі кезеңде ҚР орналасқан сынақ зертханаларында сыналатын өнімдерді реттеу. Міндетті сертификаттауға жататын объектілер түрлерін анықтау үшін, өндірілетін жəне тұтынылатын өнімге талдау жүргізу жəне келесі шарттарды ескеру қажет: өнім үлкен көлемде шығарылып, үнемі импортталуын; өнім немесе қызметтің техникалық сипаттамасын анықтайтын, ҚР жұмыс жасайтын нормативтік құжаттың (ГОСТ немесе СТ РК) қажеттілігі. Қахақстан мемлекетінде міндетті сертификаттауға жататын өнімнің тізімі мен сəйкестік декларациясымен расталатын өнім тізімі бар. Соңғы тізім өнім қауіпінің дəрежесін, сертификаттау жұмыстарының шығынын азайту жағын ескере отырып жасалған. Міндетті жəне ерікті сертификаттау. Қазақстан Республикасы заңнамасымен міндетті жəне ерікті сертификаттау түрлері қарастырылған. Өнімнің (процестердің, жұмыстың, қызметтің) сəйкестігін ҚР территориясында растау ерікті жəне міндетті сипатта. Міндетті сертификаттау қоршаған ортаның, адам өмірі мен денсаулығын жəне мүлкінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін өнім мен қызметке таратылады. Осы тауарларға заң жүзінде бекітілген талаптар ішкі нарықта барлық өндірушілер мен елге шеттен əкелушілермен орындалуы тиіс. ҚР міндетті сертификаттауға жататын, сəйкестік декларациясымен сəйкестігі расталатын тауар мен қызмет түрлерінің тізімдері Мемстандарт ұсынуымен ҚР өкіметінің қаулысымен регламенттеледі жəне арнайы реестрде тіркеледі. Міндетті сертификаттауға жататын өнім тізіміне машинажасау, электротехника, прибор жасау, медициналық техника, ауылшаруашылық жəне тамақ өнеркəсібі тауарлары, шикізат пен ағаш өңдеу өнімдері, демалу ағзаларын қорғау құралдары, таралар, пиротехникалық бұйымдар, ветеринарлық биологиялық препараттар кіреді. Көрсетілетін қызмет тізіміне жолаушы тасымалдау, байланыс, туристік жəне экскурсиялық, сауда, қоғамдық тамақтану кіреді. Сəйкестікті міндетті түрде растау екі пішімде өткізіледі: өндіруші кəсіпорын сəйкестік декларациясын қабылдайды; міндетті сертификаттау жүргізіледі. Тізімге кірген отандық немесе импортталған өнім сатылуға тек сəйкестік сертификаты немесе сəйкестік декларациясы бар болған жағдайда ғана рұқсат етіледі. Міндетті сертификаттау заң мен заңнамалық ережелер негізінде жүзеге асырылады жəне өнімнің (процестің, қызметтің) техникалық регламент пен стандарттардың талаптарына сəйкестігінің дəлелдерін қамтамасыз етеді. Міндетті сертификаттау қауіпсіздік, адам денсаулығы мен қоршаған ортаны қорғауға бағытталғандықтан, міндетті сертификаттау қауіпсіздік пен экологияның тазалығын қамтамасыз ету болып табылады. ҚР заңнамаларымен бекітілген міндетті сертификаттау сертификаттау міндетті талап етілетін өнім мен қызметті сертификаттау жүйесі. Көбіне міндетті сертификаттау адамдардың, олардың мүліктері мен қоршаған орта қауіпсіздігіне əсер ететін өнімдерге қолданылып, міндетті сертификат рəсімделеді. Өнімді сертификаттау түрлі сертификаттау сұлбаларын қамтиды.

59 Ерікті сертификаттау. Ерікті сертификаттауға қауіпсіздік талаптары орындалуға міндетті емес өнімдер жатады. Бірақ сенімділік, эстетикалық көрініс, үнемділік жəне т.б. сияқты көрсеткіштерді тексеру арқасында ерікті сертификаттау жүргізу нарыққа сапасыз өнімдердің түсуіне тосқауыл болады. Ерікті сертификаттау ҚР «Техникалық реттеу туралы» Заңына сəйкес, өтінім берушілер (өндірушілер, сатушылар, орындаушылар) еркімен өнімнің (қызметтің) стандарттар, техникалық шарттар жəне басқа да нормативтік құжаттардағы талаптарға сəйкестігін растау мақсатымен жүргізіледі. Ерікті сертификаттау заңды немесе жеке тұлға қалауы бойынша өтінім беруші мен сертификаттау органы арасындағы келісім шарт негізінде жүргізіледі. Ерікті сертификаттау объектілері: өндірістік техникалық, əлеуметтік тұрмыстық (мысалы, кітап, журнал шығару, үй жиһазын шығару) өнімдері; материалдық, материалдық емес (мысалы, білім беру) қызметтері; қиратпай тексеру, материалдық байлықты бағалау, тұрмыстық қызмет көрсету, білім беру жəне т.б. сертификаттау қызметкерлері; кəсіпорын сапа жүйесі ИСО 9001 үлгісі бойынша, экологиялық басқару жүйесі ИСО үлгісі бойынша, тамақ қауіпсіздігін басқару жүйесі ИСО HACCP үлгісі бойынша, ақпараттық қауіпсіздік басқару жүйесі ИСО үлгісі бойынша, өндірістегі қауіпсіздік пен денсаулық қауіпсіздігін басқару жүйесі OHSAS үлгісі бойынша. Ерікті сертификаттау міндетті сертификаттаудың орнына жүрмейді, жəне оның нəтижесі өнімді шығаруға немесе сатуға тыйым салуға негіз бола алмайды. Ол тұтынушыны өзіне қаратуға арналған. Өнімді сертификаттау негізгі екі түрге бөлінетіні белгілі: міндетті жəне ерікті, осы жүйелерге екі түрлі сəйкестік белгісі қарастырылған. Сəйкестік белгісі өнім қорабына, тауар жапсырмасына қойылады. Осындай қалпында сəйкестік белгісі тұтынушыны өнімнің сертификатталғанын, оның сапасы бекітілген стандарт талаптарына сəйкес екендігін жəне оған сəйкестік сертификатының рəсімделгенін сатып алушыларға білдіреді. а) б) 5 сурет. Ресейде (РСТ) міндетті (а) жəне ерікті (б) сертификаттау сəйкестік белгісі Егер өнім міндетті сертификаттау тізіміне жатпаса, өнім өндіруші, немесе өтінім беруші сəйкестік сертификатын рəсімдесе, өнім 5 суреттегі 5б (Ресейде), немесе 6б (ҚР) суреттегідей белгіленеді. Бұл белгіде «ерікті сертификаттау» деген ақпарат жатыр.

60 а) б) 6 сурет. ҚР міндетті (а) жəне ерікті (б) сертификаттау белгілері Егер өнім міндетті сертификаттауға жататын болса жəне оған міндетті сəйкестік сертификаты рəсімделген болса, онда өнім 5а суреттегідей Ресейде, 6а суреттегідей Қазақстанда белгі соғылады. Берілген белгіде сəйкестік сертификатын берген сертификаттау органы туралы ақпарат бар. Əріптік жəне сандық белгілер сертификаттау органдарының нөмірлеріне сəйкес. Сəйкестік белгісін соғу ережелері «ГОСТ Р Міндетті сертификаттау кезіндегі сəйкестік белгілері» құжатымен реттеледі. Нег.: 1 [ ], 6 [ 1-3] Қос.: 25 [ ] Бақылау сұрақтары: 1. Сертификаттау ұғымы мен болмысы. 2. Сертификаттау саласындағы терминдерге қойылатын талаптарды қай ұйым жасайды. 3. Сертификаттау объектілері. 13 ДƏРІС. Өнімді сертификаттау сұлбалары. Өнімді сертификаттаудың жалпы ережелері. Қазақстан республикасының мемлекеттік техникалық реттеу жүйесінде өнімді міндетті жəне ерікті сертификаттау сертификаттаудың жалпы ережелеріне сəйкес жүргізіледі. Міндетті сертификаттау сертификатталатын өнімнің техникалық регламенттің, стандарттар мен басқа да нормативтік құжаттардың өмір қауіпсіздігін, адам денсаулығы мен дүние-мүлкін, қоршаған ортаны қорғауға бағытталған міндетті талаптарға сəйкестігін растайды. Міндетті сертификаттауға жататын өнім тізімі бекітілген ретпен қабылданады. Сертификаттау жұмыстарының кезеңдері: 1. Сертификаттауға өтінім. Бұл кезеңде мынадай жұмыстар жасалынады: өтінушінің өтінім беруі; сертификаттау органының шешім беруі; өнім мен көрсетілетін қызметті сертификаттау бойынша жұмыстарды жүргізуге келісімшарт жасау. Өтінім берушінің, өзіне керек деген объектілерге сəйкестікті