ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΒΙΒΛΙΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΟΛΟΓΙΑΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΒΙΒΛΙΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΟΛΟΓΙΑΣ Θρησκεία και πολιτική: Η προπαγάνδα των Πτολεμαίων από τις αρχές του 3 ου έως τα μέσα του 2 ου π.χ. αιώνα Διδακτορική Διατριβή Καραγεωργάκη Σοφία MSc Θεολόγος - Φιλόλογος Θεσσαλονίκη 2011

2 Τριμελής Συμβουλευτική Επιτροπή 1. Παχής Παναγιώτης, Καθηγητής Θρησκειολογίας του Τμήματος Θεολογίας της Θεολογική σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης 2. Γκάρτζιου Αριάδνη, Καθηγήτρια Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας, του τμήματος Φιλολογίας της Φιλοσοφικής σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων 3. Τιβέριος Μιχαήλ, Καθηγητής της Κλασικής Αρχαιολογίας, του τμήματος Ιστορίας-Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.

3 Στην προσπάθειά μου για την εκπόνηση αυτής της διατριβής θα ήθελα να εκφράσω τις εγκάρδιες ευχαριστίες μου στον επιβλέποντα καθηγητή κ. Παχή Παναγιώτη για την επιλογή του θέματος της διατριβής αυτής, τη συνεχή καθοδήγηση και την ενθάρρυνσή του. Επίσης ευχαριστώ θερμά την κ. Γκάρτζιου Αριάδνη για τις χρήσιμες υποδείξεις και τις διευκρινιστικές παρατηρήσεις της καθώς και τον κ. Τιβέριο Μιχαήλ για τις πολύτιμες συμβουλές του, ιδιαίτερα στη βιβλιογραφία.

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ιστορία της έρευνας Δομή της διατριβής Πηγές...22 ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ...23 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ...23 Το φαινόμενο της ελληνιστικής μοναρχίας Η μεταβολή της πολιτικής δομής κατά τους ελληνιστικούς χρόνους...23 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α Πτολεμαίος Α : η ιστορική φυσιογνωμία του Η διαμόρφωση της θρησκευτικο-πολιτικής κατάστασης της Αιγύπτου κατά τους χρόνους διακυβέρνησης του Πτολεμαίου Α Καινοτομίες στη θρησκευτική πολιτική του Πτολεμαίου Α Ο πολιτικός ρόλος της λατρείας του Μ. Αλεξάνδρου Η λατρεία του θεού Σάραπι Παράγοντες ενίσχυσης της θρησκευτικής πολιτικής του Πτολεμαίου Α Η χρήση της μυθολογίας ως προπαγανδιστικό και ιδεολογικό υπόβαθρο για την εδραίωση της θρησκευτικής πολιτικής του Πτολεμαίου Α Δημήτριος Φαληρεύς: ένας πολιτικός και φιλόσοφος στην υπηρεσία του Πτολεμαίου Α Αποθέωση του Πτολεμαίου Α...87 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β Το ιστορικό πλαίσιο της εποχής του Πτολεμαίου Β Πτολεμαίος Β : Η ιστορική προσωπικότητα ενός σημαντικού βασιλέα Η εξωτερική πολιτική του Πτολεμαίου Β και η θρησκευτική προπαγάνδα ως μέσο επιβολής στις κατακτημένες χώρες Οι εορτές ως μέσο προπαγάνδας στις εξωτερικές πτολεμαϊκές κτήσεις Η εσωτερική πολιτική του Πτολεμαίου Β συνυφασμένη με τη θρησκευτική προπαγάνδα Η δυναστική λατρεία ως μέσο επιβολής Αρσινόη Β : η πρώτη επίσημη θεότητα του πτολεμαϊκού οίκου Η λογοτεχνία στην υπηρεσία της πολιτικής προπαγάνδας Θεόκριτος Καλλίμαχος Η τελετουργία ως μέσο προπαγάνδας: Η μεγάλη πομπή ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ Πτολεμαίος Γ : ο τελευταίος σημαντικός διάδοχος του δυναστικού οίκου των Πτολεμαίων Η επεκτατική εξωτερική πολιτική του Πτολεμαίου Γ στηριζόμενη στη θρησκευτική προπαγάνδα Πτολεμαίος Γ Ευεργέτης: ο απόλυτος Φαραώ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ Πτολεμαίος Δ : Η αρχή του τέλους για τη δυναστεία των Πτολεμαίων Θρησκεία ιερατείο πολιτική επί Πτολεμαίου Φιλοπάτορα Μέσα προπαγάνδας του Πτολεμαίου Δ Δυναστικοί θεοί και πολιτική εξουσία Το ψήφισμα της Ράφιας Επίσημη αποθέωση της Βερενίκης Β και των «Θεών Σωτήρων»...208

5 3.4 Αρσινόη Γ - Ίσιδα: απόλυτη ταύτιση των δύο θεοτήτων ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε Η αναρχία συγκλονίζει την Αίγυπτο μετά τον θάνατο των Φιλοπατόρων Το Διάταγμα της Μέμφιδας Η παρακμή της πτολεμαϊκής βασιλείας σταδιακά κλιμακώνεται ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤ Η διαίρεση και παρακμή του αιγυπτιακού κράτους είναι μη αναστρέψιμη Πτολεμαίος Φιλομήτορας: Η τελευταία φωτεινή προσωπικότητα μέσα στο σκοτάδι της πτολεμαϊκής παρακμής Οι Φιλομήτορες βασιλείς μέσα από τις επιγραφές κατά την άσκηση της πολιτικής τους ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΗΓΕΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

6 Βραχυγραφίες ABSA Annual of the British School at Athens APh L Anné Philologique. Revue des publications épigraphiques relatives à l antiqué romaine AJA American Journal of Archaeology AJPh American Journal of Philology AM Atheneische Mitteilungen AncSoc Ancient Society AncW The Ancient World APF J. Davies, Athenian Propertied Families B.C., Oxford, 1971 BCH Bulletin De Correspondance Hellenique BIFAO Bulletin de l Institut Français d Archéologie Orientale BSAA Bulletin de la Société Royale d Archéologie d Alexandrie CA Classical Antiquity CE Chronique d Égypte CQ Classical Quarterly DHA Dialogues d Histoire Ancienne, Paris EPRO Études Préliminaires aux Religions Orietales dans l Empire Romain, ed. M. J. Vermaseren. Leiden: Brill, FGrHist Die Fragmente der Griechischer Historiker, ed. F. Jacoby. Bd. III C A: Geschichte von Stäten und Völkern (Horographie und Ethnographie) (nr. 608a-856), Leiden FHG Fragmenta Historicorum Graecorum GGR M. P. Nilsson, Geschichte der griechische Religion, τόμ. Ι-ΙΙ (Handbuch der Altertums-wissenschaft, V,2,1-2), München, G&R Greece and Rome GRBS Greek, Roman and Byzantine Studies HThR Harvard Theological Review HSCPh Harvard Studies in Classical Philology ID Inscriptiones Deliacae IG Inscriptiones Graecae IG. Philae Les Inscriptiones Grecques de Philae, ed. A. Bernand-E. Bernand, vol. 3

7 I-II, Paris JDAI Jahrbuch des Deutschen Archäologischen Instituts JEA Journal of Egyptian Archaeology JHS Journal of Hellenic Studies JNES Journal of Near East Studies OGIS Orienti Greaci Inscriptiones Selectae. Supplementum Sylloges Inscriptionum Graecarum, ed. W. Dittenberger, vol. I-II, Leipzig 1903,1905 P. Oxy Oxyrhyncus Papyri, ed. B. P. Grenfell-A. A. S. Hunt, London PG Patrologia Greaca PP La Parola del Passato RCCM Rivista di Cultura Classica e Medioevale RE A. Pauly G. Wissowa, Realencyclopädie der klassischen Altertumswissenschaft REG Revue des Études Grecques RGRW Religions in the Greaco-Roman World RHR Revue d Histoire des Religiones RICIS L. Bricault (ed.), Reciueil des Inscriptions concernant les cultes Isiaques, préface par. J. Leclant, τόμ. Ι-ΙΙΙ. (Mémoires, XXXI). Paris SEG Suplementum epigraphicum Graecum, Leiden SIRIS L. Vidman, Sylloge Inscriptionum Religionis Isiacae et Sarapiacae (RGVV 28), Berlin-Zürich 1969 ThesCRA Thesaurus Cultus et Rituum Antiquorum TAPhA Transactions of the American Philological Association UPZ U. Wilcken, Urkunden der Ptolemäerzeit, τόμ. Ι: Papyri aus Unterägypten, Berlin-Leipzig, τόμ. ΙΙ: Papyri aus Ober Unterägypten, Berlin-Leipzig YCIS Yale Classical Studies ZPE Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 4

8 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ελληνιστική εποχή παρουσιάζει μια ιδιαιτερότητα σε σχέση με τις προηγούμενες ιστορικές περιόδους, καθώς πρόκειται για μια μετάβαση με δομικές αλλαγές σε όλο το πολιτικό, κοινωνικό, πολιτιστικό φάσμα της εποχής, αλλά και της ζωής των ανθρώπων. Μέσα στη δίνη των νέων φιλοσοφικών και θρησκευτικών διδασκαλιών ο άνθρωπος της ελληνιστικής περιόδου χάνει τον προσανατολισμό του, οι πατροπαράδοτες αξίες με τις οποίες μέχρι τότε είχε γαλουχηθεί αρχίζουν να κλονίζονται και ο άνθρωπος ψάχνει απεγνωσμένα για διέξοδο από τα κύματα της αμφισβήτησης και αβεβαιότητας που κατακλύζουν την εποχή αυτή. Τα πάντα είναι ευμετάβλητα και απρόβλεπτα και ο άνθρωπος αναζητά κάποιο στήριγμα, για να ξαναβρεί τη χαμένη του ταυτότητα. Παράλληλα, νέες προκλήσεις ανοίγονται μπροστά του, αφού ο «κλειστός» κόσμος της πόλης-κράτους δίνει τη θέση του στις αχανείς εκτάσεις των νέων βασιλείων, μια κληρονομιά του Αλέξανδρου προς τους Διαδόχους. Ωστόσο νέες προοπτικές εμφανίζονται, ιδιαίτερα στις νεοσύστατες μοναρχίες, όπου αναπτύσσονται οι δυνατότητες για καλύτερο βιοτικό επίπεδο, κυρίως για τους Έλληνες. Σ αυτό συντελεί η ελληνική τους καταγωγή που τους επιτρέπει να αναρριχηθούν στην ανώτερη κοινωνική ιεραρχία. Η πόλη-κράτος, που μέχρι τότε ήταν το κατεξοχήν κοινωνικο-πολιτικό σύστημα, δεν έχει καμία σχέση με τις νέες μεγάλες πόλεις της ελληνιστικής περιόδου στις οποίες δημιουργούνται οι κατάλληλες συνθήκες για την ανάπτυξη νέων πολιτισμικών ρευμάτων. Η Αλεξάνδρεια, μια από τις σπουδαιότερες οικουμενικές πόλεις, αποτελεί παράδειγμα των μεγάλων ανεπτυγμένων πόλεων της εποχής αυτής. Είναι από τις πολυπληθέστερες πόλεις στην ελληνιστική περίοδο, με μεγάλη οικονομική άνθιση και πνευματική ανάπτυξη. Αυτά τα στοιχεία αποτελούν χαρακτηριστικά των περισσότερων μεγάλων πόλεων της εποχής και με το πέρασμα των αιώνων εδραιώνονται ως σημαντικά ελληνιστικά κέντρα. Η έννοια της βασιλείας, το κατεξοχήν πολιτικό σύστημα της ελληνιστικής περιόδου, λαμβάνει διαφορετική ερμηνεία από την αρχαϊκή και κλασική εποχή. Ο βασιλιάς είναι ο ηγέτης που μεριμνά για τους υπηκόους του, είναι αυτός που 5

9 φροντίζει για τη σωτηρία τους, έννοια πολύ σημαντική για τον άνθρωπο της ελληνιστικής εποχής. 1 Το γεγονός αυτό αποτελεί μια από τις πιο σημαντικές καινοτομίες της συγκεκριμένης ιστορικής περιόδου. Ο «φιλάνθρωπος» βασιλιάς καλύπτει τις βασικές ανάγκες του λαού του, κυρίως τη διατροφή του, μαζί με σταθερότητα και ευημερία. Ως αντάλλαγμα ο λαός σπεύδει να του αποδώσει θεϊκές τιμές ως ένδειξη ευγνωμοσύνης για τις ευεργεσίες του. Έτσι εγκαινιάζεται η δυναστική λατρεία, η οποία θα κυριαρχήσει και θα διαδοθεί σε ολόκληρη την ελληνιστική οικουμένη. Ο βασιλιάς ενσωματώνεται στον θεϊκό κόσμο με στόχο να ενισχυθεί η προσωπική του φήμη για να διοικήσει ομαλά το κράτος του. Όμως η εδραίωση της δυναστικής λατρείας δεν ήταν εύκολο να γίνει άμεσα αποδεκτή ούτε από τους Έλληνες ούτε από τους κατακτημένους λαούς. Οι ηγεμόνες έπρεπε να επιδείξουν πολιτική ευλυγισία και διπλωματία. Έπρεπε δηλαδή να χρησιμοποιήσουν ως μέσο επιβολής της δύναμής τους την προπαγάνδα στην πολιτική και στη θρησκευτική εξουσία. Η προπαγάνδα αποτελούσε ήδη από τα αρχαιότερα χρόνια ένα σημαντικό όπλο στα χέρια κάποιων ηγεμόνων. Με βάση τη σκόπιμη και συστηματική διάδοση ιδεών και αντιλήψεων με οποιονδήποτε τρόπο ή μέσο και με στόχο τη διαμόρφωση σκέψεων, κρίσεων και πράξεων των ανθρώπων η προπαγάνδα δεν έπαψε ποτέ να υπάρχει. Τα κατάλληλα άτομα ή ακόμα και ομάδες επιλέγονταν ως οι κύριοι εκφραστές της πολιτικής θέλησης των ηγετών. Αυτοί με την ευγλωττία τους και την ικανότητά τους παραπλανούσαν το κοινωνικό σύνολο παρουσιάζοντας αλήθειες και γεγονότα εντελώς διαστρεβλωμένα ή αποκρύπτοντας την αλήθεια. Στην ελληνιστική εποχή η προπαγάνδα παρουσιάζει ιδιαίτερη έξαρση λόγω των ειδικών συνθηκών που είχαν διαμορφωθεί και όπως ήταν αναμενόμενο οι ηγεμόνες δεν θα άφηναν ανεκμετάλλευτη μια τέτοια δύναμη αλλά θα την αξιοποιούσαν όσο το δυνατόν περισσότερο. Λαμβάνοντας επομένως υπόψη την έννοια της προπαγάνδας, η οποία αποτελεί τη λέξη-κλειδί του θέματος, μπορούμε να προσδιορίσουμε τον κύριο στόχο της παρούσας διατριβής που έγκειται στην παρουσίαση των αλληλεπιδράσεων 1 Σχετικά με τη βασιλεία βλ. σελ , Πρέπει βέβαια να διευκρινιστεί ότι η έννοια της βασιλείας της ελληνιστικής εποχής είχε πάρει ένα διαφορετικό περιεχόμενο από εκείνη των παλαιότερων χρόνων. Οι βασιλείς της ελληνιστικής περιόδου σταδιακά εμφανίζουν χαρακτηριστικά απαραίτητα για να κατέχουν το αξίωμά τους, όπως στρατιωτική δύναμη και ισχύ, μόρφωση, πλούτο και κυρίως αγαθή προαίρεση προς το λαό τους σε αντίθεση με τους βασιλείς των παλαιότερων χρόνων που η βασιλική τους εξουσία στηρίζονταν στην αριστοκρατική τους καταγωγή, στο γένος και στα μέλη της αριστοκρατικής τάξης που ανήκαν και οι ίδιοι. 6

10 θρησκευτικής και πολιτικής εξουσίας την περίοδο της πτολεμαϊκής ηγεμονίας. Στην ελληνιστική Αίγυπτο, όπως και στα περισσότερα ελληνιστικά βασίλεια, η προπαγάνδα ήταν το κύριο μέσο άσκησης της εξουσίας. Οι ηγεμόνες θεώρησαν ότι ο μοναδικός τρόπος για να κυβερνήσουν τα αχανή βασίλειά τους ήταν η χρήση της προπαγάνδας, είτε πολιτικής, είτε θρησκευτικής, κυρίως όμως συνδυασμός και των δύο. Οι λόγοι για τους οποίους κατέληξαν στην απόφαση αυτή ήταν δύο. Ο πρώτος εντοπίζεται στη συνέχιση της πολιτικής γραμμής του Μ. Αλεξάνδρου, ο οποίος χρησιμοποιώντας προπαγανδιστικά μέσα, είχε επιδοθεί στην ενσωμάτωση των ανατολικών λατρειών αλλά και των ανατολικών ηθών και εθίμων. Ο Πτολεμαίος Α, όχι μόνο τον μιμήθηκε στην πολιτική του, αλλά θέσπισε και τη λατρεία του ως επίσημη λατρεία στην Αλεξάνδρεια, συνδέοντας έτσι τη δυναστεία του με το πρόσωπο του μεγάλου Μακεδόνα βασιλιά. Ο Μ. Αλέξανδρος πρώτος συνειδητοποίησε την ανάγκη ενσωμάτωσης και αφομοίωσης των ετερογενών στοιχείων και της δημιουργίας μιας ενιαίας πολιτισμικής πραγματικότητας με σκοπό βέβαια την ευκολότερη διακυβέρνηση της τεράστιας αυτοκρατορίας του. Η θεοποίηση του ηγεμόνα, στοιχείο που παρελήφθη από την πολιτική του Αλεξάνδρου, υπήρξε κύριος παράγοντας στην πολιτική εξουσία των Πτολεμαίων. Είναι τεκμηριωμένο ότι ο Μ. Αλέξανδρος μετά την κατάκτηση της Ανατολής άρχισε να συμπεριφέρεται δεσποτικά και απαιτούσε να τον προσκυνούν ως θεϊκή προσωπικότητα σύμφωνα με το ανατολικό τυπικό, γεγονός απαράδεκτο και ασύμφωνο με την ελληνική νοοτροπία. Πριν από αυτό είχε ανακηρυχθεί από τους ιερείς του θεού Άμμωνα ως γιος του θεού, νομιμοποιώντας ταυτόχρονα τη βασιλεία του ως διάδοχος των Φαραώ. Ένας δεύτερος σημαντικός λόγος που οδήγησε τους ηγεμόνες να χρησιμοποιήσουν την προπαγάνδα ήταν η προσπάθεια νομιμοποίησης της εξουσίας τους, μια και οι κτήσεις που κατείχαν, προήλθαν από τον τεμαχισμό της αχανούς αυτοκρατορίας του Μ. Αλέξανδρου. Το πρόβλημα αυτό απασχολούσε τους νέους ηγεμόνες από την αρχή της εξουσίας τους και η μόνη λύση ήταν να καταφύγουν σε διάφορα τεχνάσματα, είτε προπαγανδίζοντας την αποθέωση του προσώπου τους είτε την ταύτισή τους με κάποιο θεό είτε εμφανιζόμενοι ως προστάτες και φιλάνθρωποι στον λαό τους. Η προπαγανδιστική πολιτική των ηγετών έγκειται στην ενδυνάμωση της εξουσίας τους και την ισχυροποίηση των βασιλείων τους. Η προπαγάνδα θεωρήθηκε απαραίτητη τόσο στην εσωτερική πολιτική τους, για την αποφυγή επαναστατικών ζυμώσεων και κινημάτων του ιθαγενούς πληθυσμού, όσο και στην 7

11 εξωτερική πολιτική τους, ως μέσο για την επέκταση της εξουσίας τους σε περιοχές εκτός της κυριαρχικής τους εμβέλειας. Οι βασιλείς αυτοπροβαλλόμενοι ως θεοί ή ως απόγονοι των θεών και υποσχόμενοι στους λαούς ευεργεσίες και το υπέρτατο αγαθό της ελευθερίας, κέρδιζαν άμεσα τη συμπάθεια και την προτίμηση τους. Σύμμαχοι στην προπαγάνδα των ηγεμόνων τάχθηκαν οι φιλόσοφοι και οι ποιητές, οι οποίοι με κέντρο το Μουσείο - το μεγαλειώδες επίτευγμα των Πτολεμαίων - ήταν σε θέση να επηρεάσουν την πολιτική σκέψη της εποχής. Η φιλοδοξία των Πτολεμαίων με την ίδρυση του Μουσείου ήταν να συγκεντρώσουν τους επιφανέστερους λογίους και επιστήμονες του ελληνιστικού κόσμου. Αυτοί αποτέλεσαν το πρώτο προπαγανδιστικό πυρήνα της πτολεμαϊκής αυλής, με πρωτοπόρο τον Δημήτριο Φαληρέα, που θεωρείται εμπνευστής του Μουσείου, και ακολούθως πλήθος φιλοσόφων και ποιητών. Εκείνοι όμως που έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην πτολεμαϊκή προπαγάνδα ήταν οι ιερείς, οι οποίοι μόνο κερδισμένοι έβγαιναν από όλες αυτές τις ευεργετικές διατάξεις. Οι ιερείς πάντα καλλιεργούσαν την ιδέα της θεοποίησης των ηγεμόνων ή της ταυτοποίησής τους με κάποιο θεό είτε από το ελληνικό είτε από το αιγυπτιακό πάνθεο, ή και από τα δύο. Ήταν αυτοί που ετοίμαζαν τα επίσημα διατάγματα στα οποία επαινούνταν οι ηγεμόνες, προέτρεπαν το λαό να τους υμνεί και να τους προσφέρει αναθήματα για να είναι πάντα ευνοϊκοί μαζί του. Το ιερατείο ήταν σε θέση να ελέγχει τις μάζες και να κατευθύνει τον όχλο ανάλογα με τις διαθέσεις των ηγεμόνων ή τις δικές του. Η ισχύς του ήταν αναμφισβήτητη, επειδή ήταν οι ιερείς που κατείχαν τη θρησκευτική δύναμη και μπορούσαν, αν ήθελαν, να τη χρησιμοποιήσουν εναντίον της εξουσίας. Οι ηγεμόνες προτιμούσαν να τους έχουν συμμάχους δίνοντας τους ως ανταλλάγματα οικονομικές παροχές, απαλλαγή από φόρους, ίδρυση λατρευτικών κέντρων και ναών. Με τον τρόπο αυτό η πολιτική και η θρησκευτική εξουσία «συνεταιρίζονταν» αναλαμβάνοντας η καθεμία τον ρόλο της με κοινό όμως πάντα στόχο. Για την επίτευξη των στόχων αυτών ιερατείο και ηγεσία επέδειξαν καταπληκτική οργάνωση και μεθοδικότητα. Ο λαός είχε ανάγκη από μυθικές αφηγήσεις και υπερβολές που θα τον οδηγούσαν σε οράματα, μακριά από την καθημερινότητα που τις περισσότερες φορές ήταν μίζερη. Κατά συνέπεια, η μυθική αφήγηση χρησιμοποιούνταν, και εν ανάγκη, κατασκευαζόταν για να δημιουργηθούν οι κατάλληλες συνθήκες για τη θεοποίηση των ηγεμόνων ή για την ταύτισή τους με ένα θεό. Η μυθική αφήγηση γέννησε την ιδεολογία πάνω στην οποία οι Πτολεμαίοι 8

12 στήριξαν τη βασιλεία τους, και ιδιαίτερα στις αρχαίες φαραωνικές παραδόσεις, και έτσι εισήχθησαν στη μακρά λίστα των νόμιμων αιγυπτίων Φαραώ. Το εγχείρημα αυτό ήταν υψίστης πολιτικής σημασίας, γιατί με την ανύψωση των βασιλέων σε θεϊκό επίπεδο, οι υπήκοοι θα απολάμβαναν την ευημερία και την ασφάλεια, αγαθά δηλαδή που μπορούσαν μόνο οι θεοί να παρέχουν στους πιστούς τους. Δεδομένης της γενικότερης ανασφάλειας που επικρατούσε στην ελληνιστική εποχή, η επιστράτευση της μυθολογίας στο πλευρό της άρχουσας τάξης αποτελούσε την καλύτερη άμυνα στην προβληματική κατάσταση που είχε δημιουργηθεί την εποχή εκείνη. Η προπαγάνδα θρησκείας-πολιτικής είναι έκδηλη σε όλο το χρονικό φάσμα που μελετήθηκε και οι περισσότεροι επιστήμονες καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι υπήρξε συνεργασία μεταξύ εξουσίας και ιερατείου. Η προπαγάνδα κυριαρχούσε όλη την περίοδο του πτολεμαϊκού βασιλείου, άλλωστε η συνύπαρξη θρησκευτικής και πολιτικής εξουσίας ήταν ένας από τους βασικούς λόγους της μακροβιότητας του πτολεμαϊκού κράτους. 1. Ιστορία της έρευνας Οι ερευνητές που μελέτησαν την πτολεμαϊκή ιστορία έδωσαν ιδιαίτερη βαρύτητα στην έρευνα της σχέσης πολιτικής και θρησκευτικής εξουσίας. Στα μέσα του 19 ου αιώνα εμφανίζεται η ενδιαφέρουσα μελέτη του S. Sharpe 2 που προσανατολίζει την επιστημονική σκέψη στην ιδιόμορφη πτολεμαϊκή περίοδο, που μέχρι τότε μελετώνταν σαν ένα κομμάτι της ελληνιστικής ιστορίας. Παράλληλα, αναγνωρίζει την αλληλένδετη σχέση θρησκείας και πολιτικής και επισημαίνει ότι οποιοδήποτε άλλο μοντέλο θα μπορούσε να αποβεί καταστροφικό. Ως παράδειγμα χρησιμοποιεί την περίπτωση του Εργαμένη, βασιλιά της Μερόης στην Αιθιοπία, ο οποίος επιθυμώντας να διοικεί σαν απόλυτος μονάρχης εξουδετέρωσε τους ιερείς, ενώ παράλληλα στέρησε τις ελευθερίες απ τον λαό. Το αποτέλεσμα ήταν η εξαφάνιση αυτού του βασιλείου και η προσάρτηση του στην Αίγυπτο, δεδομένου ότι ο λαός δεν ενδιαφέρονταν να πολεμήσει για τον βασιλιά του. Ο S. Sharpe ορμώμενος από τη σχετική αφήγηση του Διόδωρου (3,6) υπογραμμίζει τη σπουδαιότητα της θρησκείας στην πολιτική εξουσία και την καταλυτική επίδρασή της στη σταθερότητα του βασιλείου. Η κοινωνική δομή των κρατών αυτών ήταν άμεσα συνδεδεμένη με τη θρησκεία και όπως απέδειξε ο S. Sharpe, η διάρρηξη των σχέσεων θρησκείας και πολιτικής εξουσίας μπορεί να αποβεί επικίνδυνη, ακριβώς όπως στην περίπτωση του 2 S. Sharpe, History of Egypt under the Ptolemies and the Romans, (London ) [1838], σελ

13 Εργαμένη. Αρκετά χρόνια αργότερα ο J. P. Mahaffy 3, στα τέλη του 19 ου αιώνα είναι από τους πρωτοπόρους που ασχολείται αποκλειστικά με την πτολεμαϊκή ιστορία και σηματοδοτεί την έναρξη των ερευνών για τη συγκεκριμένη εποχή. Θεωρεί ότι οι Πτολεμαίοι ακολούθησαν την τακτική της οικειοποίησης της αιγυπτιακής θρησκείας και των παραδοσιακών αιγυπτιακών συμβόλων, ταυτιζόμενοι με τους αρχαίους Φαραώ για να ευνοηθούν τα πολιτικά τους σχέδια. Στις αρχές του 20 ου αιώνα δίνεται νέα ώθηση στη μελέτη των πτολεμαϊκών χρόνων με το δίτομο έργο του A. Bouché-Leclercq 4, όπου αναγνωρίζεται ο καταλυτικός ρόλος της θρησκείας στην ισχυροποίηση των δεσμών μιας ομοιογενούς κοινωνίας και κυρίως στη γεφύρωση του παρελθόντος με το παρόν. Ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι ο ιδρυτής της πτολεμαϊκής δυναστείας, Πτολεμαίος Α, προσπάθησε να συνδέσει τους δύο πολιτισμούς, τον ελληνικό και τον αιγυπτιακό, προσεταιριζόμενος το ιερατείο, προσφέροντας χρήματα και ανακαινίζοντας τους ναούς. Αρκετά χρόνια αργότερα το 1927, ο E. Bevan κατά την ενασχόληση του με την ιστορία των Πτολεμαίων και κατόπιν της μελέτης των παπυρολογικών και των επιγραφικών πηγών, καταλήγει σε παρόμοια συμπεράσματα. Από τον Πτολεμαίο Α Σωτήρα ( π.χ.) μέχρι και τον Πτολεμαίο ΣΤ Φιλομήτορα ( π. Χ.) που εξετάζουμε στην παρούσα διατριβή, το σύμπλεγμα θρησκείας και πολιτικής ήταν συνεχώς παρόν σε κάθε εκδήλωση της κοινωνικής και δημόσιας ζωής. Μολοταύτα, ο E. Bevan 5 κάνει μια σαφή διάκριση μεταξύ ελληνικής και αιγυπτιακής δυναστικής λατρείας, καθώς όπως αναφέρει, υπήρχε η λατρεία προς τους βασιλείς που προσφέρονταν στους αιγυπτιακούς ναούς με τον αιγυπτιακό τύπο λατρείας των Φαραώ. Οι Έλληνες, στα πρώτα χρόνια της εποχής των Πτολεμαίων, δεν είχαν καμιά σχέση με τις αιγυπτιακές θεότητες και τους θεοποιημένους βασιλείς τους λάτρευαν είτε ιδιωτικά είτε μέσω θιάσων. Υπό το παραπάνω πρίσμα βέβαια αυτό δεν θα εξυπηρετούσε τους στόχους της ίδρυσης της δυναστικής λατρείας, δηλαδή την επίτευξη ενότητας μεταξύ Ελλήνων και Αιγυπτίων. Το πρόβλημα αυτό προφανώς υπερκεράστηκε στα επόμενα χρόνια, διότι η θρησκευτική ενότητα φάνηκε να υφίσταται, ίσως βέβαια επιφανειακά, αλλά δεν επηρέασε καταλυτικά την εθνική συνείδηση των δύο λαών. Ήδη από τη μελέτη των παραπάνω συγγραφέων συνάγεται το συμπέρασμα ότι ο ρόλος της θρησκείας μπορεί να είναι ενοποιητικός ή 3 J. P. Mahaffy, The Empire of the Ptolemies (London 2005) (επανέκδοση 1895). 4 A. Bouché-Leclercq, Histoire des Lagides (Paris 1903), σελ E. Bevan, A History of Egypt under the Ptolemies (London 1927), σελ

14 διασπαστικός διότι κατά τη διάρκεια των αιώνων η θρησκεία απέδειξε ότι μπορεί να ενώσει κοινωνίες, δημιουργώντας σπουδαίους πολιτισμούς ή να τις διαιρέσει προξενώντας ταραχές και καταστροφές. Η θρησκεία επομένως γεφυρώνει αντιθέσεις αλλά μπορεί και να λειτουργήσει ως διαλυτικός παράγοντας. Το φαινόμενο αυτό δεν άφησε ασυγκίνητους τους μελετητές αυτής της περιόδου. Υπήρξαν αρκετά συγγράμματα που έδωσαν ώθηση στη μελέτη του, ωστόσο δεν μπορούμε να πούμε ότι το φαινόμενο εξετάστηκε εξαντλητικά. Από το 1838 με το έργο του S. Sharpe μέχρι και το 1903 με το έργο του Bouchè-Leclercq διαπιστώνεται ότι οι πρώτοι επιστήμονες που ασχολήθηκαν με την πτολεμαϊκή ιστορία κατανόησαν τη σπουδαιότητα της σχέσης πολιτικής και λατρείας, την αλληλεπίδραση δηλαδή που ασκούν οι δύο αυτές δυνάμεις σ ένα κράτος, που αν δεν ισορροπούν μεταξύ τους μπορεί να το οδηγήσουν σε ολέθριες καταστάσεις. Οι θέσεις τους αποτέλεσαν τομή για τις σχέσεις πολιτικής και θρησκευτικής εξουσίας στην πτολεμαϊκή ιστορία και επηρέασαν τις απόψεις μεταγενέστερων μελετητών. Μετέπειτα, οι περισσότεροι επιστήμονες κινήθηκαν στην ίδια γραμμή, ακολουθώντας παρόμοια τακτική στη διατύπωση των συμπερασμάτων τους. Στα μέσα της δεκαετίας του 20 ου αιώνα, το 1940, παρουσιάζεται το δίτομο έργο του M. Rostovtzeff 6 με τίτλο The Social & Economic History of the Hellenistic World, ένα έργο καθοριστικής σημασίας για την κοινωνικο-οικονομική κατάσταση της ελληνιστικής Αιγύπτου. Ο συγγραφέας προσπάθησε μέσα από τις οικονομικές συγκυρίες να διακρίνει τις σχέσεις του ιερατείου και της πολιτικής εξουσίας, τους λόγους που ανάγκαζαν το κράτος να προβεί σε ολοένα και περισσότερες παραχωρήσεις ή να περιορίσει κάποια δικαιώματα και να αυξήσει κάποιους φόρους λόγω εξωτερικών κινδύνων, όπως ένας πόλεμος. Μελετώντας τις οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες στην Αίγυπτο την εποχή αυτή, μπορούν να εξαχθούν συμπεράσματα για τις σχέσεις πολιτικής και θρησκευτικής εξουσίας. Ο Μ. Rostovtzeff χάραξε μια διαφορετική πορεία έρευνας σε σχέση με τους άλλους επιστήμονες διότι πρώτος κατάλαβε τη σημασία του οικονομικού και κοινωνικού παράγοντα στη διαμόρφωση της ιστορίας και του πολιτισμού. 7 Θέλησε ακόμα να 6 M. Rostovtzeff, The Social and Economic History of the Hellenistic World, τόμ. Ι-ΙΙ (Oxford-New York 1941). 7 Σχετικά με την οικονομία και τις επιδράσεις της στην κοινωνία της αρχαίας Ελλάδα βλ. Finley, M. I., Οικονομία και Κοινωνία στην αρχαία Ελλάδα, τόμ. Ι-ΙΙ (μετάφρ. Α. Παναγόπουλος) (Αθήνα 1996). Πρβλ. Γκάρτζιου Α., «Η συμβολή του M. I. Finley στη μελέτη της οικονομίας και της κοινωνίας της αρχαίας Ελλάδος» Δωδώνη: Φιλολογία, τόμ. ΙΘ (1990), σελ M. M Austin P. Vidal-Naquet, 11

15 αποσαφηνίσει κατά πόσο οι θεσμοί αυτοί είναι συνυφασμένοι μεταξύ τους σε σημείο ώστε να είναι αδύνατη οποιαδήποτε μεμονωμένη λειτουργία τους. Οι επόμενες δεκαετίες παρουσιάζουν ακόμα μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τη μελέτη της πτολεμαϊκής ιστορίας και ειδικότερα για τη σχέση των Πτολεμαίων με τις τοπικές θεότητες, οπότε η έρευνα στα επόμενα χρόνια ήταν ιδιαίτερα παραγωγική. Το 1972 εμφανίζεται το έργο του P. M. Fraser 8 με τίτλο Ptolemaic Alexandria, στο οποίο ο συγγραφέας αναφέρεται διεξοδικά στην οικουμενική πόλη της Αλεξάνδρειας και πιο συγκεκριμένα στην πνευματική και οικονομική της ανάπτυξη. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα κεφάλαια που αναφέρονται στις λατρείες που άκμασαν την περίοδο αυτή με πάτρωνες τους Πτολεμαίους και δίνεται σημαντική έμφαση στο θέμα της δυναστικής λατρείας. Είναι χαρακτηριστικό ότι και ο P. M. Fraser υπογραμμίζει την ισχυρή προπαγάνδα των Πτολεμαίων τόσο μέσω της ταυτοποίησής τους με αιγυπτιακούς ή ελληνικούς θεούς, της θεοποίησή τους και της θεϊκής τους καταγωγής, όσο και μέσω των εορτών και της δυναστικής λατρείας. Λίγο αργότερα εκδίδεται το τρίτομο έργο της Fr. Dunand 9 με τίτλο Le culte d Isis dans le Bassin Oriental de la Mèditerranèe (1973), που παρουσιάζει ολοκληρωμένα τη λατρεία της Ίσιδας και του Σάραπι στον μεσογειακό χώρο, κυρίως την εξέλιξη της λατρείας της Ίσιδας στην Αίγυπτο των πτολεμαϊκών χρόνων, στη Μ. Ασία και στη νησιωτική και ηπειρωτική Ελλάδα. Το ίδιο έτος 1973 εμφανίζεται το έργο της D. Thompson 10 με τον τίτλο Ptolemaic Oinochoai and Portraits in Faience, το οποίο παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον επειδή εξετάζει το θέμα της δυναστικής λατρείας υπό το πρίσμα της τέχνης. Επίσης, από τον τρόπο αναπαράστασης των αγαλμάτων, διαπιστώνουμε την ταυτοποίηση θεοτήτων και ηγεμόνων. Αναπαρίστανται με παρόμοια ένδυση, κρατούν τα ίδια σύμβολα σε σημείο που να μην ξεχωρίζει ο βασιλιάς ή η βασίλισσα από τη θεότητα. Η συγγραφέας επισημαίνει ότι η τέχνη είχε περισσότερα κοινά στοιχεία αιγυπτιακής τεχνοτροπίας με σκοπό να προσελκύσει τους γηγενείς στην πτολεμαϊκή δυναστική λατρεία. Οικονομία και Κοινωνία στην αρχαία Ελλάδα (μετάφρ. Τ. Κούρκουλος) (Σύγχρονη Αρχαιογνωστική Βιβλιοθήκη) (Αθήνα 1998). 8 P. M. Fraser, Ptolemaic Alexandria, Text I-ΙΙI (Oxford 1972). 9 F. Dunand, τόμ. Ι: Le Culte d Isis et les Ptolèmees. Τομ. ΙΙ: Le Culte d Isis en Grèce. Τόμ. ΙΙΙ: Le Culte d Isis en Asie Mineure (EPRO 26) (Leiden 1973). 10 D. B. Thompson, Ptolemaic Oinochoai and Portraits in Faience (Oxford 1973). 12

16 Το 1977 χρονολογείται η μελέτη της D. J. Thompson 11 που ασχολείται με την αύξηση της δύναμη της πτολεμαϊκής δυναστείας, όπως φανερώνεται από τη μεγάλη πομπή της Αλεξάνδρειας την εποχή του Πτολεμαίου Β. Η πομπή χρησιμοποιήθηκε ως μέσο προπαγάνδας για να περάσει πολιτικά μηνύματα, ώστε να ισχυροποιηθεί ακόμα περισσότερο η δύναμη της κεντρικής εξουσίας. Το 1979 η εργασία του F. Solmsen 12 με τίτλο Isis among the Greeks and the Romans αναφέρεται στην εξέλιξη της θεάς Ίσιδας από μια τοπική θεότητα της Αιγύπτου σε μια οικουμενική θεότητα και εξετάζει κατά πόσο βρήκε πρόσφορο έδαφος μεταξύ των Ελλήνων, ώστε να ταυτιστεί με ελληνικές θεότητες -κυρίως τη Δήμητρα- και να εξελληνιστεί. Ο ερευνητής επισημαίνει τη θρησκευτική προπαγάνδα που ασκούσαν οι ηγεμόνες, ευνοώντας τον εξελληνισμό της θεάς και χρησιμοποιώντας την ως προπαγανδιστικό μέσο για την εκπλήρωση των πολιτικών τους στόχων. Η θρησκευτική αυτή προσέγγιση συνετέλεσε στην ενότητα Ελλήνων και Αιγυπτίων και επιπλέον, έμμεσα, βοήθησε στη σταθεροποίηση της πτολεμαϊκής δυναστείας. Από το 1990 και μετά κατατίθενται ενδιαφέρουσες προτάσεις, όπως το δυναμικό ερευνητικό έργο του P. Green 13, που αν και εντάσσεται στα έργα με ιστορικό περιεχόμενο, περιέχει αρκετά στοιχεία που αφορούν τη θρησκευτικο-πολιτική προπαγάνδα των Πτολεμαίων. Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφέρουμε ότι στη δεκαετία αυτή ανήκει και η μελέτη του L. Koenen 14 που αποτελεί σταθμό στη μελέτη της πτολεμαϊκής προπαγάνδας με τίτλο «The Ptolemaic King as a Religious Figure» (1993) και στην οποία εξετάζεται η θρησκευτική προπαγάνδα όλων των Πτολεμαίων ξεχωριστά. Με την πτολεμαϊκή προπαγάνδα ασχολείται και ο R. A. Hazzard 15 σε ένα έργο που σηματοδοτεί τη δεκαετία του Στη μελέτη αυτή εξετάζεται το θέμα της προπαγάνδας μέσα από τις διάφορες εκφάνσεις της πολιτικής ζωής, κυρίως τη μεγάλη πομπή και τα μηνύματα που επιδίωκε ο Πτολεμαίος Β Φιλάδελφος να μεταδώσει στο λαό του. Επίσης, διαμέσου της λατρείας της Αρσινόης Β και της δυναμικής 11 D. J. Thomson, «Philadelphus Procession: Dynastic power in a Mediterranean context», in: L. Mooren (ed.) Politics, Administration and Society in the Hellenistic and Roman World, Proceedings of the International Colloquium, Bertinoro July 1997 (Studia Hellenistica 36), σελ F. Solmsen, Isis among the Greeks and Romans (London 1978). 13 P. Green, From Alexander to Actium. The Hellenistic Age, The Historical evolution of the Hellenistic age (London 1990). 14 L. Koenen, «The Ptolemaic King as a Religious Figure», in: A. Bulloch E. S. Gruen A. A. Long A. Stewart (eds.), Images and Self-Definition in the Hellenistic World (Berkeley-Los Angeles- London 1993), σελ R. A. Hazzard, Imagination of a Monarchy: Studies in Ptolemaic Propaganda (Torondo-Buffalo- London 2000). 13

17 προσωπικότητάς της, διενεργείται έντονη πολιτική προπαγάνδα, χωρίς να παραλείπει βέβαια να εξετάσει και τον ρόλο των υπολοίπων Πτολεμαίων, εξαίροντας ταυτόχρονα και τον ρόλο των βασιλισσών στο θέμα αυτό. Σημαντική θέση στη μελέτη της πτολεμαϊκής θρησκευτικής προπαγάνδας κατέχει το έργο του G. Hölbl 16, A History of the Ptolemaic Empire (2001), που σε γενικές γραμμές ακολουθεί τις θέσεις των παραπάνω ερευνητών, επισημαίνοντας κυρίως τον ρόλο της βασιλικής ιδεολογίας και της θρησκευτικής πολιτικής των Πτολεμαίων στην άσκηση της εξουσίας τους στον λαό. Εντούτοις το βιβλίο που θα μπορούσε να θεωρηθεί ως σταθμός στην ιστορική πτολεμαϊκή προπαγάνδα είναι της S. Stephens 17, Seeing Double (2003), στο οποίο περιγράφεται η ποιητική προπαγάνδα από τους αλεξανδρινούς ποιητές Καλλίμαχο, Θεόκριτο και Απολλώνιο υπέρ της πτολεμαϊκής δυναστείας. Παράλληλα, εντοπίζεται η διπλή πολιτική προσέγγιση της εξουσίας των Πτολεμαίων (βασιλιάς για τους Έλληνες - Φαραώ για τους Αιγυπτίους). Στην ίδια χρονιά (2003) εντάσσεται το έργο του Π. Παχή 18 με τίτλο Ίσις Καρποτόκος, τόμ. Ι: Οικουμένη, όπου μεταξύ των θεμάτων που αφορούν τους ελληνιστικούς χρόνους επιδιώκεται μια προσέγγιση στο θέμα της πτολεμαϊκής προπαγάνδας με βάση τη θρησκεία που επιδρά σε όλο το κοινωνικό φάσμα της Αιγύπτου. Εξίσου ενδιαφέρουσα πρόταση για την προπαγάνδα της πολιτικής εξουσίας με τη λατρεία της Ίσιδας, αποτελεί το άρθρο του ιδίου ερευνητή με τίτλο The Hellenistic Age as an Age of propaganda: The Case of Isis Cult. Το άρθρο αυτό καταδεικνύει τον τρόπο προπαγάνδας για την εξάπλωση της λατρείας της Ίσιδας όχι μόνο από τις «Αρεταλογίες» και τους ύμνους των οπαδών της, αλλά και από την πολιτική εξουσία. 19 Προσφάτως (2010) παρουσιάστηκαν δύο ακόμα έργα του ιδίου ερευνητή που συνέβαλαν αποφασιστικά στη μελέτη των σχέσεων θρησκευτικής εξουσίας και πολιτικής προπαγάνδας, απαραίτητα για τον μελετητή της θρησκευτικο-πολιτικής προπαγάνδας στην ελληνιστική εποχή. Το πρώτο έχει τίτλο, Η λατρεία της Ίσιδας και του Σάραπι, και πραγματεύεται μεταξύ των άλλων, την παρουσία της Ίσιδας στην 16 G. Hölbl, A History of the Ptolemaic Empire (transl. T. Saavedra) (London-New York, 2001). 17 S. A. Stephens, Seeing Double, Intercultural Poetics in Ptolemaic Alexandria (Berkeley-Los Angeles-London 2003). 18 Π. Παχής, Ίσις Καρποτόκος, τόμ. Ι, Οικουμένη. Προλεγόμενα στον συγκρητισμό των ελληνιστικών χρόνων (Θεσσαλονίκη 2003). 19 P. Pachis, The Hellenistic Era as an Age of Propaganda: The case of Isis s cult, in: L. H. Martin P. Pachis (eds.), Theoretical Frameworks for the Study of Greaco-Roman Religions. Adjunct Proceedings of the XVIIIth Congress of the International Association for the History of Religions, Durban South Africa, 2000 (Thessaloniki 2003), σελ

18 Αίγυπτο κατά τη διάρκεια των πτολεμαϊκών χρόνων, τη συγχώνευση της μορφής της με τη Δήμητρα και τη λατρεία της ως μέσο πολιτικής προπαγάνδας των Πτολεμαίων. 20 Το δεύτερο έχει τίτλο Religion and Politics in the Greaco-Roman World, στο οποίο καταδεικνύεται η πολύπλοκη σχέση θρησκευτικής λατρείας και πολιτικής, και κυρίως η κατασκευή θρησκευτικής παράδοσης για την ενίσχυση της πολιτικής ιδεολογίας. 21 Από τους παραπάνω μελετητές αυτής της ιστορικής περιόδου η μεγαλύτερη ώθηση στο συγκεκριμένο θέμα δίνεται από τα έργα του Π. Παχή, διότι εκτός του ότι σκιαγραφεί την ιστορική περίοδο της εποχής εκείνης, μεταφέρει τις θρησκευτικοπολιτικές συνθήκες που επικρατούσαν την περίοδο αυτή στην ελληνιστική Αίγυπτο, και κατ επέκταση στην ελληνιστική οικουμένη. Από την άλλη, η εργασία του P. Green πραγματεύεται γενικότερα την ιστορία της ελληνιστικής Αιγύπτου και σπανιότερα άπτεται θεμάτων θρησκευτικο-πολιτικής προπαγάνδας. Αντιθέτως το έργο του P. M. Fraser προσεγγίζει πολύπλευρα την πολιτιστική ιστορία της πτολεμαϊκής Αιγύπτου και προσφέρει σημαντικά ευρήματα στον μελετητή σε θέματα πολιτικής και λατρείας. 22 Στη χορεία των παραπάνω ερευνητών σημαντική θέση στη συγγραφή της διατριβής αποτέλεσε το έργο του G. Hölbl, επειδή στο έργο του ασχολείται με την πτολεμαϊκή θρησκευτική προπαγάνδα και την ταύτιση της πτολεμαϊκής βασιλικής ιδεολογίας με εκείνη της φαραωνικής Αιγύπτου. 2. Δομή της διατριβής Η διατριβή διαρθρώνεται σε έξι κεφάλαια που αντιστοιχούν στους έξι πρώτους Πτολεμαίους. Στα τρία πρώτα κεφάλαια εξετάζεται η περίοδος της ίδρυσης και της ακμής της πτολεμαϊκής δυναστείας, ενώ στα υπόλοιπα τρία ανιχνεύονται τα πρώτα σημάδια παρακμής μέχρι και της εμφάνισης σημείων αποδιοργάνωσης του πτολεμαϊκού κράτους. Στα προλεγόμενα της διατριβής γίνεται μια προσέγγιση του ιστορικού και πολιτικού γίγνεσθαι της εποχής. Συγκεκριμένα επισημαίνονται οι αλλαγές στο πολιτικό και κοινωνικό σκηνικό αυτής της περιόδου και εξετάζεται η επίδραση των αλλαγών αυτών στη νοοτροπία και στην αντίληψη των ανθρώπων της εποχής. Επισημαίνεται επίσης ότι η βασιλεία είναι το νέο πολιτικό σύστημα που επικρατεί επισκιάζοντας τα δημοκρατικά καθεστώτα ενώ η δυναστική λατρεία μαζί 20 Π. Παχής, Η λατρεία της Ίσιδας και του Σάραπι, Από την τοπική στην οικουμενική κοινωνία (Θεσσαλονίκη 2010). 21 P. Pachis, Religion and Politics ih the Graeco-Roman World, Redescribing the Isis-Sarapis Cult (Thessaloniki 2010). 22 P. M. Fraser, Ptolemaic Alexandria, Text I-ΙΙI (Oxford 1972). 15

19 με τις παραδοσιακές λατρείες στήριξαν την ελληνιστική βασιλεία και διαμόρφωσαν τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του βασιλιά της ελληνιστικής περιόδου. Η μελέτη ξεκινά με τον Πτολεμαίο Α και τελειώνει με τον Πτολεμαίο ΣΤ. Η επιλογή δεν είναι τυχαία, αφού αυτοί οι δύο ηγέτες κατέχουν σπουδαία θέση στην πτολεμαϊκή δυναστεία, διότι ο μεν πρώτος έθεσε τις βάσεις του πτολεμαϊκού βασιλείου και υπήρξε ο ιδρυτής της δυναστείας, ενώ ο δεύτερος προσπάθησε, μετά από μια περίοδο σύντομης πολιτικής ύφεσης, να αναμορφώσει και να ανασυνθέσει και πάλι το κράτος. Από τον Πτολεμαίο ΣΤ και μετά, η πορεία του βασιλείου των Πτολεμαίων είναι συνεχώς φθίνουσα. Μέχρι την κατάλυσή του από τους Ρωμαίους θα έχει συρρικνωθεί και σε τίποτα δε θα θυμίζει το άλλοτε κραταιό βασίλειο της Αιγύπτου. Επομένως, η περίοδος της ακμής είναι η καταλληλότερη για να εξεταστεί η αλληλεπίδραση θρησκευτικής λατρείας και πολιτικής εξουσίας υπό την προπαγανδιστική καθοδήγηση των Πτολεμαίων. Με την έναρξη της παρακμής παύει να υπάρχει ισορροπία μεταξύ αυτών των δυνάμεων (θρησκείας πολιτικής) που στήριζαν την προπαγάνδα των Πτολεμαίων. Αντίθετα, οι ταραχές και οι εξεγέρσεις που συνεχώς αυξάνονταν στην Αίγυπτο δεν άφηναν πολλά περιθώρια διπλωματικών ελιγμών και προπαγανδιστικών προσεγγίσεων ενώ στη θέση τους εμφανίζεται η ωμή βία. Στο πρώτο κεφάλαιο εξετάζεται η πορεία του Πτολεμαίου Α από τις πρώτες πολεμικές φάσεις με τους Διαδόχους, μέχρι την επίσημη ανάληψη του βασιλικού τίτλου. Σκιαγραφούμε την προσωπικότητά του, τις πολεμικές του δραστηριότητες, τις πολιτικές του επιλογές, που επισφράγισαν τη διαιώνιση της δυναστείας του. Ο Πτολεμαίος Α έθεσε τα θεμέλια μιας θρησκευτικο-πολιτικής εξουσίας, ώστε να είναι ανεκτή από τους δύο κυρίαρχους λαούς που ζούσαν στο αιγυπτιακό κράτος. Με βάση την πολιτική αυτή, ο Πτολεμαίος κατόρθωσε να υπερκεράσει όλα τα εμπόδια, που ήταν αναμενόμενο να υπάρχουν, και να εδραιωθεί τόσο ο ίδιος ως μονάρχης, όσο και η Αίγυπτος, ως μια μεγάλη ανερχόμενη δύναμη. Τα πρώτα σημεία του θρησκευτικού συγκρητισμού κάνουν την εμφάνιση τους, ελληνικοί και αιγυπτιακοί θεοί αρχίζουν να συμπλέκονται και να οικειοποιείται ο ένας χαρακτηριστικά του άλλου. Οι θεότητες αυτές μοιράζονται παρόμοια χαρακτηριστικά, φέρουν τα ίδια σύμβολα, λατρεύονται με τον ίδιο τρόπο ή τους αποδίδονται ανάλογες τιμές και λατρείες. Ο Πτολεμαίος Α, όπως και οι επόμενοι Πτολεμαίοι, ενδύεται την εικόνα του Φαραώ, παραλαμβάνει δηλαδή τα πατροπαράδοτα μυθικά σύμβολα και κυβερνά ως συνεχιστής των αιγυπτίων Φαραώ. Προς το τέλος της βασιλείας του και σε 16

20 συνεργασία με τον φιλόσοφο Δημήτριο Φαληρέα και τον αιγύπτιο ιερέα Μανέθωνα δημιουργούν μια νέα επίσημη λατρεία, αυτή του Σάραπι, που θα διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην ελληνιστική θρησκεία τα επόμενα χρόνια. Ο θεός αυτός μαζί με την ελληνοποιημένη θεά Ίσιδα, θα κατακλύσουν την ελληνιστική οικουμένη ως το πιο σημαντικό θεϊκό δίδυμο. Φορέας της διάδοσης των λατρειών αυτών ήταν η μυθική αφήγηση που επένδυε την εικόνα των παραπάνω θεοτήτων. Στη θρησκευτική πολιτική του ο μακεδόνας μονάρχης είχε σύμμαχο το ιερατείο παραχωρώντας προνόμια και γη, ενώ ταυτόχρονα εισάγει τη λατρεία του Μ. Αλεξάνδρου πάνω στην οποία θα στηριχθεί η πτολεμαϊκή δυναστική λατρεία. Ο Πτολεμαίος Α στο πρόσωπο του Αλέξανδρου είδε το συνεκτικό κρίκο μεταξύ Ελλήνων και Αιγυπτίων, αλλά και των άλλων μειονοτήτων που ζούσαν στην περιοχή. Επιστρατεύτηκε και πάλι η μυθική αφήγηση για να συνδεθεί ο Αλέξανδρος με τη δυναστεία των Φαραώ και να τονιστεί με τον τρόπο αυτό η συνέχιση της φαραωνικής δυναστείας μέσω των Πτολεμαίων. Στη θρησκευτική του προπαγάνδα ο Πτολεμαίος Α σταμάτησε σε αυτό το σημείο. Δεν επιδίωξε την προσωπική του αποθέωση, ούτε διεκδίκησε θεϊκές τιμές από τους υπηκόους του, καθώς δεν είχε καλλιεργηθεί αρκετά στη συνείδηση των Ελλήνων η ιδέα για την αποθέωση θνητών, έστω και αυτών των βασιλέων, ιδέα όμως που σύντομα θα ανατραπεί και η θεοποίηση τους θα θεωρείται εντελώς φυσιολογική. Στο δεύτερο κεφάλαιο δεσπόζει το πρόσωπο του Πτολεμαίου Β, υιού και διαδόχου του Πτολεμαίου Α, ο οποίος επέφερε καινοτομίες στο πτολεμαϊκό βασίλειο. Στην αρχή βέβαια της βασιλείας του συνέχισε την εσωτερική πολιτική του πατέρα του, όπως και την επεκτατική εξωτερική πολιτική του, αναμείχθηκε στα θέματα της ηπειρωτικής και νησιωτικής Ελλάδας, πρωταγωνίστησε στον Χρεμωνίδειο πόλεμο ( π.χ.) και με τον ισχυρό στόλο του εδραίωσε την κυριαρχία του στα νησιά του Αιγαίου, αλλά και σε πολλές πόλεις της Μ. Ασίας, οι οποίες εισήλθαν στη σφαίρα επιρροής του. Στη θρησκευτική πολιτική του ακολούθησε τις θέσεις του Πτολεμαίου Α, προώθησε ακόμα περισσότερο το θέμα της δυναστικής λατρείας, θεοποίησε πρόσωπα του άμεσου περιβάλλοντος του - με ιδιαίτερη έμφαση στη θεοποίηση της αδελφής και συζύγου του Αρσινόης Β - έχτισε επιβλητικούς ναούς, ενίσχυσε ακόμη τη λατρεία των τοπικών θεοτήτων και τέλος σύναψε στενότερες σχέσεις με τους ιερείς. Είναι αξιοσημείωτο ότι στα μέρη που επεκτείνεται η πτολεμαϊκή κυριαρχία, εκδηλώνεται ταυτόχρονα και η πτολεμαϊκή δυναστική λατρεία. Η αύξηση της πολιτικής δύναμης 17

21 της Αιγύπτου σηματοδοτεί και την ολοένα αυξανόμενη επιρροή της πτολεμαϊκής δυναστικής λατρείας στις περιοχές αυτές. Εκτός δηλαδή από την πολιτική προπαγάνδα που ήταν απαραίτητη για την εγκαθίδρυση της πτολεμαϊκής κυριαρχίας, συνεπικουρούσε στην προσπάθεια αυτή και η θρησκευτική προπαγάνδα. Η ανατρεπτική απόφαση του Πτολεμαίου Β, πρωτόγνωρη για τα ελληνικά δεδομένα, να παντρευτεί την αδελφή του Αρσινόη Β, ακολουθώντας μια παράδοση αιώνων των αρχαίων Φαραώ, αποτέλεσε τη μεγαλύτερη καινοτομία του. Οι λόγοι αυτού του αιμομικτικού γάμου δεν είναι σαφείς. Πιθανότατα αυτή η κίνηση αποτελεί προσπάθεια του Πτολεμαίου Β για να τονίσει τη συνέχεια της βασιλείας του από τους Φαραώ καθώς επίσης, κατά κύριο λόγο, την ταύτιση του με τους παραδοσιακούς θεούς. Σημασία πάντως έχει ότι σύντομα η Αρσινόη Β γίνεται αδιαμφισβήτητη βασίλισσα της Αιγύπτου και αποκτά κανονική λατρεία λίγο πριν, αλλά κυρίως μετά τον πρόωρο θάνατό της. Ο Πτολεμαίος Β είναι αυτός που εισάγει επίσημα τη δυναστική λατρεία των Πτολεμαίων, την οποία θα συνεχίσουν μετέπειτα όλοι οι υπόλοιποι. Στο πρόσωπο της Αρσινόης Β η δυναστική λατρεία πλέον υλοποιείται, ταυτίζεται με τις παραδοσιακές ελληνικές γυναικείες θεότητες, αλλά και με την αιγυπτιακή Ίσιδα, και επισημοποιείται η λατρεία της σε όλη την Αίγυπτο. Μια ακόμη σημαντική καινοτομία του Πτολεμαίου Β ήταν η μεγάλη πομπή που έλαβε χώρα στην Αλεξάνδρεια ως μέσο προπαγάνδας προς τους αντιπάλους του για επίδειξη της δύναμης και του μεγαλείου του. Σύμφωνα με τις πηγές, η πομπή αυτή ήταν μεγαλειώδης και επιβλητική και άφησε το στίγμα της στη μνήμη των ανθρώπων. Την τακτική αυτή μιμήθηκαν αργότερα και άλλοι ηγεμόνες επιλέγοντας αυτόν τον τρόπο για να επιβεβαιώσουν τόσο στους υπηκόους τους όσο και στους αντιπάλους τους, τη δύναμη και την υπεροχή τους. Ο Πτολεμαίος Γ είναι ο ηγεμόνας που μας απασχολεί στο τρίτο κεφάλαιο, ένας από τους σπουδαιότερους εκπροσώπους της δυναστείας που οδήγησε την Αίγυπτο στο απόγειο της ακμής της. Απέδειξε τις στρατιωτικές του δυνατότητες στον Γ Συριακό πόλεμο ( π.χ.) από τον οποίο βγήκε αδιαμφισβήτητος νικητής. Νέες κτήσεις ενσωματώνονται στην κυριαρχία της Αιγύπτου, ενώ παράλληλα σ αυτά τα μέρη εξαπλώνεται η λατρεία προς τους Πτολεμαίους, κυρίως προς τους «Θεούς Αδελφούς», αλλά και προς τους νυν ηγεμόνες Πτολεμαίο Γ και Βερενίκη Β. Αυτό ανιχνεύθηκε ιδιαίτερα στην πόλη των Αθηνών, ενώ λατρεία ιδρύθηκε προς τιμή του Πτολεμαίου Γ και τα ονόματα του πτολεμαϊκού ζεύγους δόθηκαν σε δήμο, αλλά και 18

22 σε μια φυλή των Αθηναίων. 23 Τότε εισάγεται και η λατρεία του θεού Σάραπι και σταδιακά και της αιγυπτιακής θεότητας Ίσιδας, επιβεβαιώνοντας έτσι το αξίωμα ότι μαζί με την πολιτική επιρροή που ασκούσε η Αίγυπτος στις εξωτερικές της κτήσεις, πάντα ακολουθούσε η θρησκευτική επιρροή είτε με τη λατρεία κάποιου προστάτη θεού της δυναστείας είτε με την απόδοση θεϊκών τιμών στους ίδιους τους ηγεμόνες. Την εποχή αυτή συντάσσεται το διάταγμα της Κανώπου (238 π.χ.) που αποτελεί μια επιβεβαίωση της εσωτερικής πολιτικής του Πτολεμαίου Γ και στο οποίο αντικατοπτρίζονται οι θρησκευτικές θέσεις του εν λόγω ηγεμόνα. Αυτό το θρησκευτικο-πολιτικό ψήφισμα, αποτελεί το καλύτερο παράδειγμα θρησκευτικής και πολιτικής σύμπνοιας, διότι με τις ευλογίες του ιερατείου το πτολεμαϊκό ζεύγος παίρνει τη θέση του στο αιγυπτιακό πάνθεον με το λατρευτικό όνομα «Θεοί Ευεργέτες» ως ανταπόδοση των ευεργεσιών που έλαβε η χώρα από αυτούς. Επίσης, σύμφωνα πάντα με το ψήφισμα, θεοποιείται η μικρή πριγκίπισσα Βερενίκη που είχε πεθάνει την περίοδο αυτή. Με τον τρόπο αυτό, η θρησκεία διεισδύει ακόμη περισσότερο στην πολιτική εξουσία, η οποία αποδέχεται πλήρως την κατάσταση αυτή προκειμένου να φανεί ότι οι Πτολεμαίοι βασιλείς είναι συνεχιστές των αρχαίων φαραωνικών παραδόσεων. Στο τέταρτο κεφάλαιο της διατριβής εξετάζεται η περίοδος της βασιλείας του Πτολεμαίου Δ ενός ηγεμόνα επιρρεπή στη χλιδή και στην έκλυτη ζωή. Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του εμφανίζονται τα πρώτα σημάδια παρακμής της κεντρικής εξουσίας, όπως επίσης και οι πρώτες επαναστατικές ζυμώσεις των Αιγυπτίων. Αυτό το τελευταίο γεγονός οφείλεται στη στρατολόγηση ιθαγενών Αιγυπτίων στη μάχη της Ράφιας κατά τον Δ Συριακό πόλεμο το 217 π.χ. Αρχικά, η νίκη των πτολεμαϊκών στρατιωτών μπορεί να σήμαινε την επιστροφή της Κοίλης Συρίας, σταδιακά όμως άρχισε και η εθνική αφύπνιση του αιγυπτιακού λαού. Από την εποχή αυτή και μετά, οι εξεγέρσεις του ιθαγενούς πληθυσμού γίνονται ολοένα και πιο συχνές. Στο ψήφισμα της Ράφιας (217 π.χ.) αντανακλάται η θρησκευτική πολιτική του Πτολεμαίου Δ που δε διαφέρει από αυτήν των προκατόχων του. Στο κείμενο αυτό φαίνεται έντονα η στενή σύνδεση θρησκευτικής και πολιτικής εξουσίας. Ο Πτολεμαίος Δ είναι ο μεγάλος νικητής και ο εγγυητής της παραδοσιακής αιγυπτιακής λατρείας, ο οποίος αφιερώνει άφθονο χρυσό και ασήμι στους ναούς. Οι αρμονικές σχέσεις του με το ιερατείο επισφραγίζονται με τη θεοποίηση των βασιλέων 23 J. D. Mikalson, Religion in Hellenistic Athens (Berkley-Los Angheles-London, 1998), σελ

23 ως «Θεοί Φιλοπάτορες», οι οποίοι ταυτίζονται με τον Ώρο και την Ίσιδα. Με τον τρόπο αυτό οι βασιλείς προστίθενται στο αιγυπτιακό πάνθεο, με σκοπό βέβαια να αποκτήσουν μεγαλύτερη οικειότητα με τον αιγυπτιακό λαό. Τον πρώτο λόγο εδώ έχει το ιερατείο, και διαφαίνεται η επικράτηση της αιγυπτιακής λατρείας έναντι της ελληνικής, γεγονός που ανέχονται οι βασιλείς προκειμένου να έχουν με το μέρος τους το ιερατείο. Η λατρεία των Φιλοπατόρων επιβεβαιώνεται από τις αναρίθμητες επιγραφές εντός και εκτός Αιγύπτου και συμπεραίνουμε ότι το πτολεμαϊκό βασίλειο εξακολουθεί να είναι ισχυρό. Ο ίδιος δε ο Πτολεμαίος Δ ενδυνάμωσε τη δυναστική λατρεία, θεοποιώντας τη δολοφονημένη από τον ίδιο μητέρα του Βερενίκη Β, όπως επίσης εισάγοντας και την επίσημη λατρεία των «Θεών Σωτήρων». Ιδιαίτερη ήταν η προσήλωση του Φιλοπάτορα στη διονυσιακή λατρεία με αποτέλεσμα να θεσπίσει πολλές διονυσιακές τελετές την εποχή αυτή, χωρίς όμως ποτέ να ξεχνά τις αιγυπτιακές λατρείες που πάντα προωθούσε και υποστήριζε. Η βασιλεία του Πτολεμαίου Δ Φιλοπάτορα τελείωσε άδοξα και πρόωρα με το θάνατό του και τη δολοφονία της βασίλισσας Αρσινόης Γ, ενώ προς στιγμήν ο λαός της Αλεξάνδρειας πήρε τον νόμο στα χέρια του, επιζητώντας την τιμωρία των ενόχων και την κάθαρση. Τα γεγονότα αυτά σηματοδοτούν την αρχή του πέμπτου κεφαλαίου κεντρικό πρόσωπο του οποίου είναι ο Πτολεμαίος Ε ο Επιφανής, γιος του Πτολεμαίου Δ, που διαδέχθηκε τον πατέρα του σε μικρή ηλικία. Μετά από μια περίοδο αναρχίας και αστάθειας επέρχεται κάποια σταθερότητα στο πτολεμαϊκό βασίλειο και αυτό αναγνωρίζεται από το κείμενο που συντάχτηκε στη σύνοδο της Μέμφιδας (196 π.χ.) κατά την επίσημη ενθρόνιση του νεαρού βασιλιά. Στο ψήφισμα αυτό ο βασιλιάς αναγνωρίζονταν ως θεός προστάτης και εγγυητής της ασφάλειας λαού και ιερατείου, πλουτοδότης και ιδρυτής πολυτελών ναών. Η κατάσταση στη χώρα ήταν έκρυθμη κι αυτό φαίνεται από τις κοινωνικές παροχές στις οποίες προέβη ο βασιλιάς προκειμένου να κατευνάσει τις επαναστατικές ομάδες που συνεχώς αυξάνονταν. Αυτό σήμαινε φορολογικές απαλλαγές και έργα φιλανθρωπίας προς το λαό και τους ιερείς. Το διάταγμα της Μέμφιδας, γνωστό και ως Ροζέττα, είναι ένα θρησκευτικό κείμενο με πολιτική χροιά, ένα πολιτικό εργαλείο για την εδραίωση της θρησκευτικής πτολεμαϊκής ιδεολογίας. Η θρησκεία λειτουργεί ως θεμέλιο στην πολιτική ζωή της Αιγύπτου, αλλά και ως μέσο συγκράτησης των μαζών από επαναστατικές εξάρσεις. Συγκρίνοντας το ψήφισμα αυτό με τα δύο προηγούμενα διαπιστώνεται η σταδιακή αύξηση της δύναμης του κλήρου έναντι της πολιτικής εξουσίας. Οι Πτολεμαίοι 20

24 αναγκάζονται να προβούν σε παραχωρήσεις και να υποχωρούν όλο και περισσότερο στις αξιώσεις του ιερατείου. Ο Πτολεμαίος Ε δεν πρόλαβε να εκπληρώσει τις προσδοκίες του διότι πέθανε νέος όπως και η σύζυγός του, Κλεοπάτρα Α αφήνοντας τρία μικρά παιδιά, τους μετέπειτα Πτολεμαίους ΣΤ και Η και την πριγκίπισσα Κλεοπάτρα Β. Οι δύο άρρενες πρίγκιπες θα διεκδικήσουν δυναμικά τον θρόνο της Αιγύπτου και η βασιλεία του ενός από αυτούς, του Πτολεμαίου ΣΤ του Φιλομήτορος αποτελεί το θέμα του έκτου κεφαλαίου. Ο Πτολεμαίος Φιλομήτορας, μετά από μακροχρόνιες εμφύλιες διαμάχες με τον αδελφό του Πτολεμαίο Η Ευεργέτη Β, εδραιώνεται τελικά στον θρόνο της Αλεξάνδρειας και επιδίδεται στην ανασυγκρότηση του κράτους του, που είχε αρχίσει να παρουσιάζει συμπτώματα νοσηρότητας και παρακμής. Αξιόλογο μνείας είναι το γεγονός ότι από την εποχή αυτή και μετά η Ρώμη αναδύεται ως υπερδύναμη στην περιοχή της Μεσογείου και της Ανατολής και ρυθμιστής των πολιτικών πραγμάτων. Η πολιτική αδυναμία της Αιγύπτου αποκαλύπτεται από το γεγονός ότι και οι δύο ηγεμόνες προσέφυγαν επανειλημμένως στη Ρώμη για την επίλυση των διαφορών τους σχετικά με τον θρόνο, γεγονός που σήμαινε την αναγνώριση της υπεροχής της έναντι της Αιγύπτου. Ένα αξιοσημείωτο στοιχείο της περιόδου αυτής είναι η τάση ελέγχου της αιγυπτιακής θρησκείας από την πολιτική εξουσία, προφανώς επειδή οι αποσχιστικές τάσεις των επαναστατημένων Αιγυπτίων γίνονται ολοένα και πιο έντονες και υποκρύπτονται πίσω από θρησκευτικές ομάδες. Η δυναστική λατρεία διέρχεται μια περίοδο κρίσης και κατά συνέπεια παρατηρείται αποδυνάμωση της κεντρικής εξουσίας, οπότε για άλλη μια φορά γίνεται κατανοητό πόσο αλληλένδετες ήταν οι έννοιες της θρησκείας και της πολιτικής. Άμεσο αποτέλεσμα όλων αυτών ήταν η προσπάθεια ενδυνάμωσης του ελληνικού στοιχείου, διότι τώρα πλέον οι βασιλείς αρχίζουν να αισθάνονται ξένοι και παρείσακτοι μέσα στο ίδιο το βασίλειό τους. Ο Φιλομήτορας βέβαια εξακολουθεί να παρουσιάζεται ως φιλάνθρωπος ηγεμόνας προς τους υπηκόους του, παρέχοντας άφθονες ευεργεσίες, χτίζοντας και ανακαινίζοντας ναούς. Προσείλκυσε με ποικίλους τρόπους τους συμμάχους του και σταθεροποίησε την εξουσία του στις κτήσεις που είχαν απομείνει στο εξωτερικό. Ο Φιλομήτορας δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει το έργο του και ο πρόωρος θάνατός του επιτάχυνε τον μαρασμό του αιγυπτιακού βασιλείου, γεγονός που θα γίνει αντιληπτό στα αμέσως επόμενα χρόνια. 21

25 3. Πηγές Στην παρούσα διατριβή χρησιμοποιήθηκαν επιγραφές τόσο από την Αίγυπτο όσο και από την ευρύτερη περιοχή της ηπειρωτικής και νησιωτικής Ελλάδας, καθώς και πάπυροι, αν και σε μικρότερη κλίμακα από τις επιγραφές. Αποτέλεσαν σημαντική βοήθεια στην έρευνα, διότι με βάση τα κείμενα των παπύρων και των επιγραφών εξήχθησαν ασφαλή συμπεράσματα όσον αφορά το ιστορικό πλαίσιο της εποχής που εξετάσθηκε. Ιδιαίτερη σπουδαιότητα κατέχουν οι πηγές (επιγραφές και πάπυροι) που προέρχονται από πόλεις του ευρύτερου ελληνικού χώρου, διότι μπορέσαμε να κατανοήσουμε τις σχέσεις αλληλεπίδρασης μεταξύ των πόλεων αυτών και της Αιγύπτου. Συγκεκριμένα διαπιστώθηκε ο τρόπος με τον οποίο οι Πτολεμαίοι χειραγωγούσαν τις ελληνικές πόλεις χρησιμοποιώντας τη θρησκεία ως προπαγανδιστικό μέσο για να εδραιώσουν την επιρροή τους στις περιοχές αυτές. Ένας μεγάλος αριθμός από τις διασωθείσες επιγραφές προέρχεται από τον νησιωτικό χώρο γεγονός που αποδεικνύει τη στενή σχέση των Πτολεμαίων με τους κατοίκους των νησιών αυτών. Αρκετές επίσης είναι και οι επιγραφές από την πόλη των Αθηνών που επιβεβαιώνουν τις στενές σχέσεις του πτολεμαϊκού κράτους με την Αθήνα. Από τους παπύρους συνάχθηκαν συμπεράσματα για τη γενικότερη πορεία της Αιγύπτου, διότι οι περισσότερες αναφορές σχετίζονται με τα εσωτερικά της χώρας. Με τη βοήθεια των παπύρων εντοπίσαμε όλα τα στοιχεία που διαμόρφωσαν το πολιτικό γίγνεσθαι της Αιγύπτου της περιόδου που εξετάσαμε, τις συνεχείς αλληλεπιδράσεις πολιτικής και θρησκείας, όπως επίσης τις σχέσεις πολιτικής εξουσίας και ιερατείου, αλλά και πολιτικής εξουσίας και λαού. Τέλος, σημαντικές πληροφορίες εξήχθησαν και από τα κείμενα των αρχαίων συγγραφέων, που μέσα από το βάθος της ιστορίας διέσωσαν γεγονότα που διαφωτίζουν τους σημερινούς μελετητές. 22