«ΤΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΜΑΧΗΤΩΝ ΣΤΟ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΔΙΚΑΙΟ»

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ «ΔΙΕΘΝΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ» ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΟ ΔΗΜΟΣΙΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΔΙΚΑΙΟ Καθηγητές: Χατζηκωνσταντίνου Κωνσταντίνος Σαρηγιαννίδης Μιλτιάδης «ΤΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΜΑΧΗΤΩΝ ΣΤΟ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΔΙΚΑΙΟ» Επιμέλεια: Θωμαδάκη Κωνσταντίνα Οκτώβριος 2008

2 2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή.. 5 Α) Μορφές και αίτια στρατολόγησης.. 7 α) Εθελοντική κατάταξη...8 β) Εξαναγκαστική στρατολόγηση....9 Β) Ο ρόλος των κοριτσιών στρατιωτών στις ένοπλες συγκρούσεις...14 Γ) Οι επιπτώσεις του πολέμου στα παιδιά μαχητές...17 Δ) Νομικό πλαίσιο..19 α) Διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο. 21 β) Διεθνές Δίκαιο ανθρωπίνων δικαιωμάτων...30 i) Η Διεθνής Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού (1992) ii) Προαιρετικό πρωτόκολλο στη Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού αναφορικά με τη συμμετοχή των παιδιών σε ένοπλες συγκρούσεις iii) Περιφερειακοί μηχανισμοί: Αφρικανικός Χάρτης για τα Δικαιώματα και την Ευημερία του Παιδιού - Αρχές και Βέλτιστες Πρακτικές του Cape Town γ) Αρχές και Δεσμεύσεις του Παρισιού (2007) δ) Ποινικοποίηση της στρατολόγησης των παιδιών μαχητών i) Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο ii) Ειδικό Δικαστήριο για τη Σιέρα Λεόνε..57 iii) Νομολογία Ειδικού Δικαστηρίου για τη Σιέρα Λεόνε και Υποθέσεις Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου. 59 ε) Τα παιδιά μαχητές ως θύτες και θύματα i) Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο...67 ii) Ειδικό Δικαστήριο για τη Σιέρα Λεόνε

3 3 στ) Διεθνές εργατικό δίκαιο-διεθνής Οργάνωση Εργασίας ( International Labour Organization - ILO ) Ε) Στάση των διεθνών δρώντων στο ζήτημα των παιδιών μαχητών..72 α) Ηνωμένα Έθνη β) Ευρωπαϊκή Ένωση.. 81 γ) ΗΠΑ. 83 ΣΤ) Αφοπλισμός, Αποστράτευση και Επανένταξη ( Disarmament, Demobilization, Reintegration - DDR )..85 Αντί Επιλόγου Βιβλιογραφία Αρθρογραφία Διεθνείς Συμβάσεις, Αποφάσεις Διεθνών Οργάνων, Διακηρύξεις, Αναφορές... 97

4 4 CHILDREN AT WAR 1 Little girl, hidden in the bush, Why aren t you with your mother today? Little boy, so far from home, Who put that gun in your hand? Child soldiers, what do you understand Of rebels causes and governments, Broken cease-fires and armaments? You only know you are a slave For sex, or killing, or running away. You are here to fight and die For adults who never tell you why As they steal your childhood away. Your uniform should be some school s; You should sleep safe in a fresh, clean bed, No horrors to torment or numb you, As Mother s song sings in your head. Oh, children! May you find a home, Where you remember how to play! May you recall times before it all Came undone on an evil day When soldiers carried you away 1 Poem (2007) by Carole R. Fontaine, Dedicated to The Girl Child Soldier.

5 5 Εισαγωγή Η στρατολόγηση και χρησιμοποίηση παιδιών ως στρατιώτες αποτελεί μια από τις πιο ανησυχητικές τάσεις στις εμπόλεμες συρράξεις και μια από τις πιο άγριες πτυχές του πολέμου. Τα παιδιά χάνουν την αθωότητα και την παιδικότητα τους καθώς δεν μεγαλώνουν ως παιδιά αλλά ως μέσα του πολέμου. Πολεμούν σχεδόν σε κάθε μεγάλη ένοπλη σύγκρουση, στο πλευρό τόσο κυβερνητικών όσο και αντικυβερνητικών δυνάμεων. Τραυματίζονται, υποβάλλονται σε φρικτή κακοποίηση, χάνουν τη ζωή τους. Η τραγωδία των παιδιών στρατιωτών υπενθυμίζει στα κράτη δύο πράγματα: αφ ενός τα δεινά του πολέμου και την ανάγκη εξάλειψης του και αφ ετέρου την αθωότητα των παιδιών και την ανάγκη ειδικής προστασίας τους. Σύμφωνα με έρευνα της Διεθνούς Αμνηστίας, τουλάχιστον τριακόσιες χιλιάδες κορίτσια και αγόρια κάτω των δεκαοκτώ ετών στρατολογούνται σήμερα και υπηρετούν σε μονάδες, που πολεμούν για τις κυβερνητικές δυνάμεις ή για ένοπλες αντιστασιακές ομάδες σε περισσότερες από τριάντα χώρες, συμπεριλαμβανομένων της Ουγκάντα, της Λιβερίας, της Λαϊκής Δημοκρατίας του Κονγκό, της Αγκόλα, του Ιράκ, του Αφγανιστάν και της Τσετσενίας 2. Την ίδια στιγμή, δυτικές κυβερνήσεις παρέχουν στρατιωτική εκπαίδευση και υποστήριξη σε κράτη που χρησιμοποιούν παιδιά στρατιώτες, παραβαίνοντας τις υποχρεώσεις τους να προστατεύσουν τα παιδιά. 3 Αν και το φαινόμενο της παιδικής στρατολόγησης παρατηρείται σε αναπτυγμένες 4 και αναπτυσσόμενες χώρες 5, είναι περισσότερο διαδεδομένο 2 Jennifer R. Silva, Child Soldiers: a Call to the International Community to Protect Children from War, 31 Suffolk Transnational Law Review, 681 (2008): 1 3 Παγκόσμια Έκθεση της Συμμαχίας για να σταματήσει η Χρήση Παιδιών-Στρατιωτών (17 Νοεμβρίου 2004). Η διοικούσα Επιτροπή της Συμμαχίας αποτελείται από τη Διεθνή Αμνηστία, τη Defence for Children International, το Παρατηρητήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (Human Rights Watch), τη Διεθνή Ομοσπονδία Terre des Hommes, τη Διεθνή Συμμαχία Save the Children, την Ιησουιτική Υπηρεσία Προσφύγων, το Γραφείο Ηνωμένων Εθνών των Κουάκερων στη Γενεύη και τη World Vision International. 4 Είναι χαρακτηριστικό ότι το 35% των νεοσύλλεκτων στη Μ. Βρετανία είναι πρόσωπα κάτω των δεκαοκτώ ετών ενώ συνήθης πρακτική των ΗΠΑ αποτελεί η στρατολόγηση παιδιών κάτω των δεκαοκτώ στις αμερικανικές ένοπλες δυνάμεις. Αναφέρεται επίσης ότι το Εργατικό Κόμμα του Κουρδιστάν (PKK) στρατολογεί εφήβους από τη Γερμανία και τη Σουηδία και τους εκπαιδεύει στη Μέση Ανατολή πριν τους χρησιμοποιήσει ως στρατιώτες σε ένοπλες συγκρούσεις στην Τουρκία. Nsongurua J. Udombana, War is not Child s Play! International Law

6 6 στον αναπτυσσόμενο κόσμο και κυρίως στην Αφρική 6, όπου υπολογίζεται ότι στρατολογείται τουλάχιστον το ένα τρίτο του συνολικού αριθμού των ανήλικων στρατιωτών. Η χρησιμοποίηση των παιδιών μαχητών δεν αποτελεί μια νέα πρακτική. Δεκάδες χιλιάδες παιδιά συμμετείχαν στη «Σταυροφορία των Παιδιών» το 1212, ενώ ο Ναπολέων διέθετε μεραρχίες νεαρών αγοριών στο στρατό του 7. Κατά το Β Παγκόσμιο Πόλεμο πολλά ανήλικα αγόρια υπηρέτησαν στις ένοπλες δυνάμεις της Σοβιετικής Ένωσης, ενώ ορφανά στρατολογούνταν ανεπίσημα στον Κόκκινο Στρατό και πρόθυμα διεξήγαγαν στρατιωτικές επιχειρήσεις αναγνώρισης του εχθρού. Την ίδια περίοδο, η Χιτλερική Νεολαία, οργάνωση που εκπαίδευε και μυούσε παιδιά στη ναζιστική ιδεολογία, τροφοδοτούσε με ανθρώπινο δυναμικό το γερμανικό στρατό. Μέχρι το τέλος του πολέμου χρησιμοποιήθηκαν παιδιά ολοένα και μικρότερων ηλικιών σε επικίνδυνες στρατιωτικές αποστολές 8 ενώ στη μάχη του Βερολίνου, το 1945, αποτέλεσαν το στυλοβάτη της γερμανικής άμυνας. Μετά το τέλος του πολέμου οι Βρετανοί δημιούργησαν τις «μονάδες μικρών αγοριών» σε διάφορες αποικίες, συμπεριλαμβανομένης και της Σιέρα Λεόνε. Μέχρι τη δεκαετία του 1980 εθνικοί στρατοί, ένοπλες ομάδες και παραστρατιωτικές οργανώσεις σε όλο τον κόσμο στρατολογούσαν ελεύθερα και χρησιμοποιούσαν κατά κόρον παιδιά σε ένοπλες συγκρούσεις. Τα τελευταία όμως χρόνια παρατηρείται όλο και μεγαλύτερη εξάπλωση της στρατολόγησης παιδιών σε and the Prohibition of Children s Involvement in Armed Conflicts, 20 Temple International and Comparative Law Journal, 57 (2006): 3 5 Τα παιδιά υπηρετούν σε ένοπλες δυνάμεις και παραστρατιωτικές ομάδες των παρακάτω χωρών: Κολομβία, Αλγερία, Μεξικό, Περού, Τουρκία, Αγκόλα, Μπουρούντι, Δημοκρατία του Κονγκό, Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό (πρώην Ζαΐρ), Τσαντ, Αιθιοπία, Ρουάντα, Σιέρα Λεόνε, Σομαλία, Σουδάν, Ουγκάντα, Αφγανιστάν, Ιράν, Ιράκ, Ονδούρα, Ισραήλ, Λίβανο, Ινδία, Ινδονησία, Μυανμάρ, Νεπάλ, Πακιστάν, Φιλιππίνες, Νησιά του Σολόμωντα, Παπούα Ν. Γουινέα, Σρι Λάνκα, Ανατολικό Τιμόρ, Τατζικιστάν, Ουζμπεκιστάν. Nsongurua J. Udombana, War is not Child s Play! International Law and the Prohibition of Children s Involvement in Armed Conflicts, 20 Temple International and Comparative Law Journal 57 (2006): 3 6 Σύμφωνα με την Αναφορά για τα Παιδιά και τις Ένοπλες Συγκρούσεις του Γενικού Γραμματέα των Ηνωμένων Εθνών, οι τέσσερις από τις πέντε χώρες, που στρατολογούν ανήλικους μαχητές και καταγράφηκαν στη λίστα της ντροπής, ήταν αφρικανικές (Μπουρούντι, Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό, Λιβερία και Σομαλία) ενώ το μοναδικό μη αφρικανικό κράτος της αναφοράς ήταν το Αφγανιστάν. Nsongurua J. Udombana, War is not Child s Play! International Law and the Prohibition of Children s Involvement in Armed Conflicts, 20 Temple International and Comparative Law Journal 57 (2006): 4 7 Timothy Webster, Babes with Arms: International Law and Child Soldiers, 39 George Washington International Law Review 227 (2007): 2 8 Sarah L. Wells, Crimes Against Children in Armed Conflict Situations: Application and Limits of International Humanitarian Law, 12 Tulane Journal of International and Comparative Law 287 (2004): 3

7 7 μάχιμες μονάδες και η περίοδος της εξαιρετικά διαδεδομένης αυτής πρακτικής μετά το Ψυχρό Πόλεμο είναι πλέον γνωστή ως η «εποχή του παιδιού-στρατιώτη». Αν και ο ορισμός των παιδιών και κατά συνέπεια και των παιδιών μαχητών ( child soldiers ) διαφέρει μεταξύ κρατών και πολιτισμών, παρ όλα αυτά υπάρχει ένας γενικά αποδεκτός ορισμός με κριτήριο την ηλικία στο σύγχρονο διεθνές δίκαιο. Συγκεκριμένα, παιδί θεωρείται γενικά κάθε ανθρώπινο ον, μικρότερο των δεκαοκτώ ετών 9. Ο όρος παιδίστρατιώτης δεν αναφέρεται μονάχα σε παιδιά, μέλη εθνικών ενόπλων δυνάμεων ή παραστρατιωτικών οργανώσεων, που φέρουν όπλα και συμμετέχουν άμεσα σε εχθροπραξίες, αλλά περικλείει και πρόσωπα κάτω των δεκαοκτώ, που υπηρετούν ως διαβιβαστές, μεταφορείς, μάγειρες ή κατάσκοποι, καθώς και κορίτσια που στρατολογούνται για σεξουαλική εκμετάλλευση, οικιακή δουλεία ή εξαναγκαστικό γάμο 10. Ο όρος είναι περιεκτικός: περιλαμβάνει όλα τα παιδιά στρατιώτες, είτε αυτά χρησιμοποιούνται άμεσα σε εχθροπραξίες ή έμμεσα σε βοηθητικούς ρόλους και σε επικουρικές αποστολές στα μετόπισθεν, είτε υπηρετούν εθελοντικά ή στρατολογούνται με τη βία 11. Α) Μορφές και αίτια στρατολόγησης Η στρατολόγηση ( recruitment) των παιδιών λαμβάνει διάφορες μορφές: κάποια παιδιά στρατολογούνται με τη βία ( conscription ), απαγάγονται και εξαναγκάζονται να υπηρετήσουν στο στρατό για να προστατεύσουν τον εαυτό τους και την οικογένεια τους, και άλλα τέλος κατατάσσονται εθελοντικά ( enlistment) Βλ. α. 1 της Διεθνούς Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού. 10 Timothy Webster, Babes with Arms: International Law and Child Soldiers, 39 George Washington Law Review, 227 (2007): 2 11 Volker Druba, The Problem of Child Soldiers, International Review of Education, Vol. 48, No. 3/4 (Jul., 2002): 1 12 Στην αγγλική ορολογία υπάρχει διάκριση μεταξύ εξαναγκαστικής στρατολόγησης ( conscription ) και εθελοντικής κατάταξης ( enlistment ) ενώ ο όρος recruitment περιλαμβάνει και τις δύο έννοιες. Susan Tiefenbrun, Child Soldiers, Slavery and the Trafficking of Children, 31 Fordham International Law Journal 415 (2008): 8

8 8 α) Εθελοντική κατάταξη Ποιοι είναι όμως οι λόγοι που ωθούν τα ίδια τα παιδιά να καταταχθούν στις ένοπλες δυνάμεις; Η απόφασή τους συχνά πηγάζει από ένα σύνολο οικονομικών, πολιτισμικών, κοινωνικών και πολιτικών παραγόντων. Στο χαοτικό περιβάλλον των ενόπλων συγκρούσεων και σε περιοχές, όπου οι κοινωνικές και οικονομικές δομές έχουν καταρρεύσει, το ένστικτο επιβίωσης των παιδιών αρχίζει να λειτουργεί. Η πλειοψηφία των παιδιών μαχητών είναι εγκαταλειμμένα και ορφανά που επιζητούν προστασία και ανακούφιση από τη φτώχεια και τη μοναξιά τους. Αναζητούν απεγνωσμένα τροφή, σταθερότητα και ένα ασφαλές καταφύγιο και ο στρατός συνήθως προσφέρει στα παιδιά τα βασικά μέσα διαβίωσης (τροφή, ρουχισμό, φάρμακα). Πραγματικά, σε εμπόλεμες περιοχές όπου τα σχολεία έχουν κλείσει, τα γήπεδα έχουν καταστραφεί, και οι συγγενείς έχουν συλληφθεί ή σκοτωθεί, ένα όπλο είναι εισιτήριο για ένα γεύμα ή μια πιο ελκυστική εναλλακτική λύση από το φόβο και την μοναξιά τους. Συχνά τα παιδιά πωλούνται από τους φτωχούς και πεινασμένους γονείς τους, που δεν αντιλαμβάνονται σε ποιους κινδύνους τα εκθέτουν. Η UNESCO αναφέρει σε έκθεση της ότι τα παιδιά στρατιώτες, ανεξάρτητα από την ηλικία, το φύλο, ή τον τρόπο στρατολόγησης τους, προέρχονται κυρίως από φτωχά και περιθωριοποιημένα στρώματα της κοινωνίας, απομονωμένες αγροτικές περιοχές και διαλυμένες ή ανύπαρκτες οικογενειακές δομές 13. Πέρα από την εύρεση τροφής και ασφάλειας, τα παιδιά κατατάσσονται στο στρατό για να τύχουν αποδοχής και αναγνώρισης από την κοινότητα. Σε ορισμένους πολιτισμούς η συμμετοχή στον πόλεμο δοξάζεται, αποτελεί δείγμα αρρενωπότητας και ανδρείας, και συμβολίζει την είσοδο του παιδιού στην ενηλικίωση. Συχνά, τα παιδιά λαμβάνουν στρατιωτική 13 UNESCO, Institute for Education, Global Perspectives, Human Profile Cases: Who Are Child & Young Adult Soldiers?, UNESCO Report.

9 9 κατήχηση μέσω σχολικών προγραμμάτων και σειράς μαθημάτων, με σκοπό την είσοδό τους στη στρατιωτική ζωή. Η ένταξη τους λοιπόν σε μια ένοπλη ομάδα τoυς δίνει την ευκαιρία να προβάλουν τον εαυτό τους στους συγγενείς ως πολεμιστές και ήρωες 14 και να βιώσουν την περιπέτεια, που συνδέεται με τη δόξα και τη δύναμη της νίκης στην ένοπλη σύγκρουση. Παράλληλα, επιδεικνύουν και την πίστη και αφοσίωση τους στη κοινότητα. Βασική αιτία της συμμετοχής των παιδιών σε ένοπλες ομάδες αποτελεί και η απουσία πνευματικής ωριμότητας. Τα παιδιά στερούνται της ικανότητας να ορίσουν το συμφέρον τους, να διαμορφώσουν τη δική τους άποψη και να αναλύσουν ανταγωνιστικές ιδεολογίες 15. Επιπλέον, ο αναλφαβητισμός, η άγνοια και η έλλειψη εκπαίδευσης αποτρέπουν μια συνειδητή και ώριμη επιλογή και διευκολύνουν την παράνομη δράση των ενόπλων ομάδων. Παιδιά χωρίς καμία εκπαίδευση είναι πιο επιρρεπή στη στρατολόγηση, όπως για παράδειγμα χιλιάδες παιδιά στη Σιέρα Λεόνε που στερήθηκαν τη μόρφωση τους όταν εκατοντάδες σχολεία καταστράφηκαν λόγω του πολέμου. Τα παιδιά παίρνουν τέλος τα όπλα γιατί υπήρξαν μάρτυρες της βίαιης δολοφονίας της ίδιας τους της οικογένειας και επιζητούν εκδίκηση ενώ άλλα γιατί μεγάλωσαν σε μια κοινωνία διαρκών συγκρούσεων και ταραχών και δεν γνωρίζουν άλλο τρόπο ζωής. Ο πολιτισμός της βίας σημαδεύει τη ψυχή τους και καθορίζει τη μοίρα τους. β) Εξαναγκαστική στρατολόγηση Πολλές στρατιωτικές ομάδες στρατολογούν τα παιδιά με τη βία. Ήδη από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου η προστασία των παιδιών από σοβαρές παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων κατέστη ιδιαίτερα δυσχερής, καθώς ο χαρακτήρας των συγκρούσεων είναι πλέον 14 Ilene Cohn, The Protection of Children and the Quest for Truth and Justice in Sierra Leone, Journal of International Affairs Vol. 55 (2001): 3 15 Amy Beth Abbott, Child Soldiers-The Use of Children as Instruments of War, 23 Suffolk Transnational Law Review, 499, 517 (2000); Susan Tiefenbrun, Child Soldiers, Slavery and the Trafficking of Children, 31 Fordham International Law Journal 415 (2008): 12

10 10 εσωτερικός και τοπικός. Οι εσωτερικές αυτές διαμάχες, κατάλοιπα συχνά της αποικιοκρατίας των δυτικών, πηγάζουν από εθνικές, εθνικιστικές και θρησκευτικές διαφορές 16 και προκαλούν φρίκη μεγαλύτερη και από τις συγκρούσεις αμιγώς διεθνούς χαρακτήρα εξαιτίας του αδελφοκτόνου μίσους που γεννούν μεταξύ των φατριών. Στις εμφύλιες αυτές συγκρούσεις, που είναι πιο βίαιες και διαρκούν περισσότερο από τους διακρατικούς πολέμους, οι αντιμαχόμενες πλευρές δε διακρίνουν μεταξύ παιδιών και ενηλίκων, ούτε μεταξύ μαχητών και αμάχων, παραβιάζοντας το διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο. Μακροχρόνιες συγκρούσεις σε χώρες, όπως το Αφγανιστάν, την Αιθιοπία και το Σουδάν 17 αποδεκάτισαν τους ενήλικους στρατιώτες που θα μπορούσαν να στελεχώσουν τις ένοπλες οργανώσεις και ώθησαν ένοπλες δυνάμεις, τακτικές και μη, να αναζητήσουν «νέο αίμα» ανάμεσα στους ανήλικους κατοίκους. Οι πολιτισμικές διαφορές στην οριοθέτηση της παιδικής ηλικίας συντελούν στην έξαρση του φαινομένου. Σε πολλά κράτη η διάκριση μεταξύ παιδικής ηλικίας και ενηλικότητας δεν είναι ξεκάθαρη. Σε περιοχές της Αφρικής είναι φυσικό για παιδιά δεκαέξι και δεκαεπτά ετών να φέρουν όπλα και να πολεμούν, καθώς αυτό αποτελεί το μοναδικό έγκυρο τρόπο εισαγωγής τους στην ενήλικη ζωή 18. Η γνώση της πολεμικής τέχνης, που λαμβάνει τη μορφή ιεροτελεστίας, αποκτάται κατά την εφηβεία. Σε άλλα κράτη, πρόσωπα δεκαεπτά ετών δεν θεωρούνται πλέον παιδιά καθώς παντρεύονται και συνεισφέρουν οικονομικά στην οικογένεια από πολύ μικρή ηλικία. Στον πολιτισμό αυτό, με ή χωρίς νόμο, τα παιδιά πάντα θα φέρουν όπλα και θα στρατολογούνται σε ένοπλες δυνάμεις ή ομάδες. Οι πολιτισμικές διαφορές μεταξύ των κρατών για τη θέση των παιδιών στην οικογένεια και την κοινωνία υπονομεύουν κάθε προσπάθεια προστασίας τους από τη χρησιμοποίηση τους στις ένοπλες συγκρούσεις. Σε πολλές χώρες τα παιδιά θεωρούνται αόρατα και αναλώσιμα και σε αντίθεση με τα δυτικά πρότυπα, δεν καταλαμβάνουν την πιο σημαντική θέση μέσα στην 16 Βλ. το άρθρο When children are soldiers, N. Y TIMES (July 5, 1998.) 17 Ο εμφύλιος πόλεμος στο Σουδάν ξεκίνησε ήδη από το 1956, ενώ η εμφύλια διαμάχη στην Αγκόλα διήρκησε για πάνω από τριάντα χρόνια. 18 Joseph N. Madubuike-Ekwe, The International Legal Standards Adopted to Stop the Participation of Children in Armed Conflicts, 11 Annual Survey of International and Comparative Law 29 (2005): 2

11 11 οικογένεια, ούτε ενσαρκώνουν την ελπίδα της κοινωνίας για το μέλλον. Η έλλειψη σεβασμού προς τα παιδιά και η περιθωριοποίηση τους αποτελούν αναμφίβολα μια από τις πιο σημαντικές αιτίες της ολοένα αυξανόμενης χρήσης παιδιών στον πόλεμο. Είναι ιδιαίτερα δύσκολο να ξεριζώσεις τη διεστραμμένη αυτή συνήθεια, που υποτιμά και απαξιώνει τα παιδιά. Καθώς οι συγκρούσεις σήμερα δεν λαμβάνουν χώρα σε καθορισμένα πεδία μαχών αλλά σε πολυπληθείς αστικές περιοχές, οι ομάδες εύκολα αρπάζουν τα παιδιά από σχολεία, εκκλησίες, λεωφορεία, δημόσιους χώρους, ακόμα και από τα ίδια τους τα σπίτια 19, συχνά με τη συναίνεση ή και εξαγορά των γονέων τους. Παιδιά συχνά επιστρατεύονται βίαια και από γειτονικά κράτη, όπου οι τοπικές στρατιωτικές αρχές υποχρεούνται να στρατολογήσουν συγκεκριμένο αριθμό ατόμων. Η αναγκαστική στρατολόγηση παρατηρείται και σε κράτη που η εθνική νομοθεσία την απαγορεύει για παιδιά κάτω των δεκαοκτώ ετών. Η ανυπαρξία ταυτότητας και οποιωνδήποτε στοιχείων αναγνώρισης, που δηλώνουν το όνομα και την ηλικία, ιδιαίτερα σε χώρες της αφρικανικής ηπείρου, διευκολύνει τη στρατολόγηση ανηλίκων, καθώς οι ένοπλες ομάδες, χωρίς έγγραφα ταυτοποίησης, μπορούν με επιδεξιότητα να παρακάμψουν τη νομοθεσία. Τεχνολογικές εξελίξεις στον πολεμικό εξοπλισμό συμβάλλουν στη τραγωδία των παιδιών-μαχητών. Η εμφάνιση νέων, μικρών και ελαφρών όπλων 20, που εύκολα μπορούν πλέον να χειριστούν τα εύθραυστα χέρια των παιδιών, μετέτρεψαν τα τελευταία σε μαχητές, εκτελεστές και δολοφόνους 21. Τέτοια αυτόματα όπλα επιτρέπουν στα μικρά παιδιά να πυροβολούν με ένα απλό πάτημα της σκανδάλης. Ένα δεκάχρονο αγόρι διαθέτει αρκετή 19 Στο Σουδάν, παιδιά σχεδόν δώδεκα ετών αρπάζονται μέσα από τα λεωφορεία και τα αυτοκίνητα, ενώ στη Γουατεμάλα, νέοι έχουν απαχθεί από τους δρόμους, τα σπίτια τους, από πάρτι και κάποιες φορές έχουν μεταφερθεί βίαια από εκκλησίες. Στη δεκαετία του 80 ο αιθιοπικός στρατός εφήρμοσε μια διαδικασία «σκούπας», στρατολογώντας αγόρια από ποδοσφαιρικά γήπεδα, αγορές, θρησκευτικές γιορτές ή στο δρόμο τους για το σχολείο. (Περίληψη Μελέτης Graca Machel για τις επιπτώσεις των ενόπλων συρράξεων στα παιδιά, σελ 1, βλ. ) 20 Ο αριθμός των μικρών όπλων, που πωλούνται παγκοσμίως υπολογίζεται περίπου σε πεντακόσια εκατομμύρια, δηλαδή ένα μικρό όπλο για κάθε δώδεκα άτομα. Charles Cobb, Africa: Arms and Africa on UN Agenda This Week, All Afr. (S.Afr.), July 9, 2001, available at και Περίληψη Μελέτης Graca Machel για τις επιπτώσεις των ενόπλων συρράξεων στα παιδιά,

12 12 δύναμη για να λύσει και να αρμόσει ένα όπλο AK-47. Το ίδιο αγόρι θα μπορούσε να το αγοράσει στη τιμή ενός κοτόπουλου στην Ουγκάντα, μιας κατσίκας στη Βόρεια Κένυα ή μιας σακούλας καλαμποκιού στη Μοζαμβίκη 22. Η απαράδεκτη αυτή κατάσταση οδήγησε στην πρόταση πολλών νομικών να στοιχειοθετηθεί ποινική ευθύνη των κατασκευαστών όπλων για διαιώνιση πολέμων, που διεξάγονται από παιδιά 23. Σύμφωνα με τις αρχές του Cape Town, θα έπρεπε να επιβληθούν έλεγχοι στην κατασκευή και μεταφορά όπλων, κυρίως των μικρών, και να απαγορευθεί ο εφοδιασμός με όπλα των μερών, που στρατολογούν παιδιά και τα επιτρέπουν να συμμετέχουν σε εχθροπραξίες. Το Συμβούλιο Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών επισήμανε, το 2005, τους κινδύνους που προκαλεί το λαθρεμπόριο μικρών όπλων και το συσχετισμό τους με το πρόβλημα των παιδιών-μαχητών 24. Δυστυχώς, προς το παρόν δεν υπάρχει διεθνή συνθήκη, που να αναφέρεται στη διάδοση και χρήση μικρών και ελαφρών όπλων ενώ οι ισχύοντες νομικοί κανόνες έχουν κρατική προέλευση και στερούνται διεθνούς αναγνώρισης 25. Ευχάριστη εξέλιξη στο τομέα αυτό αποτελεί η επεξεργασία ενός σχεδίου Πρωτοκόλλου από την Ομάδα Εμπειρογνωμόνων των Ηνωμένων Εθνών για τα μικρά όπλα και συγκεκριμένα για την παράνομη κατασκευή, κυκλοφορία και εξάπλωση των μικρών και ελαφρών όπλων καθώς και για το λαθρεμπόριο πυροβόλων όπλων, πυρομαχικών και άλλων σχετικών υλικών 26. Οι ένοπλες δυνάμεις προτιμούν τα παιδιά εξαιτίας των φυσικών και βιολογικών τους χαρακτηριστικών, που εύκολα μπορούν να αξιοποιηθούν στο πεδίο των μαχών. Διαθέτουν περισσότερη αντοχή και καλύτερο ένστικτο επιβίωσης από τους ενήλικες. Επιπλέον, το μέγεθος, το βάρος και η ευελιξία τους τα καθιστά κατάλληλα για συγκεκριμένες 22 The Secretary-General, Promotion and Protection of the Rights of Children: Impact of Armed Conflict on Children, U.N. Doc A/51/306 (Aug. 26, 1996), (prepared by Graca Machel): Machel Report Nancy Morrisseau, Note, Seen But Not Heard: Child Soldiers Suing Gun Manufacturers Under the Alien Tort Claims Act, 89 Cornell Law Review 1263, (2004) 24 UNSC Small Arms (17 February 2005) Presidential Statement S/PRST/2005/7 25 Nsongurua J. Udombana, War is not Child s Play! International Law and the Prohibition of Children s Involvement in Armed Conflicts, 20 Temple International and Comparative Law Journal 57 (2006): 5 26 Το πρωτόκολλο αυτό, όταν υπογραφεί και επικυρωθεί, θα αποτελεί παράρτημα της Σύμβασης κατά του Υπερεθνικού Οργανωμένου Εγκλήματος, Συνέδριο Παλέρμου Ιταλίας, Δεκέμβριος 2000.

13 13 δραστηριότητες, όπως την τοποθέτηση και ανίχνευση ναρκών και την ανάκτηση όπλων από νεκρούς στρατιώτες. Συχνά ο στρατός τοποθετεί ανηλίκους στην πρώτη γραμμή, έτσι ώστε οι ενήλικες να τους λυπηθούν και να μην τους σκοτώσουν. Αυτή η πρακτική βέβαια είναι αμφισβητούμενη και συχνά οδηγεί στον τραγικό θάνατο τους. Οι στρατολόγοι προτιμούν τα παιδιά και για πιο ανήθικους και δόλιους λόγους. Τα παιδιά είναι λιγότερο επιρρεπή στη λιποταξία και την επιστροφή στο πρότερο βίο τους, σε αντίθεση με τους ενήλικες στρατιώτες και συνήθως δεν ζητούν αμοιβή για τις υπηρεσίες τους. Από την άλλη, η παιδική αφέλεια και αθωότητα προσελκύει αυτούς που επιθυμούν να διδάξουν γρήγορα και εύκολα τα παιδιά να διαπράττουν αποτρόπαιες πράξεις. Όπως πολλοί μελετητές επισημαίνουν: «τα παιδιά στερούνται αναστολών και της αίσθησης της αναλογικότητας και κατά συνέπεια πείθονται πιο εύκολα να διαπράξουν ιδιαίτερα βίαιες και φρικαλέες πράξεις». Διακρίνονται από έλλειψη κρίσης με αποτέλεσμα να μην αμφισβητούν τις διαταγές, να επιδεικνύουν τυφλή υπακοή στους ανωτέρους και να σκοτώνουν αδιακρίτως και για ασήμαντες αφορμές. Είναι πιο πιθανόν τα παιδιά να παραβιάσουν τους κανόνες του δικαίου του πολέμου λόγω του νεαρού της ηλικίας τους, της έλλειψης φόβου και της μειωμένης ικανότητας τους να αξιολογούν τις επιπτώσεις των πράξεων τους. Πραγματικά, η χρησιμοποίηση των παιδιών στρατιωτών στις ένοπλες συρράξεις μπορεί εύκολα να διαβρώσει την εφαρμογή και αποτελεσματικότητα των νόμων του πολέμου. Η αδιαφορία στους κινδύνους και η σκληρότητα των παιδιών συχνά ενισχύεται από δόλιες και ανήθικες μεθόδους των ενόπλων δυνάμεων και ομάδων. Οι τελευταίες χορηγούν, πριν τη μάχη, στα παιδιά μαχητές μεγάλες ποσότητες οινοπνεύματος, ηρεμιστικά, μαριχουάνα, αμφεταμίνες και άλλα ναρκωτικά για να αυξήσουν το κουράγιο τους και να νεκρώσουν την ευαισθησία τους στον πόνο. Τα απειλούν με θάνατο ή με βασανισμούς, αν δεν εκπληρώσουν τα στρατιωτικά τους καθήκοντα ή αν δεν επιδείξουν υπακοή και αφοσίωση στην ομάδα, και τα εξαναγκάζουν να διαπράξουν θηριωδίες και ωμότητες εναντίον των οικογενειών τους και των

14 14 φίλων τους, με σκοπό τη σκληραγώγησή τους. Τα υποβάλλουν σε πλύση εγκεφάλου και τα υποχρεώνουν να προβαίνουν σε κανιβαλισμούς και άλλες αποτρόπαιες πράξεις. Τα παιδιά κατ εντολή της ομάδας βασανίζουν απείθαρχους συμπολεμιστές τους, ακρωτηριάζουν, βιάζουν και δολοφονούν αμάχους. Υφίστανται κάθε είδους σωματική και ψυχολογική κακοποίηση ώστε να γίνουν ανελέητοι στρατιώτες, ενώ κάθε προσπάθεια τους να αποδράσουν συνιστά τη θανατική τους καταδίκη. Β) Ο ρόλος των κοριτσιών στρατιωτών στις ένοπλες συγκρούσεις Μαχόμενες αλλά συχνά και σκλάβες σεξουαλικής υφής, απορριπτέες σχεδόν οριστικά από τις κοινότητες τους, τα κορίτσια είναι συχνά τα ξεχασμένα θύματα του δράματος, που ζουν τα παιδιά-στρατιώτες. Η διεθνής κοινότητα, αντιμετωπίζει το ζήτημα με ενιαίο τρόπο, ανεξαρτήτως φύλου, αποτυγχάνοντας να παράσχει επαρκή νομική προστασία στα κορίτσια στρατιώτες, που ούτε λίγο ούτε πολύ εκπροσωπούν το 40% σε ορισμένες ομάδες παιδιώνμαχητών 27. Διαφορές μεταξύ αγοριών και κοριτσιών μαχητών εντοπίζονται στον τρόπο και τις αιτίες συμμετοχής τους σε μια ένοπλη σύγκρουση, στον τρόπο μεταχείρισης τους από τις ένοπλες δυνάμεις και ομάδες και στις επιπτώσεις της συμμετοχής τους στη σωματική και ψυχική τους υγεία. Αγόρια και κορίτσια κατατάσσονται στις ένοπλες δυνάμεις με παρόμοιο τρόπο, είτε με απαγωγή και χρήση βίας, είτε εθελοντικά. Υπολογίζεται ότι την περίοδο 1990 έως 2002 είκοσι επτά χώρες ανέφεραν την απαγωγή κοριτσιών από ένοπλες δυνάμεις και ομάδες. Η πλειοψηφία των κοριτσιών που υπόκειται σε αναγκαστική στρατολόγηση εκτίθεται σε 27 «Επειδή είναι ένα διαφορετικό φαινόμενο θα πρέπει να αντιμετωπιστεί και με διαφορετικά μέτρα για να μπορέσει να γίνει σωστά η κοινωνική επανένταξη των κοριτσιών αυτών» δήλωσε κατά τη διάρκεια της Διεθνούς Διάσκεψης του Παρισιού (Φεβρουάριος 2007) η Ραντίκα Κοομαρασουάμι, ειδική εκπρόσωπος του Γενικού Γραμματέα του ΟΗΕ για τα παιδιά και τις ένοπλες συγκρούσεις.

15 15 σεξουαλική εκμετάλλευση και χρησιμοποιείται για την ικανοποίηση των ανδρών της ένοπλης ομάδας. Παρ όλα αυτά κάποια κορίτσια κατατάσσονται και συμμετέχουν εθελοντικά στις ένοπλες συγκρούσεις γιατί δεν έχουν άλλη επιλογή. Όταν ο πόλεμος καταστρέφει την πατρίδα τους και σκοτώνει την οικογένεια τους έχουν την επιλογή να ακολουθήσουν κάποια ένοπλη ομάδα, να γίνουν παιδιά του δρόμου ή να πεθάνουν. Είναι συνήθως αδύνατον να απορρίψουν την κατάταξη τους στις ένοπλες ομάδες εξαιτίας της φτώχειας και της πείνας, της ορφάνιας και της εγκατάλειψης, των ασθενειών και της έλλειψης των στοιχειωδών μέσων ιατρικής περίθαλψης. Την ίδια στιγμή, αναγνωρίζονται και κάποιοι λόγοι που στηρίζονται αποκλειστικά στο φύλο και ωθούν τα κορίτσια να καταταγούν στις ένοπλες ομάδες. Η επιλογή τους συχνά πηγάζει από την ανυπόφορη κατάσταση που βιώνουν μέσα στην πατριαρχικής δομής οικογένεια τους καθώς είναι υποκείμενα εκμετάλλευσης, κακοποίησης και άνισης μεταχείρισης σε σχέση με τα αγόρια. Εξαναγκάζονται να μένουν στο σπίτι, να ασχολούνται με οικιακές εργασίες και να φροντίζουν τα μικρότερα αδέλφια τους. Κατά συνέπεια η στρατολόγηση τους αποτελεί τη μοναδική τους ευκαιρία να ξεφύγουν από τη μίζερη ζωή τους και την οικιακή δουλεία και να αναζητήσουν προστασία και ασφάλεια στους κόλπους των ενόπλων ομάδων. Άλλα πάλι κορίτσια επιλέγουν το στρατό για να προστατευθούν από τη φρίκη του πολέμου. Σε περιοχές κατεστραμμένες από τις ένοπλες συγκρούσεις κάποια κορίτσια κατατάσσονται για να προστατεύσουν τη ζωή και τη σωματικής τους ακεραιότητα. Αν λάβει κανείς υπ όψη το βαθμό της σωματικής και σεξουαλικής εκμετάλλευσης των κοριτσιών στον πόλεμο, κατανοεί απόλυτα την ορθολογιστική απόφαση τους να ζωστούν τα όπλα, παρά να περιμένουν μέχρι να βιαστούν, να ακρωτηριαστούν ή να δολοφονηθούν. Τέλος, κάποια κορίτσια κατατάσσονται στο στρατό γιατί επιθυμούν να αποδείξουν την ισότητα τους με τα αγόρια. Πολλές ένοπλες ομάδες εκμεταλλεύονται την επιθυμία των κοριτσιών να έχουν

16 16 ίση μεταχείριση, να δεχτούν στρατιωτική εκπαίδευση και να αναλάβουν ηγετικούς ρόλους. Στην πραγματικότητα, τις εκμεταλλεύονται σεξουαλικά και τις χρησιμοποιούν ως στρατιώτες στο πεδίο των μαχών, είτε ως οικιακές βοηθούς στα μετόπισθεν. Το φύλο του μαχητή ή ο τρόπος στρατολόγησης του δεν κρίνει αναπόφευκτα και το ρόλο του στον πόλεμο. Επειδή ένα κορίτσι κατετάγη εθελοντικά στο στρατό, δεν σημαίνει ότι θα φέρει όπλο και θα πολεμήσει στην πρώτη γραμμή. Ούτε πάλι επειδή ένα κορίτσι απήχθη από το σπίτι του, σημαίνει απαραίτητα ότι θα υποστεί σεξουαλική βία και εκμετάλλευση 28. Αγόρια και κορίτσια εκτελούν διαφορετικά καθήκοντα κατά τη διάρκεια των ενόπλων συγκρούσεων. Τα κορίτσια διεξάγουν μια σειρά από κύριες και επικουρικές εργασίες στην καθημερινή ζωή του στρατοπέδου αλλά και στις στρατιωτικές επιχειρήσεις. Παίζουν το ρόλο του μαχητή στην πρώτη γραμμή, του κατασκόπου και του πληροφοριοδότη, ενώ συχνά καλούνται να εκπαιδεύσουν άλλα μέλη των ενόπλων ομάδων, να προσφέρουν ιατρική φροντίδα, να τοποθετήσουν νάρκες και να εκτελέσουν αποστολές αυτοκτονίας. Ο επικουρικές τους δραστηριότητες αποτελούν εργασίες, που θα διεξήγαγαν και στην μη στρατιωτική τους ζωή, δηλαδή παραδοσιακές οικιακές εργασίες, συλλογή τροφής και μαγείρεμα, καθάρισμα και ανατροφή παιδιών. Ο πιο απεχθής ρόλος που καλούνται οι κοπέλες να υποδυθούν είναι αυτός του σεξουαλικού συντρόφου. Οι ένοπλες ομάδες τις διατάσσουν ή τις εξαναγκάζουν να προσφέρουν σεξουαλική ικανοποίηση στους άνδρες και τα αγόρια της ομάδας, με αποτέλεσμα να μένουν έγκυες ή να προσβάλλονται από σεξουαλικά μεταδιδόμενα νοσήματα. Αποτελεί συνήθη πρακτική κάποιων ενόπλων ομάδων να προσφέρουν τις σεξουαλικές και οικιακές 28 Σύμφωνα με μαρτυρία πρώην κοριτσιού μαχητή στη Σρι Λάνκα η σεξουαλική επαφή στην ένοπλη ομάδα ήταν απαγορευμένη και οι παραβάτες τιμωρούνταν αυστηρά. Σε άλλη ένοπλη ομάδα στην Κολομβία η σεξουαλική συνεύρεση εξαρτιόταν αποκλειστικά από τη συναίνεση της κοπέλας. Yvonne E. Keairns, The Voices of Girl Child Soldiers, Summary (October 2002),

17 17 εργασίες των κοριτσιών ως αμοιβή σε υψηλόβαθμα στελέχη για την προσφορά τους στον πόλεμο 29. Γ) Οι επιπτώσεις του πολέμου στα παιδιά μαχητές Οι επιπτώσεις του πολέμου στα παιδιά στρατιώτες είναι μακροχρόνιες και ταλανίζουν τις παιδικές τους ψυχές πολύ καιρό μετά την κατάπαυση του πυρός. Η άμεση συμμετοχή τους στις ένοπλες συγκρούσεις βιάζει την αθωότητα και την ευαισθησία τους και καταστρέφει το μέλλον το δικό τους και κατά συνέπεια και της κοινωνίας ολόκληρης. Η σκληρότητα και βιαιότητα του πολέμου τους αφήνει σωματικά και ψυχικά τραύματα, που μπορεί να κρατήσουν μια ζωή 30. Πέρα από το φόβο του θανάτου, τα αγόρια και κυρίως τα κορίτσια μαχητές είναι εκτεθειμένα σε πλήθος κινδύνων για τη σωματική τους ακεραιότητα 31 : ακρωτηριασμούς και δερματικές ή αναπνευστικές μολύνσεις, σεξουαλικά μεταδιδόμενα νοσήματα, ανεπιθύμητες εγκυμοσύνες 32, σεξουαλική και με βάση το φύλο βία, στείρωση και μόνιμη σωματική βλάβη από επικίνδυνες εκτρώσεις. Τα παιδιά στρατιώτες δεν έχουν ποτέ φυσιολογική σωματική 29 Για παράδειγμα σε συγκεκριμένες χώρες, όπως στην Ουγκάντα, την Κολομβία και τη Σιέρα Λεόνε, οι διοικητές των ενόπλων ομάδων ανταμείβονται με κορίτσια που απαγάγονται από τις ομάδες αυτές και γίνονται σύζυγοί ή ερωτικοί τους σκλάβοι. Jordan A. Gilbertson, Little Girls Lost: Can the International Community Protect Girl Soldiers?, 29 University of La Verne Law Review 219 (2008): 3 30 Ακόμα και μετά το τέλος του πολέμου ή όταν πια βρίσκονται σε ασφαλές μέρος, τα παιδιά συνεχίζουν να είναι γεμάτα θυμό, επιθετικότητα και ενοχή. Στις Φιλιππίνες πολλά παιδιά ήταν πεπεισμένα ότι πρέπει να έκαναν κάτι πολύ κακό για να πέφτουν πάνω στα σπίτια τους οι βόμβες που έριχνε ο στρατός. Ένας 13χρονός, πρώην στρατιώτης των Ερυθρών Χμερ είχε επαναλαμβανόμενα οράματα ότι τα έντερα ενός από τα θύματα του μετατρέπονταν σε φίδια και άρχιζαν να τον στραγγαλίζουν. (Περίληψη Μελέτης Graca Machel για τις Επιπτώσεις των Ενόπλων Συρράξεων στα Παιδιά, σελ 5, βλ. ) 31 Σε έρευνα που πραγματοποιήθηκε σε 301 παιδιά, που στρατολογήθηκαν από τον Αντιστασιακό Στρατό του Κυρίου στην Ουγκάντα, το 50% ξυλοκοπήθηκε σοβαρά, το 40% δολοφόνησε κάποιον, το 77% είδε κάποιον να δολοφονείται και το 35% των κοριτσιών κακοποιήθηκε σεξουαλικά. Commondreams.org/headlines04/ htm 32 Σύμφωνα με μελέτη αναφορικά με τη σεξουαλική βία που διεξήχθη σε τρεις χώρες (Σιέρα Λεόνε, Μοζαμβίκη και Βόρεια Ουγκάντα) από την καναδική οργάνωση για τα ανθρώπινα δικαιώματα, Rights and Democracy, ένα 30% των ανήλικων κοριτσιών που στρατολογούνται σε ένοπλες ομάδες μένουν έγκυες. Jordan A. Gilbertson, Little Girls Lost: Can the International Community Protect Girl Soldiers?, 29 University of La Verne Law Review 219 (2008): 4

18 18 ανάπτυξη εξαιτίας της κακής διατροφής και ελλιπούς ή ακατάλληλης ιατρικής φροντίδας και θεραπείας. Οι ψυχολογικές επιπτώσεις της συμμετοχής σε ένοπλες συγκρούσεις είναι καταστροφικές για τα παιδιά μαχητές. Υποφέρουν από μετατραυματικό σοκ μετά τη λήξη του πολέμου και έχουν συμπτώματα υπερδιέγερσης και κατάθλιψης. Αντιμετωπίζουν διαταραχές ύπνου και προβλήματα προσαρμογής καθώς η ύπαρξη εναλλασσόμενων ρόλων μαχητή και πολίτη-μη μαχητή δυσχεραίνει τον σαφή καθορισμό της ταυτότητας τους. Το αίσθημα της εγκατάλειψης, που πηγάζει από το χαμό της οικογένειας τους ή των συμπολεμιστών τους και η αποτυχία επανένταξης στην κοινότητα εκδηλώνονται με εφιάλτες και επιληπτικές κρίσεις και συχνά τους ωθεί στη χρήση ναρκωτικών και οινοπνεύματος. Οι επιπτώσεις στο ψυχισμό των νεαρών κοριτσιών είναι συνήθως πιο οδυνηρές καθώς στις παραπάνω ψυχικές διαταραχές προστίθεται και αυτή που προκαλείται από τη σεξουαλική βία 33. Λόγω της σεξουαλικής επίθεσης και του βιασμού τους, τα κορίτσια στρατιώτες αισθάνονται ντροπή, έλλειψη αξιοπρέπειας και χαμηλή αυτοεκτίμηση και υποφέρουν από επίμονους εφιάλτες, κατάθλιψη, κρίσεις πανικού, αδυναμία μνήμης και αυτοσυγκέντρωσης. Τα συναισθήματα απόγνωσης και οργής πηγάζουν από τη σκληρή μεταχείριση που δέχονται από τους άρρενες συμπολεμιστές τους ή από τον κοινωνικό στιγματισμό τους, μετά τη λήξη του πολέμου και την επιστροφή στον τόπο τους. Στο χωριό τους, τα κορίτσια βλέπουν ότι η οικογένεια δεν τα αντιμετωπίζει ως αληθινό μέλος της γιατί έχουν βιαστεί, έχουν βασανιστεί σεξουαλικά ή ακόμα χειρότερο, έχουν αποκτήσει παιδί με κάποιον εχθρό μαχητή. Η τοπική 33 Σε μια έρευνα στην Ονδούρα, παρουσιάζεται η εμπειρία ενός κοριτσιού που έζησε σε στρατιωτικές ομάδες: «στην ηλικία των δεκατριών ετών, μπήκα στο μαθητικό κίνημα. Ονειρευόμουν να συνεισφέρω στην αλλαγή των πραγμάτων προς το καλύτερο, έτσι ώστε τα παιδιά να μην πεινάνε αργότερα μπήκα στην στρατιωτική, μαχητική πτέρυγα. Είχα όλη την απειρία και τους φόβους ενός μικρού κοριτσιού. Ανακάλυψα ότι τα κορίτσια υποχρεώνονταν να διατηρούν σεξουαλικές σχέσεις με τους στρατιώτες για να απαλύνουν τη λύπη τους. Και ποιος θα απαλύνει το δικό μας πόνο που πηγαίναμε με ανθρώπους που ελάχιστα γνωρίζαμε; Σε πολύ νεαρή ηλικία γνώρισα την εμπειρία της έκτρωσης παρά το γεγονός ότι εκπλήρωνα τις υποχρεώσεις μου, με κακοποίησαν και καταρράκωσαν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια μου. Και πάνω απ όλα δεν κατάλαβαν ότι ήμουν ένα παιδί και είχα και εγώ δικαιώματα.» Απόσπασμα από την Περίληψη Έκθεσης Machel για τα Παιδιά και τις Ένοπλες Συγκρούσεις, σελ. 2, βλ. The Secretary- General, Promotion and Protection of the Rights of Children, P 46, U.N Doc. A./51/150 (Aug. 26, 1996)

19 19 κοινότητα τις κατηγορεί για το βιασμό και τις σεξουαλικές τους επαφές πριν το γάμο, επισημαίνοντας την ανηθικότητα και την ακαταλληλότητας τους να παντρευτούν. Πέρα από τα κορίτσια στρατιώτες, και τα εξώγαμα παιδιά τους είναι ανεπιθύμητα και στιγματίζονται ως παιδιά του μίσους και των οδυνηρών αναμνήσεων. Σε κάποιες, μάλιστα, περιοχές υπάρχει η αντίληψη ότι οι κοπέλες στρατιώτες φέρνουν κακή τύχη στην οικογένεια τους και την τοπική κοινωνία 34 και άρα εξοστρακίζονται. Σε άλλες μάλιστα περιπτώσεις οι ίδιες οι κοπέλες, στην απελπισία τους, προτιμούν να παραμείνουν στο πλευρό των βασανιστών τους από το να δεχτούν την απόρριψη από την οικογένεια και την κοινωνία. Τότε μιλάμε για μια μορφή του συνδρόμου της Στοκχόλμης, καθώς τα νέα κορίτσια παραμένουν τελικά προσηλωμένα στους βιαστές τους, γιατί δεν έχουν άλλη επιλογή 35. Σε καταστάσεις λοιπόν ένοπλης σύγκρουσης τα παιδιά μαχητές υποφέρουν δυσανάλογα με το νεαρό της ηλικίας τους, κατά ποικίλους τρόπους και με μακροχρόνιες συνέπειες. Ο αντίκτυπος των ενόπλων συγκρούσεων ενέχει τους σπόρους για τη συνέχιση ή την επανεμφάνιση τους. Η διεθνής νομοθεσία για τους ανήλικους στρατιώτες έχει ως στόχο την αντιμετώπιση αυτής της κατάστασης και διεθνείς φορείς αγωνίζονται να εξασφαλίσουν την ενίσχυση και ουσιαστική εφαρμογή των υφιστάμενων διεθνών διασφαλίσεων για τα δικαιώματα του παιδιού. Δ) Νομικό πλαίσιο 34 Αποτελεί αντίληψη των αγροτικών περιοχών της Σιέρα Λεόνε και πλήττει πολλά κορίτσια που απήχθησαν από το Επαναστατικό Ενωμένο Μέτωπο ( Revolutionary United Forces - RUF ). Kathleen Kostelny, The Problem of Re-Acclimating Child Soldiers into Society Assuming Peacekeeping is Successful: What About Girls?, 37 Cornell International Law Journal 505, 506 (2004); Jordan A. Gilbertson, Little Girls Lost: Can the International Community Protect Girl Soldiers?, 29 University of La Verne Law Review 219 (2008): 4 35 Ομιλία του στρατηγού Μπαμπακάρ Γκάιε, διοικητή των δυνάμεων της αποστολής του ΟΗΕ στη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό κατά τη διάρκεια της Διεθνούς Διάσκεψης του Παρισιού (Φεβρουάριος 2007), βλ.

20 20 Οι πηγές διεθνούς δικαίου για το παιδί μαχητή ποικίλλουν και περιλαμβάνουν συνθήκες, έθιμα και γενικές αρχές. Το διεθνές δίκαιο για την απαγόρευση χρησιμοποίησης των παιδιών σε ένοπλες συγκρούσεις διακρίνεται σε τέσσερις κατηγορίες: διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο, δίκαιο ανθρωπίνων δικαιωμάτων, διεθνές ποινικό και τέλος διεθνές εργατικό δίκαιο. Τα διεθνή νομικά κείμενα έχουν στόχο την πρόληψη της στρατολόγησης των παιδιών και την διασφάλιση της αποστράτευσης και επανένταξής τους μετά την απελευθέρωσης τους από τις ένοπλες δυνάμεις και ομάδες. Συγκεκριμένα, προστατεύουν τα παιδιά στις ένοπλες συγκρούσεις, προλαμβάνουν τη στρατολόγηση τους και διασφαλίζουν την απελευθέρωση τους από τις άνω ομάδες, τα επανεντάσσουν στην οικογένεια και την τοπική κοινότητα και προβλέπουν ποινική δίωξη εναντίον των υπευθύνων για τη χρήση παιδιών για στρατιωτικούς σκοπούς. Όλες οι συνθήκες ανθρωπίνων δικαιωμάτων προστατεύουν μεταξύ των ενηλίκων και τα παιδιά και σε περιόδους συγκρούσεων το δίκαιο ανθρωπίνων δικαιωμάτων διεκδικεί εφαρμογή παράλληλα με το διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο. Στην πράξη, το δίκαιο ανθρωπίνων δικαιωμάτων συμπληρώνει το διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο, αν και το τελευταίο είναι πιο εξειδικευμένο και λεπτομερές σε αρκετούς τομείς από το πρώτο. Οι κανόνες ανθρωπίνων δικαιωμάτων εμφανίζονται πιο χρήσιμοι όταν σε μια σύγκρουση δεν πληρούνται οι προϋποθέσεις εφαρμογής των Συμβάσεων της Γενεύης και συγκεκριμένα τα Πρόσθετα Πρωτόκολλα ή το κοινό άρθρο 3 των τεσσάρων Συμβάσεων της Γενεύης. Κοινό σημείο των δύο νομικών καθεστώτων αποτελεί ο αδιάκριτος σεβασμός προς κάθε ανθρώπινη ύπαρξη, η προστασία της ζωής, της αξιοπρέπειας και της ανθρώπινης φύσης και η διακήρυξη των αρχών της ελευθερίας και της δικαιοσύνης. Η κύρια διαφορά τους είναι ότι το πρώτο προστατεύει τις παραπάνω αξίες κυρίως σε περιόδους ειρήνης, ενώ το δεύτερο εν καιρώ πολέμου Βλ. Nsongurua J. Udombana, War is not Child s Play! International Law and the Prohibition of Children s Involvement in Armed Conflicts, 20 Temple International and Comparative Law Journal 57 (2006): 8

21 21 α) Διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο Γενικά, οι τέσσερις Συμβάσεις της Γενεύης του και τα δύο Πρόσθετα Πρωτόκολλα 38 τους μορφοποιούν τον πυρήνα του σύγχρονου διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου και παρέχουν πρότυπους κανόνες μεταχείρισης ατόμων, που δεν συμμετέχουν ενεργά σε εχθροπραξίες κατά τη διάρκεια καθεστώτος ένοπλης σύγκρουσης ή κατοχής. Η αξίωση ανθρώπινης μεταχείρισης αποτελεί θεμελιώδη αρχή του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου, αρχή που οδήγησε στην ίδρυση του Ερυθρού Σταυρού και την σύνταξη των Συμβάσεων της Γενεύης. Δυστυχώς, αποτελεί και την αρχή που συχνότερα παραβιάζεται, παρά τιμάται στην πλειοψηφία των ενδοκρατικών ενόπλων συγκρούσεων. Οι Συμβάσεις της Γενεύης ρυθμίζουν διεθνείς συγκρούσεις, παρά το γεγονός ότι η πλειοψηφία των συγκρούσεων σήμερα έχει μη διεθνή, εσωτερικό και εμφύλιο χαρακτήρα. Τα Πρόσθετα Πρωτόκολλα με τη σειρά τους συνδυάζουν κανόνες πολέμου με κανόνες προστασίας άμαχου πληθυσμού, διορθώνοντας τις αδυναμίες των Συμβάσεων της Γενεύης. Το κοινό των τεσσάρων Συμβάσεων άρθρο 3 αποτελεί τη μοναδική διάταξη που απαριθμεί συγκεκριμένους κανόνες ελάχιστης και στοιχειώδους προστασίας σε αμάχους, ασθενείς και τραυματίες σε εσωτερικές συγκρούσεις αλλά και διεθνείς 39. Ενώ το Πρώτο Πρωτόκολλο ρυθμίζει τις διεθνούς χαρακτήρα συγκρούσεις, το Δεύτερο, που συμπληρώνει και εξελίσσει το άρθρο 3, διεκδικεί εφαρμογή σε όλες τις συγκρούσεις μη διεθνούς χαρακτήρα μεταξύ εθνικών ενόπλων δυνάμεων και αντάρτικων ομάδων. 37 Geneva Convention for the Amelioration of the Condition of the Wounded and Sick in Armed Forces in the Field, Aug.12, 1949 (First Convention); Geneva Convention for the Amelioration of the Condition of the Wounded, Sick and Shipwrecked Members of the Armed Forces at Sea, Aug.12, 1949 (Second Convention); Geneva Convention Relative to the Treatment of Prisoners of War, Aug.12, 1949(Third Convention); Geneva Convention Relative to the Protection of Civilian Persons in Time of War, Aug.12, 1949 (Fourth Convention). 38 Protocol Additional to the Geneva Conventions of August 12, 1949, and Relating to the Protection of Victims of International Armed Conflicts (Protocol 1), Aug. 15, 1977 (First Protocol); Protocol Additional to the Geneva Conventions of August 12, 1949, and Relating to the Protection of Victims of Non-International Armed Conflicts (Protocol 11), Aug. 15, 1977 (Second Protocol). 39 Military and Paramilitary Activities Activities (Nicar. v. U.S ), 1986 International Court of Justice; Corfu Channel (U.N v. Alb.),1949, International Court of Justice

22 22 Ορισμός του «παιδιού» Η κατάταξη των παιδιών σε ομάδες με κριτήριο την ηλικία είναι πολύ σημαντική για τον καθορισμό αυτών, που υπόκεινται στο ειδικό καθεστώς του παιδιού σύμφωνα με το διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο. Γενικά, το δίκαιο της Γενεύης δεν προβλέπει σαφή ορισμό του «παιδιού» αν και περιλαμβάνει διατάξεις για «παιδιά», «ανηλίκους», «παιδιά κάτω των δεκαοκτώ, δεκαπέντε, δώδεκα και επτά ετών», «παιδιά και γονείς», «εγκύους και υποψήφιες μητέρες». Η ξεχωριστή αναφορά στις άνω- υπό προστασία- ομάδες αντικατοπτρίζει και τις διαφορετικές ανάγκες της καθεμιάς. Γενικά, το δίκαιο της Γενεύης αναφέρει ως ορόσημο την ηλικία των δεκαπέντε ετών κάτω από την οποία το παιδί αξιώνει να απολαμβάνει ειδική προστασία, παρά το γεγονός ότι κάποιες διατάξεις θέτουν μεγαλύτερο όριο. Διάταξη της τέταρτης Σύμβασης για τις ζώνες ασφαλείας υποδεικνύει ότι οι άνω ζώνες προστατεύουν συγκεκριμένα τα παιδιά κάτω των δεκαπέντε, ενώ διάταξη της ίδιας Σύμβασης για την ελεύθερη διάβαση αποστολών ανακούφισης των πιο αδύναμων κατηγοριών του άμαχου πληθυσμού ξεκάθαρα αναφέρει και παιδιά κάτω των δεκαπέντε ανάμεσα στους δικαιούχους. Το άρθρο 24 είναι αφιερωμένο στα παιδιά, κυρίως σε αυτά κάτω των δεκαπέντε που έμειναν ορφανά ή αποχωρίστηκαν από τις οικογένειες τους εξαιτίας του πολέμου. Καλεί τα κράτη μέλη να λάβουν τα αναγκαία μέτρα ώστε να κατοχυρώσουν ότι η επιβίωση, η ενάσκηση του δικαιώματος θρησκευτικής λατρείας και η εκπαίδευση τους θα διασφαλιστεί σε κάθε περίπτωση. Μάλιστα, αναφέρει ότι η αποστολή αυτή θα πρέπει να ανατεθεί σε άτομα ίδιας-όσο το δυνατόν-πολιτιστικής παράδοσης με τα παιδιά, αποκλείοντας κάθε είδους θρησκευτικής ή πολιτικής προπαγάνδας, που στόχο θα είχε την αποξένωση του παιδιού από το φυσικό του περιβάλλον. Στις διατάξεις που αφορούν τα υπό προστασία άτομα στην εμπόλεμη ζώνη, η τέταρτη Σύμβαση περιλαμβάνει και παιδιά νεώτερα από δεκαπέντε ετών ανάμεσα στα άτομα που θα έπρεπε να απολαμβάνουν προνομιούχο μεταχείριση. Τέλος, απαγορεύει κάθε κατέχουσα δύναμη να παρεμποδίζει την

23 23 εφαρμογή προστατευτικών και προνομιούχων διατάξεων αναφορικά με τροφή, ιατρική περίθαλψη και προστασία από τις επιπτώσεις του πολέμου σε παιδιά κάτω των δεκαπέντε. Σύμφωνα με ερμηνευτικά σχόλια της Διεθνούς Επιτροπής του Ερυθρού Σταυρού, η ηλικία των δεκαπέντε επιλέχθηκε ως όριο ηλικίας για ζητήματα επιβίωσης και εκπαίδευσης, καθώς μετά την ηλικία αυτή παρατηρείται ιδιαίτερη ανάπτυξη των ικανοτήτων των παιδιών, με αποτέλεσμα να μην έχουν πλέον την ίδια ανάγκη για τη λήψη ειδικών μέτρων 40. Σε δύο όμως περιπτώσεις η Σύμβαση χρησιμοποιεί την ηλικία των δεκαοκτώ ετών ως σημείο αναφοράς: στο α. 51 απαγορεύει την εξαναγκαστική εργασία σε παιδιά κάτω των δεκαοκτώ και στο α. 68 απαγορεύει την επιβολή θανατικής ποινής σε παιδιά που ήταν μικρότερα των δεκαοκτώ ετών κατά το χρόνο τέλεσης του αδικήματος. Απαγόρευση των παιδιών μαχητών Γενικά, το διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο προστατεύει τα παιδιά σε δύο περιπτώσεις. Πρώτον, παρέχει ειδική προστασία στα παιδιά, ως ιδιαίτερα ευάλωτη κατηγορία του άμαχου πληθυσμού και δεύτερον, καταδικάζει τη στρατολόγηση και χρήση παιδιών σε στρατιωτικές επιχειρήσεις. 41 Η αρχή ότι τα παιδιά χρήζουν ειδικής μεταχείρισης και προστασίας εν καιρώ πολέμου μπορεί να θεωρηθεί κανόνας του διεθνούς εθιμικού δικαίου, καθώς κρατική πρακτική και πεποίθηση δικαίου ( opinio juris ) τον επιβεβαιώνουν. Μια από τις θεμελιώδεις αρχές του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου, που καταγράφεται στις Συμβάσεις της Γενεύης, αποτελεί η σαφής διάκριση μεταξύ μαχητών και αμάχων και η προστασία του άμαχου πληθυσμού, αρχή που επεκτείνεται και στα παιδιά, ως μέλη αυτού. Για να διασφαλίσουν σεβασμό και προστασία στον άμαχο πληθυσμό, τα εμπόλεμα μέρη οφείλουν να διακρίνουν μεταξύ αμάχων και μαχητών καθώς και μεταξύ πολιτικών και στρατιωτικών 40 Nsongurua J. Udombana, War is not Child s Play! International Law and the Prohibition of Children s Involvement in Armed Conflicts, 20 Temple International and Comparative Law Journal 57 (2006): 9 41 Nsongurua J. Udombana, War is not Child s Play! International Law and the Prohibition of Children s Involvement in Armed Conflicts, 20 Temple International and Comparative Law Journal 57(2006): 10

24 24 στόχων και ακολούθως να κατευθύνουν τις επιχειρήσεις τους μόνο κατά των τελευταίων. Συνεπακόλουθο της αρχής της διάκρισης αποτελεί η απαγόρευση της σκόπιμης επίθεσης σε αμάχους. Παρά το γεγονός ότι η διεξαγωγή στρατιωτικών ενεργειών μπορεί ενίοτε να καταλήξει στο θάνατο ή τραυματισμό και αμάχων- οι λεγόμενες παράπλευρες απώλειεςαπαγορεύεται η στρατιωτική δράση να αποβλέπει στη βλάβη αμάχων. Το διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο και συγκεκριμένα οι τέσσερις Συμβάσεις της Γενεύης του 1949, συμπεριλαμβανομένου και του κοινού τους α. 3, ρυθμίζουν γενικά την μεταχείριση αμάχων και παρέχουν στα παιδιά, ως μέλη του άμαχου πληθυσμού, προστασία από απάνθρωπη μεταχείριση και στοχευμένες επιθέσεις κατά τη διάρκεια ενόπλων συγκρούσεων, διεθνούς ή μη χαρακτήρα. Δεν πραγματεύονται όμως ειδικότερα το ζήτημα της συμμετοχής των παιδιών στον πόλεμο και το νομικό καθεστώς των παιδιών μαχητών. Για πρώτη φορά το 1977, τα δύο πρόσθετα Πρωτόκολλα των Συμβάσεων της Γενεύης του 1949 αναφέρθηκαν ρητά στη συμμετοχή των παιδιών σε ένοπλες συγκρούσεις και στο φαινόμενο της παιδικής στρατολόγησης. Το Πρώτο Πρωτόκολλο (α.77 παρ. 2) 42 καλεί τα μέρη να απέχουν από την επιστράτευση στις ένοπλες δυνάμεις τους παιδιών κάτω των δεκαπέντε ετών και επιπλέον να λάβουν όλα τα δυνατά μέτρα, για να διασφαλίσουν ότι τα άνω πρόσωπα δε θα συμμετέχουν άμεσα σε εχθροπραξίες. Κατά την στρατολόγηση ανάμεσα σε πρόσωπα άνω των δεκαπέντε ετών αλλά κάτω των δεκαοκτώ, τα Συμβαλλόμενα μέρη οφείλουν να προσπαθούν να δίνουν προτεραιότητα σε αυτά μεγαλύτερης ηλικίας. Η διατύπωση του Πρωτοκόλλου δέχτηκε δριμύτατη κριτική καθώς η έκκληση προς τα συμβαλλόμενα μέρη να «λάβουν όλα τα δυνατά μέτρα» τους παρέχει-σύμφωνα με την άποψη πολλών μελετητών- ευρύ περιθώριο διακριτικής ευχέρειας να αποφύγουν τη γενική 42 First Protocol, Art.77 (2): The parties to the conflict shall take all feasible measures in order that children who have not attained the age of 15 years do not take a direct part in hostilities and in particular, they shall refrain from recruiting them into the armed forces. In recruiting among those persons who have not attained the age of 18 years, the parties to the conflict shall endeavor to give priority to those who are oldest.

25 25 απαγόρευση. Επιπλέον, η διατύπωση για τη φύση της συμμετοχής («τα μέρη είναι υποχρεωμένα να διασφαλίσουν ότι τα παιδιά δε θα συμμετέχουν άμεσα στις εχθροπραξίες») οδήγησε σε ποικίλες ερμηνείες από τα κράτη και γέννησε αμφιβολίες για την αληθινή σημασία και τη χρησιμότητα της. Κατά τη Διπλωματική Συνδιάσκεψη ( ) η Διεθνής Επιτροπή του Ερυθρού Σταυρού πρότεινε να αφαιρεθεί από τη διάταξη η λέξη «άμεσα» γιατί η άμεση συμμετοχή δεν αποτελεί γενικώς συμμετοχή σε εχθροπραξίες αλλά συγκεκριμένο τύπο συμμετοχής και κατά συνέπεια δεν προστατεύει επαρκώς τα παιδιά 43. Δυστυχώς, η πρόταση της δεν έγινε δεκτή. Σύμφωνα με ερμηνευτικά σχόλια της Επιτροπής, η άμεση συμμετοχή παιδιών σε εχθροπραξίες υπονοεί πράξεις πολέμου, που λόγω της φύσης ή του σκοπού τους, είναι πιθανόν να προκαλέσουν πραγματική ζημία στο ανθρώπινο δυναμικό ή τον εξοπλισμό των εχθρικών ενόπλων δυνάμεων. Η άμεση συμμετοχή δεν περιλαμβάνει ενέργειες, όπως συλλογή και διάδοση στρατιωτικών πληροφοριών, μεταφορά όπλων και πυρομαχικών, εφοδιασμό και λοιπά. Δυστυχώς όμως, οι δραστηριότητες αυτές ανατίθενται κυρίως σε παιδιά γιατί έλκουν λιγότερο την προσοχή λόγω της σωματοδομής τους και είναι πιο αποτελεσματικά από τους ενήλικες. Θεωρεί λοιπόν η Επιτροπή σημαντικό να απαγορευθούν και αυτές οι δραστηριότητες, που αποτελούν μορφές συμμετοχής σε εχθροπραξίες και είναι τόσο επικίνδυνες όσο και η ίδια η μάχη, αν πραγματικός στόχος του Πρωτοκόλλου είναι η απόλυτη προστασία των παιδιών 44. Η Επιτροπή του Ερυθρού Σταυρού προσθέτει ότι είναι μάταιο να προστατεύεις τα παιδιά μόνο σε περιπτώσεις άμεσης συμμετοχής, καθώς αυτά που διαδραματίζουν επικουρικό μόνο ρόλο σε στρατιωτικές επιχειρήσεις, τις περισσότερες φορές καταλήγουν ενεργοί μαχητές. Τα κράτη, επιτρέποντας στα παιδιά ακόμα και τον ελάχιστο βαθμό συμμετοχής τους σε 43 Maria Teresa Dutli, Captured Child Combatants, 278 International Review of the Red Cross 421 (1990) 44 Maria Teresa Dutli, Captured Child Combatants, 278 International Review of the Red Cross 421 (1990)

26 26 εχθροπραξίες, παραβιάζουν την υποχρέωση προστασίας τους, καθώς η συμμετοχή, άμεση ή έμμεση, τα θέτει πάντα σε κίνδυνο. Ακόμα και η πιο «ανώδυνη» συμμετοχή, όπως η δράση του αγγελιοφόρου ή του διαβιβαστή, εκθέτει το άτομο στον κίνδυνο πιθανής σύλληψης του από τον εχθρό και οποιαδήποτε σύνδεση με πολεμική δράση συνεπάγεται το ενδεχόμενο να κατηγορηθεί για δολιοφθορά ή κατασκοπεία ή ακόμα και να υποστεί τις συνέπειες από την άμεση συμμετοχή στον πόλεμο. Για να αποφύγουν το ενδεχόμενο αυτό οι συντάκτες του Πρώτου Πρωτοκόλλου προσέθεσαν στο α. 77 και τη τρίτη παράγραφο 45, σύμφωνα με την οποία «εάν σε εξαιρετικές περιπτώσεις, και παρά τις διατάξεις της παραγράφου 2, τα παιδιά κάτω των δεκαπέντε ετών λάβουν άμεσο ρόλο σε εχθροπραξίες και συλληφθούν από το αντίπαλο μέρος, εξακολουθούν να χρήζουν της ειδικής προστασίας του άρθρου, ανεξαρτήτως του αν είναι ή όχι αιχμάλωτοι πολέμου». Αυτό σημαίνει ότι τα παιδιά, σε περίπτωση σύλληψης τους από τον εχθρό, θα πρέπει να λάβουν ειδική μεταχείριση ανάλογη της ηλικίας τους, θα πρέπει δηλαδή να αντιμετωπισθούν με συμπάθεια και οίκτο και όχι με σκληρότητα. Εντύπωση προξενεί και το όριο ηλικίας της παιδικής στρατολόγησης. Η διάταξη περί προστασίας των προσώπων κάτω των δεκαπέντε ετών αποτέλεσε, σύμφωνα με τη Διεθνή Επιτροπή Ερυθρού Σταυρού, συμβιβασμό 46 καθώς η αρχική πρόταση για το όριο ηλικίας της μη στρατολόγησης ήταν τα δεκαοκτώ έτη 47 αλλά δυστυχώς απορρίφθηκε από την πλειοψηφία. 45 First Protocol, art. 77 (3): If, in exceptional cases, despite the provisions of paragraph 2, children who have not attained the age of 15 years take a direct part in hostilities and fall into the power of an adverse party, they shall continue to benefit from the special protection accorded by this article, whether or not they are prisoners of war. 46 International Committee of the Red Cross, Commentary on the Additional Protocols of 8 June 1977 to the Geneva Conventions of 12 Aug. 1949, 901 (1987), (Commentary on Additional Protocols); Nsongurua J. Udombana, War is not Child s Play! International Law and the Prohibition of Children s Involvement in Armed Conflicts, 20 Temple International and Comparative Law Journal 57 (2006): International Committee of the Red Cross, Optional Protocol to the Convention on the Rights of the Child concerning Involvement of Children in Armed Conflicts, 322 International Review of the Red Cross 107 (1998); Nsongurua J. Udombana, War is not Child s Play! International Law and the Prohibition of Children s Involvement in Armed Conflicts, 20 Temple International and Comparative Law Journal 57 (2006): 10

27 27 Η τελική διατύπωση εξέφραζε την επιθυμία μιας μερίδας κυβερνήσεων να αποφύγει την ανάληψη απόλυτων δεσμεύσεων αναφορικά με την συμμετοχή των παιδιών σε εχθροπραξίες 48. Αν και η υποχρέωση των μερών να απέχουν από τη στρατολόγηση παιδιών κάτω των δεκαπέντε ετών αναφέρεται ρητά, η εθελοντική κατάταξη δεν αναφέρεται ξεκάθαρα στο Πρώτο Πρωτόκολλο, μια παράλειψη που μπορεί πιθανόν να θεωρηθεί σκόπιμη. Η ομάδα εργασίας της Επιτροπής του Ερυθρού Σταυρού παρατήρησε ότι δεν θα ήταν ρεαλιστική μια απόλυτη απαγόρευση της εθελοντικής συμμετοχής παιδιών κάτω των δεκαπέντε, κυρίως σε κατεχόμενες περιοχές και σε πολέμους εθνικής απελευθέρωσης. Επεξηγώντας και όχι απαραίτητα επικυρώνοντας το σκεπτικό των συντακτών γι αυτή την παράλειψη, η Επιτροπή σχολίασε: «Είναι αλήθεια ότι δεν υπάρχει πουθενά νομοθεσία, που να επιτρέπει σε στρατιωτικές οργανώσεις να στρατολογούν παιδιά κάτω των δεκαπέντε, αλλά τα παιδιά αυτής της ηλικίας έχουν σίγουρα συμμετάσχει εθελοντικά σε εχθροπραξίες σε εξαιρετικές περιστάσεις και ενίοτε έχουν διαπράξει και πράξεις ηρωισμού, πιθανότατα χωρίς να είναι ενήμερα για τις αιτίες της σύγκρουσης. Είναι δύσκολο να μετριάσεις τον ενθουσιασμό τους και τη θέληση τους να πολεμήσουν» 49. Το Πρώτο Πρωτόκολλο, τέλος, αποτυγχάνει να προστατεύσει επαρκώς τα κορίτσια στρατιώτες. Αναγνωρίζει την πιθανότητα στρατολόγησης κοριτσιών, μόνο ως άμεση συμμετοχή τους σε εχθροπραξίες, παραλείποντας τον έμμεσο ρόλο τους, ήτοι τη σεξουαλική τους εκμετάλλευση, την οικιακή δουλεία ή τον εξαναγκαστικό γάμο. Παρέχει προστασία από σεξουαλική βία, βιασμό και εξαναγκαστική εκπόρνευση μόνο σε γυναίκες και κορίτσια μη 48 Maria Teresa Dutli, Captured Child Combatants, 278 International Review of the Red Cross 421 (1990), βλ. Nsongurua J. Udombana, War is not Child s Play! International Law and the Prohibition of Children s Involvement in Armed Conflicts, 20 Temple International and Comparative Law Journal 57 (2006): Commentary on Additional Protocols, βλ. υποσημείωση 46

28 28 μαχητές, που δεν εμπλέκονται στις συγκρούσεις 50, στο α. 76 παρ. 1, διάταξη που μπορεί βέβαια να εφαρμοστεί αναλογικά και στα κορίτσια στρατιώτες. Το Δεύτερο Πρωτόκολλο, που εφαρμόζεται σε συγκρούσεις μη διεθνούς χαρακτήρα, ορίζει ότι τα παιδιά που δεν συμπλήρωσαν τα δεκαπέντε τους χρόνια δεν επιτρέπεται να στρατολογούνται, ούτε να λαμβάνουν μέρος σε εχθροπραξίες 51. Αντίθετα με το Πρώτο, το Δεύτερο Πρωτόκολλο παρέχει αυξημένη προστασία για τα παιδιά, περιέχοντας απόλυτη απαγόρευση συμμετοχής σε εχθροπραξίες 52 και επεκτείνοντας τους περιορισμούς στρατολόγησης και σε άλλες ομάδες, πέραν των εθνικών ενόπλων δυνάμεων. Δεν επιτρέπει καμία μορφή συμμετοχής σε στρατιωτικές επιχειρήσεις, συμπεριλαμβανομένων πράξεων δολιοφθοράς και μεταφοράς τροφίμων και πολεμοφοδίων, και η στρατολόγηση καλύπτει όλους τους τρόπους, επίσημούς και μη, ένταξης του παιδιού σε ένοπλες δυνάμεις ή ομάδες. Περιλαμβάνει δηλαδή εξαναγκαστική στρατολόγηση και εθελοντική κατάταξη. Αυτό σημαίνει ότι τα μέρη οφείλουν να απέχουν από τη στρατολόγηση παιδιών κάτω των δεκαπέντε ετών, ακόμα και αν τα τελευταία προσφέρονται εθελοντικά να συμμετέχουν στις ένοπλες δυνάμεις. Αν και το Δεύτερο Πρόσθετο Πρωτόκολλο ρυθμίζει τη πιο σημαντική και διαδεδομένη μορφή ένοπλης σύγκρουσης, αυτήν με χαρακτήρα μη διεθνή, παρ όλα αυτά δεν εφαρμόζεται σε εσωτερικές ταραχές ή διαμάχες, στάσεις ή απομονωμένες και σποραδικές πράξεις βίας. Κατά συνέπεια, πολλά κράτη αρνούνται την εφαρμογή του Πρωτοκόλλου σε συγκρούσεις που λαμβάνουν χώρα στο έδαφος τους με τον ισχυρισμό ότι αυτές αποτελούν απλά εσωτερικές ταραχές 53. Για παράδειγμα οι συγκρούσεις στη Σομαλία, το Αφγανιστάν (υπό το καθεστώς των Ταλιμπάν) και τη Μυανμάρ δεν πληρούν τις προϋποθέσεις που θέτει το Πρωτόκολλο. Από τη 50 Protocol I, art. 76(1), Jordan A. Gilbertson, Little Girls Lost: Can the International Community Protect Girl Soldiers?, 29 University of La Verne Law Review 219 (2008): 5 51 Second Protocol, art 4(3)(c): children who have not attained the age of fifteen years shall neither be recruited in the armed forces or groups nor allowed to take part in hostilities 52 Το Δεύτερο Πρωτόκολλο (α. 4 παρ.3) απαγορεύει κάθε συμμετοχή παιδιών κάτω των δεκαπέντε ετών σε εχθροπραξίες ενώ το Πρώτο Πρωτόκολλο (α. 77 παρ. 2) καθώς και η Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού (α. 38 παρ.2) απαγορεύουν μόνο την άμεση συμμετοχή παιδιών κάτω των δεκαπέντε ετών στον πόλεμο. 53 Joseph N. Madubuike-Ekwe, The International Legal Standards Adopted to Stop the Participation of Children in Armed Conflicts, 11 Annual Survey of International Comparative Law 29 (2005): 5

29 29 στιγμή λοιπόν που δεν υπάρχει όργανο αρμόδιο να κρίνει ποια σύγκρουση αποτελεί μη διεθνή ένοπλη σύγκρουση ή απλά ταραχή, ο χαρακτηρισμός έγκειται στη διακριτική ευχέρεια κάθε κράτους με αποτέλεσμα τα παιδιά να υφίστανται τις συνέπειες των ελλιπών διεθνών κανόνων του πολέμου. Κάποιοι μελετητές πιστεύουν ότι οι σχετικές διατάξεις των Συμβάσεων της Γενεύης και των Πρωτοκόλλων αποτελούν διεθνές εθιμικό δίκαιο, που εξακολουθεί να δεσμεύει τα κράτη που δεν τα έχουν υπογράψει και επικυρώσει. Πραγματικά, το Εφετείο της Σιέρα Λεόνε κατέληξε στο συμπέρασμα ότι πολλές από τις διατάξεις του δευτέρου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου, συμπεριλαμβανομένων και των θεμελιωδών εγγυήσεων, είναι πλέον ευρέως αποδεκτές ως διεθνές εθιμικό δίκαιο από το Για άλλους μελετητές, οι παραπάνω διατάξεις δεν έχουν αποκτήσει ακόμα χαρακτήρα εθιμικού δικαίου, καθώς δεν απολαμβάνουν καθολικής επικύρωσης. Πρακτικά, αυτό σημαίνει ότι διεκδικούν εφαρμογή μόνο όταν ένα κράτος που βρίσκεται σε σύγκρουση, εσωτερική ή διεθνή, αποτελεί συμβαλλόμενο μέρος στα Πρωτόκολλα και η σύγκρουση πληροί τις προϋποθέσεις που τα παραπάνω διεθνή ανθρωπιστικά κείμενα απαιτούν. Εδώ θεωρείται ότι έγκειται η αποτυχία των δύο Πρωτοκόλλων να προστατεύσουν πολλά παιδιά από την τραγωδία του πολέμου καθώς η πλειοψηφία των συγκρούσεων σήμερα έχουν μη διεθνή χαρακτήρα, το δεύτερο Πρωτόκολλο συγκεντρώνει μικρό σχετικά αριθμό κρατικών επικυρώσεων και οι κανόνες των σχετικών για την παιδική στρατολόγηση διατάξεων δεν αποτελούν διεθνές εθιμικό δίκαιο. Οι ατέλειες του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου, ιδιαίτερα αναφορικά με τις μη διεθνείς ένοπλες συγκρούσεις, αναγνωρίστηκαν από τη διεθνή κοινότητα και οδήγησαν στην υιοθέτηση νέων διεθνών συμβάσεων για την προστασία του παιδιού. 54 Υπόθεση Prosecutor v. Norman (May 31,2004)

30 30 β) Διεθνές Δίκαιο ανθρωπίνων δικαιωμάτων i) Διεθνής Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού ( Convention on the Rights of the Child, 1989) Η υιοθέτηση της Διεθνούς Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού 55 από τη Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών, το 1989, επέφερε σημαντικές αλλαγές στη στάση της παγκόσμιας κοινότητας απέναντι στο παιδί και τα δικαιώματα του. Η επικύρωσή της από όλα σχεδόν τα κράτη μέλη των Ηνωμένων Εθνών-με μοναδικές εξαιρέσεις τις ΗΠΑ και τη Σομαλία που την υπέγραψαν αλλά δεν την επικύρωσαν- την καθιστά ένα από τα πιο σημαντικά κείμενα της διεθνούς προστατευτικής νομοθεσίας για τα παιδιά. Η Σύμβαση κατοχυρώνει ένα ευρύ φάσμα δικαιωμάτων του παιδιού, δικαιωμάτων που δεν έχουν χαρακτήρα αποκλειστικά αμυντικό: δεν αποβλέπουν απλώς στο να προστατεύσουν τα παιδιά από συγκεκριμένες μορφές εκμετάλλευσης, κακομεταχείρισης ή αδικίας στις οποίες αυτά είναι εξόχως εκτεθειμένα εξαιτίας της σωματικής τους αδυναμίας και ανωριμότητας τους. Η Σύμβαση προχωρεί αναγνωρίζοντας αναφανδόν στα παιδιά δικαιώματα που κατοχυρώνουν την ηθική αυτονομίας τους, το χαρακτήρα τους ως ελλόγων υποκειμένων, που διαθέτουν την ικανότητα, σε αύξοντα βαθμό προϊούσης της ηλικίας τους, να κρίνουν, να επιλέγουν, να απορρίπτουν και να μεταβάλουν πορεία ζωής 56. Η Σύμβαση αποτέλεσε εξέλιξη της Διακήρυξης των Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα του Παιδιού (1959) 57. Αν και η Διακήρυξη δεν αποτελούσε δεσμευτικό νομικό κείμενο, παρ όλα αυτά έθεσε τις βάσεις για το σεβασμό των δικαιωμάτων και την ευημερία 55 Convention on the Rights of the Child, adopted and opened for signature, ratification and accession by General Assembly, Resolution 44/25 of 20 November Ξενοφών Ι. Παπαρρηγόπουλος, «Η διεθνής Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού: σύντομη κριτική αποτίμηση» («Το παιδί και τα δικαιώματά του», επιμέλεια: Μαρία Λουμάκου, Λουκία Μπεζέ, Εργαστήριο Ψυχολογίας του Παιδιού, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2006), σελ Declaration of the Rights of the Child, G.A Res (XIV), at 19, U.N Doc. A/RES/1386(XIV) (Nov.20, 1959)

31 31 κάθε παιδιού χωρίς εξαιρέσεις. Όρισε μεταξύ άλλων ότι σε κάθε παιδί θα πρέπει να προσφέρονται, με νομικά ή άλλα μέσα, δυνατότητες και ευκαιρίες να αναπτυχθεί σωματικά, ψυχικά, ηθικά, πνευματικά και κοινωνικά, σε φυσιολογικό και υγιές περιβάλλον και σε συνθήκες ελευθερίας και αξιοπρέπειας. Η Διεθνής Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού, με αναφορά και στη Διακήρυξη, ορίζει στο προοίμιο της ότι «το παιδί, λόγω της φυσικής και διανοητικής του ανωριμότητας, χρειάζεται ειδική προστασία και μέριμνα, συμπεριλαμβανομένης και της νομικής προστασίας, τόσο πριν όσο και μετά τη γέννησή του». Αναγνωρίζει ότι το παιδί πρέπει να ανατραφεί μέσα σε πνεύμα ειρήνης, αξιοπρέπειας, ανοχής, ελευθερίας, ισότητας και αλληλεγγύης, ιδανικά που διακηρύσσονται και στον Καταστατικό Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών και την Οικουμενική Διακήρυξη Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Υπενθυμίζει ότι σε όλες τις αποφάσεις που αφορούν τα παιδιά, είτε αυτές λαμβάνονται από δημοσίους ή ιδιωτικούς οργανισμούς κοινωνική προστασίας, είτε από τα δικαστήρια, τις διοικητικές αρχές ή τα νομοθετική όργανα, πρέπει να λαμβάνεται πρωτίστως υπόψη το συμφέρον του παιδιού 58. Για την επίτευξη των παραπάνω στόχων απαιτείται η λήψη δραστικών μέτρων από την κυβέρνηση, το Κοινοβούλιο και το δικαιοδοτικό μηχανισμό κάθε κράτους μέλους. Ορισμός του παιδιού σύμφωνα με το δίκαιο ανθρωπίνων δικαιωμάτων Παλαιότερα νομικά κείμενα ανθρωπίνων δικαιωμάτων δεν εμπεριείχαν σαφή ορισμό για το παιδί, αν και τα περισσότερα περιλάμβαναν διατάξεις, στις οποίες αναφέρονταν οι έννοιες «παιδί», «νέοι», «ανήλικοι» 59. Το Διεθνές Σύμφωνο για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα Διεθνής Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού, α. 3(1). 59 Διεθνές Σύμφωνο για τα Οικονομικά, Κοινωνικά και Πολιτιστικά Δικαιώματα, General Assembly Resolution 2200 (XXI), α. 10 (3), U.N Doc. A/6316 (16 Δεκ. 1966), Οργανισμός Αμερικανικών Κρατών, Αμερικανική Σύμβαση Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, α. 5(5), 17 (4)(5), 19, (22 Νοεμβρ. 1969), 1144 U.N.T.S. 123, Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, α. 6(1), (4 Νοεμβρ. 1950), U.N.T.S 221, Αφρικανικός Χάρτης για τα Δικαιώματα Ατόμων και Λαών, α. 18(3), OAU Doc. CAB/LEG/67/3 (27 Ιουν. 1981).

32 32 περιέχει ειδικές διατάξεις για την αποστέρηση ατομική ελευθερίας των παιδιών και τα δικαιώματα τους σε ποινική δίκη 61, τα γονικά δικαιώματα 62 και την προστασία των παιδιού σε περίπτωση διαζυγίου 63. Όπως και η τέταρτη Σύμβαση της Γενεύης, έτσι και το Σύμφωνο θέτει συγκεκριμένο όριο ηλικίας για την επιβολή θανατικής ποινής, εξαιρώντας άτομα κάτω των δεκαοκτώ 64. Ερμηνεύοντας σχετικές διατάξεις του Συμφώνου, η Επιτροπή για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα δήλωσε ότι το όριο ηλικίας κατά το οποίο ένα παιδί δικαιούται νομικά να εργαστεί ή θεωρείται πλέον ενήλικος δεν μπορεί να οριστεί χωρίς λόγο χαμηλό και ότι σε κάθε περίπτωση κάθε κράτος μέλος δεν μπορεί να απαλλαχθεί των υποχρεώσεων, που θέτει το Σύμφωνο, αναφορικά με τα άτομα κάτω των δεκαοκτώ, ακόμα και αν τα τελευταία ενηλικιώθηκαν νωρίτερα σύμφωνα με το εσωτερικό δίκαιο 65. Η Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού όχι μόνο ορίζει την έννοια του «παιδιού» αλλά επιπλέον δεσμεύει τα κράτη να σεβασθούν και να διασφαλίσουν τα δικαιώματα των παιδιών χωρίς καμία διάκριση. Σύμφωνα με την Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα του Παιδιού, η διάταξη περί μη διάκρισης αξιώνει από τα κράτη να αναγνωρίσουν ταυτόχρονα και την ιδιαιτερότητα ορισμένων παιδιών ή ομάδων παιδιών, που απαιτεί ενδεχομένως τη λήψη ειδικών μέτρων. Η Σύμβαση ορίζει στο α το παιδί ως «κάθε ανθρώπινο ον μικρότερο των δεκαοκτώ ετών, εκτός και αν η ενηλικίωση επέρχεται νωρίτερα, σύμφωνα με την ισχύουσα για το παιδί νομοθεσία». Ορισμένοι μελετητές θεωρούν ότι ο ορισμός του ανωτάτου ορίου ηλικίας των δεκαοκτώ ετών, σε συνδυασμό με τις προϋποθέσεις της ενηλικίωσης σύμφωνα με το εθνικό δίκαιο, έχει στόχο την επίτευξη ευελιξίας, 60 Διεθνές Σύμφωνο για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα, General Assembly Resolution 2200A (XXI), U.N. Doc A/ 6316 (Dec. 16, 1966) 61 International Covenant on Civil and Political Rights, art. 10 (2)(b)(3),14(1) 62 International Covenant on Civil and Political Rights, art. 18(4) 63 International Covenant on Civil and Political Rights, art. 23(4) 64 International Covenant on Civil and Political Rights, art. 6(5) 65 Human Rights Committee, General Comment No 17 (35 th Sess. 1989), reprinted in Compilation of General Comments and General Recommendations Adopted by Human Rights Treaty Bodies, at , U.N Doc. HRI/GEN/1/Rev. 7 (May 12, 2004) 66 Convention on the Rights of the Child, art. 1: For the purposes of the present Convention, a child means every human being below the age of eighteen years unless under the law applicable to the child, majority is attained earlier.

33 33 λαμβάνοντας υπ όψη το γεγονός ότι η ηλικία των δεκαοκτώ δε συμβαδίζει απαραίτητα με την ηλικία της ενηλικίωσης σε αρκετές χώρες 67. Σε κάθε περίπτωση, ο άνω ορισμός αναφέρεται στο παιδί ως άμαχο και όχι ως μαχητή, για το οποίο προβλέπεται διαφορετικό όριο ηλικίας. Αντίθετα με τη Σύμβαση, ο Αφρικανικός Χάρτης για τα Δικαιώματα και την Ευημερία του Παιδιού δεν θέτει όριο ηλικίας, που τα κράτη μπορούν να τροποποιήσουν επιδέξια ανάλογα με τα οφέλη τους αλλά ορίζει ανεπιφύλακτα το παιδί ως κάθε ανθρώπινο ον μικρότερο των δεκαοκτώ ετών. Οι διατάξεις του Αφρικανικού Χάρτη αντικατοπτρίζουν τις ειδικές συνθήκες, που επικρατούν στην αφρικανική ήπειρο. Πραγματικά, όλα τα αφρικανικής καταγωγής νομικά κείμενα υπογραμμίζουν την αφρικανική πολιτιστική κληρονομιά και το ιστορικό υπόβαθρο, ως παράγοντες που εμπνέουν και χαρακτηρίζουν τη σύλληψη και σύνταξή τους. Έτσι και ο Χάρτης υπερτονίζει την κρίσιμη κατάσταση της πλειοψηφίας των παιδιών στην Αφρική εξαιτίας πληθώρας χαρακτηριστικών της αφρικανικής ηπείρου, συγκεκριμένα των ιδιόμορφων κοινωνικοοικονομικών, πολιτιστικών και πολιτικών συνθηκών, των συχνών φυσικών καταστροφών, των εμφυλίων συγκρούσεων, των συνθηκών πείνας και εξαθλίωσης. Οι ιδιόμορφες αυτές συνθήκες συχνά επηρεάζουν την κανονική ανάπτυξη, ευημερία και αξιοπρέπεια των παιδιών καθώς τα τελευταία μαστίζονται από ασθένειες, και αναπηρίες, προσφυγιά και εκτοπισμό. Η Σύμβαση, δυστυχώς, δεν κατονομάζει τις ειδικές και ευαίσθητες αυτές καταστάσεις καθώς η πλειοψηφία των πολυμερών συνθηκών ανθρωπίνων δικαιωμάτων αποτελεί προϊόν συνδιαλλαγής και συμβιβασμού διαφορετικών κρατών και άρα πολιτισμών. Απαγόρευση της στρατολόγησης παιδιών μαχητών 67 O ορισμός της Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού επιτρέπει σε Κράτος μέλος να απαλλαχθεί των υποχρεώσεων του, σύμφωνα με το α. 2 παρ. 1, αναφορικά με την προστασία ατόμων κάτω των δεκαοκτώ που έχουν ήδη ενηλικιωθεί κατά το εσωτερικό δίκαιο. Nsongurua J. Udombana, War is not Child s Play! International Law and the Prohibition of Children s Involvement in Armed Conflicts, 20 Temple International and Comparative Law Journal 57 (2006): 12 (και υποσημείωση 214)

34 34 Η Σύμβαση καλεί στο α. 32 παρ τα συμβαλλόμενα κράτη να αναγνωρίσουν το δικαίωμα του παιδιού να προστατεύεται από οικονομική εκμετάλλευση και από την εκτέλεση οποιασδήποτε εργασίας, που ενέχει κινδύνους ή που μπορεί να εκθέσει σε κίνδυνο την εκπαίδευσή του ή να βλάψει την υγεία του ή τη σωματική, πνευματική, ψυχική, ηθική ή κοινωνική ανάπτυξή του. Η στρατολόγηση σε ένοπλές δυνάμεις και η στρατιωτική ζωή μπορεί να θέσει σε κίνδυνο την υγεία και ασφάλεια των παιδιών. Τα προγράμματα φυσικής αντοχής και στρατιωτικής εκπαίδευσης στη χρήση όπλων μπορούν να οδηγήσουν σε τραυματισμούς ή ακόμα και στο θάνατο και οι σχέσεις ισχύος στο στρατό αφήνουν συχνά έκθετους τους νεοσύλλεκτους σε εκφοβισμό, απειλές, κακοποιήσεις, ακόμα και βιασμούς 69. Σύμφωνα με το άρθρο 38 παρ «τα Συμβαλλόμενα Κράτη αναλαμβάνουν την υποχρέωση να σέβονται και να διασφαλίζουν το σεβασμό στους κανόνες του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου, που εφαρμόζονται σε αυτό σε περίπτωση ένοπλης σύρραξης, και των οποίων η προστασία επεκτείνεται στα παιδιά». Η παραπάνω καινοτομική ενσωμάτωση του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου στο διεθνές δίκαιο ανθρωπίνων δικαιωμάτων επιβάλλει υποχρεώσεις, που έχουν ήδη αναληφθεί από τα κράτη αναφορικά με το παιδί εν καιρώ πολέμου σύμφωνα με το ανθρωπιστικό δίκαιο. Το άρθρο υπαγορεύει λοιπόν τη συμπεριφορά των κρατών σε περίοδο ένοπλης σύγκρουσης, 71 επιτρέποντας ταυτόχρονα στην Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα του Παιδιού να εξετάζει τυχόν συμμόρφωση των κρατών μελών με τους κανόνες του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου για την προστασία του παιδιού. 68 Convention on the Rights of the Child, art. 32 (1): State Parties recognize the right of the child to be protected from economic exploitation and from performing any work that is likely to be hazardous or to interfere with the child s education, or to be harmful to the child s health or physical, mental, spiritual, moral or social development. 69 Payan Akhavan, The Lord s Resistance Army Case: Uganda s Submission of First State Referral to the International Criminal Court, 99 American Journal of International Law (2005), 403,407; Nsongurua J. Udombana, War is not Child s Play! International Law and the Prohibition of Children s Involvement in Armed Conflicts, 20 Temple International and Comparative Law Journal 57 (2006): Convention on the Rights of the Child, art. 38 (1): State Parties undertake to respect and ensure respect for rules of international humanitarian law applicable to them in armed conflicts which are relevant to the child. 71 Tο α. 38 παρ. 1 υπονοεί, μεταξύ άλλων, ότι τα κράτη όχι μόνο υποχρεούνται να διασφαλίσουν το σεβασμό προς τις διατάξεις του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου εκ μέρους των δικών τους στρατευμάτων, αλλά και να προάγουν την καθολική εφαρμογή των θεμελιωδών ανθρωπιστικών αρχών. Nsongurua J. Udombana, War is not Child s Play! International Law and the Prohibition of Children s Involvement in Armed Conflicts, 20 Temple International and Comparative Law Journal 57 (2006): 13

35 35 Το άρθρο 38 απαγορεύει τη χρησιμοποίηση των παιδιών ηλικίας κάτω των δεκαπέντε ετών σε ένοπλη σύγκρουση, χωρίς να διακρίνει εάν το παιδί στρατολογήθηκε καταναγκαστικά ή κατατάχθηκε εθελοντικά, εάν η ένοπλη σύγκρουση έχει διεθνή ή μη διεθνή χαρακτήρα, είτε τέλος εάν αυτός που στρατολογεί είναι η ένοπλη αντιπολίτευση ή η ίδια η κυβέρνηση. Σύμφωνα με τις σχετικές διατάξεις 72 «τα συμβαλλόμενα κράτη παίρνουν όλα τα δυνατά μέτρα για να διασφαλίσουν ότι τα πρόσωπα κάτω των δεκαπέντε ετών δε θα συμμετέχουν άμεσα στις εχθροπραξίες 73» και επιπλέον «απέχουν από την επιστράτευση στις ένοπλες δυνάμεις τους κάθε προσώπου κάτω των δεκαπέντε ετών. Κατά την επιστράτευση ανάμεσα στα πρόσωπα άνω των δεκαπέντε ετών αλλά κάτω των δεκαοκτώ ετών, τα Συμβαλλόμενα Κράτη προσπαθούν να δίνουν προτεραιότητα στα πρόσωπα μεγαλύτερης ηλικίας» 74. Η τελευταία απαίτηση της Σύμβασης επαναλαμβάνει ουσιαστικά τη σχετική διάταξη του Πρώτου Πρόσθετου στις Συνθήκες της Γενεύης Πρωτοκόλλου, ενδυναμώνοντας την ισχύ της. Αξίζει να σημειωθεί ότι η απουσία επιφύλαξης από τα κράτη που επικύρωσαν τη Συνθήκη αναφορικά με το ά. 38 αποτελεί τρανή απόδειξη ότι το τελευταίο αποτελεί διεθνές εθιμικό δίκαιο 75. Ο καθορισμός των δεκαπέντε ετών ως όριο ηλικίας για τη στρατολόγηση παιδιών έρχεται σε αντίθεση με τον ορισμό του «παιδιού» στο α 1 της Σύμβασης ως κάθε ανθρώπινο ον μικρότερο των δεκαοκτώ ετών. Η εμφανής σύγκρουση μεταξύ των άρθρων αυτών αντικατοπτρίζει τη σχιζοφρενική φύση των διαπραγματεύσεων και εργασιών της συνδιάσκεψης και τη μη συμφιλίωση των αντίθετων απόψεων. Οι διαφωνίες των κρατών μελών επικεντρώνονταν στα ζητήματα του επιτρεπτού ορίου ηλικίας για την παιδική στρατολόγηση και το βαθμό της κρατικής ευθύνης. Χώρες, όπως η Βενεζουέλα και η Σουηδία 72 Convention on the Rights of the Child, art. 38: 2. State Parties shall take all feasible measures to ensure that persons who have not attained the age of fifteen years do not take a direct part in hostilities 3. State Parties shall refrain from recruiting any person who has not attained the age of fifteen years into their armed forces. In recruiting among those persons who have not attained the age of fifteen years but who have attained the age of eighteen years, State Parties shall endeavor to give priority to those whoa are oldest. 73 Διεθνής Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού, α. 38(2) 74 Διεθνής Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού, α. 38(3) 75 Prosecutor v. Norman, Case No SCSL AR72 (E), Judgment, P 20 (May 31,2004)

36 36 επιδίωκαν την αύξηση του ορίου ηλικίας στα δεκαοκτώ έτη, συναντώντας τη σφοδρή αντίθεση των χωρών, που συνηγορούσαν υπέρ του κατώτερου ορίου ηλικίας των δεκαπέντε ετών, όπως του Μπανγκλαντές, του Καναδά, της Μ. Βρετανίας, των Ηνωμένων Πολιτειών και της Σοβιετικής Ένωσης 76. Κατά τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων, οι ΗΠΑ πραγματικά πάγωσαν τις συζητήσεις για αύξηση του ορίου ηλικίας. Ενώ αρχικά και με τη συμφωνία των ΗΠΑ, υιοθετήθηκε δύο φορές με ομοφωνία η διατύπωση ότι «κανένα παιδί» δε θα λάμβανε άμεσο μέρος στις εχθροπραξίες, ξαφνικά το Δεκέμβρη του 1988 η απόφαση αυτή δεν ήταν πλέον δεκτή. Η αμερικανική αντιπροσωπεία υπέβαλε αίτημα περί προστασίας μόνο των παιδιών κάτω των δεκαπέντε ετών εν καιρώ πολέμου και καθώς η Επιτροπή λειτουργούσε εν προκειμένω μόνο με πνεύμα ομοφωνίας, τα υπόλοιπα κράτη αποδέχτηκαν την πρόταση, επιτρέποντας στους συντηρητικούς να κινούν τα νήματα 77. Η επιχειρηματολογία των ΗΠΑ επικεντρωνόταν στο ότι η Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού όφειλε να αντικατοπτρίζει το υπάρχον διεθνές δίκαιο και κατά συνέπεια αυτή-αν και Συνθήκη ανθρωπίνων δικαιωμάτων- δεν θα έπρεπε να παρέχει μεγαλύτερη προστασία από τα Πρόσθετα Πρωτόκολλα του 1977, που όρισαν το διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο μια δεκαετία νωρίτερα. Αλλά και η διατύπωση της Σύμβασης περί της απαγόρευσης άμεσης συμμετοχής στις εχθροπραξίες προκάλεσε έντονη διαμάχη μεταξύ των κρατών. Παρά το γεγονός ότι η Επιτροπή του Ερυθρού Σταυρού και πολλές κρατικές αντιπροσωπείες επέμεναν να εφαρμοσθεί απόλυτη απαγόρευση για κάθε είδους συμμετοχή στις εχθροπραξίες, τελικά στη διάταξη συμπεριλήφθηκε ρητά ο όρος «άμεση συμμετοχή». Μάταια, η Επιτροπή του Ερυθρού Σταυρού επαναλάμβανε διαρκώς ότι στη Σύμβαση διαπράττεται το ίδιο σφάλμα με το Πρόσθετο 76 Timothy Webster, Babes with Arms: International Law and Child Soldiers, 39 George Washington International Law Review 227 (2007): 6 77 Βλ. υποσημείωση 76

37 37 Πρωτόκολλο I και παρέχεται μειωμένη προστασία στα παιδιά συγκριτικά με το Πρόσθετο Πρωτόκολλο II του Μετά τη διευθέτηση του ορίου ηλικίας, ΗΠΑ και Σοβιετική Ένωση προσπάθησαν να περιορίσουν στο ελάχιστο τις υποχρεώσεις των κρατών να προστατεύσουν τα παιδιά, ηλικίας δεκαπέντε έως δεκαοκτώ ετών 79. Η κύρια πρόταση, που υποστηρίχθηκε από δεκάδες κράτη, θα απαγόρευε απόλυτα τη στρατολόγηση και άμεση συμμετοχή των παιδιών κάτω των δεκαπέντε ετών στις εχθροπραξίες και επιπλέον θα απαιτούσε από τα κράτη να αγωνισθούν για την αποτροπή της συμμετοχής των παιδιών ηλικίας δεκαπέντε έως δεκαοκτώ ετών 80. Πολέμιοι της παραπάνω πρότασης, οι δύο υπερδυνάμεις προσπάθησαν και τελικά επέτυχαν, παρά την επιθυμία των λοιπών κρατών, να θεσπίσουν τη μικρότερη δυνατή προστασία. Δύο δεκαετίες αργότερα, η επίμονη άρνηση των ΗΠΑ να επικυρώσουν τη Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού δημιουργεί ερωτήματα για το αν η πολιτική του κατευνασμού άξιζε τελικά τον κόπο. Παρ όλα αυτά, το α. 38 είναι πολύ σημαντικό καθώς συνασπίζει το διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο και το δίκαιο ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αποδεικνύοντας τη συμπληρωματικότητά τους 81. Αποτελεί συνοθύλευμα των δύο Πρόσθετων Πρωτοκόλλων και από τη στιγμή που τα τελευταία δεν χαίρουν ακόμα καθολικής επικύρωσης, η Διεθνής Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού παραμένει το ιδανικό κείμενο, στο οποίο τα κράτη θα μπορούσαν να διακηρύξουν την ανεπιφύλακτη πολιτική βούληση να αυξήσουν το βαθμό προστασίας των παιδιών εν καιρώ πολέμου 82. Η σημασία της Σύμβασης έγκειται ακόμα στο γεγονός ότι δεν επιτρέπει περιορισμό των δικαιωμάτων της σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης 83 και ότι καμία από τις διατάξεις της δεν θίγει διατάξεις ευνοϊκότερες για την Βλ. υποσημείωση Βλ. υποσημείωση Βλ. υποσημείωση 22 δηλ. Machel Report, p Nsongurua J. Udombana, War is not Child s Play! International Law and the Prohibition of Children s Involvement in Armed Conflicts, 20 Temple International and Comparative Law Journal 57 (2006): Σε αντίθεση με το Διεθνές Σύμφωνο για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα, α. 4, που επιτρέπει αναστολή των κρατικών υποχρεώσεων, που αυτό επιβάλλει, σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης, που επίσημα ανακηρύσσονται και απειλούν το έθνος.

38 38 πραγματοποίηση των δικαιωμάτων του παιδιού, που είναι δυνατόν να περιέχονται στη νομοθεσία ενός συμβαλλομένου κράτους ή στο ισχύον για το κράτος αυτό διεθνές δίκαιο. 84 ii) Προαιρετικό πρωτόκολλο στη Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού αναφορικά με τη συμμετοχή των παιδιών σε ένοπλες συγκρούσεις ( Optional Protocol to the Convention on the Rights of the Child on the Involvement of Children in Armed Conflict, 2000) 85. Η Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού (ΣΔΠ), αν και έχει επικυρωθεί παγκοσμίως, κάθε άλλο παρά εφαρμόζεται παγκοσμίως και οι διατάξεις της για τα παιδιά μαχητές δεν αποδείχθηκαν τόσο αποτελεσματικές, ώστε να αποτρέψουν τη συμμετοχή παιδιών σε ένοπλες συγκρούσεις και να αποθαρρύνουν κυβερνητικές δυνάμεις και ένοπλες αντιστασιακές ομάδες από τη στρατολόγηση ανηλίκων. Η ανεπάρκεια του υφιστάμενου νομικού πλαισίου-κυρίως αναφορικά με το όριο ηλικίας-όσον αφορά την παιδική στρατολόγηση οδήγησε στην υιοθέτηση του Προαιρετικού Πρωτοκόλλου της ΣΔΠ αναφορικά με τη συμμετοχή παιδιών σε ένοπλες συγκρούσεις με στόχο την αντιμετώπιση της κατάστασης. Η επικράτηση των εμφυλίων πολέμων, στα τέλη του 20 ου αιώνα, ως κυρίαρχη μορφή ένοπλης σύγκρουσης και η ένταση του φαινομένου της στρατολόγησης παιδιών προκάλεσε έντονη ανησυχία σε κυβερνήσεις, μη κυβερνητικούς οργανισμούς και οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η Διεθνής Επιτροπή του Ερυθρού Σταυρού και ο Ανώτατος Επίτροπος για τους Πρόσφυγες ηγήθηκαν του αγώνα για τη δημιουργία νέων κανόνων δικαίου αναφορικά με την παράνομη χρήση παιδιών στρατιωτών 86. Το 1991, το Συμβούλιο Αντιπροσώπων της Διεθνούς 84 Διεθνής Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού, α Το Πρωτόκολλο, αν και πραγματεύεται τη συμμετοχή των παιδιών σε ένοπλες συγκρούσεις, αναλύεται στο κεφάλαιο «Δίκαιο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων», καθώς αποτελεί Προαιρετικό Πρωτόκολλο στη Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού. 86 Helena Gezelius, International NGOs Collaborate to Promote the Rights of Children Affected by Armed Conflict, International Journal of Children s Rights (1996), volume 4, number 2, pp ; Nsongurua J. Udombana, War is not Child s Play! International Law and the Prohibition of Children s Involvement in Armed Conflicts, 20 Temple International and Comparative Law Journal 57 (2006): 18

39 39 Επιτροπής του Ερυθρού Σταυρού ανέθεσε στο Ινστιτούτο Henry Dunant την εκπόνηση μελέτης αναφορικά με τη στρατολόγηση και συμμετοχή παιδιών σε ένοπλες συγκρούσεις καθώς και με τη λήψη μέτρων για τη μείωση και σταδιακή εξάλειψη του φαινομένου 87. Μάλιστα, στη 26 η Διάσκεψη της στη Γενεύη, η Επιτροπή του Ερυθρού Σταυρού υιοθέτησε αποφάσεις που, μεταξύ των άλλων, καταδίκαζαν ρητά τη στρατολόγηση παιδιών κάτω των δεκαπέντε ετών σε ένοπλες δυνάμεις ή ομάδες, ως παραβίαση του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου, και απαιτούσε την ποινική δίωξη και τιμωρία των υπευθύνων. Καλούσε επίσης τα αντιμαχόμενα μέρη να απέχουν από τη στρατολόγηση παιδιών κάτω των δεκαοκτώ ετών και να λάβουν όλα τα δυνατά μέτρα για να διασφαλίσουν τη μη συμμετοχή των άνω προσώπων σε εχθροπραξίες. Η Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα του Παιδιού διαδραμάτισε εξέχοντα ρόλο στις διαδικασίες για την κατάρτιση του Πρωτοκόλλου. Το 1992, σε διάσκεψη με θέμα «Παιδιά σε Ένοπλες Συγκρούσεις» 88 πρότεινε την υιοθέτηση ενός προαιρετικού Πρωτοκόλλου, που θα αύξανε το κατώτατο όριο ηλικίας κατάταξης στις ένοπλες δυνάμεις από τα δεκαπέντε στα δεκαοκτώ έτη καθώς το υφιστάμενο όριο ηλικίας δεν παρείχε επαρκή προστασία στα παιδιά. Επιπλέον πρότεινε τη διεξαγωγή μελέτης για τα παιδιά, που πλήττονται από τις ένοπλες συγκρούσεις. Σύμφωνα λοιπόν με σύσταση της Επιτροπής 89, η Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών ζήτησε, το 1993, από το Γενικό Γραμματέα Butros Butros- Ghali να διορίσει έναν εμπειρογνώμονα, που θα μελετούσε τις επιπτώσεις των ενόπλων συγκρούσεων στα παιδιά. Η αποστολή αυτή ανατέθηκε τελικά στη Graca Machel, χήρα του Προέδρου της Μοζαμβίκης Somora Machel και νυν σύζυγο του Nelson Mandela. 87 Προϊόν της μελέτης αποτέλεσε το βιβλίο: Ilene Cohn και Guy S. Goodwin-Gill, Child Soldiers: the Role of Children in Armed Conflicts (Oxford: Clarendon Press, 1994) 88 U.N Econ. & Soc. Council (ECOSOC), Committee on Human Rights of the Child, Report adopted by the Committee at its 46 th Meeting, 9 Oct. 1992, U.N Doc. CRC/C/ Η Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού εξουσιοδοτεί την Επιτροπή να υποβάλλει συστάσεις προς τη Γενική Συνέλευση, ώστε η τελευταία με τη σειρά της να ζητά από το Γενικό Γραμματέα να αναλαμβάνει εκ μέρους της την εκπόνηση μελετών, αναφορικά με εξειδικευμένα θέματα που έχουν ως επίκεντρο τα δικαιώματα του παιδιού.[ CRC, art. 45(c). ]

40 40 Μετά από δύο χρόνια έρευνας, παρατηρήσεων και διαβουλεύσεων, η Machel υπέβαλε την αναφορά της, σύμφωνα με την βασική συλλογιστική πρόταση της οποίας, τα παιδιά δεν θα πρέπει σε καμία περίπτωση να συμμετέχουν σε εχθροπραξίες, καθώς ο πόλεμος παραβιάζει κάθε ατομικό τους δικαίωμα. Η κα Machel διερευνά εκτενώς την κοινωνική πανδημία της παιδικής στρατολόγησης, σκιαγραφεί τη θέση των ίδιων των παιδιών μαχητών, περιγράφοντας τις μεθόδους και τις αιτίες στρατολόγησης τους και προτείνει τα δεκαοκτώ έτη ως το κατώτατο όριο ηλικίας για την κατάταξη σε ένοπλες δυνάμεις και ομάδες και για τη συμμετοχή σε εχθροπραξίες. Η αναφορά Machel 90, αποκαλύπτει την πλήρη έκταση του προβλήματος, δηλαδή το βαθμό συμμετοχής των παιδιών σε όλες τις ένοπλες συγκρούσεις που διεξάγονται ανά τον κόσμο και υποβάλλει συστάσεις σε κυβερνήσεις, διακυβερνητικούς δρώντες, όργανα των Ηνωμένων Εθνών, οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών και άτομα. Το παραπάνω κείμενο αποτελεί σημείο αναφοράς για κάθε μελέτη που έχει εκπονηθεί από μη κυβερνητικούς οργανισμούς, όργανα των Ηνωμένων Εθνών και ακαδημαϊκούς αναφορικά με την παιδική στρατολόγηση. Τα παραπάνω γεγονότα αποτέλεσαν την κινητήριο δύναμη για την κινητοποίηση του μηχανισμού σύνταξης και την τελική υιοθέτηση του Προαιρετικού Πρωτοκόλλου της Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού αναφορικά με τη συμμετοχή Παιδιών σε Ένοπλες Συγκρούσεις από τη Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών, στις 25 Μαΐου Ταυτόχρονα με τη σύνταξη του Πρωτοκόλλου αυτού, υιοθετήθηκε από τη Γενική Συνέλευση και το Προαιρετικό Πρωτόκολλο της Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού αναφορικά με την πώληση παιδιών, την παιδική πορνεία και την παιδική πορνογραφία. Και τα δύο νομικά 90 Impact of Armed Conflict on Children: Report of the Expert of the Secretary General, Ms Graca Machel, submitted pursuant to General Assembly Resolution 48/157, 51 st Sess., Agenda Item, U.N Doc. A/51/306 (Aug. 26,1996), Machel Report και 91 Optional Protocol to the Convention on the Rights of the Child on the Involvement of Children in Armed Conflicts (CRC Protocol), adopted and opened for signature, ratification and accession by General Assembly, resolution A/RES/54/263 of May 2000, entered into force on 12 February 2002.

41 41 κείμενα στοχεύουν στην ενίσχυση της νομικής προστασίας των παιδιών σε τομείς, όπου τα τελευταία αποδεικνύονται ιδιαίτερα ευάλωτα. Το Πρωτόκολλο τέθηκε σε ισχύ στις 12 Φεβρουαρίου 2002, έχει υπογραφεί έως τώρα από 121 κράτη και έχει επικυρωθεί από 104. Οι ΗΠΑ αντέδρασαν στην υιοθέτηση του Πρωτοκόλλου, κυρίως όσον αφορά τη διάταξη περί αύξησης του ορίου ηλικίας συμμετοχής των παιδιών σε ένοπλες συγκρούσεις στα δεκαοκτώ έτη. Την στάση αυτή δικαιολογούσε απόλυτα η αμερικανική πρακτική στρατολόγησης δεκαεπτάχρονων παιδιών στις αμερικανικές ένοπλες δυνάμεις και ο μεγάλος αριθμός προγραμμάτων στρατιωτικής εκπαίδευσης ανηλίκων σε ανώτατες σχολές της χώρας ( Junior Reserve Officer s Training Corps ), που θα παραβίαζαν άμεσα τον άνω νομικό περιορισμό. Διεθνείς όμως και ενδοκρατικές πιέσεις ανάγκασαν την Επιτροπή Εξωτερικής Πολιτικής της Γερουσίας ( Senate Foreign Relations Committee ) να αναθεωρήσει εν τέλει τη στάση της και να επικυρώσει τελικά το Πρωτόκολλο το Δεκέμβρη του Μάλιστα, η δυνατότητα ενός κράτους να επικυρώσει το Πρωτόκολλο χωρίς να αποτελεί ταυτόχρονα συμβαλλόμενο μέρος στη Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού διευκόλυνε την υιοθέτηση του από την αμερικανική κυβέρνηση. Αντίθετα με τη Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού, το Πρωτόκολλο αυξάνει το κατώτατο όριο ηλικίας των παιδιών για την άμεση συμμετοχή σε εχθροπραξίες, την αναγκαστική στρατολόγηση και τη στρατολόγηση από μη κυβερνητικές ένοπλες δυνάμεις από τα δεκαπέντε στα δεκαοκτώ έτη. Συγκεκριμένα, καλεί τα κράτη να λάβουν όλα τα δυνατά μέτρα ώστε να διασφαλίσουν ότι παιδιά κάτω των δεκαοκτώ δεν θα συμμετέχουν άμεσα σε εχθροπραξίες 92. Η γλώσσα του Πρωτοκόλλου έχει σαφείς επιρροές από το α. 38 παρ. 2 της Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού και από το α. 77 παρ. 2 του Πρωτοκόλλου I της Γενεύης, που καλούν τα κράτη να λάβουν όλα τα δυνατά μέτρα για να διασφαλίσουν ότι τα πρόσωπα κάτω των δεκαπέντε ετών δεν θα συμμετέχουν άμεσα σε εχθροπραξίες. 92 CRC Protocol, art. 1: State Parties shall take all feasible measures to ensure that members of their armed forces who have not attained the age of 18 years do not take a direct part in hostilities.

42 42 Για την πλήρωση του όρου της άμεσης συμμετοχής σε μάχη απαραίτητη προϋπόθεση αποτελεί η αιτιώδης συνάφεια της στρατιωτικής δράσης του παιδιού μαχητή και της ζημίας, που υφίσταται ο αντίπαλος στο χρόνο και το χώρο, όπου οι στρατιωτικές δραστηριότητες λαμβάνουν χώρα. Το Πρωτόκολλο δεν απαγορεύει έμμεση συμμετοχή σε εχθροπραξίες, επαναλαμβάνοντας μ αυτόν τον τρόπο το σφάλμα, που διαπράχθηκε με το Πρωτόκολλο I του 1977 και τη Διεθνή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού. Ενθαρρύνει, κατά συνέπεια, πρακτικές στρατολόγησης παιδιών για σεξουαλική εκμετάλλευση ή οποιασδήποτε άλλης μορφής έμμεση εμπλοκή σε στρατιωτικές επιχειρήσεις, αποτυγχάνοντας να προστατεύσει τα παιδιά, που αρχικά εκτελούν επικουρικές εργασίες αλλά σταδιακά καταλήγουν μαχητές υπό την πίεση των στρατιωτικών ομάδων καθώς και τα κορίτσια μαχητές, που είναι θύματα σεξουαλικής βίας και εκμετάλλευσης. Μια ευρύτερη απαγόρευση, παρόμοια με αυτή του Πρόσθετου Πρωτοκόλλου II του 1977, θα έπρεπε να συμπεριληφθεί στο Πρωτόκολλο της ΣΔΠ με στόχο την προστασία των παιδιών όχι μόνο από την άμεση συμμετοχή σε ένοπλες συγκρούσεις αλλά και από κάθε είδους πίεση που τα εξαναγκάζει να συμμετέχουν έμμεσα σε αυτές. Η δεύτερη αδυναμία του Πρωτοκόλλου έγκειται στα εξής: αποκλείει την αναγκαστική στρατολόγηση παιδιών κάτω των δεκαοκτώ ετών 93 αλλά επιτρέπει την εθελοντική κατάταξη παιδιών δεκαέξι και δεκαεπτά ετών στις εθνικές ένοπλες δυνάμεις. Ταυτόχρονα, απαγορεύει απόλυτα σε μη κυβερνητικές ένοπλες ομάδες να στρατολογούν ή να χρησιμοποιούν σε εχθροπραξίες παιδιά κάτω των δεκαοκτώ ετών, μη διακρίνοντας αυτή τη φορά σε αναγκαστική ή εθελοντική επιστράτευση 94. Μάλιστα, καλεί τα κράτη να υιοθετήσουν νομικά μέτρα, ποινικοποιώντας τη στρατολόγηση και χρήση παιδιών κάτω των δεκαοκτώ από ένοπλες 93 CRC Protocol, art. 2: State Parties shall ensure that persons who have not attained the age of 18 years are not compulsorily recruited into their armed forces. 94 CRC Protocol, art. 4(1): Armed groups that are distinct from the armed forces of a State should not, under any circumstances, recruit or use in hostilities persons under the age of 18 years.

43 43 αντιστασιακές ομάδες 95. Η ειρωνεία είναι ότι η επίσημη κυβέρνηση δεσμεύει, με τις παραπάνω διατάξεις, την ένοπλη αντιπολίτευση με περισσότερους περιορισμούς από αυτούς, που η πρώτη είναι έτοιμη να δεχτεί για τον εαυτό της. Η παραπάνω ιδιομορφία, ενδεικτική της κρατικογενούς σύλληψης του Πρωτοκόλλου, οδηγεί στη δυσάρεστη κατάσταση, όπου ένα κράτος μπορεί να στρατολογεί δεκαεξάχρονα παιδιά και ταυτόχρονα να διώκει ένοπλες ομάδες για την ίδια ακριβώς πράξη 96. Αναφορικά με την εθελοντική κατάταξη, τα Συμβαλλόμενα Κράτη καλούνται να αυξήσουν το κατώτατο όριο ηλικίας που αναφέρεται στο α. 38 παρ. 3 της Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού, λαμβάνοντας υπ όψη τις αρχές που αναφέρονται στο άρθρο και αναγνωρίζοντας ότι, σύμφωνα με τη Σύμβαση, τα πρόσωπα κάτω των δεκαοκτώ χρήζουν ειδικής προστασίας 97. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι οι κυβερνήσεις είναι υποχρεωμένες να τροποποιήσουν την εθνική τους νομοθεσία, ώστε το ελάχιστο όριο ηλικίας για την εθελοντική συμμετοχή στο στρατό να είναι τα δεκαέξι χρόνια τουλάχιστον 98. Κάθε κράτος- μέλος του Πρωτοκόλλου οφείλει να καταθέσει δεσμευτική διακήρυξη, που να ορίζει το κατώτατο όριο ηλικίας των παιδιών για εθελοντική κατάταξη στις εθνικές ένοπλες δυνάμεις, καθώς και τα εχέγγυα που έχουν υιοθετηθεί από το ίδιο και αποδεικνύουν ότι η στρατολόγηση δεν είναι αναγκαστική 99. Τα κράτη μπορούν να τροποποιήσουν τη διακήρυξη αυτή, που επιβεβαιώνει τη συμμόρφωση του Κράτους με τις επιταγές του Πρωτοκόλλου, πάντα όμως προς μια αυστηρότερη και ποτέ ηπιότερη κατεύθυνση. Αυτό σημαίνει ότι μπορούν να αποσύρουν μια 95 CRC Protocol, art. 4(2): State Parties shall take all feasible measures to prevent such recruitment and use, including the adoption of legal measures to prohibit and criminalize such practices. 96 Timothy Webster, Babes with Arms: International Law and Child Soldiers, 39 George Washington International Law Review 227 (2007): 8 97 CRC Protocol, art. 3(1): State Parties shall raise in years the minimum age for the voluntary recruitment of persons into their national armed forces from that set out in article 38, paragraph 3, of the Convention on the Rights of the Child, taking account of the principles contained in that article and recognizing that under the Convention persons under the age of 18 years are entitled to special protection CRC Protocol, art. 3(2): Each State Party shall deposit a binding declaration upon ratification of or accession to the present Protocol that sets forth the minimum age at which it will permit voluntary recruitment into its national armed forces and a description of the safeguards it has adopted to ensure that such recruitment is not forced or coerced.

44 44 διακήρυξη μόνο υπέρ μια άλλης, που θα ορίζει υψηλότερο όριο ηλικίας. Η τροποποίηση κοινοποιείται στο Γενικό Γραμματέα των Ηνωμένων Εθνών, που ενημερώνει και τα υπόλοιπα κράτη μέλη 100. Τα κράτη μέλη, που επιτρέπουν εθελοντική κατάταξη προσώπων κάτω των δεκαοκτώ ετών, θα πρέπει να εγγυηθούν ότι η στρατολόγηση τους είναι γνήσια εθελοντική και πραγματοποιείται με την συναίνεση των γονέων τους ή των νόμιμων κηδεμόνων τους. Επίσης οι νεοσύλλεκτοι θα πρέπει να είναι απολύτως ενήμεροι για τα καθήκοντα τους στις στρατιωτικές υπηρεσίες και να δηλώνουν υπεύθυνα την ακριβή ηλικία τους πριν την κατάταξη τους 101. Η πρακτική όμως χρησιμότητα της παραπάνω διάταξης είναι αμφισβητούμενη. Είναι γνωστό ότι σπάνια η εθελοντική κατάταξη αποτελεί μια ελεύθερη επιλογή, που στηρίζεται αποκλειστικά στη βούληση του παιδιού. Tείνει συνήθως να καθορίζεται από εξωγενείς παράγοντες, όπως η κατάρρευση των κοινωνικών και οικονομικών δομών, η φτώχεια και ο αναλφαβητισμός. Η γονική συναίνεση δεν προσφέρει πάντα επαρκείς εγγυήσεις για την προστασία του παιδιού, καθώς κάποιοι γονείς εγκρίνουν την στρατολόγηση του παιδιού τους με αντάλλαγμα χρήματα ή ωθούν τις κόρες τους να καταταγούν με σκοπό να παντρευτούν. Τέλος, σε πολλές χώρες τα συστήματα ληξιαρχικής καταχώρησης είναι ανύπαρκτα ή ανεπαρκή και συνήθως τα παιδιά δεν γνωρίζουν την αληθινή τους ηλικία. Η διάταξη για την εθελοντική κατάταξη λοιπόν φαίνεται να συμβιβάζει για άλλη μια φορά τις επιδιώξεις των Συντακτών του Πρωτοκόλλου. Αυτοί φάνηκαν περισσότερο προσεκτικοί παρά τολμηροί, καθώς δεν άδραξαν την ευκαιρία να σχεδιάσουν ένα νομικό 100 CRC Protocol, art. 3(4): Each State may strengthen its declaration at any time by notification to that effect addressed to the Secretary-General of the United Nations, who shall inform all State Parties. Such Notification shall take effect on the date on which it is received by the Secretary-General. 101 CRC Protocol, art. 3(3): States Parties that permit voluntary recruitment into their national armed forces under the age of 18 years shall maintain safeguards to ensure, as a minimum that: (a) Such recruitment is genuinely voluntary; (b) Such recruitment is carried out with the informed consent of the person s parents or legal guardians; (c) Such persons are fully informed on the duties involved in such military service; (d) Such persons provide reliable proof of age prior to acceptance into national military service.

45 45 κείμενο, που θα αντιμετώπιζε αποτελεσματικά το ζήτημα των παιδιών μαχητών. Ο συμβιβασμός αυτός δεν ήταν βέβαια αναγκαίος, καθώς το Πρωτόκολλο χαρακτηρίζεται ως Προαιρετικό, δηλαδή τα κράτη δεν είναι υποχρεωμένα να γίνουν μέλη εάν δεν το επιθυμούν ή εάν η εσωτερική νομοθεσία τους ή πρακτική δεν συμφωνούν με αυτό. iii) Περιφερειακοί μηχανισμοί: Αφρικανικός Χάρτης (1999) για τα Δικαιώματα και την Ευημερία του Παιδιού - Αρχές και Βέλτιστες Πρακτικές του Cape Town (1997) Ο Αφρικανικός Χάρτης για τα Δικαιώματα και την Ευημερία του Παιδιού ( African Charter on the Rights and Welfare of the Child ) υιοθετήθηκε από τον Οργανισμό Αφρικανικής Ενότητας το , και αποτελεί τη μόνη περιφερειακή σύμβαση στον κόσμο που πραγματεύεται το ζήτημα των παιδιών μαχητών, ενώ οι Αρχές και Βέλτιστες Πρακτικές του Cape Town ( Cape Town Principles and Best Practices ) 103 επικεντρώνονται στην πρόληψη της στρατολόγησης παιδιών της Αφρικής σε ένοπλες δυνάμεις και στην αποστράτευση και κοινωνική επανένταξη τους. Τα παραπάνω επιτεύγματα της αφρικανικής ηπείρου έχουν ιδιαίτερη αξία, καθώς αντανακλούν την κοινή επιθυμία των αφρικανικών λαών να αντιμετωπίσουν μια διαδεδομένη κοινωνική απειλή, τυγχάνουν, θεωρητικά τουλάχιστον, ευρείας αποδοχής από όλα σχεδόν τα κράτη, και προσφέρουν ένα πρότυπο μοντέλο αντιμετώπισης του προβλήματος και σε άλλες περιοχές, όπως τη Νοτιοανατολική Ασία. Διορθώνοντας τις ατέλειες της Συνθήκης για τα Δικαιώματα του Παιδιού, ο Αφρικανικός Χάρτης για τα Δικαιώματα και την Ευημερία του Παιδιού 104 υιοθετεί μια 102 Ο Αφρικανικός Χάρτης τέθηκε σε ισχύ του 1999, παρά το γεγονός ότι είχε υιοθετηθεί από τον Οργανισμό Αφρικανικής Ενότητας ήδη από το Βλ. University of Minnesota Human Rights Library, Ratification Information for the African Charter on the Rights and Welfare of the Child, UNICEF, Cape Town Principles and Best Practices on the Prevention of Recruitment of Children into the Armed Forces and on the Demobilization and Social Reintegration of Child Soldiers in Africa (1997), βλ African Charter on the Rights and Welfare of the Child (1999) Βλ.

46 46 ξεκάθαρη στάση στο ζήτημα της ηλικίας των παιδιών μαχητών. Σε αντίθεση με άλλες συνθήκες, ανεβάζει το όριο ηλικίας στα δεκαοκτώ έτη ως αδιαφιλονίκητο πλέον όριο ενηλικίωσης 105. Επιπλέον, καλεί τα κράτη να λάβουν όλα τα αναγκαία μέτρα 106, ώστε να διασφαλίσουν ότι κανένα παιδί δε θα λάβει άμεσα μέρος σε εχθροπραξίες, καθώς και να απέχουν τα ίδια από την στρατολόγηση παιδιών 107. Τέλος, προστατεύει τα παιδιά και σε καταστάσεις ταραχής ή διαμάχης 108, σε αντίθεση με τα διεθνή ανθρωπιστικά νομικά κείμενα και τις συμβάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων, που δεν ρυθμίζουν εσωτερικές αναταραχές και εντάσεις, όπως στάσεις και απομονωμένες και σποραδικές πράξεις βίας. Πρόκειται για σημαντικό επίτευγμα του Χάρτη, αν λάβουμε υπ όψη ότι οι τελευταίες προκαλούν τέτοια βλάβη στην ανθρώπινη ζωή και τα ανθρώπινα δικαιώματα όσο και μια ενδοκρατική ένοπλη σύγκρουση. Ο Αφρικανικός Χάρτης τηρεί σαφή στάση στο ζήτημα των παιδιών στρατιωτών, υιοθετώντας πλήρη απαγόρευση για τη στρατολόγηση παιδιών κάτω των δεκαοκτώ ετών, αναγκαστική ή εθελοντική και προσφέροντας κατά συνέπεια μεγαλύτερη προστασία από το Προαιρετικό Πρωτόκολλο, που επιτρέπει την εθελοντική κατάταξη σε παιδιά κάτω των δεκαοκτώ ετών σε κρατικές ένοπλες δυνάμεις. Οι συντάκτες του Χάρτη επιτυγχάνουν να προκρίνουν τα συμφέροντα των παιδιών μαχητών έναντι των συμφερόντων των εθνικών στρατών African Charter on the Rights and Welfare of the Child, art. 2: For tile purposes of this Charter, a child means every human being below the age of 18 years. 106 Η γλώσσα του Χάρτη είναι πιο σκληρή, καθώς επιτάσσει τα κράτη να λάβουν όλα τα «αναγκαία» μέτρα ( necessary measures ) σε αντίθεση μα άλλα νομικά κείμενα που μιλούν για «δυνατά» μέτρα ( feasible measures ). Steven Freeland, Child Soldiers and International Crimes - How Should International Law Be Applied?, 3 New Zealand Journal of Public and International Law 303 (November 2005): African Charter on the Rights and Welfare of the Child, art. 22(2): State Parties to the present Charter shall take all necessary measures to ensure that no child shall take a direct part in hostilities and refrain in particular, from recruiting any child. 108 African Charter on the Rights and Welfare of the Child, art. 22(3): State parties to the present Charter shall, in accordance with their obligations under international humanitarian law, protect the civilian population in armed conflicts and shall take all feasible measures to ensure the protection and care of children who are affected by armed conflicts. Such rules shall also apply to children in situations of internal armed conflicts, tension and strife. 109 Jordan A. Gilbertson, Little Girls Lost: Can the International Community Protect Girl Soldiers?, 29 University of La Verne Law Review 219 (2008): 10

47 47 Πολλοί όμως αμφισβητούν την αποτελεσματικότητα του Χάρτη, καθώς αρκετά κράτη που τον υπέγραψαν εξακολουθούν να προσλαμβάνουν παιδιά στον εθνικό τους στρατό 110. Τον κατηγορούν ακόμα γιατί παρανοεί το ρόλο των κοριτσιών στις ένοπλες συγκρούσεις. Ο Χάρτης προστατεύει τα παιδιά από τη σεξουαλική εκμετάλλευση και τη συμμετοχή στις ένοπλες συγκρούσεις αλλά αποτυγχάνει να συνδυάσει τα δύο αυτά και να αναγνωρίσει την πραγματικότητα ότι τα κορίτσια μπορούν να είναι μαχητές και ταυτόχρονα θύματα σεξουαλικής εκμετάλλευσης κατά τη θητεία τους. Την ίδια στιγμή, ο ίδιος ο Χάρτης δεσμεύει μόνο τα κράτη μέλη της συμφωνίας (37 από τις 53 αφρικανικές χώρες) ενώ κράτη που δεν τον έχουν επικυρώσει καθώς και ένοπλες ομάδες της αντιπολίτευσης δεν δεσμεύονται από τις διατάξεις του. Κανείς όμως δεν παραγνωρίζει το γεγονός ότι η παραπάνω Συνθήκη τηρεί μια σκληρή στάση απέναντι στην κοινωνική αυτή πανδημία και παρέχει περισσότερες εγγυήσεις προστασίας των παιδιών από οποιοδήποτε άλλη σύμβαση για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Πέραν του Αφρικανικού Χάρτη, υιοθετήθηκε μια σειρά παρόμοιων περιφερειακών διακηρύξεων, που στόχο είχαν να εξαλείψουν τη χρήση των παιδιών κάτω των δεκαοκτώ ετών σε εχθροπραξίες. Συγκεκριμένα, υιοθετήθηκε η Διακήρυξη του Μοντεβιδέο από τους συμμετέχοντες στη Διάσκεψη της Λατινικής Αμερικής και Καραϊβικής (Ουρουγουάη 1999), που οργανώθηκε από τη Διεθνή Συμμαχία για να σταματήσει η χρήση των παιδιώνστρατιωτών 111. Η ίδια οργάνωση πραγματοποίησε το ίδιο έτος στη Γερμανία την Ευρωπαϊκή Διάσκεψη, προϊόν της οποίας αποτέλεσε η Διακήρυξη του Βερολίνου για τη χρησιμοποίηση παιδιών ως στρατιώτες Η Ουγκάντα, η Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό, η Ακτή του Ελεφαντοστού, και το Μπουρούντι αποτελούν κράτη που υπέγραψαν ή επικύρωσαν το Χάρτη αλλά εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν σοβαρά προβλήματα με τα παιδιά στρατιώτες. Βλ. African Union, List of Countries which have signed, ratified/acceded to the African Union Convention on African Charter on the Rights and Welfare of the Child, Latin America and Caribbean Conference on the Use of Children as Soldiers, July 5-8,1999, M o n t e v i d e o Declaration on the Use of Children as Soldiers, βλ Berlin Declaration on the Use of Children as Soldiers (1999)

48 48 Δύο χρόνια νωρίτερα, τον Απρίλιο του 1997, η UNICEF, με τη συνεργασία της μη κυβερνητικής ομάδας εργασίας για τα Δικαιώματα του Παιδιού διοργάνωσε συμπόσιο στο Cape Town (Ν. Αφρική) με σκοπό την αντιμετώπιση του τραγικού ζητήματος των ανήλικων στρατιωτών. Στόχος του συμποσίου ήταν η επινόηση τρόπων προστασίας των παιδιών από τη στρατολόγηση, κυρίως με την θέσπιση του δεκάτου όγδοου έτους ως κατωτάτου ορίου ηλικίας της στρατολόγησης, και ο σχεδιασμός πρακτικών και στρατηγικών για την αποστράτευση και αποτελεσματική επανένταξη των παιδιών στην μεταπολεμική κοινωνία. Η πιο σημαντική όμως συμβολή του Συμποσίου έγκειται στη διατύπωση του ορισμού του παιδιού-στρατιώτη 113, που προστατεύει όλα τα παιδιά σε κάθε είδους ένοπλη σύγκρουση, παρέχοντας συγχρόνως ειδική και αυξημένη προστασία στα κορίτσια στρατιώτες. Σύμφωνα με το νέο ορισμό, ως παιδί στρατιώτης νοείται: κάθε πρόσωπο ηλικίας κάτω των δεκαοκτώ, που είναι μέλος τακτικών ή άτακτων ενόπλων δυνάμεων ή ομάδων, συμπεριλαμβανομένων αλλά όχι αποκλειστικά μαγείρων, αγγελιοφόρων, μεταφορέων και οποιουδήποτε, που συνοδεύει τις άνω ομάδες. Ο ορισμός περικλείει ακόμα κορίτσια που στρατολογούνται για σκοπούς σεξουαλικής εκμετάλλευσης και εξαναγκαστικό γάμο. Κατά συνέπεια, δεν περιορίζεται μόνο σε παιδιά που φέρουν όπλα αλλά αναφέρεται σε όλα τα παιδιά, που πλήττονται από τα δεινά του πολέμου, είτε βρίσκονται στην πρώτη γραμμή, είτε στα μετόπισθεν σε υποστηρικτικούς καθαρά ρόλους. Ο επαναστατικός αυτός ορισμός εκτείνει την προστασία του και στα απροστάτευτα, σχεδόν αόρατα θύματα της τραγωδίας των ανήλικων μαχητών, τα κορίτσια στρατιώτες, που διαδραματίζουν έμμεσο ρόλο στις εχθροπραξίες και αποτελούν υποκείμενο σωματικής βίας και σεξουαλικής εκμετάλλευσης. Η καθολική υιοθέτηση του ορισμού θα απελευθερώσει τα 113 Child Soldier in this document is any person under 18 years of age who is part of any king of regular or irregular armed force or armed group in any capacity, including but not limited to cooks, porters, messengers and anyone accompanying such groups, other than family members. The definition includes girls recruited for sexual purposes and forced marriage. It does not, therefore, only refer to a child who is carrying or has carried arms. Cape Town Principles and Best Practices on the Prevention of Recruitment of Children into the Armed Forces and on the Demobilization and Social Reintegration of Child Soldiers in Africa.

49 49 κορίτσια στρατιώτες από τη γκρίζα ζώνη, όπου το σύγχρονο διεθνές δίκαιο δεν τους παρέχει σχεδόν καμία προστασία. Το αποτέλεσμα του Συμποσίου αποτέλεσαν οι Αρχές και Βέλτιστες Πρακτικές του Cape Town ( Cape Town Principles and Best Practices ) για την πρόληψη της στρατολόγησης παιδιών-μαχητών σε ένοπλες δυνάμεις και για την αποστράτευση και κοινωνική επανένταξη τους στην Αφρική, που απαριθμούν μια σειρά προληπτικών μέτρων και προστατευτικών μηχανισμών για τα παιδιά μαχητές στην Αφρική και συνιστούν δράσεις, που πρέπει να ληφθούν από τις κυβερνήσεις και κοινότητες στις πληγείσες χώρες για να λήξει αυτή η παραβίαση των δικαιωμάτων των παιδιών. Δυστυχώς, οι άνω αρχές αποτελούσαν απλώς συστάσεις για τη διεθνή κοινότητα και όχι δεσμευτική απόφαση για δράση 114 και, όπως αποδεικνύει πλήθος επιστημονικών συγγραμμάτων με θέμα την αναποτελεσματικότητα της σύγχρονης διεθνούς νομοθεσίας για την παιδικής στρατολόγηση, είναι εμφανής η αποτυχία της διεθνούς κοινότητας να υιοθετήσει ένα πιο προστατευτικό ορισμό για τα παιδιά στρατιώτες, καταδικάζοντας κορίτσια και αγόρια μαχητές στη φρίκη του πολέμου. γ) Αρχές και Δεσμεύσεις του Παρισιού (2007) Δέκα χρόνια (Φεβρουάριος του 2007) μετά τη διατύπωση των αρχών του Cape Town, πάλι στα πλαίσια της προσπάθειας για την αντιμετώπιση του προβλήματος των παιδιών, που υπηρετούν στις ένοπλες δυνάμεις, πενήντα οκτώ χώρες, φορείς του ΟΗΕ και τριάντα μη κυβερνητικές οργανώσεις δεσμεύθηκαν, στο Παρίσι, σε ένα σύνολο μέτρων με σκοπό να εμποδίσουν τη στρατολόγηση παιδιών στρατιωτών και να αγωνισθούν κατά της ατιμωρησίας αυτών που χρησιμοποιούν ανηλίκους στις συγκρούσεις. 114 UNICEF,

50 50 Οι δεσμεύσεις κατά της στρατολόγησης παιδιών, που αποκλήθηκαν «αρχές του Παρισιού» 115, υιοθετήθηκαν στο τέλος μια διήμερης διεθνούς διάσκεψης, που διοργανώθηκε από τη Γαλλία και τη UNICEF, γι αυτή τη μάστιγα που πλήττει χιλιάδες ανηλίκους σε όλο τον κόσμο. «Για πρώτη φορά τα κράτη δεσμεύονται επισήμως να εφαρμόσουν και να σεβαστούν τις αρχές του αγώνα κατά της στρατολόγησης και χρησιμοποίησης παιδιών στις ένοπλες συγκρούσεις» ανακοίνωσε ο Γάλλος Υπουργός Εξωτερικών Φιλίπ Ντουστ-Μπλαζί 116. Μεταξύ αυτών των χωρών που υπέγραψαν τις «αρχές του Παρισιού» περιλαμβάνονται δέκα από τις δώδεκα χώρες, όπου, σύμφωνα με τον ΟΗΕ, παιδιά χρησιμοποιούνται ως στρατιώτες, ανάμεσα τους το Σουδάν, το Τσαντ, η Ουγκάντα, η Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό, η Κολομβία, το Νεπάλ και η Σρι Λάνκα. Οι δύο χώρες που πλήττονται από τη μάστιγα αυτή, αλλά δεν πήραν μέρος στη διεθνή διάσκεψη, είναι η Βιρμανία και οι Φιλιππίνες. Στις αρχές αυτές, οι οποίες δεν έχουν νομικά δεσμευτικό χαρακτήρα, τα κράτη υποσχέθηκαν να αγωνιστούν κατά της ατιμωρησίας, ασκώντας ποινική δίωξη εναντίον προσώπων, που στρατολογούν παρανόμως παιδιά κάτω των δεκαοκτώ ετών σε ένοπλες οργανώσεις ή ομάδες. Στο εν λόγω κείμενο προστίθεται πως τα εγκλήματα που διαπράττονται εναντίον παιδιών θα πρέπει να εξαιρούνται από διατάξεις αμνηστίας, που προβλέπονται στο πλαίσιο ειρηνευτικών συμφωνιών. δ) Ποινικοποίηση της στρατολόγησης των παιδιών μαχητών Οι κανόνες του διεθνούς ποινικού δικαίου κωδικοποιούν ένα νομικό καθεστώς, που ορίζει συγκεκριμένα διεθνή εγκλήματα και προβλέπει ποινική ευθύνη για τα άτομα που τα διαπράττουν. Ένα διεθνές έγκλημα διαφέρει από αυτό που μπορεί να θεωρηθεί κοινό έγκλημα

51 51 σύμφωνα με το εθνικό δίκαιο. Για να αποκτήσει ένα έγκλημα διεθνή χαρακτήρα, θα πρέπει ουσιαστικά μεταξύ άλλων να προσβάλλει το ανθρώπινο γένος. Υπό αυτή την έννοια, η διεθνής κοινότητα αποφασίζει την έννοια και το εύρος, την αντικειμενική και υποκειμενική υπόσταση των διεθνών εγκλημάτων, λαμβάνοντας υπ όψη τις επιταγές των διεθνών ποινικών δικαστηρίων και την παραδοσιακή εξέλιξη του διεθνούς εθιμικού δικαίου μέσω της κρατικής πρακτικής. Σύμφωνα με τα ανωτέρω, δικαίως μπορεί κάποιος να πει ότι η διεθνής κοινότητα έχει συμπεριλάβει -υπό συγκεκριμένες βέβαια προϋποθέσεις- τη στρατολόγηση παιδιών από ένοπλες δυνάμεις και ομάδες στα διεθνή εγκλήματα. Κύρια διεθνή ποινικά δικαστήρια, αρμόδια για το έγκλημα αυτό, αποτελούν το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο και το Ειδικό Δικαστήριο για τα Εγκλήματα Πολέμου στη Σιέρα Λεόνε, τα οποία συμβάλλουν στην καταπολέμηση της ατιμωρησίας και την αντιμετώπιση των σχετικών παραβιάσεων του διεθνούς δικαίου σχετικά με την παράνομη χρήση και στρατολόγηση ανηλίκων. Η θέσπιση και εφαρμογή κανόνων και θεσμών ποινικής καταστολής, αποτελεί ένα θετικό βήμα για την αφύπνιση της ανθρωπότητας προς την απαίτηση ότι όσοι διαπράττουν διεθνή εγκλήματα εις βάρος παιδιών εν καιρώ πολέμου δεν πρέπει να διαφεύγουν της τιμωρίας. i) Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο Την 1 η Ιουλίου 2002 απέκτησε σάρκα και οστά το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο, το πρώτο μόνιμο οικουμενικού χαρακτήρα διεθνές ποινικό δικαστήριο, η ίδρυση του οποίου αποτέλεσε ορόσημο ως προς την ποινική καταστολή των διεθνών εγκλημάτων και το σημαντικότερο βήμα διεθνούς συνεργασίας και πολυμερούς δικαιοσύνης μετά τα δικαστήρια της Νυρεμβέργης και του Τόκιο. Η λειτουργία του, παρά τις απόπειρες των Ηνωμένων Πολιτειών να περιορίσουν την αποτελεσματικότητα της δράσης του, μετέβαλε με πολυσήμαντο τρόπο το

52 52 διεθνές σκηνικό και κυρίως τη συλλογική συνείδηση της ανθρωπότητας ότι ορισμένες απάνθρωπες πράξεις πρέπει να τιμωρούνται. Η διεθνής έννομη τάξη προσαρμόζεται πλέον σε ένα παγκόσμιο σενάριο, όπου φθίνει η αρχή της κρατικής κυριαρχίας, εμφανίζονται νέοι δρώντες στο διεθνές σκηνικό και ξεθωριάζει η αρχή του Grotius, ότι τα άτομα δεν είναι υποκείμενα του διεθνούς δικαίου 117. Η δικαιοδοσία του περιορίζεται στα πιο σοβαρά εγκλήματα ( core crimes ) που ενδιαφέρουν το σύνολο της διεθνούς κοινότητας, και ειδικότερα στα εγκλήματα πολέμου 118, στη γενοκτονία 119, στα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας 120 και στο έγκλημα της επίθεσης 121. Σύμφωνα με το Καταστατικό της Ρώμης ανάμεσα στα εγκλήματα πολέμου συγκαταλέγεται και το έγκλημα της παράνομης χρήσης σε εχθροπραξίες και στρατολόγησης ανήλικων στρατιωτών, τόσο σε διακρατικές όσο και σε εμφύλιες συγκρούσεις. Στα πλαίσια των διεθνών ενόπλων συγκρούσεων, έγκλημα πολέμου θεωρείται η στρατολόγηση παιδιών σε ηλικία κάτω των δεκαπέντε ετών σε εθνικές ένοπλες δυνάμεις ή η χρησιμοποίηση των παραπάνω με σκοπό την ενεργή συμμετοχή τους σε εχθροπραξίες 122. Ο ορισμός αυτός επαναλαμβάνεται και στις διατάξεις για τις μη διεθνούς χαρακτήρα ένοπλες συγκρούσεις, με την διαφορά ότι η στρατολόγηση στις εθνικές ένοπλες δυνάμεις αντικαθίσταται από τη στρατολόγηση σε ένοπλες δυνάμεις ή ομάδες Nsongurua J. Udombana, War is not Child s Play! International Law and the Prohibition of Children s Involvement in Armed Conflicts, 20 Temple International and Comparative Law Journal 57 (2006): Άρθρο 8 του Καταστατικού του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου 119 Άρθρο 6 του Καταστατικού του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου. Υιοθετείται ο ορισμός της Σύμβασης του 1948 για τη Γενοκτονία. 120 Στο άρθρο 7 του Καταστατικού του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας ορίζονται ως εξής: πράξεις (δολοφονία, υποδούλωση, βασανισμός κλπ), που διαπράττονται ως μέρος ευρείας ή συστηματικής επίθεσης, που κατευθύνεται κατά οποιουδήποτε άμαχου πληθυσμού συνειδητά κατ εφαρμογή πολιτικής ενός κράτους ή μιας οργάνωσης. 121 Για την επίθεση, που εμπίπτει στο jus ad bellum δεν έχει συμφωνηθεί ακόμα ορισμός. Μαρία- Ντανιέλλα Μαρούδα «Η διεθνής ευθύνη για παραβιάσεις του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου» (Σάκκουλας Αντ. Ν., 2006) 122 Rome Statute of the International Criminal Court (17 July 1998), art 8(2)(b)(xxvi): war crime is conscripting or enlisting children under the age of fifteen years into the national armed forces or using them to participate actively in hostilities (international armed conflicts) 123 Rome Statute of the International Criminal Court (17 July 1998), art 8(2)(e)(vii): war crime is conscripting or enlisting children under the age of fifteen years into armed forces or groups or using them to participate actively in hostilities (armed conflicts not of an international character)

53 53 Από τον ορισμό, αυτό που προξενεί τη μεγαλύτερη εντύπωση είναι η πρόβλεψη του συγκεκριμένου ορίου ηλικίας. Είναι πραγματικά δύσκολο να συμφιλιώσεις την επιθυμία της διεθνούς κοινότητας να προστατεύσει τα παιδιά κάτω των δεκαοκτώ ετών από τη συμμετοχή τους σε ένοπλες συγκρούσεις-όπως αντικατοπτρίζεται στο Πρωτόκολλο για τα Παιδιά στις Ένοπλες Συγκρούσεις- με την ποινικοποίηση των πράξεων στρατολόγησης και χρήσης των παιδιών κάτω των δεκαπέντε ετών στις ένοπλες συγκρούσεις. Αναθεώρηση των διατάξεων για το όριο ηλικίας των παιδιών στα δεκαοκτώ έτη δε είναι εφικτή πριν από τη Διάσκεψη Αναθεώρησης, το 2009, ενώ το ενδεχόμενο και μόνο τροποποίησης του ορίου ηλικίας θα ξεσήκωνε θύελλα αντιδράσεων σε αρκετά κράτη, εξαιτίας των ήδη υφισταμένων πολιτικών στρατολόγησης. Στα πλαίσια ερμηνείας της διάταξης ( war crime is conscripting or enlisting children.. ) υποστηρίχθηκε η άποψη ότι οι όροι conscripting or enlisting έχουν παθητική σημασία και συνδέονται εννοιολογικά με τη διοικητική πράξη της καταγραφής των ονομάτων των ατόμων σε λίστα, ενώ η λέξη recruiting (που αναφέρεται σε άλλα νομικά κείμενα) υπονοεί την ενεργητική πολιτική της Κυβέρνησης να ενθαρρύνει τη συμμετοχή ατόμων στις ένοπλες δυνάμεις 124. Άλλοι πάλι θεωρούν ότι όλες οι παραπάνω λέξεις έχουν την ίδια σημασία με μια διευκρίνιση: η λέξη conscription ερμηνεύεται ως υποχρεωτική στρατολόγηση, ενώ η λέξη enlistment ως εθελοντική 125. Για την πλήρωση της αντικειμενικής υπόστασης του εγκλήματος δεν απαιτείται, όπως σε άλλα εγκλήματα πολέμου, το στοιχείο του εξαναγκασμού και της χρήσης βίας από τις ένοπλες δυνάμεις, ενώ ο εθελοντικός χαρακτήρας της στρατολόγησης και η συναίνεση του παιδιού δεν αίρουν το άδικο της πράξης 126. Αναφορικά με το βαθμό της επίγνωσης 124 UNESCO Report, βλ. υποσημείωση American Heritage College Dictionary (1997). 126 Δεν τίθεται ζήτημα συναίνεσης ως λόγο υπεράσπισης σε δίκες για εγκλήματα πολέμου, καθώς το θύμα συνήθως συνεργάζεται για να αποφύγει τα χειρότερα (βασανισμό ή θάνατο). Nsongurua J. Udombana, War is not Child s Play! International Law and the Prohibition of Children s Involvement in Armed Conflicts, 20 Temple International and Comparative Law Journal 57 (2006): 15 (και υποσημείωση 262)

54 54 (υποκειμενική υπόσταση) που απαιτείται, έχει υποστηριχθεί ότι και μόνο η απόδειξη της εκ προθέσεως παράβλεψης της ηλικίας του παιδιού είναι αρκετή για να στοιχειοθετήσει ποινική ευθύνη του δράστη, σύμφωνα το Καταστατικό του ΔΠΔ. Αυτό συμβαίνει όταν, για παράδειγμα, ο κατηγορούμενος δεν ερευνά, ούτε εξετάζει την ηλικία του παιδιού, ακόμα και αν η τελευταία είναι προφανές ότι πλησιάζει το κατώτατο όριο ηλικίας, που κατοχυρώνεται στο διεθνές δίκαιο 127. Το ακριβές περιεχόμενο για την ποινικοποίηση της εμπλοκής των παιδιών σε ένοπλες συγκρούσεις αποτέλεσε προϊόν συμβιβασμού των διαφορετικών επιδιώξεων και επιθυμιών των κρατών μελών κατά τη διάρκεια των προπαρασκευαστικών εργασιών του Καταστατικού. Στη Διπλωματική Συνδιάσκεψη της Ρώμης τέθηκαν διάφορες προτάσεις στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων. Μια μερίδα κρατών υποστήριξε να ορισθεί ως έγκλημα πολέμου ο εξαναγκασμός παιδιών σε ηλικία κάτω των δεκαπέντε ετών να συμμετέχουν άμεσα σε εχθροπραξίες, ενώ η μειοψηφία πρότεινε τη μη ποινικοποίηση της παιδικής στρατολόγησης. 128 Η πλειονότητα των κρατών όμως θεώρησε την ποινικοποίηση της στρατολόγησης ανηλίκων απαραίτητη και δικαιολογημένη εξαιτίας της διεθνούς αποδοκιμασίας για την απαράδεκτη αυτή πρακτική, και όρισε ως έγκλημα πολέμου τη στρατολόγηση παιδιών σε ηλικία κάτω των δεκαπέντε ετών σε εθνικές ένοπλες δυνάμεις ή τη χρησιμοποίηση τους με σκοπό την ενεργή συμμετοχή τους σε εχθροπραξίες. Η Συνδιάσκεψη, μετά από πολύμηνες διαπραγματεύσεις, υιοθέτησε τελικά την άποψη της πλειοψηφίας. Προϊόν συμβιβασμού αποτέλεσε και η φράση «εθνικές ένοπλες δυνάμεις» ( national armed forces ) αντί για τον όρο «τακτικές ένοπλες δυνάμεις» ( regular armed forces ) με σκοπό τον κατευνασμό των αραβικών κρατών, που 127 Βλ. υποσημείωση U.N Diplomatic Conference of Plenipotentiaries on the Establishment of an International Criminal Court, June 15-July 18, 1998, Report of the Preparatory Committee on the Establishment of an International Criminal Court: Addendum, at 23, U.N Doc. A/CONF. 183/2/Add. 1 (Apr. 14, 1998); Udombana, War is not Child s Play! International Law and the Prohibition of Children s Involvement in Armed Conflicts, 20 Temple International and Comparative Law Journal 57 (2006): 15

55 55 επιδίωκαν να εξαιρέσουν την εφαρμογή της διάταξης αυτής στην παλαιστινιακή οργάνωση Intifada. Παρά τις αδυναμίες τους, οι διατάξεις του Καταστατικού της Ρώμης συνιστούν σε κάποια ζητήματα μια βελτιωμένη εκδοχή του Πρόσθετου Πρωτοκόλλου για τα Παιδιά στις Ένοπλες Συγκρούσεις. Ο όρος «άμεση συμμετοχή» στη μάχη, όπως το Πρόσθετο Πρωτόκολλο προβλέπει, αντικαθίσταται από τον ευρύτερο όρο «ενεργητική συμμετοχή», που αφορά τόσο την άμεση συμμετοχή σε μάχη όσο και την ενεργή συμμετοχή σε στρατιωτικές ενέργειες που συνδέονται με τη μάχη, όπως κατασκοπεία, ανίχνευση, δολιοφθορά. Περιλαμβάνει επίσης τη χρησιμοποίηση παιδιών ως αγγελιοφόρους και «κράχτες» και την τοποθέτησή τους σε καίρια στρατιωτικά σημεία ελέγχου 129 καθώς και τη χρήση τους σε δραστηριότητες στην πρώτη γραμμή των εχθροπραξιών, όπως η μεταφορά πολεμοφοδίων 130. Τέλος, αφορά και τα παιδιά που χρησιμοποιούνται για τη φύλαξη στρατιωτικών στόχων, (στρατιωτικές μονάδες των μερών της σύγκρουσης επί παραδείγματι) ή για την προστασία της σωματικής ακεραιότητας και ασφάλειας στρατιωτικών διοικητών, ως σωματοφύλακες 131. Αντίθετα, δεν καλύπτει ενέργειες, που είναι εμφανώς άσχετες με εχθροπραξίες, όπως η διανομή τροφίμων σε αεροπορικές βάσεις ή οικιακές εργασίες παιδιών σε κατοικίες αξιωματούχων 132. Μέσα στα πλαίσια του ορισμού των εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας στο Καταστατικό της Ρώμης, έχει υποστηριχθεί η άποψη ότι μια σειρά διατάξεων θα μπορούσαν να διεκδικήσουν εφαρμογή για τη στρατολόγηση και χρήση των ανήλικων στρατιωτών σε 129 Draft Statute for the International Criminal Court, Report of the Preparatory Committee on the Establishment of an International Criminal Court, addendum 1, UN Doc. A/CONF. 183/2/Add.1, p21. See also Case Prosecutor v. Thomas Lubanga Dyilo, Decision on the Confirmation of Charges καθώς και Case Prosecutor v. Germain Katanga and Mathieu Ngudjolo Chui, Decision on the Confirmation of Charges Coalition to Stop the Use of Child Soldiers International Standards < International Committee of the Red Cross, Commentary on the Additional Protocols of 8 June 1977 to the Geneva Conventions of 12 August 1949, Geneva, Sanoz, Swinarski and Zimermann, 1986, p,925, para and p. 1404, para See also the Draft Statute for the International Criminal Court, Report of the Preparatory Committee on the Establishment of the International Criminal Court, addendum 1, UN Doc. A/CONF. 183/2/Add.1, p21. See also Case Prosecutor v. Thomas Lubanga Dyilo, Decision on the Confirmation of Charges and Case Prosecutor v. Germain Katanga and Mathieu Ngudjolo Chui, Decision on the Confirmation of Charges Report of the Preparatory Committee on the Establishment of an International Criminal Court (βλ. υποσημείωση 129).

56 56 συγκεκριμένες περιστάσεις 133. Αυτές περιλαμβάνουν πράξεις: α) υποδούλωσης, που ορίζεται ως άσκηση του δικαιώματος ιδιοκτησίας σε άτομο και περικλείει και πράξεις εμπορίας ατόμων, ιδιαίτερα γυναικών και παιδιών β) φυλάκισης και στέρησης της φυσικής ελευθερίας, κατά παραβίαση των θεμελιωδών κανόνων του διεθνούς δικαίου και γ) βιασμού, σεξουαλικής δουλείας ή εξαναγκαστικής εκπόρνευσης, κυρίως για τα κορίτσια στρατιώτες. Τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας εξευτελίζουν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και αποτελούν απειλή για ανθρώπινο είδος. Περιλαμβάνουν πράξεις, που συνιστούν ιδιαιτέρως ειδεχθή εγκλήματα, αφού δεν πρόκειται για μεμονωμένα ή σποραδικά γεγονότα, αλλά αποτελούν είτε μέρος μιας ευρύτερης πολιτικής, είτε εκτεταμένες ή συστηματικές πρακτικές παραβιάσεων, που ανέχεται ή συντονίζει μια κυβέρνηση, ή μια de facto εξουσία. Τα εγκλήματα αυτά διαπράττονται ως μέρος μιας διαδεδομένης ή συστηματικής επίθεσης εναντίον οποιουδήποτε άμαχου πληθυσμού και απαγορεύονται και τιμωρούνται ανεξαρτήτως του αν διαπράττονται στη διάρκεια ένοπλης σύρραξης, διεθνούς ή μη χαρακτήρα, είτε σε περίοδο ειρήνης. Είναι νομικά δύσκολο να αποδείξει κανείς ότι οποιαδήποτε περίπτωση χρήσης παιδιών μαχητών συνιστά έγκλημα κατά της ανθρωπότητας, αλλά ο Εισαγγελέας του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου δύναται και οφείλει να λαμβάνει υπ όψη του τις παραπάνω διατάξεις, όταν ασκεί ποινική δίωξη εναντίον ατόμων, που έχουν αναμειχθεί σε πράξεις, που ενθαρρύνουν τη στρατολόγηση ανήλικων στρατιωτών. Δυστυχώς, οι ΗΠΑ παραμένουν πολέμιοι της υιοθέτησης του Καταστατικού. Για να δικαιολογήσουν την εχθρική τους στάση επικαλούνται αδυναμίες και ελλείψεις του Καταστατικού, όπως την απουσία του συστήματος εξισορρόπησης και ελέγχου (checks and balances) στις εξουσίες Εισαγγελέων και Δικαστών του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου και την έλλειψη κάθε αποτελεσματικού μηχανισμού αποτροπής πολιτικοποιημένων διώξεων 133 Steven Freeland, Child Soldiers and International Crimes How Should International Law Be Applied?, 3 New Zealand Journal of Public and International Law 303 (2005): 10

57 57 Αμερικανών λειτουργών και αξιωματούχων 134. Η αμερικανική αντίδραση ενάντια σε ένα μόνιμο ποινικό Δικαστήριο, που είναι αρμόδιο για εγκλήματα πολέμου και εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, υπονομεύει τις διεθνείς προσπάθειες ειδικής προστασίας και υπεράσπισης των παιδιών. Κι αυτό γιατί πολλά κράτη ακολουθούν το μονοπάτι που χαράσσουν οι ΗΠΑ σε κάποια διεθνή ζητήματα και μια ενδεχόμενη αρνητική στάση της αμερικανικής ηγεμονίας παρασύρει και τα υπόλοιπα. Ένα κράτος όμως, που θεωρεί ότι δικαιούται να καθοδηγεί τον υπόλοιπο κόσμο, έχει ηθική υποχρέωση να επιλέγει το σωστό. Ευτυχώς, οι επίμονες αντιρρήσεις των ΗΠΑ, παρά το γεγονός ότι περιορίζουν την αποτελεσματικότητα του Καταστατικού, δεν αφαιρούν από τις διατάξεις του την εγκυρότητα και την εθιμική τους φύση. ii) Ειδικό Δικαστήριο για τη Σιέρα Λεόνε Το Ειδικό Δικαστήριο για τη Σιέρα Λεόνε ιδρύθηκε τον Ιανουάριο του 2006 με συμφωνία μεταξύ των Ηνωμένων Εθνών και της Κυβέρνησης της Σιέρα Λεόνε με σκοπό να διερευνήσει τα γεγονότα του εμφυλίου πολέμου, που διαδραματίστηκαν στην περιοχή δέκα χρόνια νωρίτερα. Σύμφωνα με το Καταστατικό του («Καταστατικό της Σιέρα Λεόνε») 135, το Ειδικό Δικαστήριο έχει την αρμοδιότητα να εκδικάζει πρόσωπα που κατηγορούνται ότι έχουν διαπράξει διάφορα διεθνή εγκλήματα, όπως εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας 136, παραβιάσεις του κοινού στις Συμβάσεις της Γενεύης άρθρου 3, του Πρόσθετου Πρωτοκόλλου II 137 και γενικότερα του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου 138, καθώς και συγκεκριμένα ποινικά αδικήματα σύμφωνα με την εθνική νομοθεσία της Σιέρα Λεόνε Press Release, U.S Department of Defense, Secretary Rumsfeld Statement on the ICC Treaty (May 6,2002), Statute of the Special court for Sierra Leone (14 August 2000) Sierra Leone Statute, art Sierra Leone Statute, art. 3

58 58 Υπό την επίδραση των αντίστοιχων διατάξεων του Καταστατικού της Ρώμης για τις ένοπλες συγκρούσεις μη διεθνούς χαρακτήρα, το α. 4 παρ. 3 του Καταστατικού της Σιέρα Λεόνε ποινικοποιεί τη στρατολόγηση παιδιών κάτω των δεκαπέντε ετών σε ένοπλες δυνάμεις ή ομάδες και τη χρήση τους για ενεργή συμμετοχή σε εχθροπραξίες 140. Όπως και στο Καταστατικό του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου, το έγκλημα της χρήσης παιδιών με σκοπό τη συμμετοχή τους σε εχθροπραξίες δεν περιορίζεται μόνο στην άμεση συμμετοχή τους στη μάχη ή στην παράταξη τους στην πρώτη γραμμή του μετώπου. Ούτε αναφέρεται μόνο στα παιδιά που φέρουν όπλα ή σε αυτά που είναι επίσημα μέλη ενόπλων δυνάμεων ή ομάδων. Αντίθετα, αφορά κάθε παιδί που χρησιμοποιείται από μαχόμενες δυνάμεις με σκοπό την ενεργή συμμετοχή του στον πόλεμο, περιλαμβάνοντας την άμεση συμμετοχή στη μάχη όπως και την ενεργή συμμετοχή σε στρατιωτικές ενέργειες. Επίσης, η στρατολόγηση παιδιών κάτω των δεκαπέντε αποτελεί έγκλημα, είτε είναι αναγκαστική ή εθελοντική, δηλαδή το εκούσιο ή ακούσιο της επιστράτευσης δεν αποτελεί στοιχείο για την πλήρωση της αντικειμενικής υπόστασης του εγκλήματος. Στην προσπάθεια του να ρυθμίσει το ζήτημα των κοριτσιών μαχητών, το Ειδικό Δικαστήριο επιλαμβάνεται δικαιοδοσίας αναφορικά με τις παρακάτω παραβιάσεις της Εθνικής Νομοθεσίας του 1926 για την Πρόληψη της Σκληρότητας κατά Παιδιών ( Sierra Leone Prevention of Cruelty to Children Act 1926 ) 141 : α) κακοποίηση κοριτσιών κάτω των δεκατριών ετών, β) κακοποίηση κοριτσιών ηλικίας δεκατριών έως δεκατεσσάρων ετών και γ) απαγωγή κοριτσιών για ανήθικους σκοπούς. Τα άνω εγκλήματα δύνανται να εξομοιωθούν με το έγκλημα της αναγκαστικής στρατολόγησης κοριτσιών με σκοπό την σεξουαλική κακοποίηση και εκμετάλλευση. Δυστυχώς, το Καταστατικό της Σιέρα Λεόνε προστατεύει από 138 Sierra Leone Statute, art Sierra Leone Statute, art Sierra Leone Statute, art. 4(c): The Special Court shall have the power to prosecute persons who have committed the following serious violations of international humanitarian law: conscripting or enlisting children under the age of 15 years into armed forces or groups or using them to participate actively in hostilities. 141 Sierra Leone Statute, art. 5(a)

59 59 την κακοποίηση κορίτσια μιας συγκεκριμένης ηλικίας, που δεν συμβαδίζει με το κατώτατο όριο ηλικίας της παιδικής στρατολόγησης. Το Δικαστήριο στην υπόθεση Norman διαβεβαίωσε ότι η πράξη της στρατολόγησης παιδιών κάτω των δεκαπέντε ετών αποτελεί έγκλημα πολέμου που επισύρει ατομική ποινική ευθύνη, σύμφωνα με το διεθνές εθιμικό δίκαιο, ήδη από το 1996, πριν δηλαδή την κωδικοποίηση της αρχής με την υιοθέτηση του Καταστατικού του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου το iii) Νομολογία Ειδικού Δικαστηρίου για τη Σιέρα Λεόνε και Υποθέσεις Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου Ενώ η απαγόρευση της πρακτικής στρατολόγησης και χρησιμοποίησης παιδιών σε εχθροπραξίες είχε επιβεβαιωθεί εδώ και χρόνια τόσο στο διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο όσο και στο δίκαιο δικαιωμάτων του ανθρώπου, παρά τις αντιθέσεις ως προς το ακριβές ηλικιακό όριο μέχρι το οποίο κάποιος θεωρείται παιδί σε ότι αφορά τη στρατολόγηση του στις ένοπλες δυνάμεις μιας χώρας ή μιας μη κρατικής οντότητας, το έγκλημα της στρατολόγησης παιδιών σε συρράξεις μη διεθνούς χαρακτήρα στο επίπεδο της διεθνούς δικαιοσύνης ανιχνεύθηκε για πρώτη φορά στη νομολογία του Ειδικού Δικαστηρίου για τη Σιέρα Λεόνε. Συγκεκριμένα, η υπόθεση Hinga Norman 143 αποτελεί την πρώτη υπόθεση παιδικής στρατολόγησης ενώπιον διεθνούς δικαστηρίου, καθώς τα Καταστατικά των Διεθνών Ποινικών Δικαστηρίων για την Πρώην Γιουγκοσλαβία και τη Ρουάντα δεν αναφέρονται καν στο έγκλημα αυτό. Προς υπεράσπιση του κατηγορουμένου υποστηρίχθηκε ότι η στρατολόγηση και χρήση παιδιών μαχητών δεν αποτελούσε, σύμφωνα με το διεθνές εθιμικό δίκαιο, έγκλημα στο 142 Alison Smith, Child Recruitment and the Special Court for Sierra Leone, 2 Journal of International Criminal Justice 1141 (December 2004): Hinga Norman Child Recruitment Decision, SCSL AR72(E), 31 May 2004.

60 60 χρονικό σημείο που αναφέρει το κατηγορητήριο και κατά συνέπεια το Δικαστήριο στερούνταν δικαιοδοσίας. Το Εφετείο όμως έκρινε ότι η στρατολόγηση και χρησιμοποίηση παιδιών κάτω των δεκαπέντε ετών με σκοπό την ενεργή συμμετοχή τους σε εχθροπραξίες αποτελούσε ήδη από το Νοέμβρη του τουλάχιστον ή και νωρίτερα έγκλημα υπό το διεθνές εθιμικό δίκαιο, που επέσυρε διεθνή ποινική ευθύνη. Για την αιτιολόγηση της απόφασης το Εφετείο επικαλέστηκε εθνικούς και διεθνείς νομικούς κανόνες, ενώ εστίασε κυρίως στις Συμβάσεις της Γενεύης του 1949 και τα Πρόσθετα Πρωτόκολλα του 1977 καθώς και στη Διεθνή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού. Με κύριο άξονα τις πηγές αυτές, το Εφετείο αναγνώρισε την ύπαρξη διεθνούς εθιμικού κανόνα, σύμφωνα με τον οποίο η παιδική στρατολόγηση αποτελεί εγκληματική πράξη κατά παράβαση του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου σίγουρα από το Νοέμβρη του Προς επίρρωση των ισχυρισμών του, υποστήριξε ότι όλα τα κράτη αναγνωρίζουν ότι φέρουν τη νομική υποχρέωση να μην προσφεύγουν σε πρακτικές στρατολόγησης ανηλίκων και ότι η συζήτηση κατά τις προπαρασκευαστικές εργασίες του Καταστατικού της Ρώμης επικεντρώθηκε στην κωδικοποίηση και αποτελεσματική εφαρμογή του ήδη υπάρχοντα κανόνα δικαίου περί μη στρατολόγησης, παρά στην δημιουργία ενός νέου 145. Επίσης, σύμφωνα με άποψη της πλειοψηφίας, το έγκλημα χρήσης παιδιών στρατιωτών με σκοπό την ενεργή συμμετοχή τους σε εχθροπραξίες δεν περιορίζεται μόνο στα παιδιά που στρατολογήθηκαν σε ένοπλες δυνάμεις ή ομάδες, φέρουν όπλο και συμμετέχουν άμεσα στη μάχη αλλά αναφέρεται σε κάθε παιδί που στρατολογείται και συμμετέχει ενεργά στις εχθροπραξίες, καλύπτοντας τόσο την άμεση συμμετοχή στη μάχη, όσο και την ενεργή συμμετοχή σε στρατιωτικές ενέργειες. Τέλος, η στρατολόγηση παιδιών κάτω των δεκαπέντε ετών αποτελεί έγκλημα είτε μιλάμε για εξαναγκαστική, είτε για εθελοντική στρατολόγηση. 144 Το Ειδικό Δικαστήριο για τη Σιέρα Λεόνε έχει εντολή να δικάσει τους φέροντες τη μεγαλύτερη ευθύνη για τη διάπραξη εγκλημάτων πολέμου και εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας, που διαπράχθηκαν στο έδαφος της Σιέρα Λεόνε από τις 30 Νοεμβρίου Alison Smith, Child Recruitment and the Special Court for Sierra Leone, 2 Journal of International Criminal Justice 1141 (December 2004): 2

61 61 Κατά συνέπεια ο εξαναγκαστικός ή εθελοντικός χαρακτήρας της στρατολόγησης δεν αποτελεί στοιχείο της αντικειμενικής υπόστασης του εγκλήματος. Μετά την υπόθεση Norman ακολούθησαν και άλλες αποφάσεις του Ειδικού Δικαστηρίου για τη Σιέρα Λεόνε περί παιδικής στρατολόγησης. Στις 20 Ιουνίου του 2007, το Ειδικό Δικαστήριο καταδίκασε τους Alex Tamba Brima, Imbrahim Bazzy Kamara και Santigie Borbor Kanu 146, ανώτατα μέλη των Ενόπλων Δυνάμεων του Επαναστατικού Συμβουλίου ( Armed Forces Revolutionary Council - AFRC ). Η αντάρτικη αυτή ομάδα, που αποτελείτο από πρώην στρατιώτες των ενόπλων δυνάμεων της χώρας, συντάχθηκε με το περιβόητο Ενωμένο Επαναστατικό Μέτωπο ( Revolutionary United Front - RUF ) του πρώην Προέδρου της Λιβερίας C. Taylor. Στις 2 Αυγούστου 2007, καταδίκασε τους Fofana και Kondewa, μέλη των Civil Defence Forces, ενόπλων σωμάτων πολιτοφυλακής, που είχαν συγκροτηθεί από παραδοσιακούς κυνηγούς των διαφόρων φυλών της χώρας και στήριζαν κυβερνητικές δυνάμεις έναντι αντάρτικων ομάδων 147. Οι καταδίκες αφορούσαν εγκλήματα πολέμου, συμπεριλαμβανομένων πράξεων τρομοκρατίας και επιβολής συλλογικών τιμωριών, δολοφονίες, ακρωτηριασμούς και λεηλασίες. Ωστόσο η πιο σημαντική συνεισφορά των αποφάσεων αυτών υπήρξε η καταδίκη των άνω προσώπων για το έγκλημα πολέμου της στρατολόγησης και χρήσης παιδιών κάτω των δεκαπέντε ετών ως στρατιώτες 148. Τα τελευταία χρόνια, μετά το Συμπόσιο του Cape Town, παρατηρείται έντονη δραστηριοποίηση και του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου με σκοπό την πρόληψη των εγκλημάτων της παιδικής στρατολόγησης και της άσκησης σεξουαλικής βίας εναντίον 146 Οι Alex Tamba Brima, Imbrahim Bazzy Kamara και Santigie Borbor Kanu καταδικάστηκαν από το Ειδικό Δικαστήριο σε ποινή φυλάκισης πενήντα, σαράντα πέντε και πενήντα ετών αντίστοιχα. Mark A. Drumbl, International Decision International Criminal Law--International Criminal Court--War Crimes--Recruitment and Use of Child Soldiers--Confirmation of Charges, 101 American Journal of International Law 141 (October 2007): Ευρωπαϊκό Κέντρο Έρευνας και Κατάρτισης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και Ανθρωπιστικής Δράσης, Τετράδια Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, Ανθρωπιστικού Δικαίου και Ανθρωπιστικής Δράσης, Τεύχος 5, Σεπτέμβριος-Οκτώβριος

62 62 κοριτσιών. Οι πρώτοι ύποπτοι που συνελήφθησαν και εκδικάζονται αυτή τη στιγμή από το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο είναι ο Thomas Lubanga Dyilo, ιδρυτής και πρώην αρχηγός της «Ένωσης Πατριωτών Κονγκολέζων ( Union de Patriotes Congolais - UPC ) και ο Germain Katanga, διοικητής της «Δύναμης Πατριωτικής Αντίστασης στο Ιτούρι» ( Force de Resistance Patriotique en Ituri - FRPI ). Η παράδοση του Lubanga Dyilo από τις αρχές της Λαϊκής Δημοκρατίας του Κονγκό και η μεταγωγή του στο Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο, για την οποία μερίμνησε η Γαλλία, πραγματοποιήθηκε στις 17 Μαρτίου Κατηγορείται για το έγκλημα πολέμου του α.8 παρ.2 (β) και συγκεκριμένα για τη στρατολόγηση παιδιών και την χρησιμοποίηση τους με σκοπό την ενεργή συμμετοχή τους ως στρατιώτες σε εχθροπραξίες. Θεωρείται υπεύθυνος για τη σφαγή άμαχου πληθυσμού στο Ιτούρι, επαρχία της Λαϊκής Δημοκρατίας του Κονγκό, αλλά κατηγορείται από το Δικαστήριο μονάχα για τη στρατολόγηση και τη χρήση παιδιών στρατιωτών. Ανθρωπιστικές οργανώσεις κατηγορούν το Δικαστήριο ότι κακώς εστιάζει στην χρησιμοποίηση παιδιών μαχητών, ενώ αποτυγχάνει να αντιμετωπίσει τα πιο σοβαρά ζητήματα των μαζικών δολοφονιών, βιασμών και βασανισμών άμαχου πληθυσμού, που φέρεται ότι διέπραξε η οργάνωση του Lubanga. Κι αυτό γιατί για την πλειοψηφία των φυλών της Αφρικής η στρατολόγηση ανηλίκων δε θεωρείται έγκλημα αλλά ανάγκη, όταν η πλειοψηφία του αφρικανικού πληθυσμού είναι κάτω των δεκαοκτώ ετών και ο μέσος όρος ηλικίας των Αφρικανών υπολογίζεται ότι είναι μόλις 22 ετών 149. Προς αντίκρουση των κατηγοριών, ο Εισαγγελέας του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου, Luis Moreno Ocampo δήλωσε ότι το Δικαστήριο επικεντρώνεται στη συγκεκριμένη δράση του UPC γιατί επιδιώκει να υπερτονίσει τη δυστυχία και εξαθλίωση των παιδιών μαχητών εν καιρώ πολέμου Jenny Kuper, Child Soldiers and Civilian - Some Controversial Issues, 29 University of La Verne Law Review 12 (2008): Jordan A. Gilbertson, Little Girls Lost: Can the International Community Protect Girl Soldiers?, 29 University of La Verne Law Review 219 (2008): 12

63 63 Ο δεύτερος κατηγορούμενος κατηγορείται ότι καθοδήγησε την FRPI να δολοφονήσει πάνω από αμάχους και να προκαλέσει το βίαιο εκτοπισμό μισού και πάνω εκατομμυρίου πολιτών στο Ιτούρι κατά τη διάρκεια συγκρούσεων μεταξύ της FRPI και άλλων επαναστατικών δυνάμεων. Θεωρείται υπεύθυνος για σωρεία εγκλημάτων πολέμου και εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας κατά παραβίαση των α. 7 και 8 του Καταστατικού της Ρώμης. Συγκεκριμένα, κατηγορείται και μεταξύ άλλων για σεξουαλική υποδούλωση κοριτσιών και γυναικών (έγκλημα πολέμου και έγκλημα κατά της ανθρωπότητας) καθώς και για χρησιμοποίηση παιδιών κάτω των δεκαπέντε ετών με σκοπό την ενεργή συμμετοχή τους σε εχθροπραξίες (έγκλημα πολέμου). Η υπόθεση Katanga συνεκδικάζεται με αυτήν του Mathieu Ngudjolo Chui, πρώην διοικητή της «Δύναμης Πατριωτικής Αντίστασης στο Ιτούρι» ( Force de Resistance Patriotique en Ituri - FRPI ), που κατηγορείται για εγκλήματα πολέμου και εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Συγκεκριμένα, πέρα από δολοφονίες, σκόπιμες επιθέσεις κατά αμάχων και απάνθρωπη μεταχείριση, θεωρείται υπεύθυνος για σεξουαλική δουλεία και για χρήση παιδιών κάτω των δεκαπέντε ετών με σκοπό την ενεργή συμμετοχή τους σε εχθροπραξίες. Ένταλμα σύλληψης έχει εκδοθεί και για τον Bosco Ntaganda, στρατιωτικό αρχηγό της ένοπλης στρατιωτικής ομάδας National Congress for the Defense of the People ( CNDP ), πρώην μέλος του Πατριωτικού Στρατού της Ρουάντα (Rwandan Patriotic Army) και πρώην αρχηγό των Πατριωτικών Δυνάμεων για την Απελευθέρωση του Κονγκό ( Forces Patriotiques pour la Liberation du Congo - FPLC ) 151. Όπως και οι παραπάνω συμπατριώτες του, έτσι και ο Bosco φέρεται ότι στρατολόγησε και χρησιμοποίησε σε ένοπλες συγκρούσεις παιδιά κάτω των δεκαπέντε ετών. 151 H FPLC αποτελεί το στρατιωτικό τμήμα της UPC του Lubanga.

64 64 Οι δίκες αυτές αποτελούν το πρώτο σημαντικό βήμα κατά της ατιμωρησίας στην Αφρική 152, ούτως ώστε να ενισχυθεί μακροπρόθεσμα η ειρήνη και σταθερότητα στην περιοχή. Συμβολίζουν ακόμα τη δέσμευση της διεθνούς κοινότητας έναντι της Λαϊκής Δημοκρατίας του Κονγκό και των πολιτών της, καθώς και την υποστήριξη της στις προσπάθειες για ειρήνευση και συμφιλίωση. Η σύλληψη και εκδίκαση των Lubanga, Katanga και Ngudjolo αποδεικνύουν την πλήρη λειτουργία του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου και γεννούν ελπίδες για την αποτροπή τέλεσης του διεθνούς εγκλήματος της παιδικής στρατολόγησης. ε) Τα παιδιά μαχητές ως θύτες και θύματα Μέσα από το πρίσμα των διεθνών κανόνων η προβληματική της ποινικής ευθύνης των παιδιών μαχητών αποκτά ιδιαίτερη σημασία. Δυστυχώς, υπάρχουν πολλά παραδείγματα ανήλικων στρατιωτών, που διαπράττουν ιδιαίτερα σκληρές και βάναυσες πράξεις, που μπορούν να στοιχειοθετήσουν διεθνή εγκλήματα. Συχνά όμως, οι απειλές και ο εκφοβισμός των ενόπλων ομάδων, ο εξαναγκασμός των παιδιών για χρήση οινοπνεύματος και ναρκωτικών ουσιών και η πνευματική ανωριμότητα και αδυναμία τους να κατανοήσουν τη φύση και τις επιπτώσεις των πράξεων τους περιορίζουν την ικανότητα των ανηλίκων μαχητών για καταλογισμό και τους μετατρέπουν από θύτες σε θύματα. Θα ήταν όμως κοινωνικά ή νομικά αποδεκτό να μην δικαστεί ο δράστης με βάση τη διεθνή νομοθεσία εξαιτίας και μόνο του νεαρού της ηλικίας του; Πολιτισμικοί, κοινωνιολογικοί και ηθικοί λόγοι καθορίζουν τη στάση των κρατών για την ύπαρξη ή μη ποινικής ευθύνης του ανήλικου στρατιώτη. Σε έρευνα της διεθνούς 152 Το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο βρίσκεται στη διαδικασία διερεύνησης εγκλημάτων πολέμου και εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας και σε άλλες περιοχές στην Αφρική, συμπεριλαμβανομένων του Νταρφούρ, της Ουγκάντα και της Κεντρικής Αφρικανικής Δημοκρατίας.

65 65 οργάνωσης Save the Children η κοινή γνώμη της Ρουάντα ήταν υπέρ της άποψης ότι τα παιδιά θα έπρεπε να καταστούν ποινικά υπεύθυνα για τις πράξεις τους κατά τη διάρκεια της γενοκτονίας το Ο συγγραφέας Chen Reis εξηγεί την παραπάνω αντίληψη ως εξής: «θα ακούσεις πολλές φορές τους κατοίκους της Ρουάντα να λένε ότι εάν ένα παιδί είναι ικανό να σκοτώσει και να κάνει διακρίσεις μεταξύ δύο εθνοτικών ομάδων, δολοφονώντας έναν Χούτου αλλά όχι έναν Τούτσι, τότε γιατί θα πρέπει να λάβει διαφορετική μεταχείριση από έναν ενήλικα; Η τιμωρία, κατά συνέπεια, θα πρέπει να είναι η ίδια» 153. Κι όμως το διεθνές ποινικό δίκαιο δεν μπορεί να αντανακλά τις διαφορετικές πολιτισμικές προσεγγίσεις σε ζητήματα ποινικής δικαιοσύνης. Για παράδειγμα, η επιβολή θανατική ποινής δεν είναι αποδεκτή ούτε από το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο, ούτε από τα δύο ad hoc Δικαστήρια για την Πρώην Γιουγκοσλαβία και τη Ρουάντα, ενώ αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα του συστήματος απονομής δικαιοσύνης πολλών χωρών, όπως για παράδειγμα της Ρουάντα για τα εγκλήματα γενοκτονίας. Ομοίως, το Διεθνές Δίκαιο δεν μπορεί να αντικατοπτρίσει τις διαφορετικές κρατικές αντιλήψεις για την ευθύνη των παιδιών για τις πράξεις τους. Ενώ σε πολλά εθνικά νομικά συστήματα παιδιά ηλικίας ακόμα και δέκα ετών θεωρούνται ότι έχουν την ικανότητα παραβίασης του ποινικού νόμου 154, στο διεθνές ποινικό δίκαιο παρατηρείται διαφορετική αντιμετώπιση, όπως φαίνεται και από τα κατωτέρω. Στο ζήτημα της ποινικής μεταχείρισης παιδιών υπόπτων, κατηγορουμένων ή καταδικασμένων για παράβαση ποινικού νόμου, η διεθνής νομοθεσία τηρεί σαφή στάση. Οι διεθνείς κανόνες διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο σε ένα ανθρωπιστικό προσανατολισμό της 153 Chen Reis, Trying the Future, Avenging the Past: the Implication of Prosecuting Children for Participating in Internal Armed Conflict (1997) 28 Columbia Human Rights Law Review 629, ; Steven Freeland, Child Soldiers and International Crimes How Should International Law Be Applied?, 3 New Zealand Journal of Public and International Law 303 (November 2005), Για παράδειγμα το κατώτατο όριο ηλικίας για την ποινική ευθύνη παιδιών ορίζεται στα ακόλουθα εθνικά νομικά συστήματα ως εξής: Αυστραλία- 10 έτη, Σιέρα Λεόνε- 10 έτη, Ηνωμένο Βασίλειο- 10 έτη, Ν. Ζηλανδία- 10 έτη, Σκοτία- 8 έτη, Ιρλανδία- 7 έτη. Steven Freeland, Child Soldiers and International Crimes How Should International Law Be Applied?, 3 New Zealand Journal of Public and International Law 303 (November 2005): 12

66 66 δικαιοσύνης ανηλίκων, προάγοντας την ανάγκη εξασφάλισης ορισμένων βασικών δικονομικών δικαιωμάτων του ανήλικου κατηγορουμένου, καθώς και της εφαρμογής εναλλακτικών μέτρων μεταχείρισης, που στοχεύουν στην επανένταξη των νεαρών παραβατών και περιορίζουν τη χρήση ποινών στερητικών της ελευθερίας. Στο πλαίσιο αυτό η Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Παιδιού υπενθυμίζει την υποχρέωση των κυβερνήσεων να εισαγάγουν στις εθνικές νομοθεσίες ειδικές ρυθμίσεις για τη δικαστική προστασία ανηλίκων. Επίσης, οι Κανόνες του Πεκίνο, οι οποίοι εγκρίθηκαν από το 70 ο Παγκόσμιο Συνέδριο του ΟΗΕ, το Νοέμβριο του 1985, προσδιορίζουν τα μέτρα εκείνα που θα επέτρεπαν στους μηχανισμούς δικαιοσύνης των ανηλίκων να θέσουν σε εφαρμογή μεθόδους και πρακτικές εξατομίκευσης της ποινικής κύρωσης, αποφυγής της ιδρυματοποίησης, σεβασμού των δικαιωμάτων του ανηλίκου και υποκατάστασης της ποινικής παρέμβασης με άλλα εναλλακτικού τύπου μέσα. Στο ίδιο πνεύμα, η Διεθνής Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού αποσκοπεί στην προώθηση συγκεκριμένων μέτρων επανεκπαίδευσης και ένταξης των ανηλίκων στο κοινωνικό περιβάλλον, εμπέδωσης της πρόληψης, απαγόρευσης των απάνθρωπων και εξευτελιστικών για την ανθρώπινη αξιοπρέπεια ποινών, καθώς και δημιουργίας ενός αποτελεσματικού δικονομικού και διοικητικού συστήματος προστασίας των ανηλίκων 155. Επίσης, οι κανόνες του Τόκιο (1990) συνιστούν ένα ολοκληρωμένο κώδικα για τη μεταχείριση ανηλίκων και την αναδιάρθρωση της ποινικής δικαιοσύνης στον τομέα αυτό, εστιάζοντας ειδικότερα το ενδιαφέρον στην κοινωνική επανένταξη των νεαρών παραβατικών ατόμων 156. Τέλος, σύμφωνα με τις αρχές του Παρισιού, τα παιδιά κάτω των δεκαοκτώ ετών, που στρατολογούνται παράνομα και κατηγορούνται για παραβιάσεις του διεθνούς δικαίου, πρέπει να θωρηθούν αρχικά ως θύματα και όχι ως θύτες. Κατά συνέπεια, η μεταχείρισή τους πρέπει να είναι 155 Διεθνής Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού, α Θεόδωρος Παπαθεοδώρου, «Δικαιοσύνη Ενηλίκων και Ανήλικοι Δράστες» («Το Παιδί και τα Δικαιώματα του», Επιμέλεια: Μαρία Λουμάκου και Λουκία Μπεζέ, Εργαστήριο Ψυχολογίας του Παιδιού, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2006), σελ. 229

67 67 σύμφωνη με τους διεθνείς κανόνες για τη δικαιοσύνη ανηλίκων και μέσα στα πλαίσια της κοινωνικής αποκατάστασης και αποκατασταστικής δικαιοσύνης 157. i) Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο Το Καταστατικό της Ρώμης θέτει κατώτατο ηλικιακό όριο των προσώπων, για τα οποία στοιχειοθετείται δικαιοδοσία του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου. Το άρθρο ορίζει: «το Δικαστήριο δεν έχει καμία δικαιοδοσία για πρόσωπα που ήταν κάτω των δεκαοκτώ ετών, το χρόνο διάπραξης του εγκλήματος». Εντύπωση προξενεί η απουσία συνέπειας που διέπει τις διατάξεις του Καταστατικού. Από τη μια, απαγορεύει τη στρατολόγηση προσώπων κάτω των δεκαπέντε ετών, υπονοώντας ταυτόχρονα ότι δεν αποτελεί ποινικό αδίκημα η επιστράτευση παιδιών ηλικίας δεκαπέντε, δεκαέξι ή δεκαεπτά ετών αλλά από την άλλη, δε επιτρέπει στο Δικαστήριο να εκδικάσει τις πράξεις αυτών των παιδιών μαχητών, ακόμα και αν αυτές αποτελούν διεθνή εγκλήματα. Η ανωμαλία αυτή ενθαρρύνει δυστυχώς τις πρακτικές στρατολόγησης παιδιών της παραπάνω ηλικιακής κατηγορίας, καθώς αφ ενός η συγκεκριμένη μορφή στρατολόγησης δεν επισύρει διεθνή ποινική ευθύνη σύμφωνα με τις διατάξεις για εγκλήματα πολέμου, και αφ ετέρου δεν ποινικοποιούνται ούτε οι ίδιες οι πράξεις των ανήλικων στρατιωτών. Φαίνεται λοιπόν ότι το Καταστατικό της Ρώμης αποφεύγει απόλυτα να αντιμετωπίσει το ζήτημα της ποινικής ευθύνης των παιδιών μαχητών. Επιλαμβανόμενο δικαιοδοσίας μόνο για πρόσωπα των δεκαοκτώ ετών και άνω, το Δικαστήριο ουσιαστικά δικάζει μόνο αυτούς που δεν θεωρούνται παιδιά σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο. Ενώ το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο είναι το πρώτο μόνιμου χαρακτήρα δικαιοδοτικό όργανο, που θεωρητικά διαδραματίζει (βλ. την 11 η Αρχή) 158 Rome Statute of the International Criminal Court, art. 26 (Exclusion of Jurisdiction over persons under eighteen): The Court shall have no jurisdiction over any person who has was under the age of 18 at the time of the alleged commission of the crime

68 68 σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη του διεθνούς ποινικού δικαίου και αποβλέπει στην πρόληψη, καταστολή και κολασμό των διεθνών εγκλημάτων, φαίνεται ότι πρακτικά στο ζήτημα των παιδιών στρατιωτών οι συντάκτες του Καταστατικού της Ρώμης δεν επιθυμούν την ανάληψη ευθυνών και αναθέτουν την επίλυση του προβλήματος σε άλλα διεθνή όργανα. Πολλοί μελετητές κρίνουν αναγκαία την αναθεώρηση της διάταξης και την εκδίκαση προσώπων κάτω των δεκαοκτώ ετών από το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο αλλά υπό συγκεκριμένες προϋποθέσεις 159. Προτείνουν ο Εισαγγελέας να διεξάγει ουσιαστική έρευνα και να ασκεί ποινική δίωξη κατά ανηλίκων μόνο στην περίπτωση απουσίας λόγων άρσης του αδίκου ή του καταλογισμού του δράστη. Σε περίπτωση εκδίκασης και τελικής καταδίκης του ανήλικου δράστη συνιστούν στο Δικαστήριο να λαμβάνει υπ όψη του παράγοντες, όπως τη σοβαρότητα του εγκλήματος, τις συνθήκες διάπραξης του, το χαρακτήρα και τη συμπεριφορά του κατηγορουμένου για τον καθορισμό της κατάλληλης ποινής. Τέλος, προτείνουν την αντικατάσταση ποινών στερητικών της ελευθερίας με την εφαρμογή εναλλακτικών μέτρων ποινικής μεταχείρισης με σκοπό την αποφυγή της ιδρυματοποίησης και την ομαλή επανένταξη των νέων στην τοπική κοινότητα. ii) Ειδικό Δικαστήριο για τη Σιέρα Λεόνε Το Καταστατικό της Σιέρα Λεόνε προσεγγίζει διαφορετικά από το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο το ζήτημα της ποινικής ευθύνης των παιδιών μαχητών. Το άρθρο ορίζει ότι το Ειδικό Δικαστήριο δεν θα έχει ουδεμία δικαιοδοσία σε πρόσωπο που ήταν κάτω των 159 Steven Freeland, Child Soldiers and International Crimes How Should International Law Be Applied?, 3 New Zealand Journal of Public and International Law 303 (November 2005): Statute of the Special Court for Sierra Leone, art.7 (1): The Special Court shall have no jurisdiction over any person who was under the age of 15 at the time of the alleged commission of the crime. Should any person who was at the time of the alleged commission of the crime between 15 and 18 years old come before the Court, he or she shall be treated with dignity and a sense of worth, taking into account his or her young age and the desirability of promoting his or her rehabilitation, reintegration into and assumption of a constructive role in society, and in accordance with international human rights standards, in particular the rights of the child.

69 69 δεκαπέντε ετών κατά το χρόνο που το έγκλημα διαπράχθηκε. Μπορεί κατά συνέπεια να δικάσει άτομα ηλικίας από δεκαπέντε έως δεκαοκτώ ετών αλλά τα τελευταία αξιώνουν από το Δικαστήριο μεταχείρισης, που συνάδει με το αίσθημα της αξιοπρέπειας και της προσωπικής τους αξίας 161. Το Δικαστήριο οφείλει να λάβει υπ όψη το νεαρό της ηλικίας τους, την ανάγκη για αποκατάσταση και επανένταξη τους στην κοινωνία και την ανάγκη για την ανάληψη από τα παιδιά ενός εποικοδομητικού ρόλου στην κοινωνία, όλα αυτά σε συμφωνία με τους διεθνείς νομικούς κανόνες για τα ανθρώπινα δικαιώματα και ειδικότερα τα δικαιώματα του παιδιού. Κατά την επιβολή ποινής, το Δικαστήριο προσφεύγει σε υποκατάσταση της ποινικής κύρωσης με άλλες εναλλακτικού τύπου, όπως επιμέλεια, καθοδήγηση και επιτήρηση, συμβουλευτικά προγράμματα και προγράμματα γενικής και επαγγελματικής εκπαίδευσης, φοίτηση σε ειδικά, εγκεκριμένα σχολεία και τέλος προγράμματα αφοπλισμού, αποστράτευσης και επανένταξης στην κοινωνία 162. Η παραπάνω κατά συνέπεια διάταξη απονέμει στο Ειδικό Δικαστήριο δικαιοδοσία να εκδικάζει τις πράξεις των παιδιών μαχητών ηλικίας δεκαπέντε έως δεκαοκτώ ετών, διασφαλίζοντας την τιμωρία των εγκλημάτων και αντικατοπτρίζοντας τις πολιτισμικές αξίες της κοινωνίας στη Σιέρα Λεόνε αναφορικά με την εμφύλια σύγκρουση. Η θέσπιση και εφαρμογή κανόνων ποινικής καταστολής και η αποκάλυψη της φύσης του εγκλήματος και της ταυτότητας του ανήλικου δράστη αποτελεί ένα θετικό βήμα για την αφύπνιση της διεθνούς κοινότητας προς την απαίτηση ότι όσοι διαπράττουν διεθνή εγκλήματα- ακόμα και ανήλικοιδεν πρέπει να διαφεύγουν της τιμωρίας. Η τιμωρία όμως αυτή, σύμφωνα με το Καταστατικό της Σιέρα Λεόνε, δεν λαμβάνει τη μορφή της ποινικής κύρωσης αλλά εναλλακτικών μεθόδων μεταχείρισης, που είναι ανάλογες 161 Matthew Happold, Child Soldiers: Victims or Perpetrators?, 29 University of La Verne Law Review 56 (2008): Statute of the Special Court for Sierra Leone, art.7 (2): In the disposition of a case against juvenile offender, the Special Court shall order any of the following: care guidance and supervision orders, community service orders, counseling, foster care, correctional, educational and vocational training programmes, approved schools and, as appropriate, any programmes of disarmament, demobilization and reintegration or programmes of child protection agencies.

70 70 με την παράβαση και εγγυώνται στο παιδί ειδική φροντίδα και απόλυτο σεβασμό στα δικαιώματά του. Με τον τρόπο αυτό, ενεργοποιείται ένας μηχανισμός, που μεταχειρίζεται τους ανήλικους δράστες με συμπάθεια και κατανόηση παράλληλα με τη διασφάλιση και εφαρμογή της ποινικής νομοθεσίας. Το Ειδικό λοιπόν Δικαστήριο της Σιέρα Λεόνε επιχειρεί όχι μόνο να εξασφαλίσει την τιμωρία των σοβαρών παραβιάσεων του διεθνούς δικαίου, φανερώνοντας τον αποτροπιασμό της διεθνούς κοινότητας για αυτές αλλά και να βοηθήσει τον ανήλικο μαχητή να ορθοποδήσει, δίνοντας του ελπίδα και εγγυήσεις για ένα καλύτερο μέλλον με ασφάλεια και ευημερία. Το Συμβούλιο Ασφαλείας, ο Γενικός Γραμματέας των Ηνωμένων Εθνών και η Κυβέρνηση της Σιέρα Λεόνε ομόφωνα έκριναν ότι η παραπομπή των υποθέσεων των παιδιών μαχητών στο Ειδικό Δικαστήριο της Σιέρα Λεόνε πρέπει να αποτελεί έσχατη επιλογή. Υποστήριξαν ότι το Δικαστήριο πρέπει να επικεντρωθεί στην ποινική δίωξη των προσώπων που διαδραμάτισαν ηγετικό ρόλο στον εμφύλιο πόλεμο ( targeted prosecution ) ενώ οι πράξεις των ανήλικων μαχητών πρέπει να εκδικάζονται από την Επιτροπή Αλήθειας και Συμφιλίωσης της Σιέρα Λεόνε, εξεταστικό όργανο, επιφορτισμένο με την διεξαγωγή ερευνών, την ταυτοποίηση δραστών και θυμάτων και τη νομική αποκατάσταση των θυμάτων και των οικογενειών τους. 163 Η απόφαση τους αυτή ανταποκρίνεται στο πνεύμα της Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού, η οποία καλεί στο α. 40 παρ. 3 τα κράτη μέλη να εισάγουν μέτρα, εφ όσον αυτό είναι εφικτό, για την αντιμετώπιση των νεαρών παραβατών χωρίς ανάγκη προσφυγής σε ποινικές διαδικασίες. στ) Διεθνές εργατικό δίκαιο - Διεθνής Οργάνωση Εργασίας ( International Labour Organization - ILO ) 163 Matthew Happold, Child Soldiers: Victims or Perpetrators?, 29 University of La Verne Law Review 56 (2008): 13

71 71 Έργο της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας (ΔΟΕ) αποτελεί η επεξεργασία διεθνών κειμένων που αφορούν στη νομοθεσία για την εργασία, η γενική παρακολούθηση του καθεστώτος της εργασίας μέσα στα κράτη μέλη και ο έλεγχος καλής εφαρμογής των διεθνών συμβατικών υποχρεώσεων των κρατών στο τομέα της εργασίας και της παιδικής εργασίας ειδικότερα 164. Το 1973, η ΔΟΕ υιοθέτησε τη Σύμβαση για το κατώτατο όριο ηλικίας της εργασιακής απασχόλησης, που έθεσε τις βάσεις για τη διεθνή κινητοποίηση με σκοπό την τελική εξάλειψη της παιδικής εργασίας 165. Η Σύμβαση του 1973 προέβλεψε για την είσοδο στην αγορά εργασίας όριο ηλικίας, που δεν ήταν μικρότερο από την ηλικία ολοκλήρωσης της υποχρεωτικής εκπαίδευσης και σε κάθε περίπτωση από την ηλικία των δεκαπέντε ετών. Στις 17 Ιουνίου 1999, η ΔΟΕ πραγματοποίησε ένα νέο επίτευγμα στον τομέα της παιδικής εργασίας, υιοθετώντας τη Σύμβαση 182 για την απαγόρευση και την άμεση δράση για την εξάλειψη των χειρότερων μορφών παιδικής εργασίας 166. Η Σύμβαση, που ορίζει το παιδί ως κάθε άτομο ηλικίας κάτω των δεκαοκτώ ετών, επαναφέρει το πρόβλημα της παιδικής εργασίας στο προσκήνιο της διεθνούς πολιτικής για την εργασία και των διεθνών εργασιακών σχέσεων 167. Η Σύμβαση του 1999 αναγνωρίζει την αναγκαστική εργασία ως μια σύγχρονη μορφή δουλείας. Στον όρο χειρότερες μορφές παιδικής εργασίας περιλαμβάνει όλες τις μορφές δουλείας και τις πρακτικές που εξομοιώνονται με τη δουλεία, όπως την πώληση και εμπορία παιδιών καθώς και την υποχρεωτική ή αναγκαστική στρατολόγηση ανηλίκων με σκοπό τη χρήση τους σε ένοπλες συγκρούσεις. Τη Σύμβαση συνοδεύει η Σύσταση Εμμανουήλ Ρούκουνας, «Διεθνές Δίκαιο III», Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα (1983), σελ Convention Concerning Minimum Age for Admission to Employment, June 26, 1973, 1015 U.N.T.S Convention Concerning the Prohibition and Immediate Action for the Elimination of the Worst Forms of Child Labour, June 17, 1999, 38 I.L.M Nsongurua J. Udombana, Child Labour and the Challenges of Human Rights in Nigeria, 11 Lesotho Law Journal 269,280 (1998); Nsongurua J. Udombana, War is not Child s Play! International Law and the Prohibition of Children s Involvement in Armed Conflicts, 20 Temple International and Comparative Law Journal 57 (2006): 17

72 72 ( Recommendation 190 ), που ορίζει ως επικίνδυνη εργασία αυτήν που εκθέτει τα παιδιά σε σωματική, ψυχολογική και σεξουαλική κακοποίηση και την εργασία που, εξαιτίας της φύσης και των συνθηκών εκτέλεσης της, είναι πιθανόν να βλάψει την υγεία, ασφάλεια και τους τρόπους συμπεριφοράς των παιδιών, ορισμός που εμφανώς αναφέρεται και στους ανήλικους μαχητές. Η Σύσταση ενθαρρύνει τα κράτη να ποινικοποιήσουν τη στρατολόγηση παιδιών και επιτρέπει στις διοικητικές αρχές κάθε κράτους να εξειδικεύσουν το ακριβές περιεχόμενο της άνω απαγόρευσης μετά από διαβούλευση με ενώσεις εργαζομένων και συνδέσμους εργοδοτών. Η σημασία της Σύμβασης έγκειται στο γεγονός ότι αποτελεί το πρώτο εξειδικευμένο νομικό κείμενο διεθνούς εργατικού δικαίου, που χαρακτηρίζει τη στρατολόγηση παιδιών ως μια μορφή παιδικής εργασίας και θέτει κατώτατο όριο ηλικίας για τη στρατολόγηση τα δεκαοκτώ έτη. 168 Η ΔΟΕ καλεί όλα τα κράτη μέλη να υπογράψουν, να επικυρώσουν και να θέσουν ταχύτατα σε εφαρμογή τη Σύμβαση καθώς και να λάβουν άμεσα και αποτελεσματικά μέτρα με σκοπό τη διασφάλιση της απαγόρευσης και εξάλειψης των χειρότερων μορφών παιδικής εργασίας. Καλεί επίσης τα κράτη να σχεδιάσουν και να εφαρμόσουν προγράμματα δράσης και μηχανισμούς παρακολούθησης της υλοποίησης τους. Ε) Στάση των διεθνών δρώντων στο ζήτημα των παιδιών μαχητών α) Ηνωμένα Έθνη Η αντιμετώπιση του φαινομένου των παιδιών σε ένοπλες συγκρούσεις εμπίπτει στην αρμοδιότητα των Ηνωμένων Εθνών για τη διατήρηση της διεθνούς ειρήνης και ασφάλειας, με σκοπό τη βιώσιμη ανάπτυξη και την πρόοδο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Τα Ηνωμένα 168 Human Rights Watch, Children s Rights, International Legal Standards Governing Child Soldiers,

73 73 Έθνη, παράλληλα με τη συνεισφορά τους στην οργάνωση του διεθνούς νομικού πλαισίου των διεθνών ποινικών δικαστηρίων για την ποινικοποίηση της παιδικής στρατολόγησης, διαδραματίζουν εξέχοντα ρόλο στην εκστρατεία για την εξάλειψη του φαινομένου των παιδιών-μαχητών. Η Παγκόσμια Σύνοδος για τα Παιδιά (1990) αποτέλεσε το πρώτο έναυσμα για την κινητοποίηση και δημιουργική δράση του Οργανισμού και ακολούθησε η Έκθεση της Εμπειρογνώμονα του Γενικού Γραμματέα των Ηνωμένων Εθνών, Graca Machel, στις Επιπτώσεις των Ενόπλων Συρράξεων στα Παιδιά του Πολέμου, που έθεσε στην ημερήσια διάταξη (agenda) του ΟΗΕ το ζήτημα «παιδιά και ένοπλες συγκρούσεις». Πραγματικά, μετά τη δημοσίευση της αναφοράς Machel (1993) έως και σήμερα το φαινόμενο της στρατολόγησης και χρήσης παιδιών σε ένοπλες συγκρούσεις αποτελεί αντικείμενο πληθώρας συστάσεων της Γενικής Συνέλευσης, αναφορών του Γενικού Γραμματέα και αποφάσεων του Συμβουλίου Ασφαλείας. Η αναφορά Machel ενέπνευσε την σύνταξη- από τη Γενική Συνέλευση- του προαιρετικού Πρωτοκόλλου σχετικά με την εμπλοκή των παιδιών σε ένοπλες συγκρούσεις (2000) και την Έκτακτη Σύνοδο της για τα παιδιά δύο χρόνια αργότερα. Οδήγησε επίσης στη δημιουργία, από τη Γενική Συνέλευση, της θέσης του Ειδικού Αντιπροσώπου του Γενικού Γραμματέα για τα Παιδιά και τις Ένοπλες Συγκρούσεις, 169 ο οποίος είναι επιφορτισμένος με την έκδοση ετήσιων αναφορών για τις επιπτώσεις των ενόπλων συγκρούσεων στα παιδιά. Από το 1996 μέχρι και σήμερα έχει εκδώσει δεκατέσσερις συνολικά αναφορές, που απευθύνονται στη Γενική Συνέλευση 170. Ο Ειδικός Αντιπρόσωπος 171 υπηρετεί ως ανεξάρτητος λειτουργός για την προστασία και την ευημερία αγοριών και κοριτσιών εν καιρώ πολέμου και το έργο του είναι πραγματικά αξιοσημείωτο. Ήδη από το 1996 μέχρι και σήμερα, πραγματοποίησε είκοσι έξι επισκέψεις σε 169 General Assembly Resolution 51/77, PP 35-37, United Nations Document A/RES/51/77 (Feb.20, 1997) Το Σεπτέμβρη του 1997, ο Γενικός Γραμματέας των Ηνωμένων Εθνών διόρισε τον κ. Olara A. Otunnu ως Ειδικό Αντιπρόσωπο για τα Παιδιά και τις Ένοπλες Συγκρούσεις, ενώ τον Απρίλη του 2006 τη θέση κατέλαβε η κα. Radhika Coomaraswamy.

74 74 περιοχές 172, όπου τα παιδιά υπέφεραν και έχει συνδράμει αποφασιστικά στη σφυρηλάτηση πολιτισμικών κανόνων που προστατεύουν τα παιδιά εν καιρώ πολέμου. 173 Επιπλέον, πραγματοποίησε συναντήσεις με ένοπλες ομάδες με σκοπό να εκμαιεύσει τη δέσμευσή τους για διακοπή της στρατολόγησης παιδιών 174 και ανέλαβε την οργάνωση εκστρατειών ενημέρωσης του κοινού και την προβολή του ζητήματος στα μέσα μαζικής ενημέρωσης 175. Αναλαμβάνει ανθρωπιστικές και διπλωματικές πρωτοβουλίες για να διευκολύνει το έργο διεθνών οργανισμών για τα δικαιώματα των παιδιών και ασκεί έντονες πιέσεις σε αφρικανικές κυβερνήσεις με σκοπό την επικύρωση του Αφρικανικού Χάρτη. 176 Παρά την αμέριστη στήριξη του προς τις ειρηνευτικές επιχειρήσεις σε εμπόλεμες περιοχές, ο Ειδικός Αντιπρόσωπος δεν διορίστηκε από τα Ηνωμένα Έθνη με σκοπό τη διεξαγωγή επιχειρήσεων διάσωσης ή ειρηνευτικών αποστολών 177. Με το ρόλο αυτό είναι επιφορτισμένα άλλα όργανα των Ηνωμένων Εθνών καθώς και μη κυβερνητικές οργανώσεις. Ο Ειδικός Αντιπρόσωπος είναι περισσότερο υπεύθυνος για την αφύπνιση συνειδήσεων, την αξιολόγηση της προόδου στο τομέα των παιδιών στρατιωτών και τέλος την ενίσχυση της διεθνούς συνεργασίας για την προστασία των δικαιωμάτων των παιδιών. 178 Η προστασία των παιδιών στις ένοπλες συγκρούσεις αποτελεί σημαντική πρόκληση και για το Συμβούλιο Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών, αν λάβει κανείς υπ όψη την ιδιαίτερη υποχρέωση του για την αποτελεσματική επιβολή του διεθνούς δικαίου και τη διασφάλιση του σεβασμού προς αυτό. Το Συμβούλιο Ασφαλείας έχει υιοθετήσει μέχρι σήμερα έξι αποφάσεις για την προστασία των παιδιών σε ένοπλες συγκρούσεις, οι οποίες περιλαμβάνουν και ειδικές διατάξεις για τα παιδιά που συνδέονται με ένοπλες ομάδες: απόφαση 1261 (1999), Special Representative of the Secretary-General for Children and Armed Conflict, Report of the Special Representative of the Secretary-General for Children and Armed Conflict, delivered to the General Assembly, United Nations Document A/60/335 (Sept. 7, 2005), p Report of the Special Representative of the Secretary-General for Children and Armed Conflict, p Report of the Special Representative of the Secretary-General for Children and Armed Conflict, p Report of the Special Representative of the Secretary-General for Children and Armed Conflict, p Report of the Special Representative of the Secretary-General for Children and Armed Conflict, p Report of the Special Representative of the Secretary-General for Children and Armed Conflict, p General Assembly Resolution 51/77, p 36.

75 75 (2000), 1379 (2001), 1460 (2003), 1539 (2004) και 1612 (2005). Το δύσκολο έργο εργασίας του Συμβουλίου Ασφαλείας για τα Παιδιά και τις Ένοπλες Συγκρούσεις κατευθύνει και στηρίζει ο Γενικός Γραμματέας με αναφορές για τα παιδιά στις εμπόλεμες περιοχές του πλανήτη, από το Σουδάν και την Ουγκάντα έως τη Σομαλία και την Ακτή του Ελεφαντοστού 179. Στην απόφαση 1261 (1999) το Συμβούλιο Ασφαλείας αποδέχεται ότι το ζήτημα «παιδιά και ένοπλη σύγκρουση» επηρεάζει τη διεθνή ειρήνη και ασφάλεια, κατατάσσοντας το στην ημερήσια του διάταξη 180. Με ετήσιες συνδιασκέψεις, συμπληρωματικές αποφάσεις και αναγκαστικούς μηχανισμούς το Σ.Α ασκεί πιέσεις σε ομάδες και κυβερνήσεις, που εκμεταλλεύονται τα παιδιά σε ένοπλες συγκρούσεις. Στο α. 13 παροτρύνει όλα τα κράτη και τους λοιπούς δρώντες του συστήματος των Ηνωμένων Εθνών να εντείνουν τις προσπάθειες τους με πολιτικά και άλλα μέσα για την εξάλειψη του φαινομένου της στρατολόγησης και χρήσης των παιδιών σε ένοπλες συγκρούσεις κατά παραβίαση του διεθνούς δικαίου. Η απόφαση 1314 (2000) αντικατοπτρίζει τη διεθνή ανησυχία για το ζήτημα των παιδιώνστρατιωτών 181. Στο α. 3 ενθαρρύνει τα αντιμαχόμενα μέρη της ένοπλης σύρραξης να σέβονται απόλυτα το διεθνές δίκαιο για τα δικαιώματα και την προστασία του παιδιού στην ένοπλη σύγκρουση, και συγκεκριμένα τις Συμβάσεις της Γενεύης του 1949 και τα Πρόσθετα σε αυτές Πρωτόκολλα του 1977, τη Σύμβαση του 1989 για Δικαιώματα του Παιδιού και το Προαιρετικό Πρωτόκολλο του Πέρα από την επίκληση στο διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο και το δίκαιο ανθρωπίνων δικαιωμάτων, τους καλεί να συμμορφωθούν με τις σχετικές διατάξεις του Καταστατικού της Ρώμης του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου για το έγκλημα της παιδικής στρατολόγησης. 179 Βλ. αναλυτικά τις αναφορές του Γενικού Γραμματέα από τον Ιούνιο του 2006 έως τον Αύγουστο του 2008 στην ιστοσελίδα: Security Council Resolution 1261, U.N Doc. S/RES/1261 (Aug. 30, 1999) Security Council Resolution 1314, U.N Doc. S/RES/1314 (Aug. 11, 2000)

76 76 Στο α. 11 προβάλλει αίτημα προς τις αντιμαχόμενες πλευρές να υιοθετήσουν διατάξεις για την προστασία των παιδιών και συγκεκριμένα προγράμματα αφοπλισμού, αποστράτευσης και επανένταξης για τους ανήλικους μαχητές, ως περιεχόμενο των διαπραγματεύσεων και συμφωνιών ειρήνης, με τη συμμετοχή- όπου αυτό είναι δυνατόν- και των παιδιών στις ειρηνευτικές διαδικασίες. Στο α. 13 λαμβάνει υπ όψη τις ιδιαίτερες ανάγκες και ευαισθησίες των κοριτσιών εν καιρώ πολέμου και υπογραμμίζει την ιδιαίτερη σημασία της προστασίας τους. Αναφέρεται στα ανήλικα κορίτσια, που έχουν μείνει ορφανά, χρησιμοποιούνται ως στρατιώτες ή νοικοκυρές ή κακοποιούνται σεξουαλικά και θεωρεί αναγκαία την ενσωμάτωση των ανθρώπινων δικαιωμάτων, της προστασίας και ευημερίας τους στα προγράμματα πρόληψης, αφοπλισμού, αποστράτευσης και επανένταξης. Παροτρύνει ακόμα τα κράτη-μέλη να λάβουν όλα τα δυνατά μέτρα με σκοπό την πλήρη εφαρμογή της διεθνώς κατοχυρωμένης απαγόρευσης της χρήσης παιδιών-στρατιωτών και ενθαρρύνει κράτη-μέλη, περιφερειακές οργανώσεις και όργανα του συστήματος των Ηνωμένων Εθνών να συμβάλουν στην απελευθέρωση των παιδιών, που απήχθησαν κατά τις ένοπλες συγκρούσεις, και στην επανένωση με τις οικογένειες τους. Παρά τις συστάσεις του Σ.Α δε σημειώθηκε σημαντική πρόοδος για την προστασία των δικαιωμάτων των παιδιών στις ένοπλες συγκρούσεις. Το Συμβούλιο Ασφαλείας, απογοητευμένο, ψηφίζει το επόμενο έτος την απόφαση 1379 (2001) 182 με σκοπό τη διεύρυνση του κύκλου αποδεκτών της. Ενθαρρύνει τα κράτη-μέλη των Ηνωμένων Εθνών να ασκήσουν ποινικές διώξεις στους δράστες του εγκλήματος της στρατολόγησης και εκμετάλλευσης παιδιών στον πόλεμο και απαγορεύει οποιεσδήποτε συναλλαγές, εμπορικού ή οικονομικού χαρακτήρα, με μέρη που κατηγορούνται από το Σ.Α για χρήση ανηλίκων μαχητών. Καλεί, τέλος, όλα τα όργανα των Ηνωμένων Εθνών να συνδράμουν στην εξάλειψη του φαινομένου και να αφιερώσουν τις προσπάθειες τους αλλά και επαρκείς οικονομικούς πόρους για την 182 Security Council Resolution 1379, P 9(a), U.N Doc. S/RES/1379 (Nov. 20, 2001)

77 77 αποκατάσταση και κοινωνική επανένταξη των παιδιών, που έχουν πληγεί ανεπανόρθωτα από τις επιπτώσεις του πολέμου. Η πιο τολμηρή όμως πρωτοβουλία του ΣΑ αποτελεί το αίτημα προς το Γενικό Γραμματέα να επισυνάψει στην αναφορά του μια λίστα με τις ομάδες, που στρατολογούν παιδιά κατά παραβίαση των διεθνών τους υποχρεώσεων και μπορούν κατά συνέπεια να απειλήσουν τη διατήρηση της διεθνούς ειρήνης και ασφάλειας. Κατονομάζοντας και εκθέτοντας με τον τρόπο αυτό τις ομάδες που περιφρονούν προκλητικά τις επιταγές του διεθνούς δικαίου, ο Γενικός Γραμματέας επιδεικνύει ρητά την άρνηση της διεθνούς κοινότητας να συναινέσει στις σοβαρές προσβολές της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Αν και θα περίμενε κανείς μια πιο σφοδρή αντίδραση του Σ.Α στις παραβιάσεις του διεθνούς δικαίου, όπως διπλωματικές ή οικονομικές κυρώσεις, παρ όλα αυτά το αίτημα προς το Γενικό Γραμματέα αποδεικνύει για πρώτη φορά τη διάθεσή του Σ.Α να καταπολεμήσει τη διεθνή αυτή μάστιγα. Κατ επιταγή της απόφασης του Συμβουλίου Ασφαλείας, ο Γενικός Γραμματέας συμπεριέλαβε στην αναφορά του τη λίστα των παραβατών. Τήρησε όμως μεροληπτική στάση, καθώς επέλεξε να απαριθμήσει μόνο τα εμπόλεμα μέρη, που είχε ήδη αναφέρει το ΣΑ, παραλείποντας ένα σημαντικό αριθμό ενόπλων ομάδων στην Κολομβία, τη Μυανμάρ, την Ουγκάντα και άλλες χώρες. Τελικά, τρεις κυβερνήσεις κρατών και είκοσι ένοπλες ομάδες καταγράφηκαν στη λίστα της ντροπής. Παρά το γεγονός ότι η καταγραφή αποτέλεσε επιεική τιμωρία, δεν είναι τυχαίο που οι παραπάνω τρεις κυβερνητικές ομάδες και αρκετές από τις ένοπλες ομάδες της αντιπολίτευσης εξαφανίσθηκαν από τη λίστα του Γενικού Γραμματέα, που δημοσιεύθηκε τρία χρόνια αργότερα The Secretary-General, Report of the Secretary-General on Children and Armed Conflict, delivered to the Security Council, U.N Doc. S/2002/1299 (Nov. 26, 2002) 184 Οι κυβερνήσεις της Λαϊκής Δημοκρατίας του Κονγκό (DRC), της Λιβερίας και της Δημοκρατίας του Κονγκό καθώς και ένοπλες αντάρτικες ομάδες από τη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό και τη Σομαλία αφαιρέθηκαν από τη λίστα. Δυστυχώς, άλλες οργανώσεις στις περιοχές αυτές κατέλαβαν τη θέση των παραπάνω ομάδων, κάνοντας το πρόβλημα της παιδικής στρατολόγησης να μοιάζει με τη Λερναία Ύδρα.

78 78 Το ΣΑ αναφέρθηκε στη λίστα του Γενικού Γραμματέα και σε επόμενες αποφάσεις του. Στην απόφαση 1460 (2003) 185 εξέφρασε την πρόθεσή του να ξεκινήσει το ίδιο διάλογο ή να στηρίξει το Γενικό Γραμματέα να συνομιλήσει με τα εμπλεκόμενα μέρη με σκοπό την οργάνωση σχεδίου δράσης με σαφές χρονοδιάγραμμα. Κάλεσε τα μέρη να αναφέρουν αναλυτικά τα μέτρα που έχουν λάβει για να σταματήσουν τη παράνομη στρατολόγηση και χρήση των ανήλικων μαχητών και απείλησε να λάβει τα κατάλληλα μέτρα, εάν διαπίστωνε από την Έκθεση του Γενικού Γραμματέα ανεπαρκή πρόοδο. Το Γενάρη του 2003 στο πλαίσιο της ανοικτής συζήτησης του Σ.Α στη Ν.Υόρκη σχετικά με τα παιδιά και τις ένοπλες συρράξεις, δίκτυα μη κυβερνητικών οργανώσεων απηύθυναν έκκληση προς το Σ.Α να αναλάβει εντονότερη δράση για να προστατεύσει τα παιδιά σε ένοπλες συγκρούσεις 186. Συγκεκριμένα, κάλεσαν το Σ.Α να κατονομάσει ρητά και χωρίς διακρίσεις όλες τις πλευρές που εξακολουθούν να στρατολογούν ή να χρησιμοποιούν παιδιά-στρατιώτες και να αναλάβει συνομιλίες μαζί τους. Το παρότρυναν επίσης να σταματήσει την εκροή όπλων και να εξετάσει το ενδεχόμενο κυρώσεων που θα μπορούσαν να βοηθήσουν στην εξάλειψη του φαινομένου. Οι μη κυβερνητικές οργανώσεις προσπάθησαν να εφιστήσουν την προσοχή του Σ.Α στην ανάγκη ενσωμάτωσης του ζητήματος των παιδιών μαχητών σε κάθε απόφασή του σχετικά με συγκεκριμένες καταστάσεις συγκρούσεων, με σκοπό να αναχθεί η προστασία των παιδιών σε κορυφαία προτεραιότητα σε ολόκληρο το σύστημα των Ηνωμένων Εθνών. Συνέστησαν τέλος στο Σ.Α να διασφαλίσει ότι αγόρια και κορίτσια στρατιώτες θα συμπεριλαμβάνονταν μεταπολεμικά σε όλες τις διαδικασίες αφοπλισμού, αποστράτευσης και επανένταξης και το ενθάρρυναν να καθιερώσει μια άτυπη ομάδα εργασίας, που θα ανέπτυσσε γενικές διαδικασίες για τη βελτίωση του συντονισμού και 185 Security Council Resolution 1460, P 5, U.N Doc. S/RES/1460 (Jan. 30, 2003) Οι αντιπρόσωποι των οργανώσεων που έκαναν συστάσεις στο Σ.Α είναι οι εξής: Συνασπισμός για τον Τερματισμό της Χρήσης Παιδιών Στρατιωτών ( Coalition to Stop the Use of Child Soldiers ), Σώστε τα Παιδιά ( Save the Children ), Επιτροπή Γυναικών για τις Γυναίκες και τα Παιδιά Πρόσφυγες ( Women s Commission for Refugee Women and Children ) και η οργάνωση Watchlist on Children and Armed Conflict. Βλ:

79 79 της αποτελεσματικότητας των πρωτοβουλιών των Ηνωμένων Εθνών, σε συνεργασία με περιφερειακούς και άλλους διεθνείς οργανισμούς υπέρ των παιδιών μαχητών. Η παρέμβαση των μη κυβερνητικών οργανώσεων κρίθηκε επιτυχημένη καθώς κάποιες από τις πρακτικές ενέργειες, στις οποίες προτάθηκε να προβεί το Σ.Α για να βελτιωθούν σημαντικά οι ζωές των παιδιών, συμπεριλήφθηκαν σε επόμενες αποφάσεις του. Οι πιέσεις λοιπόν των μη κυβερνητικών οργανώσεων και η έλλειψη κάθε προόδου στο ζήτημα ώθησαν το ΣΑ να ακολουθήσει μια πιο σκληρή στάση στην απόφαση 1539 (2004) 187 απέναντι στις ομάδες που εκμεταλλεύονταν ανήλικους στρατιώτες. Στο α. 1 καταδικάζει τη στρατολόγηση και χρήση των παιδιών στον πόλεμο, τη δολοφονία και τον ακρωτηριασμό τους, την απαγωγή και τον εξαναγκαστικό εκτοπισμό τους, το βιασμό και κάθε είδους σεξουαλική βία κυρίως απέναντι στα κορίτσια. Αποδοκιμάζει ακόμα, την άρνηση κάθε είδους ανθρωπιστικής βοήθειας στα παιδιά, τις στοχευμένες επιθέσεις στα σχολεία και τα νοσοκομεία, το δουλεμπόριο και την αναγκαστική εργασία και γενικότερα κάθε είδους παραβίαση και προσβολή των δικαιωμάτων των παιδιών εν καιρώ πολέμου. Ζητά από το Γενικό Γραμματέα να σχεδιάσει ένα μηχανισμό συστηματικής παρακολούθησης και ελέγχου με σκοπό την απόκτηση αξιόπιστων πληροφοριών για τα παιδιά στρατιώτες και απαιτεί από τα εμπλεκόμενα μέρη να ετοιμάσουν ένα σαφές σχέδιο δράσης για τον τερματισμό της ανήθικης πρακτικής σχετικά με τη χρήση παιδιών μαχητών. Η αποτυχία των ομάδων να εκπληρώσουν τις δεσμεύσεις του σχεδίου δράσης θα οδηγούσε στην επιβολή κυρώσεων και συγκεκριμένα σε απαγόρευση της εξαγωγής μικρών και ελαφρών όπλων και άλλου είδους στρατιωτικού εξοπλισμού προς αυτές. Παρά τις προβλέψεις της απόφασης 1539 για επιβολή κυρώσεων, ήταν αξιοσημείωτη η συνεχιζόμενη αναποφασιστικότητα του ΣΑ για δράση. Η απαγόρευση πώλησης όπλων στις ομάδες, που κατ εξακολούθηση παραβιάζουν το διεθνές δίκαιο ήταν το λιγότερο που θα 187 Security Council Resolution 1539, pmbl, U.N Doc. S/RES/1539 (Apr. 22, 2004)

80 80 μπορούσαν να πράξουν τα Ηνωμένα Έθνη ως απάντηση. Ακόμα και η χλιαρή διατύπωση των προτεινόμενων αντιποίνων («το ΣΑ εκφράζει την πρόθεση του να μελετήσει την ενδεχόμενη επιβολή μέτρων») φανερώνει την αδυναμία και μετριοπάθεια του αριστοκρατικού οργάνου των Ηνωμένων Εθνών. Τον Ιούλιο του 2005, το ΣΑ, επιδιώκοντας να διορθώσει τα λάθη και τα τρωτά σημεία της προηγούμενης απόφασης, ψηφίζει την απόφαση 1612 (2005) 188. Δημιουργεί ένα σύστημα ελέγχου με τελευταία προθεσμία τις 31 Ιουλίου 2006 για μια ανεξάρτητη και αμερόληπτη επιθεώρηση του συστήματος και ιδρύει μια ομάδα εργασίας με σκοπό την εξέταση των αναφορών του Γενικού Γραμματέα. Η εφαρμογή του μηχανισμού ελέγχου θα ξεκινούσε με τα εμπόλεμα μέρη, που εμφανίζονται στο σχετικό παράρτημα της αναφοράς του Γενικού Γραμματέα (S/2005/72) και αναφέρονται και στην ατζέντα του ΣΑ: Μπουρούντι, Ακτή του Ελεφαντοστού, Φιλελεύθερη Δημοκρατία του Κονγκό, Λιβερία, Σομαλία και Σουδάν. Έπειτα θα εφαρμοζόταν και στα υπόλοιπα εμπόλεμα κράτη, που απαριθμούνται στην αναφορά του Γενικού Γραμματέα, μετά από ευρείες διαβουλεύσεις μαζί τους: Κολομβία, Μυανμάρ, Νεπάλ, Φιλιππίνες, Σρι Λάνκα και Ουγκάντα. Το αδύναμο σημείο της απόφασης έγκειται για άλλη μια φορά στην επίμονη άρνηση του ΣΑ να αναλάβει δράση, παρά το γεγονός ότι αναγνωρίζει τη σοβαρότητα του προβλήματος. Όπως και σε προηγούμενες αποφάσεις, έτσι και στην απόφαση του 2005 το ΣΑ απλά εκφράζει την ανησυχία του για την έλλειψη προόδου στον τερματισμό του φαινομένου των παιδιών μαχητών και μετά την απόφαση 1539 (που προβλέπει απειλή κυρώσεων), το ΣΑ απλά υπενθυμίζει και επαναβεβαιώνει την πρόθεσή του να μελετήσει προσεχτικά το ενδεχόμενο επιβολής κυρώσεων και στην απόφαση Αν και το ΣΑ καταδικάζει τη χρήση παιδιών στρατιωτών και παρακολουθεί ποιοι και σε ποιες περιοχές χρησιμοποιούν παιδιά στον πόλεμο, μερικά μέλη του εμποδίζουν την επίτευξη 188 Security Council Resolution 1612, U.N Doc. S/RES/1612 (July 26, 2005)

81 81 πραγματικής προόδου, αντιτασσόμενα στην πρόβλεψη συγκεκριμένων ποινών για τους παραβάτες. Δεν είναι λοιπόν άξιο απορίας το γεγονός ότι οι ένοπλες ομάδες συνεχίζουν προκλητικά να παραβιάζουν τις σχετικές διατάξεις του διεθνούς δικαίου μέσα σε ένα καθεστώς ατιμωρησίας, καθώς οι θεωρητικές απειλές δεν πρόκειται να τις αποτρέψουν από τη στρατολόγηση παιδιών. Πρόσφατα, σε έκτακτη σύνοδό του 2008, το Συμβούλιο Ασφαλείας καταδίκασε για πολλοστή φορά τη συνέχιση της πρακτικής για τη στρατολόγηση παιδιών σε πολέμους και εξέφρασε τη λύπη του για τη συστηματική χρήση των βιασμών και άλλων μορφών σεξουαλικής βίας κατά των παιδιών στη διάρκεια ενόπλων συρράξεων. Μετά το πέρας ολοήμερης συζήτησης για το θέμα αυτό, το Συμβούλιο ψήφισε διακήρυξη, στην οποία υπογραμμίζεται η ανάγκη να υιοθετηθεί μια γενική στρατηγική για την πρόληψη των συρράξεων, η οποία θα καταπολεμά τις βαθιές αιτίες των ενόπλων συγκρούσεων με τρόπο εξαντλητικό, προκειμένου να βελτιώσει στο διηνεκές την προστασία των αμάχων αλλά και των παιδιών μαχητών. β) Ευρωπαϊκή Ένωση Η καταπολέμηση της χρήσης παιδιών στρατιωτών αποτελεί πολιτική προτεραιότητα της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε), προτεραιότητα που αντανακλάται στην ανάληψη δράσης εκ μέρους των οργάνων της και ενίοτε σε δημοσιονομικές αποφάσεις με τη διάθεση πόρων για την αντιμετώπιση της κοινωνικής αυτής μάστιγας. Στο έργο της για την εξασφάλιση της προστασίας των παιδιών που πλήττονται από τις ένοπλες συγκρούσεις, η Ε.Ε έχει ως γνώμονα τους σχετικούς διεθνείς και περιφερειακούς κανόνες και πρότυπα στον τομέα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων καθώς και το ανθρωπιστικό δίκαιο. Η ανάληψη δράσης εκ μέρους των οργάνων

82 82 της συνίσταται σε τακτική παρακολούθηση του ζητήματος και σε υποβολή εκθέσεων και αξιολογήσεων. Στο έργο της για τον τομέα αυτό συχνά εξασφαλίζει τη συνεργασία του ΟΗΕ και άλλων διεθνών και περιφερειακών διακυβερνητικών οργανώσεων, μη κυβερνητικών οργανώσεων και παραγόντων του επιχειρηματικού κόσμου. Με τη σειρά της υποστηρίζει το έργο των σχετικώνμε το ζήτημα των παιδιών μαχητών- φορέων, και ιδίως του Γενικού Γραμματέα των Ηνωμένων Εθνών, του Ειδικού Αντιπροσώπου του Γενικού Γραμματέα για τα Παιδιά και τις Ένοπλες Συγκρούσεις, της UNICEF, της Διεθνούς Επιτροπής του Ερυθρού Σταυρού καθώς και μη κυβερνητικών οργανώσεων και οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών. Η Ε.Ε παρακινεί, με δημόσιες δηλώσεις, τρίτες χώρες να λάβουν αποτελεσματικά μέτρα για την εξασφάλιση της προστασίας των παιδιών από τις συνέπειες των ενόπλων συγκρούσεων, για τον τερματισμό της χρήσης των παιδιών σε ένοπλες δυνάμεις και ομάδες και για την παύση της ατιμωρησίας. Ειδικοί εντεταλμένοι της καταρτίζουν κάποια προγράμματα πρόληψης, που περιλαμβάνουν κυρίως ενημερωτικές εκστρατείες, απευθυνόμενες σε κοινοτικούς ή θρησκευτικούς αρχηγούς καθώς και στα ίδια τα παιδιά. Κύριο στόχο έχουν την ευαισθητοποίηση σχετικά με το ζήτημα των ανήλικων μαχητών, δίνοντας μεγαλύτερη προβολή στις δράσεις της Ε.Ε στον τομέα αυτό, τόσο στους κόλπους της Ε.Ε όσο και στις σχέσεις της με τρίτα μέρη. Με το ψήφισμα του σχετικά με την εμπορία παιδιών και τα παιδιά στρατιώτες, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, λαμβάνοντας υπ όψη την όλο και μεγαλύτερη εξάπλωση της στρατολόγησης παιδιών σε μάχιμες ομάδες αλλά και τις τραγικές επιπτώσεις των ενόπλων συγκρούσεων στα παιδιά, καταδίκασε έντονα τις κυβερνήσεις και την ένοπλη αντιπολίτευση 189 Το ψήφισμα αυτό του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου στηρίχθηκε σε προηγούμενα ψηφίσματα του για τα δικαιώματα του παιδιών και των παιδιών στρατιωτών, και ιδίως αυτό της 17 ης Δεκεμβρίου του 1998 σχετικά με τα παιδιά στρατιώτες, της 28 ης Ιανουαρίου 1999 σχετικά με την προστασία της οικογένειας και του παιδιού, της 18 ης Νοεμβρίου 1999 σχετικά με τη δέκατη επέτειο της Συμβάσεως των Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα του Παιδιού, της 6 ης Ιουλίου 2000 σχετικά με τα παιδιά στρατιώτες στην Ουγκάντα κλπ. Βλ. και

83 83 που στρατολογούν παιδιά ή εφοδιάζουν με όπλα και παρέχουν στρατιωτική βοήθεια σε επαναστατικά κινήματα που χρησιμοποιούν παιδιά σε ένοπλες συγκρούσεις. Κάλεσε τα κράτη μέλη να υπογράψουν, να επικυρώσουν και να θέσουν σε εφαρμογή τα διεθνή νομικά κείμενα που διασφαλίζουν την προστασία των δικαιωμάτων του παιδιού στρατιώτη, όπως τη Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα του Παιδιού και τα Πρωτόκολλα της, τη Σύμβαση 182 της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας και το Καταστατικό του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου. Συνέστησε επίσης στην Επιτροπή και το Συμβούλιο να λάβουν μέτρα ώστε να διασφαλίσουν την καθολική επικύρωση των μέσων αυτών και να θέσουν σε εφαρμογή εκτενή εταιρική σχέση με διεθνείς και περιφερειακούς οργανισμούς, συμπεριλαμβανομένης της Αφρικανικής Ένωσης, με στόχο την αποτελεσματική καταπολέμηση της στρατολόγησης παιδιών. Η δράση όμως των οργάνων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (όπως και των Ηνωμένων Εθνών) για την προστασία των παιδιών στις ένοπλες συρράξεις κρίνεται μάλλον ανεπαρκής, αν λάβει κανείς υπ όψη τη δριμεία κριτική που δέχεται από μη κυβερνητικές οργανώσεις. Αυτές κατηγορούν τις κυβερνήσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης για αποτυχημένη ηγεσία και για υπονόμευση της οποιασδήποτε προόδου για τον τερματισμό της χρήσης παιδιών στρατιωτών 190. γ) ΗΠΑ Οι ΗΠΑ αντιτάσσονταν μέχρι πρότινος σε κάθε διεθνή προσπάθεια να αυξηθεί το κατώτατο όριο ηλικίας για τη στρατολόγηση και συμμετοχή σε ένοπλη σύγκρουση από τα δεκαπέντε στα δεκαοκτώ έτη 191. Η στάση τους υπαγορευόταν από αμερικανικές πρακτικές 190 Βλ. Παγκόσμια Έκθεση της Συμμαχίας για να σταματήσει η Χρήση Παιδιών Στρατιωτών (17 Νοεμβρίου 2004) Oι ΗΠΑ αποδέχονται εθελοντές από την ηλικία των δεκαεπτά ετών και μέχρι τώρα έχουν χρησιμοποιήσει δεκαεπτάχρονα παιδιά σε στρατιωτικές επιχειρήσεις στον Περσικό Κόλπο, το 1991, στη Βοσνία και της

84 84 στρατολόγησης, που επιτρέπουν δεκαεπτάχρονα παιδιά να κατατάσσονται εθελοντικά στις στρατιωτικές υπηρεσίες μετά από γονική συναίνεση 192. Η θέση τους πήγαζε επίσης από την απροθυμία τους να τροποποιήσουν την αμερικανική νομοθεσία και πρακτική, σε εφαρμογή των διατάξεων των Συμβάσεων της Γενεύης και των Πρόσθετων Πρωτοκόλλων τους καθώς και της Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού. Η αμερικανική κυβέρνηση φοβόταν ότι η επιβολή των δεκαοκτώ ετών ως κατώτατο όριο ηλικίας για τη συμμετοχή σε εχθροπραξίες, θα συνηγορούσε υπέρ της επικράτησης ως διεθνούς εθιμικού κανόνα δικαίου, δεσμευτικού erga omnes. Διεθνείς όμως αλλά και εσωτερικές πιέσεις ανάγκασαν την αμερικανική ηγεσία να αλλάξει πολιτική. Το αμερικανικό Κογκρέσο το 1999 θέσπισε νομοθεσία, που καταδικάζει την χρήση παιδιών στρατιωτών ( Defense Appropriation Authorization Act of 1999 ) και η αμερικανική Γερουσία ψήφισε με ομοφωνία υπέρ της επικύρωσης του Προαιρετικού Πρωτοκόλλου στη Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού και τελικά το επικύρωσε το Δεκέμβρη του Η απόφαση αυτή αποτελεί ένα σημαντικό αλλά ανεπαρκές βήμα εξαιτίας της επίμονης άρνησης της αμερικανικής κυβέρνησης να επικυρώσει τη Διεθνή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού και άλλα σημαντικά διεθνή νομικά κείμενα. Απέναντι στη λειτουργία του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου, οι ΗΠΑ τηρούν εξίσου αρνητική στάση 193 γιατί δεν επιθυμούν να συμπεριληφθεί στο Καταστατικό της Ρώμης διάταξη περί ποινικοποίησης της χρήσης παιδιών μαχητών υπό τη δικαιοδοσία του Δικαστηρίου. Αντιμετωπίζουν το πρώτο μόνιμο διεθνές δικαιοδοτικό όργανο με επιφύλαξη, καθώς θεωρούν ότι θα προβαίνει σε πολιτικά υποκινούμενες έρευνες και διώξεις αμερικανών στρατιωτικών και Σομαλία. Amnesty International, Child Soldiers and the West Asian Crisis (2001), Σύμφωνα με στατιστική έρευνα του Υπουργείου Άμυνας έχουν στρατολογηθεί τουλάχιστον 7000 ανήλικοι στις αμερικανικές ένοπλες δυνάμεις. Human Rights Watch: Child Soldiers: International Legal Standards Governing Child Soldiers, Ενώ η αμερικανική αντιπροσωπεία συμμετείχε αρχικά πρόθυμα στις διαπραγματεύσεις και υπέγραψε τη Συνθήκη του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου, το Μάιο του 2002 απέσυρε την υπογραφή της. Human Rights Watch: Promise Broken: The International Criminal Court,

85 85 πολιτικών αξιωματούχων 194. Αντί να συνδράμει στην εγκαθίδρυση ενός αποτελεσματικού διεθνούς δικαιοδοτικού μηχανισμού, που θα τιμωρεί τους δράστες εγκλημάτων πολέμου και εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας, η αμερικανική κυβέρνηση εξακολουθεί να υπονομεύει τις διεθνείς προσπάθειες προστασίας των παιδιών εν καιρώ πολέμου. Η επίμονη άρνηση των ΗΠΑ να επικυρώσουν το Πρώτο Πρόσθετο Πρωτόκολλο, τη Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού και το Καταστατικό της Ρώμης ακυρώνει μια κοινή για την παγκόσμια κοινότητα αντιμετώπιση του ζητήματος των παιδιών μαχητών και ένα κοινό για όλους νομικό πλαίσιο. ΣΤ) Αφοπλισμός, Αποστράτευση και Επανένταξη ( Disarmament, Demobilization, Reintegration - DDR ) Ενώ η θέσπιση διεθνούς νομοθεσίας για την αντιμετώπιση του ζητήματος των παιδιών μαχητών και η συμμόρφωση των διεθνών δρώντων στους παραπάνω νομικούς κανόνες συνδράμει την εξάλειψη του φαινομένου και τη σωτηρία μελλοντικών γενεών παιδιών, πολλά παιδιά έχουν ήδη στρατολογηθεί και υπηρετούν ως στρατιώτες. Μια αποτελεσματική νομοθεσία δεν θα θεραπεύσει τα σωματικά και ψυχικά τραύματα των παιδιών, που η διεθνής κοινότητα απέτυχε να προστατεύσει 195. Τα παιδιά αυτά, πολλά από τα οποία είναι ήδη ενήλικες, έχουν κακοποιηθεί και αδυνατούν να εμπιστευθούν τους ανθρώπους. Μετά το τέλος των ενόπλων συγκρούσεων η διαδικασία οικοδόμησης της ειρήνης αποτελεί μια επίπονη διαδικασία. Τα παιδιά μαχητές έχουν ειδικές βραχυπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες μετασυγκρουσιακές ανάγκες ψυχο-σωματικής αποκατάστασης και κοινωνικής επανένταξης. Απαραίτητη προϋπόθεση για την εδραίωση μακροχρόνιας ειρήνης 194 Human Rights Watch, ICC: The United States and the International Criminal Court, Jennifer R. Silva, Child Soldiers: a Call to the International Community to Protect Children from War, 31 Suffolk Transnational Law Review 681(Summer 2008): 9

86 86 και ασφάλειας στις μεταπολεμικές ζώνες αποτελεί η συμμετοχή των παιδιών αυτών στις ειρηνευτικές διαπραγματεύσεις και στις συμφωνίες ειρήνης καθώς και η οργάνωση και υλοποίηση ειδικών προγραμμάτων αφοπλισμού, αποστράτευσης και επανένταξης. Ο αφοπλισμός ( disarmament ) αφορά τη συλλογή των μικρών και ελαφριών όπλων αλλά και των βαρέων οπλικών συστημάτων στην ευρύτερη ζώνη των ενόπλων συγκρούσεων. Συχνά, πέρα από συγκέντρωση των μαχητών και συλλογή των όπλων, συνεπάγεται και προγράμματα διαχείρισης των όπλων, δηλαδή φύλαξη αυτών σε ασφαλείς αποθηκευτικούς χώρους ή ενίοτε καταστροφή τους. Επειδή πολλά παιδιά στρατιώτες δεν φέρουν τα δικά τους όπλα, ο αφοπλισμός δεν αποτελεί πάντα απαραίτητη προϋπόθεση για την υλοποίηση των επόμενων σταδίων του προγράμματος. Η διαδικασία του αφοπλισμού κρίνεται ιδιαίτερης σημασίας αφού μονάχα έτσι θα αποφευχθεί το ενδεχόμενο ανάφλεξης μιας σύγκρουσης, αλλά θα απομακρυνθεί και η κουλτούρα των όπλων. Η αποστράτευση ( demobilization ) αφορά την επίσημη και ελεγχόμενη απόλυση των παιδιών μαχητών από τις ένοπλες δυνάμεις ή ομάδες. Η διαδικασία της αποστράτευσης περιλαμβάνει την επαλήθευση της συμμετοχής του παιδιού στην ένοπλη σύγκρουση, τη συλλογή πληροφοριών για την ταυτότητα του παιδιού με σκοπό τον εντοπισμό της οικογένειας του και τον επαναπατρισμό του, καθώς και την εύρεση ενός ασφαλούς μέρους για τη διαμονή του. Η επανένταξη ( reintegration ) αποτελεί μια μακρόχρονη διαδικασία, που στόχο έχει να προσφέρει βιώσιμες λύσεις για τη ζωή του παιδιού μετά το τέλος του πολέμου και να συνδράμει στην επαναφορά του παιδιού στην κοινωνία και την ανάληψη ενός εποικοδομητικού ρόλου από αυτό. Στοιχεία της επανένταξης αποτελούν η επανένωση της οικογένειας ή έστω η εναλλακτική φροντίδα, εάν η επανένωση είναι αδύνατη, καθώς και οι δυνατότητες μόρφωσης και επαγγελματικής εκπαίδευσης του παιδιού-μαχητή. Τέλος περιλαμβάνει κατάλληλες στρατηγικές για την οικονομική του ενίσχυση και τη ψυχολογική

87 87 του υποστήριξη. 196 Το παιδί χρειάζεται τη βοήθεια ειδικού για να ξεπεράσει το μετατραυματικό σοκ και να απεξαρτηθεί από τον εθισμό του στη βία. Η Έκθεση Machel επιμένει ότι οι σημερινές μέθοδοι ψυχοθεραπείας για τη ψυχολογική ευημερία και ανάπτυξη των παιδιών, που έχουν επηρεαστεί από τις ένοπλες συρράξεις, θα πρέπει να πλαισιώνονται από τα κατάλληλα πολιτισμικά στοιχεία και παραδόσεις των τοπικών κοινωνιών, έτσι ώστε να προωθείται η μακροπρόθεσμη θεραπεία των παιδιών 197. Η διαδικασία αφοπλισμού, αποστράτευσης και επανένταξης προβλέπεται αναλυτικά από τις αρχές του Cape Town αλλά αναφέρεται και στις Αρχές του Παρισιού 198 και τη Διεθνή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού. Η Σύμβαση (α.39) 199 καλεί τα κράτη να λάβουν όλα τα κατάλληλα μέτρα για να διευκολύνουν τη σωματική και ψυχολογική ανάρρωση και την κοινωνική επανένταξη κάθε παιδιού θύματος από ένοπλη σύρραξη. Ο Οργανισμός των Ηνωμένων Εθνών, ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 1980, οργανώνει, υλοποιεί και στηρίζει τα Προγράμματα Αφοπλισμού, Αποστράτευσης και Επανένταξης, ως μέρος των ειρηνευτικών επιχειρήσεων στο Μπουρούντι, την Αϊτή, την Λιβερία, τη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό, το Σουδάν, την Ακτή του Ελεφαντοστού. Μάλιστα, στη διάσκεψη της Νέας Υόρκης του 2006, τα Ηνωμένα Έθνη εισήγαγαν διεθνείς κανόνες αφοπλισμού, αποστράτευσης και επανένταξης, ένα πλέγμα κατευθυντήριων γραμμών με σκοπό την διεξαγωγή προγραμμάτων τέτοιου χαρακτήρα σε μετά-συγκρουσιακές καταστάσεις ανά την υφήλιο. Η UNICEF, με γνώμονα τους άνω διεθνείς κανόνες, συνεργάζεται με διεθνείς οργανισμούς και μη κυβερνητικές οργανώσεις, εκπροσώπους της κοινωνίας των πολιτών και Περίληψη Μελέτης Graca Machel για τις Επιπτώσεις των Ενόπλων Συρράξεων στα Παιδιά, βλ Βλ. United Nations Children s Fund, Cape Town Principles and Best Practices και United Nations, Paris Commitments and Principles Convention on the Rights of the Child, art. 39: State Parties shall take all appropriate measures to promote physical and psychological recovery and social reintegration of a child victim of: any form of neglect, exploitation, or abuse; torture or any other form of cruel, inhuman or degrading treatment or punishment; or armed conflicts. Such recovery and reintegration shall take place in an environment which fosters the health, selfrespect and dignity of the child.

88 88 άλλους διεθνείς δρώντες 200 για να σχεδιάσει και να υλοποιήσει τα προγράμματα, που στόχο έχουν να καταγράψουν και να καλύψουν τις ανάγκες των παιδιών κατά τη μετάβασή τους από τις ένοπλες ομάδες στην οικογένεια ή την κοινότητα τους 201. Προτεραιότητα αποτελεί η πρόληψη της στρατολόγησης των ανηλίκων μαχητών και σε περίπτωση κατάταξης τους η απομάκρυνσή τους από τις ένοπλες δυνάμεις και τη ζώνη των εχθροπραξιών και η τοποθέτησης τους σε ασφαλές μέρος. Ακολουθεί ο εντοπισμός της οικογένειας του ανηλίκου στρατιώτη και η ομαλή ένταξη του στο ήρεμο οικογενειακό περιβάλλον και εν συνεχεία η ικανοποίηση των βασικών αναγκών του για την επιβίωση και την ευημερία του. Η UNICEF θεωρεί ότι η αποκατάσταση και επανένταξη είναι ζωτικής σημασίας για την υγεία, την ευημερία και την ανάπτυξη του πρώην παιδιού μαχητή εξασφαλίζοντας σταθερότητα και ανάπτυξη στην οικογένεια, την τοπική κοινωνία και τη χώρα. Κατά συνέπεια, αγωνίζεται να δημιουργήσει ένα υγιές και προστατευτικό περιβάλλον, όπου τα παιδιά θα μαθαίνουν να ζουν χωρίς όπλα και βία, θα εκπαιδεύονται για να γίνουν παραγωγικοί πολίτες και θα προετοιμάζονται για ένα καλύτερο μέλλον. Ένα σωστό περιβάλλον, που ευνοεί την υγεία, τον αυτοσεβασμό και την αξιοπρέπεια του παιδιού, κατάλληλο για την ανάρρωση και την αρμονική του επανένταξη επιτάσσει και η Διεθνής Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού στο α. 39. Κι αυτό γιατί η επαναλειτουργία καθημερινών συνηθειών, όπως η προετοιμασία του γεύματος, το πλύσιμο των ρούχων, η κηπουρική και η φοίτηση στο σχολείο ενισχύουν μια αίσθηση σκοπού, αυτοεκτίμησης και ταυτότητας 202 και αποτρέπουν και τυχόν μελλοντική κατάταξη σε ένοπλες δυνάμεις. Η Ευρωπαϊκή Ένωση επικεντρώνεται στο συντονισμό και τη διευκόλυνση της διεθνούς υποστήριξης των προγραμμάτων αυτών. Η Κοινότητα παρέχει ανθρωπιστική βοήθεια και 200 International Committee of the Red Cross, International Rescue Committee, Save the Children Alliance, World Vision International, Christian Children s Fund Περίληψη Μελέτης Graca Machel για τις Επιπτώσεις των Ενόπλων Συρράξεων στα Παιδιά, βλ.

89 89 χρηματοδοτεί σχέδια που αφορούν τα παιδιά και τις ένοπλες συγκρούσεις σε διάφορους τομείς. Στο ψήφισμα του 2003, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο κάλεσε την Επιτροπή να υποστηρίξει και να προωθήσει δραστηριότητες και προγράμματα βοήθειας που αναπτύσσονται και εφαρμόζονται από τη UNICEF και μη κυβερνητικές οργανώσεις, που εργάζονται με παιδιά στρατιώτες για την παροχή ψυχιατρικής και σωματικής στήριξης και τη διευκόλυνση της κοινωνικής και εκπαιδευτικής επανένταξης πρώην παιδιών στρατιωτών. Φυσικά, τα Προγράμματα Αφοπλισμού, Αποστράτευσης και Επανένταξης δεν εφαρμόζονται χωρίς προβλήματα και προκλήσεις. Οι Εκπρόσωποι των Ηνωμένων Εθνών συχνά αντιμετωπίζουν δυσκολίες στην υλοποίηση των προγραμμάτων αφοπλισμού εξαιτίας γραφειοκρατικών δυσκολιών αλλά και έλλειψης χρημάτων, προκειμένου να ανταμειφθούν οι μαχητές που θα παραδώσουν τα όπλα τους 203. Στρατιώτες των ειρηνευτικών δυνάμεων του ΟΗΕ, υπεύθυνοι για την εδραίωση της ειρήνης και την επιβολή του διεθνούς δικαίου, προσφέρουν χρήματα ή φαγητό, με αντάλλαγμα τη σεξουαλική συνεύρεση με κορίτσια, θύματα των ενόπλων συγκρούσεων, τα οποία θα έπρεπε να προστατεύουν 204. Από την άλλη, τα ίδια τα παιδιά, πρώην μαχητές, στιγματίζονται ως εγκληματίες πολέμου και εξοστρακίζονται ως ανεπιθύμητα από την κοινωνία. Μεγαλύτερη δυσκολία αντιμετωπίζουν τα άτομα που στρατολογήθηκαν ως ανήλικοι αλλά αποστρατεύονται ως ενήλικες καθώς δεν έχουν την απαιτούμενη προσοχή και τα πλεονεκτήματα των ατόμων, που είναι ακόμα παιδιά την περίοδο της αποστράτευσης. Η πλειοψηφία αυτών έχει χάσει την πίστη του και την ελπίδα του για μια ομαλή επανένταξη στην κοινότητα και μια ευτυχισμένη ζωή, καθώς ενηλικιώθηκαν μέσα στο σκληρό περιβάλλον των ενόπλων ομάδων και μέσα στη φρίκη του πολέμου Marc Lacey, In Congo War, Even Peacekeepers Add to Horror, N.Y TIMES (Dec.28, 2004): στο άρθρο ένα μικρό κορίτσι στο Κονγκό διηγείται την προσωπική της ιστορία σύμφωνα με την οποία ένας στρατιώτης των ειρηνευτικών δυνάμεων του ΟΗΕ της πρόσφερε ένα ποτήρι γάλα για να τη σύρει στο κρεβάτι του.

90 90 Επιπρόσθετα, οι κατεστραμμένες οικονομικές δομές υπονομεύουν την βιωσιμότητα των προγραμμάτων αποστράτευσης και επανένταξης. Ενώ τα προγράμματα προσπαθούν να προάγουν την εξέλιξη των παιδιών σε κάθε τομέα (διανοητικό, ψυχολογικό, εκπαιδευτικό), με σκοπό να απορροφηθούν στην αγορά εργασίας και να αναλάβουν ένα εποικοδομητικό και παραγωγικό ρόλο, η κρατική οικονομία μετά το τέλος των συγκρούσεων νοσεί. Η ανεργία και η φτώχεια μπορούν να οδηγήσούν τους ήδη τρωτούς νέους να στρατολογηθούν ξανά και να πολεμήσουν σε άλλες συγκρούσεις της περιοχής. Αντί επιλόγου Ένας από τους πιο ιερούς νόμους του ανθρώπου αποτελεί η επιταγή να προστατεύονται τα παιδιά από κάθε σκληρή και απάνθρωπη συμπεριφορά. Κι όμως, κυβερνήσεις και ένοπλες ομάδες κλέβουν την παιδική ηλικία από γενιές ολόκληρες, στρατολογώντας και χρησιμοποιώντας παράνομα και καταχρηστικά παιδιά στις ένοπλες συγκρούσεις. Η πρακτική αυτή αποτελεί σοβαρή παραβίαση του ιερού νόμου και χαρακτηρίζεται ως έγκλημα πολέμου ή σε ορισμένες περιπτώσεις έγκλημα κατά της ανθρωπότητας. Τα παιδιά έχουν εγγενή και αναφαίρετα δικαιώματα, όπως αυτά ορίζονται σε διεθνείς και περιφερειακές συμβάσεις για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Πρέπει να προστατεύονται από τον πόλεμο και όχι να χρησιμοποιούνται ως μέσα για τη διεξαγωγή του. Τα παιδιά διαμορφώνουν το παρόν και εκπροσωπούν το μέλλον της ανθρωπότητας. Όταν λοιπόν ένα έθνος ή μια κοινωνία εκμεταλλεύεται και διαπράττει θηριωδίες εις βάρος αθώων παιδιών έχει επισφαλές παρόν και αβέβαιο μέλλον. Παρά το γεγονός ότι γίνονται στόχοι στις σύγχρονες συρράξεις, παρά τις βιαιότητες που γίνονται εναντίον τους και την αποτυχία των ενηλίκων να τα προστατέψουν, τα παιδιά είναι η

91 91 αιτία για να εξαλειφθούν οι χειρότερες όψεις των ενόπλων συρράξεων και η μεγαλύτερη ελπίδα για να επιτευχθεί αυτό. Σε έναν ανόμοιο πολιτισμικά κόσμο τα παιδιά είναι η δύναμη που μπορεί να ενώσει τα κράτη στην προσπάθεια για μια συλλογική ηθική. Ένας κόσμος που δεν θα επιτρέπει να μάχονται παιδιά είναι εφικτός, αρκεί οι κυβερνήσεις να επιδείξουν την απαιτούμενη πολιτική βούληση και το θάρρος για να το πετύχουν, επιβάλλοντας τη τήρηση διεθνών νόμων 205. Αρκεί η διεθνής κοινότητα να σέβεται και να διασφαλίσει, με συνεργασία, ορθολογιστικές πολιτικές και συνεχή διάλογο, την ανεμπόδιστη άσκηση και προστασία των δικαιωμάτων των παιδιών στη ζωή και την ανάπτυξη. 205 Δήλωση της Στέισι Κέλσο, επικεφαλής της Συμμαχίας για να Σταματήσει η Χρήση Παιδιών-Στρατιωτών. (17 Νοεμβρίου 2004),

92 92 Βιβλιογραφία- Αρθρογραφία Abbott Amy Beth, Child Soldiers-the Use of Children as Instruments of War, Suffolk Transnational Law Review 499 (Summer 2000) Abraham Shara, Child Soldiers and the Capacity of the Optional Protocol to Protect Children in Conflict, 10 Human Rights 15 (Spring 2003) Akhavan Payan, The Lord s Resistance Army Case: Uganda s Submission of First State Referral to the International Criminal Court, 99 American Journal of International Law 403,407 (2005) Avery Lisa, The Women and Children in Conflict Protection Act: an Urgent Call for Leadership and the Prevention of International Victimization of Women and Children in War, Loyola Law Review 51 (Spring 2005) Berry de Jo, Child Soldiers and the Convention on the Rights of the Child, Annals of the American Academy of Political and Social Science, Vol. 575, Children's Rights, pp (May 2001) Cohn Ilene, The Protection of Children and the Quest for Truth and Justice in Sierra Leone, Journal of International Affairs, Vol. 55 (2001) Cohn Ilene, The Protection of Children in Peacemaking and Peacekeeping Processes, 12 Harvard Human Rights Journal 129 (Spring 1999) Druba Volker, The Problem of Child Soldiers, International Review of Education Vol. 48, No. 3/4, pp (Springer, July 2002) Drumbl A. Mark, International Decision International Criminal Law--International Criminal Court--War Crimes--Recruitment and Use of Child Soldiers--Confirmation of Charges Prosecutor v. Thomas Lubanga Dyilo. Decision Sur La Confirmation Des Charges. Case No. ICC-01/04-01/06. at <

93 93 International Criminal Court, Pre-trial Chamber I, January 29, 2007, 101 American Journal of International Law 841 (October 2007) Dutli Maria Teresa, Captured Child Combatants, 278 International Review of the Red Cross 421 (1990) Faulkner Frank, Kindergarten Killers: Morality, Murder and the Child Soldier Problem, Third World Quarterly, Vol. 22, No. 4, pp (August 2001) Freeland Steven, Child Soldiers and International Crimes - How Should International Law Be Applied?, 3 New Zealand Journal of Public and International Law 303 (November 2005) Gezelius Helena, International NGOs Collaborate to Promote the Rights of Children Affected by Armed Conflict, 4 International Journal of Children s Rights 161 (1996) Gilbertson A. Jordan, Little Girls Lost: Can the International Community Protect Girl Soldiers?, 29 University of La Verne Law Review 219 (2008) Goodwin-Gill S. Guy & Ilene Cohn, Child Soldiers: the Role of Children in Armed Conflicts (Oxford: Clarendon Press, 1994) Hackenberg L. Marsha, Can the Optional Protocol for the Convention on the Rights of the Child Protect the Ugandan Child Soldier?, 10 Indiana International & Comparative Law Review 417, 426 (2000) Hammarberg Thomas, The U.N Convention on the Rights of the Child and How to Make it Work, 12 Human Rights Quarterly 97, 101 (1990). Happold Matthew, Child Soldiers: Victims or Perpetrators?, 29 University of La Verne Law Review 56 (2008) Iacono Mark, The Child Soldiers of Sierra Leone: are they Accountable for their Actions In War?, Suffolk Transnational Law Review Vol. 26, No. 2 (Summer 2003)

94 94 Kargbo Bai Franklyn, International Peacekeeping and Child Soldiers: Problems of Security and Rebuilding, 37 Cornell International Law Journal 485 (2004) Kostelny Kathleen, The Problem of Re-Acclimating Child Soldiers into Society Assuming Peacekeeping is Succesful: What About Girls?, 37 Cornell International Law Journal 505, 506 (2004) Krijn Peters and Paul Richards, Why We Fight: Voices of Youth Combatants in Sierra Leone, Journal of the International African Institute Vol. 68, No. 2, pp (1998) Kuper Jenny, Child Soldiers and Civilian-Some Controversial Issues, 29 University of La Verne Law Review 12 (2008) Lacey Marc, In Congo War, Even Peacekeepers Add to Horror, N.Y TIMES (Dec.28, 2004) Leibig Abigail, Girl Child Soldiers in Northern Uganda: Do Current Legal Frameworks Offer Sufficient Protection?, 3 Northwestern University Journal of International Human Rights 6 (Spring 2005) Madubuike-Ekwe N. Joseph, The International Legal Standards Adopted to Stop the Participation of Children in Armed Conflicts, 11 Annual Survey of International and Comparative Law 29 (Spring 2005) Maher C. Colleen, The Protection of Children in Armed Conflict: a Human Rights Analysis of The Protection Afforded to Children in Warfare, 9 Boston College Third World Law Journal 297 (Summer, 1989) Morrisseau Nancy, Seen But Not Heard: Child Soldiers Suing Gun Manufacturers Under the Alien Tort Claims Act, 89 Cornell Law Review 1263, (2004) Reis Chen, Trying the Future, Avenging the Past: the Implication of Prosecuting Children for Participating in Internal Armed Conflict 28 Columbia Human Rights Law Review 629, (1997)

95 95 Schabas A. William, United States Hostility to the International Criminal Court: it s all about the Security Council, 15 European Journal of International Law 701,701 (2004) Silva R. Jennifer, Child Soldiers: a Call to the International Community to Protect Children from War, 31 Suffolk Transnational Law Review 681 (Summer 2008) Smith Alison, Child Recruitment and the Special Court for Sierra Leone, 2 Journal of International Criminal Justice 1141 (December 2004) Tiefenbrun Susan, Child Soldiers, Slavery and the Trafficking of Children, 31 Fordham International Law Journal 415 (January 2008) Udombana J. Nsongurua, Child Labour and the Challenges of Human Rights in Nigeria, 11 Lesotho Law Journal 269, 280 (1998). Udombana J. Nsongurua, War is not Child s Play! International Law and the Prohibition of Children s Involvement in Armed Conflicts, 20 Temple International and Comparative Law Journal 57(Spring 2006) Webster Timothy, Babes with Arms: International Law and Child Soldiers, 39 George Washington International Law Review 227 (2007) Wells L. Sarah, Crimes Against Child Soldiers in Armed Conflict Situations: Application and Limits of International Humanitarian Law, 12 Tulane Journal of International and Comparative Law 287 (Spring 2004) Wessells G. Michael, Review: Children, Armed Conflict, and Peace, Journal of Peace Research, Vol. 35, No. 5, pp (September 1998) Wessells Michael, Psychological Issues in Reintegrating Child Soldiers, 37 Cornell International Law Journal 513 (2004)

96 96 West G. Harry, Girls with Guns: Narrating the Experience of War of Frelimo's Female Detachment, Anthropological Quarterly, Vol. 73, No. 4, Youth and the Social Imagination in Africa, Part 2, pp (October 2000) When children are soldiers, N.Y TIMES (July 5, 1998) Zarifis Ismene, Sierra Leone s Search for Justice and Accountability of Child Soldiers, 9 Human Rights Brief 18 (Spring 2002) Ευρωπαϊκό Κέντρο Έρευνας και Κατάρτισης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και Ανθρωπιστικής Δράσης, Τετράδια Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, Ανθρωπιστικού Δικαίου και Ανθρωπιστικής Δράσης, Τεύχος 5, Σεπτέμβριος-Οκτώβριος c.pdf Λουμάκου Μαρία και Μπεζέ Λουκία, «Το παιδί και τα δικαιώματά του», (Εργαστήριο Ψυχολογίας του Παιδιού, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2006). Μαρούδα Μαρία-Ντανιέλλα, «Η διεθνής ευθύνη για παραβιάσεις του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου» (Σάκκουλας Αντ. Ν., 2006) Ρούκουνας Εμμανουήλ, «Διεθνές Δίκαιο Ш» (Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, 1983)

97 97 Διεθνείς Συμβάσεις, Αποφάσεις Διεθνών Οργάνων, Διακηρύξεις, Αναφορές Geneva Convention for the Amelioration of the Condition of the Wounded and Sick in Armed Forces in the Field, Aug.12, 1949 (First Convention); Geneva Convention for the Amelioration of the Condition of the Wounded, Sick and Shipwrecked Members of the Armed Forces at Sea, Aug.12, 1949 (Second Convention); Geneva Convention Relative to the Treatment of Prisoners of War, Aug.12, 1949(Third Convention); Geneva Convention Relative to the Protection of Civilian Persons in Time of War, Aug.12, 1949 (Fourth Convention) Protocol Additional to the Geneva Conventions of August 12, 1949, and Relating to the Protection of Victims of International Armed Conflicts (Protocol 1), Aug. 15,1977 (First Protocol); Protocol Additional to the Geneva Conventions of August 12, 1949, and Relating to the Protection of Victims of Non-International Armed Conflicts (Protocol 11), Aug. 15,1977 (Second Protocol) Convention on the Rights of the Child, adopted and opened for signature, ratification and accession by General Assembly resolution 44/25 of 20 November Optional Protocol to the Convention on the Rights of the Child on the Involvement of Children in Armed Conflicts (CRC Protocol), adopted and opened for signature, ratification and accession by General Assembly resolution A/RES/54/263 of May African Charter on the Rights and Welfare of the Child (1999) Latin America and Caribbean Conference on the Use of Children as Soldiers, July 5-8,1999, Montevideo Declaration on the Use of Children as Soldiers,

98 98 Berlin Declaration on the Use of Children as Soldiers (1999) Cape Town Principles and Best Practices on the Prevention of Recruitment of Children into the Armed Forces and on the Demobilization and Social Reintegration of Child Soldiers in Africa (1997), Paris Principles and Commitments (2007) Rome Statute of the International Criminal Court (17 July 1998) Statute of the Special court for Sierra Leone (14 August 2000) [Sierra Leone Statute] Convention Concerning Minimum Age for Admission to Employment, June 26, 1973, 1015 U.N.T.S Convention Concerning the Prohibition and Immediate Action for the Elimination of the Worst Forms of Child Labour, June 17,1999, 38 I.L.M Special Representative of the Secretary-General for Children and Armed Conflict, Report of the Special Representative of the Secretary-General for Children and Armed Conflict, P34, delivered to the General Assembly, U.N Doc. A/60/335 (Sept. 7, 2005) General Assembly, G.A Resolution 51/77, PP 35-37, U.N Doc. A/RES/51/77 (Feb.20, 1997) Security Council, S.C Resolution 1261, U.N Doc. S/RES/1261 (Aug. 30, 1999)

99 99 Security Council, S.C Resolution 1314, U.N Doc. S/RES/1314 (Aug. 11, 2000) Security Council, S.C Resolution 1379, P 9(a), U.N Doc. S/RES/1379 (Nov. 20, 2001) Security Council, S.C Resolution 1460, P 5, U.N Doc. S/RES/1460 (Jan. 30, 2003) Security Council, S.C Res. 1539, pmbl, U.N Doc. S/RES/1539 (Apr. 22, 2004) Security Council, S.C Resolution 1612, U.N Doc. S/RES/1612 (July 26, 2005) The Secretary-General, Report of the Secretary-General on Children and Armed Conflict, delivered to the Security Council, U.N Doc. S/2002/1299 (Nov. 26, 2002) Ψήφισμα Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου (2003) για την εμπορία παιδιών και τα παιδιά στρατιώτες και Impact of Armed Conflict on Children: Report of the Expert of the Secretary General, Ms Graca Machel, submitted pursuant to General Assembly Resolution 48/157, 51 st Sess., Agenda Item, U.N Doc. A/51/306 (Aug. 26,1996), γνωστή ως Machel Report και International Criminal Court Situation in the Democratic Republic of Congo In the Case of Case Prosecutor v. Thomas Lubanga Dyilo

100 100 Decision on the Confirmation of Charges International Criminal Court Situation in the Democratic Republic of Congo Case Prosecutor v. Germain Katanga and Mathieu Ngudjolo Chui Decision on the Confirmation of Charges). Sierra Leone Court, Norman Case, Fofana Case, Kondewa Case UNESCO, Institute for Education, Global Perspectives, Human Profile Cases: Who Are Child & Young Adult Soldiers? UNESCO Report k -