Η χρήση της Καινής Διαθήκης στις επιστολές του Ιωάννου του Χρυσοστόμου

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ, ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΒΙΒΛΙΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΟΛΟΓΙΑΣ Η χρήση της Καινής Διαθήκης στις επιστολές του Ιωάννου του Χρυσοστόμου Μεταπτυχιακή εργασία του Kristo Parts Σύμβουλος καθηγητής: Ιωάννης Λ. Γαλάνης Θεσσαλονίκη 2007

2 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Σελ. ΠΡΟΛΟΓΟΣ 4 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. Η ζωή και η προσωπικότητα του Ιωάννου του Χρυσοστόμου 6 2. Οι Επιστολές του Ιωάννου του Χρυσοστόμου Ο τόπος και ο χρόνος συγγραφής των επιστολών Η γνησιότητα των επιστολών Οι παραλήπτες των επιστολών Η κατάταξη των επιστολών 17 Α κεφάλαιο: Επιστολές πρός διάφορα πρόσωπα (επισκόπους, πρεσβυτέρους, διακόνους, διακόνισσες, μοναχούς, κλπ.) Επιστολές πρός φυλακισμένους και εξόριστους κληρικούς 1.1. Δύο επιστολές πρός φυλακισμένους επισκόπους, πρεσβυτέρους και διακόνους Επιστολή πρός τον επίσκοπο Κυριακό που επίσης βρίσκεται στην εξορία (125) Επιστολές πρός επισκόπους 33 α Επιστολή στον επίσκοπο Ουρβίκιο (108 η ) 33 β Επιστολή στον επίσκοπο Καρθαγένης Αυρήλιο (149 η ) 34 γ Ευχαριστήρια επιστολή πρός τούς επισκόπους του θρόνου της Κωνσταντινουπόλεως (152 η ) 35 δ Επιστολή στον επίσκοπο Μεδιολάνων Βενέριο (182 η ) Επιστολές πρός πρεσβυτέρους, μοναχούς και λοιπά πρόσωπα 3.1. Τρείς επιστολές πρός τούς πρεσβυτέρους της Αντιοχείας Κάστο, Ουαλέριο, Διόφαντο και Κυριακό Δύο επιστολές πρός πρεσβυτέρους και μοναχούς α Επιστολή πρός τούς πρεσβυτέρους και μονάζοντες Αφθόνιο, Θεόδοτο και Χαιρέα, και σε όλους τούς συγκατοίκους τους (93 η ) 43 β Επιστολή πρός τούς πρεσβυτέρους και μοναχούς της Φοινίκης που κατηχούν τούς Ειδωλολάτρες (123) 46 2

3 3.3. Επιστολές πρός τους πρεσβυτέρους Τιμόθεο, Θεόφιλο, Ευθύμιο και Κωνστάντιο α Επιστολή πρός τον πρεσβύτερο Τιμόθεο (211 η ) 48 β Επιστολή πρός τον πρεσβύτερο Θεόφιλο (212 η ) 50 γ Επιστολή πρός τον πρεσβύτερο Ευθύμιο (218 η ) 50 δ Επιστολή πρός τον πρεσβύτερο Κωνστάντιο (221 η ) Επιστολές πρός μοναχούς και τον αναγνώστη Θεόδοτο α Επιστολή πρός τούς Γότθους μοναχούς, της περιοχής του Προμώτου (207 η ) 52 β Επιστολή πρός τον αναγνώστη Θεόδοτο (102 η ) Επιστολές πρός διακόνισσες και κυρίες Δύο επιστολές πρός τη διακόνισσα Αμπρούκλη και την συνοδεία της (96 η και 103 η ) Δύο επιστολές πρός την Χαλκιδία και την Ασυγκριτία (29 η και 60 η ) Επιστολές πρός τις κυρίες Χαλκίδια, Θεοδώρα και Ιταλική α Επιστολή πρός την Χαλκίδια (105 η ) 61 β Επιστολή πρός την Θεοδώρα (117 η ) 62 γ Επιστολή πρός την Ιταλική (170 η ) 64 Β κεφάλαιο: Επιστολές πρός την Ολυμπιάδα Εισαγωγικά Το πρόσωπο της αγίας Ολυμπιάδας Οι Επιστολές πρός την Ολυμπιάδα 68 α Επιστολή 5 η πρός την Ολυμπιάδα 69 β Επιστολή 7 η 72 γ Επιστολή 8 η 78 δ Επιστολή 10 η 88 ε Επιστολή 13 η 96 στ Επιστολή 15 η 103 ζ Επιστολή 16 η 106 η Επιστολή 17 η 108 Παράρτημα: Επιστολές του Ιω. Χρυσοστόμου που υπάρχουν σε συλλογές άλλων εκκλησιαστικών συγγραφέων 116 α 50 η Επιστολή της συλλογής του Μ. Βασιλείου πρός τον επίσκοπο Ιννοκέντιο 116 ΕΠΙΛΟΓΟΣ 118 Πίνακας των χωρίων της Κ. Διαθήκης που χρησιμοποιούνται στις επιστολές του Ιωάννου του Χρυσοστόμου 122 3

4 Πρόλογος Ο βασικός σκοπός αυτής της εργασίας είναι να εξετάσουμε τη χρήση της Καινής Διαθήκης από τον άγιο Ιωάννη του Χρυσοστόμου στις επιστολές του. Στην εισαγωγή δίνουμε πρώτα μερικές πληροφορίες για την ζωή και το πρόσωπο του ιερού συγγραφέα των επιστολών και κατόπιν δίνουμε μία γενική εικόνα αυτών των επιστολών. Μελετάμε τον τόπο και τον χρόνο συγγραφής, την γνησιότητα, τους παραλήπτες και την κατάταξη των επιστολών. Στο πρώτο κεφάλαιο της εργασίας εξετάζεται η χρήση των καινοδιαθηκικών χωρίων και περικοπών στις επιστολές του αγ. Ιωάννου προς διάφορα πρόσωπα (β και γ ομάδος). Στο δεύτερο κεφάλαιο εξετάζεται η χρήση της Κ.Δ. στις επιστολές προς την Ολυμπιάδα. Σε ένα σύντομο παράρτημα, στο τέλος της εργασίας, γίνεται αναφορά για άλλη μια επιστολή από την συλλογή του Μ. Βασιλείου που αποδίδεται στον ι. Χρυσόστομο. Η εργασία μας ολοκληρώνεται με τον επίλογο, ο οποίος περιέχει τα συμπεράσματα της μελέτης μας. Ακολουθεί πίνακας χωρίων της Καινής Διαθήκης, τα οποία χρησιμοποιεί στις επιστολές του ο ιερός Χρυσόστομος. Εκφράζουμε τις θερμές ευχαριστίες και την ευγνωμοσύνη μας στον Σύμβουλό μας Καθηγητή της Καινής Διαθήκης της Θεολογικής Σχολής του Α.Π.Θ., κ. Ιωάννη Γαλάνη, ο οποίος μας προέτρεψε ν ασχοληθούμε με το θέμα και μας πρόσφερε τις πολύτιμες επιστημονικές συμβουλές του κατά την περίοδο σύνθεσης της μελέτης μας. Ευχαριστούμε επίσης τον Επίκουρο Καθηγητή της Χριστιανικής Γραμματείας της Θεολογικής Σχολής κ. Χρήστο Αραμπατζή, τον Επίκουρο Καθηγητή της Καινής Διαθήκης π. Ιωάννη Σκιαδαρέση και τον Λέκτορα της Καινής Διαθήκης κ. Χαράλαμπο Ατματζίδη, που μας βοήθησαν σε θέματα σχετικά με την Εκκλησιαστική Γραμματεία και την Καινή Διαθήκη. Επίσης οφείλουμε θερμές ευχαριστίες στον Σεβασμιότατο Μητροπολίτη Τυρολόης και Σερεντίου κ. Παντελεήμονα Ροδόπουλο, για την πατρική του αγάπη, με την οποία μας περιέβαλε κατά τη διάρκεια της φιλοξενίας μας στο οικοτροφείο της Ι. Μ. Βλατάδων. Θεσσαλονίκη, Νοέμβριος 2007 Kristo Parts 4

5 Βιβλιογραφία Πηγές Novum Testamentum Graece, Nestle - Aland, 27η έκδοση. Η Καινή Διαθήκη, Το πρωτότυπο κείμενο με μετάφραση στην δημοτική, Ελληνική Βιβλική Εταιρία, Αθήνα Vana ja Uus Testament, International Bible Society (Η Αγία Γραφή στα Εσθονικά.) ΒΕΠΕΣ, Βασίλειος ο Μέγας, 55 ος τόμος (μέρος Ε ) εκδ. Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήναι ΕΠΕ, Ιωάννης Χρυσόστομος, Άπαντα τα έργα, τομ. 37, Επιστολές. Εισαγωγή κείμενο- μετάφραση- σχόλια από τον Ελευθέριο Μερετάκη, Θεσσαλονίκη 1989 ΕΠΕ, Ιωάννης Χρυσόστομος, Άπαντα τα έργα, τομ. 38, Επιστολές. Εισαγωγή κείμενο- μετάφραση- σχόλια από τον Παναγιώτη Παπαευαγγέλου, εκδ. "Το Βυζάντιον", Θεσσαλονίκη 1990 Migne, P.G. τομ. 52, Μελετήματα Ιωάννης Λ. Γαλάνης, Η πρώτη επιστολή του απ. Παύλου πρός Θεσσαλονικείς, εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη ΘΗΕ, 6 ος τόμος, εκδ. τυπογραφείον Χρήστου Χρονοπούλου, Αθήναι ΘΗΕ, 9 ος τόμος, εκδ. τυπογραφείον «Θρησκευτικής και ηθικής εγκυκλοπαιδείας», Αθήναι Ιω. Δ. Καραβιδόπουλος, Εισαγωγή στην Καινή Διαθήκη, εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη Παναγιώτης Γ. Νικολόπουλος, Αι εις τον Ιωάννην τον Χρυσόστομον Εσφαλμένως Αποδιδόμεναι Επιστολαί, διατριβή επί διδακτορία, Αθήναι π. Ιωάννης Σκιαδαρέσης, Η Δυναμική του Σώματος, εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη Αρχιμ. Βαρνάβας Τζωρτζάτος, Ιωάννης ο Χρυσόστομος επι τη βάσει των επιστολών Αυτού, Εν Αθήναις Π.Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις τας Επιστολάς της Καινής Διαθήκης 1 ος τόμος, εκδ."ζωή", Αθήνα Παναγιώτης Κ. Χρήστου, Ελληνική Πατρολογία, τόμος Δ' περίοδος θεολογικής ακμής Δ' και Ε' αιώνες, εκδ. οίκος Κυρομάνος, Θεσσαλονίκη

6 Εισαγωγή 1. Η ζωή και η προσωπικότητα του Ιωάννου του Χρυσοστόμου Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως και οικουμενικός διδάσκαλος θεωρείται ως ο εκπληκτικότερος εκκλησιαστικός ρήτορας και σπουδαίος οργανωτής του εκκλησιαστικού και κοινωνικού έργου 1. Είναι ένας από τους γνωστότερους Εκκλησιαστικούς συγγραφείς. Στα έργα του συμπεριλαμβάνονται πραγματείες, λόγοι, ομιλίες, επιστολές και η λεγόμενη σήμερα λειτουργία του Χρυσοστόμου. Τα συγγράμματά του είναι εκλεκτής ποιότητας σε ύφος και σε περιεχόμενο. Πληροφορίες για το βίο και τη δράση του βρίσκουμε στα συγγράμματά του και σε έργα συγχρόνων του εκκλησιαστικών συγγραφέων και μεταγενεστέρων ιστορικών. Για την τελευταία περίοδο του βίου του πληροφορούμαστε από τις επιστολές του 2. Η σπουδαιότερη πηγή θεωρείται ο «Διάλογος περί βίου και πολιτείας του μακαρίου Ιωάννου», την οποία συνέταξε ο φίλος του Παλλάδιος, επίσκοπος Ελενουπόλεως 3. Ο άγιος Ιωάννης κατάγεται από ευγενείς γονείς της Αντιοχείας. Ο πατέρας του Σεκούνδος ήταν ανώτερος αξιωματικός του στρατού της Συρίας, πέθανε λίγο μετά την γέννηση του Ιωάννου. Η μητέρα του Ιωάννου, η Ανθούσα, είκοσι ετών τότε, δεν σκέφτηκε να παντρευτεί ξανά, αλλά αφοσιώθηκε στην ανατροφή του γιου της. Προφανώς ήταν χριστιανοί και οι δύο γονείς. Για την πρωτότοκη κόρη τους δεν γίνεται σχεδόν καθόλου λόγος, εκτός από την παρεμπιπτόντως αναφορά του Παλλαδίου, αλλά δυστυχώς ούτε το όνομά της διατηρείται. Ο χρόνος γέννησης του αγ. Ιωάννου τοποθετείται από τούς κριτικούς μεταξύ του 344 και 354. Σε ηλικία 18 ετών ο Ιωάννης εγκατέλειψε τις ρητορικές σπουδές. Άρχισε να παρακολουθεί θεολογικά μαθήματα και στη συνέχεια βαπτίστηκε, όπως μας πληροφορεί ο Παλλάδιος Ελενουπόλεως 4. 1 Παναγ. Κ. Χρήστου, Ελληνική Πατρολογία, τόμος Δ' περίοδος θεολογικής ακμής Δ' και Ε' αιώνες, εκδ. οίκος Κυρομάνος, Θεσσαλονίκη 1989, σ. 259, Ο.π., σ. 247, 261, 278, 287, 288, Εκτός από αυτές υπάρχουν και άλλες πηγές για τον βίο του Ιωάννου του Χρυσοστόμου. Βλ. περισσότερα γι αυτό Παναγ. Κ. Χρήστου, Ελληνική Πατρολογία, τόμος Δ' περίοδος θεολογικής ακμής Δ' και Ε' αιώνες, εκδ. οίκος Κυρομάνος, Θεσσαλονίκη 1989, σ Αυτό είναι δυνατόν να σημαίνει ότι εγκατέλειψε τούς διδασκάλους (σοφιστές) όχι της ρητορικής, αλλά της γραμματικής, τούς γραμματικούς οι οποίοι ασχολούνταν με τις λέξεις. Ο 6

7 Μετά από τρία χρόνια ο Ιωάννης χειροθετήθηκε σε αναγνώστη και έφυγε στην έρημο, όπου μόνασε 4 χρόνια κοντά σε ένα Σύριο γέροντα και 2 εντός σπηλαίου 5. Έπειτα επέστρεψε στην Αντιόχεια και κατά τις αρχές του 381 χειροτονήθηκε διάκονος. Πέντε χρόνια αργότερα, πριν την Τεσσαρακοστή το 386 ο Ιωάννης χειροτονήθηκε πρεσβύτερος από τον αρχιεπίσκοπο Φλαβιανό 6. Ο Ιωάννης φοίτησε στην θεολογική σχολή, στην Αντιόχεια, την οποία είχε ιδρύσει ο θεολόγος Διόδωρος Ταρσού. Η επίδραση όμως των κλασικών σπουδών είναι έκδηλος στην λογοτεχνική υφή και στην επιχειρηματολογία των πρώτων συγγραμμάτων του ιερού Χρυσοστόμου. Οι εν λόγω σπουδές έθεσαν τη σφραγίδα τους στην άνεση της γλωσσικής εκφράσεως, η οποία παρατηρείται σε ολόκληρο το έργο του 7. Το 386 ο Χρυσόστομος άρχισε στην Αντιόχεια το ιερατικό του στάδιο. Μέγα όπλο του ήταν ο λόγος. Ομιλούσε ακαταπαύστως κάθε Κυριακή και Παρασκευή, τις Τεσσαρακοστές και τις Διακαινήσιμες ημέρες, επισκεπτόμενος όλους τους ναούς της πόλης, όπως πληροφορούμαστε από το βίο του. Δώδεκα χρόνια αργότερα, την 15 Δεκεμβρίου 397 ο Ιωάννης χειροτονήθηκε επίσκοπος από τον Θεόφιλο Αλεξανδρείας. Η ενθρόνισή του σε αρχιεπίσκοπο Κωνστ/πόλεως έγινε την 26 Φεβρουαρίου Λίγο μετά την ενθρόνισή του συγκρότησε επιτελείο από τούς αφοσιωμένους κληρικούς μαθητές και από μαθήτριες, μεταξύ των οποίων ήταν η Ολυμπιάδα, η Πενταδία, η Καρτερία και η Χαλκιδία. Με τη βοήθεια αυτών των αφοσιωμένων κληρικών και ευλαβών γυναικών ο Ιωάννης επιδόθηκε στο πολύπλευρο έργο του, το οποίο επεξετείνεται από την ιεραποστολή μέχρι την διοργάνωση της κοινωνικής πρόνοιας. Στο έργο αυτό πολύτιμη ήταν η συμβολή της Ολυμπιάδας, η οποία υπήρξε για τον ι. Χρυσόστομο ό,τι και η Θέκλα για τον απ. Παύλο, προσφέροντας ηθική, οικονομική και προσωπική βοήθεια στον ιεράρχη. Ο ίδιος επίσης μαρτυρεί ότι σπούδασε ακόμη και στην μεγαλύτερη ηλικία. Βλ. Παν. Κ. Χρήστου, Ελληνική Πατρολογία, τόμος Δ', σ ΘΗΕ, 6 ος τόμος, Αθήναι 1965, εκδ. τυπογραφείον Χρήστου Χρονοπούλου, σ Παν. Κ. Χρήστου, Ελληνική Πατρολογία, τόμος Δ' περίοδος θεολογικής ακμής Δ' και Ε' αιώνες, εκδ. οίκος Κυρομάνος, Θεσσαλονίκη 1989, σ Παν. Κ. Χρήστου, Ελληνική Πατρολογία, τόμος Δ', σ. 233, ΘΗΕ, 6 ος τόμος, Αθήναι 1965, σ Παν. Κ. Χρήστου, Ελληνική Πατρολογία, τόμος Δ', σ ΘΗΕ, 6 ος τόμος, Αθήναι 1965, σ

8 Ιωάννης δεν κατόρθωσε να εξέλθει άνευ βλάβης της υγείας του από τις εκούσιες ταλαιπωρίες, υπέφερε από βαρύτατο νεφρικό νόσημα 9. Για τον άγιο Ιωάννη Χρυσόστομο μπορεί να πει κανείς πολλά όσο για το ερμηνευτικό- κηρυκτικό του έργο όσο και για τη γενικότερη προσφορά του στην Εκκλησία. Ο ιερός Χρυσόστομος ενδιαφέρθηκε μεταξύ των άλλων πραγμάτων για την επέκταση του χριστιανισμού σε χώρες και λαούς, οι οποίοι δεν τον είχαν γνωρίσει ακόμη 10. Ο άγιος Ιωάννης έκτισε πολλά νοσοκομεία, προσέθεσε γηροκομεία και πτωχοκομεία και οργάνωσε με συστηματικό τρόπο το έργο της κοινωνικής προνοίας. Σ αυτό το έργο τον βοήθησε η διακόνισσα Ολυμπιάδα 11, στην οποία τον καιρό της εξορίας του, έγραψε ο ιερός Χρυσόστομος πολλές επιστολές. Δυστυχώς η αυστηρή δίαιτα, αποφυγή από κατ οίκον επισκέψεις, απόρριψη προσκλήσεων σε γεύματα και μοναχοφαγία ήταν συνήθειες του Χρυσοστόμου που έδιναν εύκολα αφορμή στη μομφή για κοινωνησία. Και αυτό μετέβαλλε τούς φίλους του ι. Χρυσοστόμου σε εχθρούς. Γι αυτό δεν του επέτρεψαν να ασκήσει για μακρό χρονικό διάστημα τα αρχιεπισκοπικά του καθήκοντα 12. Το 401 ο ι. Χρυσόστομος, ύστερα από πρόσκληση, επισκέπτεται την Μικρή Ασία. Από τότε ξεκίνησε προσπάθεια των αντιπάλων του να βρουν στοιχεία για να τον κατηγορήσουν. Αλλά και ο Θεόφιλος Αλεξανδρείας άρχισε επιθέσεις εναντίον του ι. Χρυσοστόμου. Κοντά σ αυτούς και η βασίλισσα Ευδοξία ενώ στις αρχές έδειχνε σεβασμό και αγάπη πρός τον Χρυσόστομο και παρακολουθούσε τα κηρύγματά του, ύστερα από τις επιδράσεις των αυλικών κυρίων και αντιπάλων κληρικών του Χρυσοστόμου, άλλαξε γνώμη. Τελικά συγκαλέστηκε σύνοδος με 36 επισκόπους και ο Χρυσόστομος καθαιρέθηκε και εξορίστηκε προσωρινά στην Βιθυνία. Για κάποιο λόγο, ίσως μετά από καταστροφή από σεισμό, ή άλλο ατύχημα, η Ευδοξία ζήτησε την αποκατάστασή του, και στις 13 Νοεμβρίου του 403 ο Χρυσόστομος επανεγκαταστάθηκε στην 9 Παν. Κ. Χρήστου, Ελληνική Πατρολογία, τόμος Δ', σ. 238, Π.χ. ο ιερός Χρυσόστομος οργάνωσε ιεραποστολές στην Γοτθία, την Σκυθία, την Κελτικήν, την Περσία και την Φοινίκην. Στούς Γότθους της Κων/πόλεως παρεχώρησε ναό, όπου εκήρυττε και ο ίδιος ενίοτε, ενώ στούς μακρινούς Γότθους έστειλε γοτθομαθείς ιερείς. Βλ. περισσότερα Παναγ. Κ. Χρήστου, Ελληνική Πατρολογία, τόμος Δ' περίοδος θεολογικής ακμής Δ' και Ε' αιώνες, εκδ. οίκος Κυρομάνος, Θεσσαλονίκη 1989, σ ΘΗΕ, 6 ος τόμος, Αθήναι 1965, σ Παν. Κ. Χρήστου, Ελληνική Πατρολογία, τόμος Δ', σ

9 έδρα. Δυστυχώς όμως οι ομαλές σχέσεις μεταξύ της Ευδοξίας και του ιεράρχη δεν διάρκησαν πολύ καιρό. Ακόμα το ίδιο έτος ήρθε νέα σύγκρουση μεταξύ τους. Στην πλατεία της Γερουσίας, απέναντι από τον καθεδρικό ναό υψώνεται αργυρό άγαλμα της βασίλισσας Ευδοξίας. Κατά τα εγκαίνιά του τελούνταν πανηγύρεις με χορούς και μουσική, που είχε και ειδωλολατρικό χαρακτήρα, και διατάρασσε τις ακολουθίες του ναού. Γι αυτό ο Ιωάννης κατέκρινε αυτή την πράξη. Ταυτόχρονα δεν κοιμούνταν και οι εχθροί του. Έχει σωθεί μία ομιλία στην οποία ο ι. Χρυσόστομος εκφράζει το θυμό του έναντι της βασίλισσας, λόγω αυτού του επεισοδίου. Σ αυτήν η βασίλισσα καλείται Ηρωδιάδα που ζητά την κεφαλή Ιωάννου επί πινάκι. Η ομιλία είναι αναμφίβολα νόθος και φαίνεται ότι κατασκευάστηκε από τους εχθρούς του για παροργισμό της βασίλισσας. Δεν χρειάστηκε τίποτε άλλο για να πεισθεί η βασίλισσα ότι με αυτόν τον αρχιεπίσκοπο δεν θα συνεννοείται ποτέ, όπως έγραψε στον Θεόφιλο Αλεξανδρείας, ο οποίος την συμβούλεψε ότι υπάρχει τρόπος να απομακρυνθεί ο Ιωάννης από το θρόνο, με δικαιολογία ότι κακώς τον κατέχει. Υπήρχαν και άλλες δικαιολογίες για να απομακρυνθεί ο αρχιεπίσκοπος 13. Την παραμονή του Πάσχα του 404 έγιναν πολλά έκτροπα στον καθεδρικό ναό και εκτός του ναού. Ο Ιωάννης αρνήθηκε να εγκαταλείψει τη θέση του, απέφυγε για δίμηνο να εμφανισθεί δημόσια, αλλά την Πέμπτη της Πεντηκοστής, 10 Ιουνίου του 404, παραδόθηκε στους στρατιώτες, οι οποίοι τον οδήγησαν για δεύτερη φορά στην εξορία, όπου έμεινε μέχρι το θάνατό του. Πρώτα οδηγήθηκε ο ιεράρχης στην Νίκαια, και κατόπιν, μετά από 11 εβδομάδες ταξίδι έφτασε στα σύνορα Καππαδοκίας και Αρμενίας, στο χωριό Κουκουσός, όπου έμεινε για τρία περίπου χρόνια εξόριστος. Ήταν ασθενής και υπέφερε από το ψύχος. Οι στενοί φίλοι του τέθηκαν σε διωγμούς και ο ίδιος χρειάσθηκε από την εξορία να τούς παρηγορεί με επιστολές. Λόγω του ότι πολλοί φίλοι του τον επισκέφτηκαν στην εξορία, διατάχθηκε η μεταφορά του στην Πιτυούντα του Πόντου. Πέθανε καθ οδό στα Κόμανα την 14 Σεπτεμβρίου Η έκπτωση του μεγάλου ανδρός από τον θρόνο του προκάλεσε διπλό σχίσμα στην Εκκλησία. Πρώτα οι οπαδοί του, οι Ιωαννίτες, δεν αναγνώριζαν τους διαδόχους του θρόνου και έσπασαν με αυτούς την κοινωνία. Δεύτερο, η 13 Π.χ. ο 12 ος κανόνας της Συνόδου Αντιοχείας που απαγορεύει τον έκπτωτο επίσκοπο να επανέλθει στην έδρα του, εάν προηγουμένως δεν αποκατασταθεί από μείζονα σύνοδο. Βλ. περισσότερα Παν. Κ. Χρήστου, Ελληνική Πατρολογία, τόμος Δ', σ Παν. Κ. Χρήστου, Ελληνική Πατρολογία, τόμος Δ', σ

10 Ρώμη διέκοψε τις σχέσεις με την Κωνστ/πολη, με την Αλεξάνδρεια και την Αντιόχεια. Το δεύτερο σχίσμα ήρθη όταν η Εκκλησία το 417 επανέγραψε το όνομα του Ιωάννου στα δίπτυχα της Κωνστ/πόλεως 15. Το σχίσμα των Ιωαννιτών ήρθη με την ανακομιδή των λειψάνων του Ιωάννου στην Κωνστ/πολη το Οι Επιστολές του Ιωάννου του Χρυσοστόμου Η επιστολογραφία κατείχε σημαντική θέση στη χριστιανική γραμματεία ήδη από τα πρώτα χρόνια της. Τα περισσότερα από τα πρώτα κείμενα της Εκκλησίας, τα βιβλία της Κ. Διαθήκης είναι επιστολές ή έχουν επιστολική μορφή. Από τα 27 βιβλία της Κ. Διαθήκης τα 21 έχουν μορφή επιστολική 17, ενώ ο Παναγιώτης Παπαευαγγέλου σημειώνει ότι ακόμη και τα δύο βιβλία του ευαγγελιστή Λουκά, το ομώνυμό του Ευαγγέλιο και οι Πράξεις των Αποστόλων έχουν επιστολική μορφή 18. Οι πατέρες της Εκκλησίας χρησιμοποίησαν επίσης την επιστολογραφία, τόσο για να αναπτύξουν τη χριστιανική διδασκαλία και να λύσουν διάφορα εκκλησιαστικά προβλήματα, όσο και για να εκφράσουν τα αισθήματά τους πρός οικεία και φιλικά πρόσωπα, αλλά και για τις προσωπικές και ιδιωτικές τους επικοινωνίες 19. Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος έγραψε επίσης αρκετές επιστολές, αλλά οι επιστολές του σε σύγκριση με όλο το συγγραφικό έργο του, δεν παρουσιάζουν ευρύτερο θεολογικό ενδιαφέρον. Όμως αποτελούν πολύτιμη πηγή για τη γνώση της προσωπικότητάς του, όσο κανένα άλλο από τα έργα του. Γιατί σ αυτές ο άγιος ιεράρχης μας αποκαλύπτει την ευγένεια και το μεγαλείο της ψυχής του με τρόπο φυσικό, αυθόρμητο, πηγαίο και απροσποίητο Τέσσερα χρόνια νωρίτερα από την Κωνστ/πολη επανεγγράφτηκε το όνομα του Ιωάννου στα δίπτυχα της Αντιοχείας, το ΘΗΕ, 6 ος τόμος, Αθήναι 1965, σ Βαρνάβας Τζωρτζάτος, Ιωάννης ο Χρυσόστομος επι τη βάσει των επιστολών Αυτού, Εν Αθήναις 1952, σ Ο Παναγιώτης Παπαευαγγέλου γράφει πως επιστολική μορφή έχουν οι 14 επιστολές του αποστόλου Παύλου και οι 7 Καθολικές επιστολές, αλλά και τα δύο βιβλία του ευαγγελιστή Λουκά, το ομώνυμό του Ευαγγέλιο και οι Πράξεις των αποστόλων. Βλ. περισσότερα ΕΠΕ, Ιωάννης Χρυσόστομος, Άπαντα τα έργα, τομ. 38, Επιστολές εισαγωγή κείμενο- μετάφρασησχόλια από τον Παναγιώτη Παπαευαγγέλου, εκδ. "Το Βυζάντιον", Θεσσαλονίκη 1990, σ Βαρνάβας Τζωρτζάτος, Ιωάννης ο Χρυσόστομος επι τη βάσει των επιστολών Αυτού, Εν Αθήναις 1952, σ ΕΠΕ, Ιωάννης Χρυσόστομος, Άπαντα τα έργα, τομ. 38, Επιστολές, σ ΕΠΕ, Ιωάννης Χρυσόστομος, Άπαντα τα έργα, τομ. 38, Επιστολές, σ

11 Ο αριθμός των επιστολών του Ιωάννου του Χρυσοστόμου που διασώζονται υπό το όνομά του μέχρι σήμερα στην συλλογή του Migne ανέρχεται σε 242, συν άλλες δύο επιστολές πρός τον πάπα Ρώμης Ιννοκέντιο, οι οποίες προηγούνται στην συλλογή, ακόμη και μία άλλη πρός έγκλειστους εις το δεσμωτήριον οπαδούς του δια την ευσέβειαν, επισκόπους, πρεσβυτέρους και διακόνους 21. Επομένως ο συνολικός αριθμός των επιστολών του ιερού Χρυσοστόμου πρέπει να είναι Σχεδόν όλες οι επιστολές του γράφτηκαν κατά τα τελευταία τρία χρόνια της μαρτυρικής ζωής του, στην διάρκεια της δεύτερης εξορίας του, την περίοδο μ.χ. Μόνο λίγες απ αυτές γράφτηκαν πρίν από την εξορία 23. Το γεγονός αυτό προκαλεί οπωσδήποτε κάποια απορία. Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος δεν έγραφε επιστολές πριν απ αυτήν την περίοδο, όταν ήταν αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως ή μήπως έγραψε, αλλά δεν σώζονται μέχρι σήμερα; Και οι δύο περιπτώσεις υποστηρίζονται. Στην Ελληνική Πατρολογία του Παναγιώτη Χρήστου αναφέρεται ότι ο Ιωάννης ήταν: «Φίλος μάλλον του λόγου, παρά του γράμματος» 24. Αυτό σημαίνει ότι ο μεγάλος πατέρας της Εκκλησίας προτιμούσε περισσότερο να κηρύττει παρά να γράφει διότι δεν έγραψε επιστολές πρίν από την περίοδο της εξορίας. Μπορούμε ωστόσο να υποθέσουμε ότι ο ι. Χρυσόστομος έγραψε και άλλες επιστολές που δεν έχουν σωθεί, επειδή δεν τις συγκέντρωσε και δεν τις διαφύλαξε έπειτα κανείς σε συλλογές. Την αιτία για να υποθέτουμε κάτι τέτοιο μας δίνει το γεγονός ότι, ο ιερός Χρυσόστομος αναφέρει σε πολλούς αποδέκτες των επιστολών του ότι τούς έστειλε πολλές επιστολές και όμως σώζονται μία ή δύο μόνο 25. Ο Βαρνάβας Τζωρτζάτος αναφέρει στην διατριβή του 26 πως η 21 Παναγ. Κ. Χρήστου, Ελληνική Πατρολογία, τόμος Δ' περίοδος θεολογικής ακμής Δ' και Ε' αιώνες, εκδ. οίκος Κυρομάνος, Θεσσαλονίκη 1989, σ Εκτός των επιστολών που βρίσκονται στην συλλογή των επιστολών του ιερού Χρυσοστόμου υπάρχουν και δύο άλλες που αποδίδονται από τον J. Wittig στον Ιωάννη, ενώ βρίσκονται στην συλλογή επιστολών του Μεγάλου Βασιλείου, με αριθμούς 50 και 81. Βλ. περισσότερα Παν. Κ. Χρήστου, Ελληνική Πατρολογία, τόμος Δ' περίοδος θεολογικής ακμής Δ' και Ε' αιώνες, εκδ. οίκος Κυρομάνος, Θεσσαλονίκη 1989, σ ΒΕΠΕΣ, Βασίλειος ο Μέγας, 55 ος τόμος (μέρος Ε ), Επιστολές, εκδ. Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα 1977, σ Π.χ. Πρώτη επιστολή πρός επίσκοπο Ρώμης Ιννοκέντιο γράφτηκε λίγο μετά το Πάσχα του 404 από την Κωνσταντινούπολη, πρίν να οδηγηθεί στην εξορία. ΕΠΕ, Ιωάννης Χρυσόστομος, Άπαντα τα έργα, τομ. 38, Επιστολές, σ Παναγ. Κ. Χρήστου, Ελληνική Πατρολογία, τόμος Δ', Θεσσαλονίκη 1989, σ Ο ιερός Χρυσόστομος π.χ. γράφει στην επιστολή 211 η πρός τον πρεσβύτερο Τιμόθεο, που είναι μόνη επιστολή πρός αυτόν: «Εγώ βέβαια και προηγουμένως έγραψε σε σένα και στον κύριό μου τον εντιμότατο τριβούνο Μαρκιανό...». 11

12 απομάκρυνση του Χρυσοστόμου, ως πνευματικού ηγέτη από τον κύκλο των μαθητών και των φίλων και γενικώς οι ιδιαίτερες συνθήκες της απομάκρυνσής του ώθησαν τούς μαθητές και τούς φίλους του να διαφυλάσσουν και να συλλέγουν τις επιστολές του. Άλλωστε ο ιερός Χρυσόστομος, πιθανότατα αποφεύγοντας απλώς αλληλογραφία, δεν ενδιαφερόταν να συντάξει τις επιστολές με σκοπό την μελλοντική τις δημοσίευση ή τον θαυμασμό από τούς μεταγενεστέρους 27. Η επιστολογραφία αποτέλεσε για τον εξόριστο Χρυσόστομο ανάγκη της προσωπικής επικοινωνίας με τούς παραλήπτες του, αλλά και μέσο διεξόδου της ζωτικότητάς του και μόνο απομείναντα τρόπο αποστολικής δράσης. Ο Χρυσόστομος αισθανόταν εξαιρετική ευχαρίστηση όταν του δινόταν ευκαιρία αλληλογραφίας 28. Οι επιστολές του, κυρίως κατά την περίοδο της εξορίας του, εξυπηρετούσαν κυρίως δική του ψυχική ανάγκη προσωπικής επικοινωνίας και επαφής με τούς συνεργάτες και φίλους του 29. Οι σωζόμενες επιστολές του ι. Χρυσοστόμου έχουν χαρακτήρα πληροφοριακό, ενισχυτικό, παραμυθητικό, επαινετικό, συμβουλευτικό και συγχαρητήριο. Σ αυτές ο Χρυσόστομος περιγράφει τις περιπέτειές του στο ταξίδι στην Ασία, εκθέτει τις στερήσεις και τούς πόνους της εξορίας, δίδει πληροφορίες για την υγεία του και ζητάει πληροφορίες για την υγεία των φίλων του. Επίσης προσπαθεί να ενισχύσει ηθικά τούς συνεργάτες του στην επισυμβάσα δοκιμασία. Άλλους επαινεί για την γενναία στάση τούς 30, παρέχει συμβουλές και οδηγίες στους φίλους του 31, συγχαίρει για κάθε επάξια προαγωγή 32, επιβραβεύει γενναίες και φιλάνθρωπες πράξεις 33. Παρηγορεί, 26 Αρχιμ. Βαρνάβας Τζωρτζάτος στην διατριβή του Ιωάννης ο Χρυσόστομος επι τη βάσει των επιστολών Αυτού, Εν Αθήναις 1952, σ γράφει τα εξής: «Φαίνεται ότι ακριβώς η απομάκρυνσις του πνευματικού ηγέτου από τον κύκλον των μαθητων και των φίλων και αι όλως ιδιαίτεραι συνθήκαι της απομακρύνσεως αυτής ώθησαν εκείνους εις την διαφύλαξιν, την συλλογήν και αργότερον πιθανόν εις την έκδοσιν των πρός τα γεγονότα ταύτα εχουσων σχέσιν επιστολών». 27 Αρχιμ. Βαρνάβας Τζωρτζάτος, Ιωάννης ο Χρυσόστομος επι τη βάσει των επιστολών Αυτού, σ Βλ. π.χ. επιστολές 29, 103, 107, 118. Αρχιμ. Βαρνάβας Τζωρτζάτος, Ιωάννης ο Χρυσόστομος επι τη βάσει των επιστολών Αυτού, σ ΕΠΕ, Ιωάννης Χρυσόστομος, Άπαντα τα έργα, τομ. 38, Επιστολές, σ Βλ. επιστολές 46 η, 62 η, 65 η, 86 η, 91 η, 94 η κ. α. 31 Βλ. επιστολές 29 η, 45 η, 76 η, 117 η κ. α. 32 Βλ. επιστολή 116 η. 33 Βλ. επιστολές 72 η, 122 η. 12

13 ενθαρρύνει και επαινεί όσους υφίστανται διώξεις ή έχουν φυλακιστεί 34, επιτιμά και ελέγχει όσους δείχνουν δειλία, ολιγοπιστία και ολιγωρία 35, προτρέπει και παρακαλεί άλλους να μείνουν ακλόνητοι και σταθεροί στη πίστη τους και να αγωνισθούν με όλη τους τη δύναμη 36. Κάθε σχεδόν επιστολή του αποβλέπει στην ηθική ενίσχυση και παραμυθία των παραληπτών. Τέτοιες κυρίως είναι οι πρός την Ολυμπιάδα απευθυνόμενες επιστολές 37. Οι επιστολές του Χρυσοστόμου έχουν και απολογητικό και συστατικό χαρακτήρα. Σ αυτές ο Ιωάννης απολογείται για τις σκευωρίες και καταγγελίες των αντιπάλων του εις βάρος του 38 και συστήνει στους παραλήπτες των επιστολών πρόσωπα που έχουν ανάγκη συμπαράστασης και βοήθειας 39. Η έκταση των επιστολών του ι. Χρυσοστόμου διαφέρει κατά επιστολές πολύ και εξαρτάται κυρίως από το σκοπό για τον οποίο τις γράφει και τα πρόσωπα πρός τα οποία τις απευθύνει. Μερικές επιστολές είναι μακρές, όπως π.χ. περισσότερες από τις επιστολές πρός την Ολυμπιάδα, άλλες είναι σύντομες και άλλες πολύ σύντομες. Εξάλλου ο ι. Χρυσόστομος δεν καθορίζει μέτρο για τις επιστολές του. Ο ίδιος παρατηρεί πολύ εύστοχα σε μία επιστολή του, ότι δεν κρίνει «με το νόμο των γραμμάτων, αλλά με το θεσμό της φιλίας.» 40. Για τον ιερό Χρυσόστομο ακένωτη πηγή είναι η Αγία Γραφή. Η ανάγνωσή της είναι κάτι «γλυκύτερο του παραδείσου», όπως αναφέρει ο ίδιος σε ένα έργο του 41. Την Αγία Γραφή χρησιμοποιεί ο άγιος ιεράρχης αρκετές φορές στις επιστολές του. Άλλες φορές την παραθέτει σε αυτές κατά λέξη και άλλες φορές αποδίδει το νόημα του χωρίου ή της περικοπής με τα δικά του λόγια. Κατά την περίοδο που γράφτηκαν οι επιστολές του Χρυσοστόμου δεν υπήρχε συστηματικά οργανωμένη ταχυδρομική υπηρεσία. Γι αυτό η επικοινωνία με επιστολές ήταν δύσκολη. Για τον ι. Χρυσόστομο που βρισκόταν εξόριστος σε ένα μακρινό χωριό ή όπως αναφέρει ο ίδιος, στις εσχατιές της 34 Βλ. επιστολές 29 η, 65 η, 87 η, 94 η, 105 η, 106 η, 107 η, 118 η, 148 η κ. α. 35 Βλ. επιστολές 133 η, 198 η, 203 η, 210 η και 212 η. 36 Βλ. επιστολές 88 η, 89 η, 90 η, 92 η, 93 η, 104 η κ. α. 37 Αρχιμ. Βαρνάβας Τζωρτζάτος, Ιωάννης ο Χρυσόστομος επι τη βάσει των επιστολών Αυτού, Εν Αθήναις 1952, σ Βλ. επιστολές 7 η, 119 η, 125 η κ. α. 39 Βλ. επιστολές 62 η, 66 η, 117 η. ΕΠΕ, Ιωάννης Χρυσόστομος, Άπαντα τα έργα, τομ. 38, Επιστολές, σ Βλ. επιστολή 107 η. 41 Βλ. Παν. Κ. Χρήστου, Ελληνική Πατρολογία, τόμος Δ', σ Το έργο αυτό είναι: Εις Ευτρόπιον Β 1, PG 52, 395 εξ. 13

14 οικουμένης, τα πράγματα ήταν δυσκολότερα. Συνήθως ο Χρυσόστομος έστελνε και δεχόταν επιστολές με τούς ταξιδιώτες που πήγαιναν στα διάφορα μέρη για δουλειές τους 42. Ακόμα πιο δύσκολα γίνονταν τα πράγματα το χειμώνα, με τον αποκλεισμό των δρόμων από τα χιόνια Ο τόπος και ο χρόνος συγγραφής των επιστολών Ο πιο γνωστός τόπος συγγραφής των επιστολών του ιερού Χρυσοστόμου είναι το χωριό Κουκουσός, κοντά στα σύνορα της Καππαδοκίας με Αρμενία. Περίπου μισές επιστολές του γράφτηκαν εκεί 44. Η πρώτη επιστολή πρός τον επίσκοπο Ρώμης Ιννοκέντιο γράφτηκε από την Κωνσταντινούπολη. Η 221 η από την Νίκαια της Βιθυνίας, λίγο πρίν να μεταφερθεί ο Χρυσόστομος στην Κουκουσό. Η 5 η επιστολή πρός την Ολυμπιάδα φαίνεται πως γράφτηκε, μόλις αναχώρησαν από την Καισάρεια 45. Για τις υπόλοιπες επιστολές δεν είναι καθορισμένος ο τόπος συγγραφής τις. Ο ακριβής χρόνος συγγραφής των χρυσοστομικών επιστολών, εκτός από ελάχιστες, δεν είναι δυνατόν να καθοριστεί. Αυτό που γνωρίζουμε με μεγαλύτερη βεβαιότητα είναι ότι όλες σχεδόν οι επιστολές του ι. Χρυσοστόμου προέρχονται από την περίοδο της δεύτερης εξορίας του, το 404 μ.χ. μέχρι το θάνατό του 407 μ.χ. 46, εκτός ελάχιστες που γράφτηκαν λίγο πρίν από την εξορία. Ακριβέστερο χρόνο συγγραφής γνωρίζουμε μόνο για λίγες επιστολές. Η πρώτη επιστολή πρός τον επίσκοπο Ρώμης Ιννοκέντιο φαίνεται πως γράφτηκε λίγο μετά το Πάσχα του 404. Και η δεύτερη επιστολή πρός τον Ιννοκέντιο γράφτηκε το 406 από την Κουκουσό, επειδή αναφέρεται σ αυτήν ότι ο αποστολέας της βρίσκεται ήδη για τρίτη χρονιά στην εξορία. Επίσης για την επιστολή 221 η που απευθύνεται στον πρεσβύτερο Κωνστάντιο μπορούμε με μεγαλύτερη ακρίβεια να καθορίσουμε ακόμα και την ακριβή ημερομηνία συγγραφής, καθώς και τον τόπο στον οποίο γράφτηκε. Είναι η μόνη επιστολή, στην οποία ο Χρυσόστομος αναφέρει ημερομηνία και τόπο συγγραφής που 42 Βλ. Επιστολή ΕΠΕ, Ιωάννης Χρυσόστομος, Άπαντα τα έργα, τομ. 38, Επιστολές, σ Ο Montfaucon δέχεται ότι σχεδόν μισό των επιστολών 114 γράφτηκαν από την Κουκουσό. βλ. Βαρνάβας Τζωρτζάτος, Ιωάννης ο Χρυσόστομος επι τη βάσει των επιστολών Αυτού, Εν Αθήναις 1952, σ ΕΠΕ, Ιωάννης Χρυσόστομος, Άπαντα τα έργα, τομ. 37, Επιστολές εισαγωγή κείμενομετάφραση- σχόλια από τον Ελευθέριο Μερετάκη, Θεσσαλονίκη 1989, σ Αρχιμ. Βαρνάβας Τζωρτζάτος, Ιωάννης ο Χρυσόστομος επι τη βάσει των επιστολών Αυτού, Εν Αθήναις 1952, σ. 21,

15 είναι τέσσερις του Πανέμου μηνός και ο τόπος συγγραφείς η Νίκαια 47. Ύστερα από υπολογισμούς της ημερομηνίας στη σημερινή μορφή βρίσκουμε ότι η επιστολή γράφτηκε στίς 19 Αυγούστου του 404 από την Νίκαια της Βιθυνίας. Για τη χρονολόγηση των άλλων επιστολών του ι. Χρυσοστόμου τίποτε δεν είναι βέβαιο. Ο Migne, που ακολουθούσε τη χρονολογική κατάταξη που έκανε ο Montfaucon σημειώνει ότι 99 από τις επιστολές έχουν γραφεί το 404 μ.χ., 36 το 405, 42 το 406, 8 μεταξύ των ετών , 1 μεταξύ και 18 μεταξύ και αφήνει 26 μόνο χωρίς χρονολογία 48. Ο υπολογισμός αυτός όμως δεν συμφωνεί με το συνολικό αριθμό των επιστολών του ι. Χρυσοστόμου που είναι Ο Baur διατυπώνει τη γνώμη ότι για ένα μεγάλο αριθμό επιστολών δεν είναι δυνατόν να καθοριστεί ο χρόνος συγγραφής τους Η γνησιότητα των επιστολών Τη γνησιότητα των επιστολών του ιερού Χρυσοστόμου θα κατοχύρωνε μία λεπτομερής παλαιογραφική έρευνά τους. Γνωρίζουμε ότι ανάμεσα στις επιστολές του ι. Χρυσοστόμου υπάρχουν και ορισμένες που δεν αποδίδονται σ αυτόν. Οι επιστολές 233, αποδίδονται στον πρεσβύτερο Κωνστάντιο 51. Εκτός απ αυτές η επιστολή 125 η πρός τον επίσκοπο Κυριακό θεωρείται από αρκετούς ερευνητές ως νόθος. Μετά από μία πιο λεπτομερή ανάλυση η επιστολή αυτή θεωρείται ως ένα συμπίλημα από υλικά της α πρός Ολυμπιάδα επιστολής 52 και άλλων γραπτών του ι. Χρυσοστόμου 53, με 47 «Στίς τέσσερις του Πανέμου μηνός, ενώ πρόκειται να αναχωρήσουμε από τη Νίκαια, στέλνω τα γράμματα αυτά...» ΕΠΕ, Ιωάννης Χρυσόστομος, Άπαντα τα έργα, τομ. 38, Επιστολή 221 η. σ ΕΠΕ, Ιωάννης Χρυσόστομος, Άπαντα τα έργα, τομ. 38, Επιστολές, σ Βλ. επίσης Migne, P.G. τομ. 52, Ο συνολικός αριθμός του Migne είναι επομένως 230. Την λύση μπορούμε να βρούμε αν σ αυτές 230 δεν συμπεριλαμβάνονται 17 επιστολές πρός την διακόνισσα Ολυμπιάδα. Τότε θα ήταν 247. Αλλά νομίζουμε πως σ αυτές συμπεριλαμβάνονται δύο απαντητικές επιστολές του Ιννοκεντίου Ρώμης πρός τον Ιωάννη. Αν αφαιρέσουμε αυτές τις δύο επιστολές θα έχουμε 245. Βλ. ΕΠΕ, Ιωάννης Χρυσόστομος, Άπαντα τα έργα, τομ. 37, Επιστολές, σ Αρχιμ. Βαρνάβας Τζωρτζάτος, Ιωάννης ο Χρυσόστομος επι τη βάσει των επιστολών Αυτού, Εν Αθήναις 1952, σ Παν. Κ. Χρήστου, Ελληνική Πατρολογία, τόμος Δ' περίοδος θεολογικής ακμής Δ' και Ε' αιώνες, εκδ. οίκος Κυρομάνος, Θεσσαλονίκη 1989, σ ΕΠΕ, Ιωάννης Χρυσόστομος, Άπαντα τα έργα, τομ. 38, Επιστολές, σ. 7. Ο πρεσβύτερος Κωνστάντιος ήταν μεταξύ των συνοδών του Χρυσοστόμου στην εξορία του, παρατηρεί ο Παναγιώτης Παπαευαγγέλου. 52 Κατά την σημερινή κατάταξη των χρυσοστομικών επιστολών η α προς Ολυμπιάδα επιστολή φέρει αριθμό 7. Βλ. ΕΠΕ, Ιωάννης Χρυσόστομος, Άπαντα τα έργα, τομ. 37, Επιστολές. Εισαγωγή κείμενο- μετάφραση- σχόλια από τον Ελευθέριο Μερετάκη, Θεσσαλονίκη 1989, σ

16 προσθήκες και παρενθέσεις από τούς αντιπάλους του Ιω. Χρυσοστόμου. Η νόθευση της επιστολής είναι θελημένη και έχει συγκεκριμένο σκοπό, την απόδοση της εξορίας του Ιωάννου του Χρυσοστόμου μόνο στην βασίλισσα Ευδοξία 54. Νόθες επίσης είναι δύο επιστολές προς την Ευδοξία. Δύο επιστολές προς τον μοναχό Καισάριο είναι μεταγενέστερες του ιερού Χρυσοστόμου 55. Για τις υπόλοιπες επιστολές του άγιου ιεράρχη πιστεύουμε πως θεωρούνται γνήσιες και ότι προέρχονται από τον ίδιο τον ιερό Χρυσόστομο Οι παραλήπτες των επιστολών Οι παραλήπτες των επιστολών του ιερού Χρυσοστόμου είναι ποικίλοι. Οι επιστολές του απευθύνονται πρός 130 περίπου πρόσωπα διαφόρου φύλου, ηλικίας και επαγγέλματος. Οι αποδέκτες των επιστολών του είναι κληρικοί όλων των βαθμίδων (επίσκοποι, πρεσβύτεροι, διάκονοι και αναγνώστες), μοναχοί και λαϊκοί. Ξεχωριστή θέση κατέχουν σ αυτές οι γυναίκες. Αρκετές επιστολές απευθύνονται σε διακόνισσες, μοναχές και κυρίες. Σώζονται 47 επιστολές που απευθύνονται σε δεκαοκτώ συνεργάτιδές του 56. Μερικές από τις επιστολές του απευθύνονται πρός μία ομάδα αποδεκτών 57, αυτό σημαίνει ότι προφανώς οι αποδέκτες των χρυσοστομικών επιστολών είναι σημαντικά περισσότεροι. Οι παραλήπτες είναι συνήθως φίλοι και πρώην συνεργάτες του ι. Χρυσοστόμου, οι οποίοι παρέμειναν αφοσιωμένοι σ αυτόν και μετά την εξορία του 58. Οι κληρικοί αποδέκτες των επιστολών του ι. Χρυσοστόμου ανήκουν σ ολόκληρη την «οικουμενική» Εκκλησία, κυρίως την Ανατολική, αλλά και τη Δυτική. Ο Χρυσόστομος π.χ. απευθύνει τις επιστολές του: στον επίσκοπο της Ρώμης Ιννοκέντιο, στον επίσκοπο Ιεροσολύμων Ιωάννη, επίσκοπο Θεσσαλονίκης Ανύσιο, επίσκοπο Κορίνθου Αλέξανδρο, σε πρεσβυτέρους της 53 Παν. Κ. Χρήστου, Ελληνική Πατρολογία, τόμος Δ' περίοδος θεολογικής ακμής Δ' και Ε' αιώνες, εκδ. οίκος Κυρομάνος, Θεσσαλονίκη 1989, σ Παναγιώτης Γ. Νικολόπουλος, Αι εις τον Ιωάννην τον Χρυσόστομον Εσφαλμένως Αποδιδόμεναι Επιστολαί, διατριβή επί διδακτορία Αθήναι 1973, σ Παν. Κ. Χρήστου, Ελληνική Πατρολογία, τόμος Δ' περίοδος θεολογικής ακμής Δ' και Ε' αιώνες, εκδ. οίκος Κυρομάνος, Θεσσαλονίκη 1989, σ Σώζονται 17 επιστολές του ι. Χρυσοστόμου πρός την διακόνισσα Ολυμπιάδα, συν 30 πρός άλλα γυναικεία πρόσωπα. 57 Π.χ. μία επιστολή απευθύνεται «Στούς φυλακισμένους για την ευσέβεια επισκόπους, πρεσβυτέρους και διακόνους», άλλες τέτοιες επιστολές απευθύνονται συγχρόνως πρός δύο ή περισσότερα πρόσωπα, π.χ. επιστολές 29 η, 60 η, 70 η, 93 η, 96 η κλπ. 58 Αρχιμ. Βαρνάβας Τζωρτζάτος, Ιωάννης ο Χρυσόστομος επι τη βάσει των επιστολών Αυτού, Εν Αθήναις 1952, σ

17 Αντιόχειας 59, σε πρεσβυτέρους και μοναχούς της Φοινίκης 60 και σε πολλούς άλλους κληρικούς όλων των βαθμών 61. Πιο μεγάλη ομάδα επιστολών του ιερού Χρυσοστόμου απευθύνεται στην Ολυμπιάδα, συνολικά 17 επιστολές 62. Η διακόνισσα Ολυμπιάδα ήταν αφιερωμένη ολοψύχως στην υπηρεσία της Εκκλησίας και συμπεριλήφθηκε, στα χρόνια της αρχιεπισκοπής του Χρυσοστόμου στο επιτελείο του 63. Μετά την εξορία του αρχιεπισκόπου η Ολυμπιάδα παρέμεινε βαθιά αφοσιωμένη στον πνευματικό της πατέρα 64, εναλλάσσοντας μ αυτόν αρκετές επιστολές. Ενώ σώζονται 17 επιστολές του ι. Χρυσοστόμου πρός την Ολυμπιάδα δεν σώζεται καμιά επιστολή της Ολυμπιάδας πρός τον Χρυσόστομο 65. Εκτός από την Ολυμπιάδα ο ι. Χρυσόστομος απευθύνει αρκετές επιστολές του, συνολικά 30, και σε άλλες γυναίκες, στις διακόνισσες όπως: Ασυγκριτία 66, Χαλκιδία 67, Καρτερία, Πενταδία 68 και Αμπρούκλα 69, αλλά και σε απλές κυρίες, όπως: η Θεοδώρα 70, Πρόβα 71, Ιταλική 72 και Αδολία 73 κλπ Η κατάταξη των επιστολών Οι επιστολές του Ιωάννου του Χρυσοστόμου κατατάσσονται στην κατά τον Montfaucon γενόμενη έκδοση του Migne σε δύο συλλογές. Στην α ανήκουν οι επιστολές και στην β οι υπόλοιπες 68. Οι συλλογές των επιστολών του Χρυσοστόμου συγκροτήθηκαν από τούς φίλους του Χρυσοστόμου, από 59 Επιστολές 22 η, 62 η, 66 η, 130 η. 60 Επιστολή 123 η. 61 ΕΠΕ, Ιωάννης Χρυσόστομος, Άπαντα τα έργα, τομ. 38, Επιστολές, σ Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι ο αρχιεπίσκοπος δεν έγραψε περισσότερες επιστολές στην Ολυμπιάδα, αλλά μέχρι τώρα σώζονται μόνο 17 επιστολές. 63 ΕΠΕ, Ιωάννης Χρυσόστομος, Άπαντα τα έργα, τομ. 37, Επιστολές εισαγωγή κείμενομετάφραση- σχόλια από τον Ελευθέριο Μερετάκη, Θεσσαλονίκη 1989, σ Αρχιμ. Βαρνάβας Τζωρτζάτος, Ιωάννης ο Χρυσόστομος επι τη βάσει των επιστολών Αυτού, Εν Αθήναις 1952, σ ΕΠΕ, Ιωάννης Χρυσόστομος, Άπαντα τα έργα, τομ. 37, Επιστολές, Θεσσαλονίκη 1989, σ Επιστολές 29 η, 40 η, 60 η, 77 η, 99 η, 106 η. 67 Επιστολές 29 η, 39 η, 60 η, 76 η, 98 η, 105 η. 68 Επιστολές 94 η, 104 η, 185 η. 69 Επιστολές 96 η, 103 η, 191 η. 70 Επιστολές 117 η, 120 η. 71 Επιστολή 168 η. 72 Επιστολή 170 η. 73 Επιστολές 133 η, 179 η. 17

18 τούς λεγόμενους «Ιωαννίτες» 74, οι οποίοι ήταν 40 περίπου επίσκοποι, αρκετοί κληρικοί, διακόνισσες και λαϊκοί. Αυτοί οι πιστοί φίλοι του συγκέντρωσαν τα συγγράμματα του Χρυσοστόμου, μεταξύ των οποίων ήταν και οι επιστολές 75, οι οποίες εκδόθηκαν έπειτα σε συλλογές. Ο Montfaucon κατέταξε τις επιστολές του Χρυσοστόμου σε χρονολογική σειρά. Η κατάταξή του όμως είναι προφανές, ότι απέχει πολύ από την πραγματική χρονολογική τους σειρά αποστολής 76. Κατά την σημερινή κατάταξη οι επιστολές του ι. Χρυσοστόμου κατατάσσονται σε τρείς ομάδες. Στην α ομάδα ανήκουν 17 επιστολές που απευθύνονται στην Ολυμπιάδα. Η ομάδα επιστολών αυτών διαφέρει από τις άλλες στο ότι οι επιστολές αυτές είναι συνήθως εκτενείς και έχουν τον χαρακτήρα ηθικής πραγματείας, χωρίς να χάνουν και τον προσωπικό τόνο. Στην β ομάδα ανήκουν επιστολές πρός διάφορα πρόσωπα που φέρουν αριθμούς Ένα κοινό χαρακτηριστικό τους είναι η συντομία. Στην γ ομάδα ανήκουν τελευταίες επιστολές με αριθμούς Και αυτές απευθύνονται πρός διάφορα πρόσωπα και είναι επίσης σύντομες στην έκταση 77. Σε περισσότερες από τις επιστολές του ο ιερός Χρυσόστομος δεν χρησιμοποιεί την Καινή Διαθήκη. Από το σύνολο των 245 επιστολών μόνο σε 33 ο άγιος ιεράρχης παραθέτει χωρία ή αναφέρεται νοηματικά σε κάποια χωρία ή σε περικοπές της Κ. Διαθήκης ή τα παραφράζει με το δικό του τρόπο. Σε επιστολές που χρησιμοποιεί τα καινοδιαθηκικά χωρία συνήθως παρηγορεί, ενθαρρύνει ή και επαινεί τούς αποδέκτες, χρησιμοποιώντας γι αυτό διάφορα χωρία ή διηγήσεις από την Κ. Διαθήκη. 74 Ο Βαρνάβας Τζωρτζάτος πληροφορεί στο έργο του «Ιωάννης ο Χρυσόστομος επι τη βάσει των επιστολών Αυτού», Εν Αθήναις 1952, σ ότι: «Κατά την περίοδον της εν τη εξορία διαμονής του ο Χρυσόστομος είχε πολλούς αφοσιωμένους φίλους εν Κωνσταντινουπόλει, τους «Ιωαννίτας»». 75 Ο Βαρνάβας Τζωρτζάτος αναφέρει στο ίδιο έργο του, σ. 27, τα εξής: «η Ολυμπιάδα ενωρίς ήδη θα επέδειξε ζωηρώτατον διαφέρον ως μνημόσυνον προς τον πνευματικόν αυτής πατέρα. Τούτο τεκμαίρεται εκ του γεγονότος, ότι εν τη συλλογή διεσώθησαν 17 όλαι επιστολαί προς την Ολυμπιάδα, ενώ επιστολαί προς άλλα πρόσωπα, προς τα οποία ο Χρυσόστομος, κατά την ιδίαν αυτου μαρτυρίαν, πολλάκις δι επιστολών επεκοινώνησε, διεσώθησαν ολιγώτεραι» 76 Βαρνάβας Τζωρτζάτος, Ιωάννης ο Χρυσόστομος επι τη βάσει των επιστολών Αυτού, Εν Αθήναις 1952, σ Βαρνάβας Τζωρτζάτος, Ιωάννης ο Χρυσόστομος επι τη βάσει των επιστολών Αυτού, Εν Αθήναις 1952, σ Παν. Κ. Χρήστου, Ελληνική Πατρολογία, τόμος Δ' περίοδος θεολογικής ακμής Δ' και Ε' αιώνες, εκδ. οίκος Κυρομάνος, Θεσ/νίκη 1989, σ

19 κεφάλαιο Α Επιστολές πρός διάφορα πρόσωπα (επισκόπους, πρεσβυτέρους, διακόνους, διακόνισσες, μοναχούς κλπ.) Στο πρώτο κεφάλαιο αυτής της εργασίας εξετάζουμε τη χρήση της Καινής Διαθήκης από τον άγιο Ιωάννη του Χρυσοστόμου στις επιστολές του των β και γ ομάδων. Οι επιστολές αυτές απευθύνονται πρός διάφορα πρόσωπα, όπως π.χ. πρός επισκόπους, πρεσβυτέρους, διακόνους, διακόνισσες, μοναχούς κλπ. Λόγω έλλειψης καινοδιαθηκικών χωρίων σε περισσότερες από αυτές τις επιστολές ενώνουμε εδώ αυτές τις δύο ομάδες των επιστολών του, δηλ. την β και γ, ενώ την α τοποθετούμε σε ένα ξεχωριστό κεφάλαιο, στον β κεφάλαιο της εργασίας, επειδή διαφέρει κατά είδος και μορφή από τις άλλες δυο. Τις επιστολές της β και γ ομάδας, στις οποίες ο ι. Χρυσόστομος χρησιμοποιεί την Κ. Διαθήκη, τις κατατάσσουμε σ αυτό το κεφάλαιο σε τέσσερις ενότητες, ανάλογα με τούς αποδέκτες. Στην πρώτη ενότητα π.χ. τοποθετούμε επιστολές πρός φυλακισμένους και εξόριστους κληρικούς, στην δεύτερη επιστολές πρός επισκόπους, στην τρίτη τις επιστολές πρός πρεσβυτέρους, μοναχούς κλπ. Σε κάθε ενότητα της εργασίας εξετάζουμε τη χρήση της Καινής Διαθήκης σε αυτήν. Επίσης εντοπίζουμε σε κάθε επιστολή ποια χωρία ή ποιες περικοπές της Κ. Διαθήκης χρησιμοποιεί ο ι. Χρυσόστομος σ αυτήν, και με ποιό τρόπο τα χρησιμοποιεί τα παραθέτει ακριβώς όπως είναι στην Αγ. Γραφή ή αποδίδει το νόημα του χωρίου ή της περικοπής με τα δικά του λόγια, παραφράζοντάς τα με το δικό του τρόπο. Προσπαθούμε να δούμε ποιά είναι η αιτία χρήσης ενός χωρίου σε συγκεκριμένο σημείο της επιστολής και ταυτόχρονα αναφέρουμε και την συνάφεια στην οποία ο ι. Χρυσόστομος χρησιμοποιεί τα χωρία αυτά. Χαρακτηριστικά για αυτές τις επιστολές μπορούμε να πούμε πως πολλές φορές ο ιερός Χρυσόστομος χρησιμοποιεί σ αυτές διάφορα χωρία της Κ. Διαθήκης για να παρηγορήσει, να ενθαρρύνει ή να επαινεί τούς αποδέκτες αυτών των επιστολών. Επίσης τα κοινά χαρακτηριστικά σχεδόν όλων αυτών επιστολών στο α κεφάλαιο είναι η συντομία και η ανάλυση μικρών προβλημάτων ή καταστάσεων. 19

20 1. Επιστολές πρός φυλακισμένους και εξόριστους κληρικούς Δύο επιστολές πρός φυλακισμένους επισκόπους, πρεσβυτέρους και διακόνους Σε αυτήν την ενότητα θα εξετάσουμε τη χρήση της Κ. Διαθήκης στις δύο επιστολές του αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου, τις οποίες απευθύνει ο άγιος πατέρας της εκκλησίας πρός φυλακισμένους και εξόριστους κληρικούς. Η πρώτη από αυτές φέρει το τίτλο: «Στούς φυλακισμένους για την ευσέβεια επισκόπους, πρεσβυτέρους και διακόνους» και η δεύτερη: «Στούς φυλακισμένους επισκόπους και πρεσβυτέρους». Η πρώτη επιστολή είναι μοναδική, επειδή δεν της έχει αποδοθεί αριθμός κατάταξης, ενώ οι υπόλοιπες, με τις οποίες θα ασχοληθούμε σ αυτήν την εργασία φέρουν κάποιο αριθμό, σύμφωνα με τον οποίον κατατάχτηκαν στην συλλογή επιστολών του ιερού Χρυσοστόμου. Η εν λόγω επιστολή αρχίζει με ένα μακαρισμό, τον οποίον απευθύνει ο ιερός Χρυσόστομος στούς φυλακισμένους αποδέκτες της. Τους μακαρίζει για όλη τη στάση τους απέναντι στα δεσμά: «Μακάριοι και τρισμακάριοι και πολλές φορές το ίδιο, σεις που κρεμάσατε όλη την οικουμένη γύρω από την δική σας αγάπη» 78. Τούς λέει στην συνέχεια ότι τίποτα από εκείνα που θεωρούνται δεινά δεν τούς έκανε να τρομάξουν, ούτε το δικαστήριο, ούτε ο δήμος, ούτε το πλήθος των βασάνων, ούτε οι απειλές, ούτε οι πολλές συκοφαντίες. Κατόπιν ο ιερός συγγραφέας ρωτάει: «Ποιός όμως λόγος θα μπορέσει να περιγράψει τα ουράνια;» Και προσθέτει: «Έχουν γραφτεί τα ονόματά σας στο βιβλίο της ζωής, έχετε συγκαταλεχθεί μεταξύ των αγίων μαρτύρων. Τα γνωρίζω εγώ αυτά πολύ καλά, όχι επειδή ανέβηκα στον ουρανό, αλλά επειδή τα έμαθα από θεία λόγια.» 79. Εδώ έχουμε ένα υπαινιγμό στην Β Πρός Κορινθίους Επιστολή του απ. Παύλου. Ο μεγαλύτερος των αποστόλων αναφέρει εκεί, στο 12 ο κεφάλαιο, οράματα και αποκαλύψεις τις οποίες του χάρισε ο Θεός 80. Σε αυτό το σημείο της επιστολής, υπαινίσσεται ο ι. Χρυσόστομος το όραμα του απ. Παύλου λέγοντας ότι, ο ίδιος 78 ΕΠΕ, Ιωάννης Χρυσόστομος, Άπαντα τα έργα, τομ. 38, Επιστολές εισαγωγή κείμενομετάφραση- σχόλια από τον Παναγιώτη Παπαευαγγέλου, ΕΠΕ εκδ. "Το Βυζάντιον", Θεσσαλονίκη 1990, σ Ο.π., σ «Ξέρω έναν άνθρωπο πιστό, ο οποίος πρίν από δεκατέσσερα χρόνια ανυψώθηκε μέχρι και τον τρίτο ουρανό...» Β Κορ 12, 2. Για τον θέμα αυτό βλ. περισσότερα στο έργο του π. Ιωάννη Σκιαδαρέση, Η Δυναμική του Σώματος, εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2006, σ. 107 εξ. 20

21 δεν ανέβηκε στον ουρανό, αλλά έμαθε αυτά που λέει στούς αποδέκτες της επιστολής του, από θεία λόγια 81. Βλέπουμε ότι ο ι. Χρυσόστομος χρησιμοποιεί εδώ το περιστατικό από τη ζωή του απ. Παύλου για να εκφράσει με πιο αποτελεσματικό τρόπο τις σκέψεις του. Παρακάτω ο άγιος ιεράρχης αλλάζει το θέμα και γράφει: «Εάν εκείνος που αντιστάθηκε σε παράνομο γάμο, έστω και αν δεν μπόρεσε να διορθώσει την παρανομία, παρά μόνο να την ελέγξει, ο καρπός της στείρας, ο πολίτης της ερήμου, επειδή εξ αιτίας αυτού φυλακίστηκε και αποκεφαλίστηκε, είναι μάρτυρας και πρώτος μεταξύ των μαρτύρων...» 82. Εδώ ο ιερός Χρυσόστομος αναφέρεται στον Ιωάννη τον Βαπτιστή 83, ο οποίος φυλακίσθηκε και αποκεφαλίσθηκε, επειδή αντιστάθηκε σε παράνομο γάμο του Ηρώδη με την Ηρωδιάδα, την γυναίκα του αδελφού του Φίλιππου. «Δεν σου επιτρέπεται να έχεις τη γυναίκα του αδελφού σου Φιλίππου» 84. Εδώ συνεχίζει ο ι. Χρυσόστομος την αναφορά του στο περιστατικό με τον Ιωάννη τον Βαπτιστή. Γιατί αναφέρει ο ιεράρχης εδώ την φυλάκιση και τον αποκεφαλισμό του Ιωάννη του Βαπτιστή; Υποθέτουμε ότι ο λόγος ήταν ο εξής: οι αποδέκτες της επιστολής αυτής είναι επίσης φυλακισμένοι, όχι επειδή έπραξαν κάποιο κακούργημα, αλλά όπως και ο Ιωάννης ο Βαπτιστής φυλακίστηκε, επειδή ζητούσε την δικαιοσύνη, κατά παρόμοιο τρόπο και αυτοί οι κληρικοί έπαθαν κάτι παρόμοιο. Ο ι. Χρυσόστομος αναφέρει στούς αποδέκτες της επιστολής: «Είπατε και σείς τα σώματά μας είναι έτοιμα για κολάσεις, τιμωρίες και βασανισμούς. Κακοποίησέ τα, υπόβαλέ τα σε τιμωρίες όποιες θέλεις. Δεν δεχόμαστε να συκοφαντήσουμε, αλλά μύριες φορές να πεθάνουμε. Βέβαια δεν αποκεφαλισθήκατε, αλλά πάθατε πολύ χειρότερα.» 85. Βλέπουμε εδώ ξεκάθαρα το παραλληλισμό μεταξύ του Ιωάννη του Βαπτιστή και των φυλακισμένων κληρικών. Ο ιερός Χρυσόστομος γράφει στους τελευταίους πως αυτοί πάθαιναν πολύ χειρότερα από αποκεφαλισμό. «Γιατί δεν είναι ίσο το να χάσεις το κεφάλι σου μέσα σε μία στιγμιαία κλίση, με το να παλεύεις επί τόσο πολύ χρόνο με 81 «όχι επειδή ανέβηκα στον ουρανό, αλλά επειδή τα έμαθα από θεία λόγια». ΕΠΕ, Ιωάννης Χρυσόστομος, Άπαντα τα έργα, τομ. 38, Επιστολές, σ ΕΠΕ, Ιωάννης Χρυσόστομος, Άπαντα τα έργα, τομ. 38, Επιστολές, σ Βλ. Μτ 14, Μτ 14,4. 85 ΕΠΕ, Ιωάννης Χρυσόστομος, Άπαντα τα έργα, τομ. 38, Επιστολές, σ

22 τόσους πόνους, φόβους, απειλές, φυλακές,...» 86. Και κατόπιν τούς λέει ότι και αυτό αποτελεί ένα πολύ μεγάλο άθλο. Εδώ ο αγ. ιεράρχης χρησιμοποιεί πάλι τον απ. Παύλο λέγοντας πως αυτός τοποθετεί αυτόν τον άθλο σε κατηγορία μεγάλων αγώνων: «Να θυμάστε τις μέρες που πέρασαν, τότε που γνωρίσατε την αλήθεια κι αγωνιστήκατε και υπομείνατε πολλά παθήματα» 87. Συνεχίζοντας ο ι. Χρυσόστομος προσθέτει και το επόμενο στίχο: «Άλλους από σας τους διαπόμπευαν με βρισιές και διωγμούς κι άλλοι από σας συμπαραστεκόσασταν σ εκείνους που περνούσαν τέτοιες στιγμές.» 88. Ο απ. Παύλος γράφει αυτά στην πρός Εβραίους επιστολή, αναφερόμενος στα παθήματα, διωγμούς και αγώνες των ίδιων χριστιανών εξ Εβραίων που πάθαιναν αυτά, όταν γνώριζαν την αλήθεια και γίνονταν χριστιανοί. Αυτό που θέλει να πει ο ι. Χρυσόστομος, παραπέμποντας στην πρός Εβραίους επιστολή, είναι πως ο άθλος των φυλακισμένων κληρικών δεν είναι μικρός, αλλά ανήκει στην κατηγορία μεγάλων πνευματικών αγωνισμάτων. Και στο τέλος αναφέρει: «Εάν λοιπόν εκείνοι που συμπαραστάθηκαν άθλησαν, πολύ περισσότερο άθλησαν εκείνοι που υπέφεραν» 89. Με όλα αυτά που έχει αναφέρει ο Χρυσόστομος προηγουμένως, υποθέτουμε πως θέλει να υποστηρίξει και να δώσει θάρρος στούς αποδέκτες της εν λόγω επιστολής, αφού συνέχεια λέει σε αυτούς πως εκείνοι πρέπει να αθλήσουν και να αγωνιστούν. Αμέσως μετά, στην επόμενη παράγραφο, ο Χρυσόστομος παραθέτει ένα άλλο χωρίο από την Κ. Διαθήκη. Αυτήν τη φορά από το κατά Λουκά ευαγγέλιο: «Χαρείτε, λοιπόν, κι απ τη χαρά σκιρτήστε» 90. Το παράθεμα αυτό προέρχεται από τούς μακαρισμούς του κατά Λουκάν ευαγγελίου. Το πρόβλημα όμως είναι ότι εδώ ο ι. Χρυσόστομος δεν παραπέμπει το χωρίο ακριβώς κατά λέξη, αλλά αλλάζει λίγο το στίχο, παραλείποντας απ αυτό λέξεις: «εν εκείνη τη ημέρα» και προσθέτει σ αυτήν την θέση την λέξη: «τοίνυν» 91. Κατόπιν ο ιερός συγγραφέας υπενθυμίζει στούς αποδέκτες της ότι ο Δεσπότης των ουρανών ο Ίδιος τούς διέταξε να χαρούν και να πηδούν από χαρά: «Και να πηδάτε από χαρά και να ευχαριστιέστε όταν σας βγάλουν όνομα 86 ΕΠΕ, Ιωάννης Χρυσόστομος, Άπαντα τα έργα, τομ. 38, Επιστολές, σ Εβρ 10, Εβρ 10, ΕΠΕ, Ιωάννης Χρυσόστομος, Άπαντα τα έργα, τομ. 38, Επιστολές, σ Λκ 6, Βλ. ΕΠΕ, Ιωάννης Χρυσόστομος, Άπαντα τα έργα, τομ. 38, Επιστολές, σ

23 κακό» 92. Εδώ σ αυτήν την πρόταση φαίνεται ότι ο ι. Χρυσόστομος χρησιμοποιεί το 9 ο μακαρισμό του κατά Ματθαίου Ευαγγελίου το οποίο λέει: «Όταν σας χλευάσουν...και σας κακολογήσουν» 93. Δεν το παραθέτει όμως κατά λέξη, αλλά το παραφράζει με το δικό του τρόπο: «όταν σας βγάλουν όνομα κακό». Τι θέλει να πει ο ι. Χρυσόστομος με αυτό; Νομίζουμε πως με την παραπάνω πρόταση ο αγ. Ιεράρχης προτρέπει τούς αποδέκτες να είναι χαρούμενοι. Μετά τούς λέει ακόμα ότι «εάν λοιπόν για τη συκοφαντία πρέπει να χαιρόμαστε, όταν επί πλέον υπάρχουν και τόσα άλλα, σκευωρίες, τραύματα, βασανιστήρια... δεσμωτήρια, αλυσίδες, εξορίες,... φαντάσου πόσος θα είναι ο μισθός, σε ποιό ύψος φθάνει η αμοιβή.» 94. Και κατόπιν τούς προτρέπει: «Χαίρετε, λοιπόν, πηδάτε από χαρά», έχετε ανδρείο φρόνημα, γίνεστε δυνατοί» 95. Πρός το τέλος της επιστολής προτρέπει και ενθαρρύνει ακόμη μία φορά τούς φυλακισμένους κληρικούς, λέγοντάς τους: «Συνεχώς να περιφέρετε το αποστολικό εκείνο όσα υποφέρουμε τώρα δεν ισοσταθμίζουν τη δόξα που μας επιφυλάσσει ο Θεός στο μέλλον» 96. Το χωρίο αυτό, που χρησιμοποιεί ο Χρυσόστομος εδώ, προέρχεται από την πρός Ρωμαίους επιστολή του απ. Παύλου. Με το χωρίο αυτό εκφράζεται μεγάλη παρηγοριά και απ την άλλη ενθάρρυνση πρός τούς αποδέκτες αυτής της επιστολής. Ο ι. Χρυσόστομος, χρησιμοποιώντας το χωρίο αυτό τούς ενθαρρύνει να ξεπεράσουν τις θλίψεις τους και τους παρηγορεί. Γενικά αυτό το χωρίο είναι μία παρηγοριά για αυτούς που βρίσκονται σε δοκιμασίες και υποφέρουν τις θλίψεις και πειρασμούς. Ο Χρυσόστομος χρησιμοποιεί αυτή τη παρηγορητική φράση του απ. Παύλου εδώ για τούς φυλακισμένους κληρικούς, όπως άλλωστε και στις άλλες επιστολές του, για να παρηγορήσει τούς αποδέκτες της επιστολής και να τούς πει ότι αυτά τα πολλά δεινά που υφίστανται, όσα και αν είναι δεν είναι ισάξια της δόξας που θα λάβουν από τον Θεό στο μέλλον. Η δεύτερη επιστολή που απευθύνει ο ιερός Χρυσόστομος πρός τούς επισκόπους και στους πρεσβυτέρους οι οποίοι βρίσκονται στην φυλακή φέρει τον αριθμό 118. Η επιστολή αυτή είναι αρκετά σύντομη, σε σύγκριση με την 92 ΕΠΕ, Ιωάννης Χρυσόστομος, Άπαντα τα έργα, τομ. 38, Επιστολές, σ Μτ 5, ΕΠΕ, Ιωάννης Χρυσόστομος, Άπαντα τα έργα, τομ. 38, Επιστολές, σ Ο.π. σ Ο.π. σ. 53, Ρωμ 8,