Υγιεινή. Εκτίμηση επικινδυνότητας και βιολογικοί παράγοντες. Απόστολος Βανταράκης, Αναπλ. Καθηγητής Ιατρική Σχολή Πανεπιστήμιο Πατρών

Transcript

1 Υγιεινή Εκτίμηση επικινδυνότητας και βιολογικοί παράγοντες Απόστολος Βανταράκης, Αναπλ. Καθηγητής Ιατρική Σχολή Πανεπιστήμιο Πατρών

2 Risk assessment Risk management Risk communication Ως δυναμική διαδικασία, η εκτίμηση κινδύνου συνδέεται με: Α) τη διαχείριση του κινδύνου και Β) την ενημέρωση για τον κίνδυνο

3 Στόχοι της εκτίμησης κινδύνου Η παρέμβαση με σκοπό την εξάλειψη ή αποφυγή των κινδύνων Η καταγραφή των μέτρων πρόληψης και λήψη συμπληρωματικών μέτρων Η ενημέρωση και κατάρτιση

4 H εκτίμηση επικινδυνότητας είναι μια διαδικασία που αποτελείται από 3 συστατικά Εκτίμηση Επικοινωνία Διαχείριση

5 Σταδια διαδικασίας εκτίμησης κινδύνων Εκτίμηση κινδύνων Διαχείριση κινδύνων Ανακοίνωση κινδύνων Ταυτοποίησ η κινδύνων Σχέση δόσης/ έκθεσης Χαρακτηρισμός κινδύνων Εκτίμηση κινδύνου της κατάστασης αβεβαιότητας Θεώρηση του χαρακτηρισμ ού του κινδύνου Κανινιστικές αποφάσεις Υποχρεωτικ ή νομοθεσία Κοινωνιολογικά στοιχεία της αποδεκτότητας του κινδύνου Δημόσια γνώμη Εκτίμηση έκθεσης Οικονομικοί, πολιτικοί, τεχνολογικοί παράγοντες Θεώρηση του χαρακτηρισμού του κινδύνου

6 Συστατικά των μελετών τις εκτίμησης κινδύνου Παράμετροι Αντικείμενο Απαιτούμενες πληροφορίες Ταυτοποίηση επικινδυνότητας/κινδύνου Εκτίμηση έκθεσης Προσδιορισμός για το αν το μέσο θέτει πιθανό κίνδυνο στην υγεία ή όχι. Προσδιορισμός της έκτασης της έκθεσης του ανθρώπου σε τοξικά Επιδημιολογικές μελέτες Χρόνιες δοκιμές σε πειραματόζωα Δοκιμές οξείας τοξικότητας Πορεία μέγεθος, συχνότητα και διάρκεια έκθεσης Επικινδυνότητας κίνδυνος Χαρακτηρισμός κινδύνου Προσδιορισμός της σχέσης μεταξύ μεγέθους έκθεσης και πιθανότητας εμφάνισης των επιπτώσεων στην υγεία Συνδυασμός των παραπάνω αναλύσεων για να εκτιμηθούν οι κίνδυνοι υγείας που σχετίζονται με την έκθεση του ανθρώπου στο μέσο Πηγές: αέρας, νερό, έδαφος, τρόφιμα Εκτίμηση δόσης επίδρασης Προσδιορισμός κατωφλίου και μη κατωφλίου με χαμηλές δόσεις προέκτασης με την βοήθεια μοντέλων Συλλογή και εκτίμηση των σχετικών δεδομένων Πιθανότητα επιβλαβών αποτελεσμάτων από έκθεση ορισμένου πληθυσμού στο μέσο

7 Τι είναι το HACCP; Hazard Analysis Critical Control Point Μια συστηματική, προληπτική προσέγγιση στην ταυτοποίηση, αξιολόγηση και έλεγχο των σημαντικών κινδύνων.

8 HACCP επισκόπηση- ένα θεωρητικό μοντέλο What is the hazard? How do we know the hazard is fixed? How do we fix the hazard? Source:Annette Davison, Ministry of Utilities, NSW, Australia, 2002

9 Εφαρμογή των αρχών HACCP Επικινδυνότητα Α ρ χ έ ς H A C C P Αναγνώριση κινδύνων Προσδιορισμός κρίσιμων σημείων ελέγχου Καθορισμός κρίσιμων ορίων Εγκατάσταση συστήματος παρακολούθησης Σοβαρότητα CCP1,CCP2,CCP3 Όρια συναγερμού Alert level Όρια ελέγχου Action level Διαρθρωτικές ενέργειες Επαλήθευση επιθεώρηση Τεκμηρίωση / Καταγραφή

10 Γενικό πλαίσιο των σύγχρονων συστημάτων ασφάλειας τροφίμων με βάση τους χημικούς ή μικροβιολογικούς παράγοντες Πολιτική Ασφάλειας Τροφίμων Κατάλληλο Επίπεδο Προστασίας (ALOP) Ποιοτική Ανάλυση Επικινδυνότητας Κατάλληλο Επίπεδο Προστασίας (ΑLOP) Ποσοτικοί ασφάλεια επικινδυνότητας Αντικειμενικοί Στόχοι ασφάλειας (FSOs) Αντικειμενικοί Στόχοι Ασφάλειας Τροφίμου (FSOs) Ενσωμάτωση σε HACCP Ενσωμάτωση σε HACCP

11 Θετικά Ανάλυση κινδύνου: Πρόβλεψη της παρουσίας κινδύνων πριν συμβούν Παρέχει την ώθηση για σημαντική επένδυση & συστηματικές αλλαγές Μετρήσεις: Για έλεγχο κινδύνων Μετρησιμότητα

12 Ταυτοποίηση & εκτίμηση κινδύνων Κίνδυνος: Ένας βιολογικός, χημικός, φυσικός ή ραδιενεργός παράγοντας σε συνθήκες σε τρόφιμα ή νερά που μπορεί να είναι ανασφαλή (μη αποδεκτά) για κατανάλωση Επικίνδυνο γεγονός: Μια κατάσταση, πρακτική, σενάριο ή γεγονός που οδηγεί στην παρουσία του κινδύνου Παραδείγματα: Βιολογικός: E.coli, Giardia, Cryptosporidium Χημικός: Αρσενικό, Μόλυβδος Φυσικός - ph, θερμοκρασία,διαλυμένα σωματίδια Ραδιενεργός ουράνιο Παραδείγματα: Αντίστροφή ροή, αποτυχία κατά την επεξεργασία, χρήση μη εγκεκριμένων προϊόντων

13 Ταυτοποίηση & εκτίμηση κινδύνων Χρησιμοποιώντας ποιοτικές, ημιποσοτικές ή ποσοτικές τεχνικές Ποιοτικές Π.χ. Σπάνιο x Ασήμαντο = Χαμηλός κίνδυνος Ημι-ποσοτικές Risk score/factor e.g. 3(P) x 5(C) =15(RS) Ποσοτικές Π.χ. Κίνδυνος θνησιμότητας = Αριθμός θανάτων/ έτος από δραστηριότητα/ Εκτεθειμένο πληθυσμό

14 Σημαντικότεροι επικίνδυνοι μικροοργανισμοί Yψηλής επικινδυνότητας και σοβαρότηατας Clostridium botulinum types A,B,E,F Salmonella typhi, paratyphi A,B Shigella dysenteriae Hepatitis A, E Brucella abortis Vibrio cholerae 01 Vibrio vulnificus Taenia solium Trichinella spiralis Μέτριας επικινδυνότητας και σοβαρότητας (πιθανότητες εκτεταμένης εξάπλωσης) Listeria monocytogenes Salmonella spp. Shigella spp. Enterotoxirulent Escherichia coli (EEC) Streptococcus pyogenes Rotavirus Norwalk virus group Entamoeba histolytica Diphyllobothrium latum Ascaris lumbricoides Cryptosporidium parvum Μέτριας επικινδυνότητας και σοβαρότητας (με περιορισμένη εξάπλωση) Bacillus cereus Campylobacter jejuni Clostridium perfigens Staphylococcus aureus Vibrio cholerae non -01 Vibrio parahaemolyticus Yersinia entetorocolitica Giardia Lamblia Taenia saginata

15 Κίνδυνοι τροφικών δηλητηριάσεων και όρια παθογένειας Βακτήρια- Ιοί Όρια παθογένειας (Αριθμός μικροοργανισμών /g τροφίμου) Bacillus cereus Campylobacter jejuni Clostridium perfigens Escherichia coli Salmonella spp. S.anatum S.typhi Shigella spp S.flexneri S.dysenteriae Staphylococcus aureusvibrio cholerae Vibrio parahaemolyticus Yersinia entetorocolitica HAV Ιοί τύπου Νorwalk 3.4* *10 8 5*10 2 ΣΕ 180ml γάλα 3* > > > > > ,9*

16 Σχέση ελάχιστης δόσης που προκαλεί ασθένεια και κριτήρια για τελικά προϊόντα Παθογενείς μικροοργανισμοί Ελάχιστη δόση που θεωρείται ότι προκαλεί ασθένεια Πιθανότητα μόλυνσης από έκθεση σε ένα μικροοργανισμό Γενικό κριτήριο για χρήση σε τελικό προϊόν Μολυσματικοί μικροοργανισμοί Shigella Salmonella Campylobacter Listeria Monocyrogenes Vibrio parahaemoliticus >10 3 >10 4 1,0 x >10-3 2,3 x >10-3 1,0 x >10-3 Απουσία /25g Απουσία /25g Απουσία /25g <100/g <10 3 /g Τοξικού τύπου μικροοργανισμοί Clostridium perfigens Bacillus cereus >10 6 >10 6 < /g < /g Μικροοργανιμοί που προκαλούν δηλητηριάσεις Staphylococcus aureus >10 6 < /g

17 Σήμα βαθμολόγησης ημι-ποσοτικής εκτίμησης κινδύνων Σοβαρότητα (S) Επικινδυνότητα Πιθανότητα εμφάνισης κινδύνου (P) Απίθανη (1) Σποραδική (2) Πιθανή (3) Κοινή (4) Πολύ υψηλή (4) Υψηλή (3) Μέτρια (2) Χαμηλή (1)

18 Αλυσίδα τροφίμων Φυτοφάρμακα Παρασιτοκτόνα Λιπάσματα Κοπριές Αποθέσεις Χώμα Νερό Ίλυς λυμάτων Συντηριτικά φυτοφάρμακα Μολυντές Υλικά συσκευασίας χρώματα μελάνια Κόλλες Φυσικές τοξικές ουσίες Παραγωγή καλλιέργειας Τρόφιμα πρωτογενής παραγωγή Χύμα μεταφορά Αποθήκη τροφίμων Παρασκευή και επεξεργασία Συσκευασία Λιανική πώληση Πρόσθετα ζωοτροφών Μολυντές ζωοτροφών Ζωοτροφές Ζωική Παραγωγή Διασταυρούμενη επιμόλυνσης Κτηνιατρικά φάρμακα παρασιτοκτόνα Μολυντές εδάφους περιβάλλοντος νερό Πρόσθετα μέσα βοηθητικά επεξεργασίας συντηρητικά νοθεία μολυντές επεξεργασίας βλάβες/σφάλματα Αγορά Πρόκληση ζημιών

19 Μοντελοποίηση κινδύνου 1. Εκτίμηση κινδύνου Ταυτοποίηση κινδύνου: Ταυτοποίηση υδατογενών μικροοργανισμών Χαρακτηρισμός κινδύνων: Μολυσματική δόση σε σχέση με το ξενιστή Αξιολόγηση έκθεσης: Κατανάλωση ιών στο νερό Ανάλυση κινδύνου: Υπολογισμός κινδύνου μόλυνσης 2.Διαχείριση κινδύνου Ανάλυση κόστους-επίπτωσης: Αξιολόγηση πιθανών παρεμβάσεων Εφαρμογή επιλεγμένων παρεμβάσεων Επιτήρηση: Αποτελεσματικότητα επιλεγμένων παρεμβάσεων 3. Ενημέρωση κινδύνου Ενημέρωση στα εμπλεκόμενα μέρη

20 Σημαντικά βήματα στην QMRA Ταυτοποίηση κινδύνου Εκτίμηση έκθεσης Χαρακτηρισμός επικινδυνότητας Αριθμός μικροοργανισμών σε μια ποσότητα νερού Πιθανότητες Κατανομές Ποικιλότητα και Αβεβαιότητα

21 Παράδειγμα Πως μπορείς να επιστρέψεις από το ξενοδοχείο με ασφάλεια Failure/problem O D S RPN = O x D x S Trip or fall Runover by bus Runover by bike Mugged Lost Shopping Ο= Πιθανότητα να συμβεί, D= Πιθανότητα να καταγραφεί S= Σοβαρότητα

22 Εκτίμηση κινδύνου (Risk) Εκτίμηση επικινδυνότητας αποτελείται από τα παρακάτω βήματα: Ταυτοποίηση κινδύνου Χαρακτηρισμός κινδύνου Αξιολόγηση έκθεσης στον κίνδυνο Χαρακτηρισμός επικινδυνότητας Hazard identification Exposure assessment Risk assessment Hazard characterization Risk characterization

23 Σκοπός της QMRA Τα τρόφιμα ή το νερό δεν είναι πάντα ασφαλή Βιομηχανία: Θέλει να παράγει ασφαλές προϊόν Θέλει να μειώσει τον κίνδυνο ανασφαλούς προϊόντος Κυβέρνηση: Χρειάζεται να προστατεύσει τον πληθυσμό από ασθένειες Γενικά θέματα: Αξιολόγηση της ασθένειας από ένα παθογόνο και/ή το συνδυασμό παθογόνου προϊόντος Αξιολόγηση των επιπτώσεων από στρατηγικές ελέγχου

24 Για ένα απλό συνδυασμό τροφίμου/νερού και παθογόνου MRA μπορεί να περιλαμβάνει όλα τα στάδια Εικόνα από: 26/08/2015

25 Ταυτοποίηση κινδύνου Για παράδειγμα: ένα διαρροϊκό παθογόνο μπορεί να βρίσκεται στο νερό και τα τρόφιμα Ποιος είναι ο παράγοντας; Thermophilic Campylobacter spp. Ποιες είναι οι επιπτώσεις στην υγεία; Διάρροια Guillain-Barré syndrome Αρθρίτιδα Bowel Syndrome Θάνατος

26 Viruses ( nm): noroviruses, enteroviruses, hepatitis A and E viruses Bacteria (1-3 m): Campylobacter, Salmonella, E. coli O157 Parasitic protozoa (5-10 m): Cryptosporidium, Giardia Gastrointestinal illness (diarrhea, vomiting), but also severe illness Fecal origin (human and animal)=> excretion=>water In water: NO replication (growth), but INACTIVATION (decay, die-off, faster at higher temperatures).

27 Υδατογενείς παθογόνοι μικροοργανισμοί Pseudomonas aeruginosa (ear- and skin infections) Cyanobacteria (blue algae, mycotoxins) Legionella pneumophila (Legionair s disease) Larvae of flatworm Trichobilharzia ocellata (swimmer s itch)

28 Πορεία των εντερικών παθογόνων Wild living animals and fowl Manure Land Import Rhine/Meuse Farm animals Sewage treatment Sediment Wastewater Surface water Humans Ground water (protection zone) 67% 2.5% Seawater Drinking water (Inf.risk <10-4 p -1 y -1 ) 33% Treatment (5-8 log 10 ) Recreational water

29 Παραγωγή νερού στην Ολλανδία unconfined aquifer (semi)confined aquifer river bank filtration artificial recharge surface water direct intake or storage reservoirs pipelines Εικόνα από: 26/08/2015

30 QMRA Ταυτοποίηση κινδύνου Ποια παθογόνα είναι σχετικά Συγκέντρωση παθογόνων στο νερό πηγής Απομάκρυνση παθογόνου μέσω επεξεργασίας (απολύμανση/διήθηση) Treatment efficiency from data on removal of indicator organisms Υπολογισμός συγκέντρωσης πόσιμου νερού Πηγή συγκέντρωσης παθογόνου C s = αριθμός παθογόνων ανά όγκο νερού Ικανότητα επανάκτησης R = 0-100%. Δεν ανιχνεύεται κάθε παθογόνο σε ένα δείγμα Επεξεργασία: Απομάκρυνση Z = 0-1 (ποσοστό μικροοργανισμών που ξεπερνάνε την επεξεργασία) Z=0.1 => 10% περνάει; Απομάκρυνση 90%; Log removal=1 Συγκέντρωση στο πόσιμο νερό C drw = C s / R x Z ( 10-6 liter -1 )

31 Εκτίμηση κινδύνου C rw = C s / R x Z ( 10-6 liter -1 ) Έκθεση D = C rw x V Χαρακτηρισμός επικινδυνότητας Δεν προκαλεί ασθένεια κάθε παθογόνο. Μολυσματική δόση Κίνδυνος μόλυνσης Κίνδυνος ασθένειας Μολυσματικότητα r = 0-1 Κίνδυνος μόλυνσης/άτομο/ημέρα => ανά άτομο/έτος p inf = D x r 10-4 /άτομο/έτος p inf = C s /R x Z x V x r

32 QMRA Ταυτοποίηση κινδύνου C drw = C s / R x Z ( 10-6 liter -1 ) Έκθεση Συγκέντρωση παθογόνου στο πόσιμο νερό Όγκος πόσιμου νερού που καταναλώνεται Προϊόν = δόση = αριθμός παθογόνων που καταπίνονται Κατανάλωση νερού V 0.27 λίτρα/άτομο/ημέρα Δόση = Αριθμός παθογόνων που καταπίνονται/άτομο/ημέρα D = C drw x V Εικόνα από:: %CE%BD%CE%B5%CF%81%CF%8C-%CE%BC%CE%B5%CF%84%CE%AC%CE%BB%CE%BB%CF%89%CE%BD / 26/08/2014

33 Να γνωρίζουμε την ποιότητα του νερού προέλευσης= συγκεντρώσεις δεικτών παθογόνων Enterovirus Campylobacter Cryptosporidium Giardia Δείκτες παθογόνοι αντιπροσωπεύουν ιούς, βακτηρια και πρωτόζωα Γνωρίζουμε την απομάκρυνση παθογόνων με απολύμανση και διήθηση. Χρησιμοποιούμε δείκτες που συμπεριφέρονται με τον ίδιο τρόπο στο νερό; Index pathogens Indicator organisms Enteroviruses nm Bacteriophages nm Campylobacter 1-2 m E.coli 1-2 m Cryptosporidium 5-6 m Spores of sulphite Giardia 8-10 m reducing clostridia (SSRC) 1 m

34 QMRA Αξιολόγηση στην Ολλανδία Drinking water companies RIVM National Institute for Public Health and the Environment QMRA dossier 1st time: Historic data New data every 3 years Environmental Inspectorate Decision If not OK: Extra treatment / more data QMRA report Recommendations

35 C sw = Συγκέντρωση του παθογόνου στην πηγή [N/liter] R = Ανάκτηση = Ποσοστό παθογόνων που ανιχνεύονται [-] Z = Ποσοστό των μικροοργανισμών που περνούν την επεξεργασία [-] C drw = Συγκέντρωση παθογόνων στο πόσιμο νερό [N/liter] V = Κατανάλωση πόσιμου νερού [liter] r = Μολυσματικότητα παθογόνου [-] p inf = κίνδυνος μόλυνσης [T -1 ] p inf,day = C sw x 1/R x Z x V x r p inf,year = 365 x p inf,day P 365 in f, yea r 1 1 i 1 P in f, dayi

36 TEMPLATE FEBRUARY 2013 Quantitative Microbial Risk Assessment of Drinking Water Άσκηση C sw, R, Z, C drw, V, r, p inf,day, p inf,year C sw = 1 [N/liter] R = 0.8 [-] Z = [-] C drw = 1.25 x 10-5 [N/liter] V = 0.25 [liter] r = 0.5 [-] p inf,day = 1.56 x 10-6 [person -1 day -1 ] p inf,year = 5.7 x 10-4 [person -1 year -1 ] Σταθερές τιμές Σημειακοί υπολογισμοί Μέσοι όροι τιμών Αλλά ΌΧΙ σταθερό Ποικίλο και αβέβαιο Έχει κατανομή

37 TEMPLATE FEBRUARY 2013 Quantitative Microbial Risk Assessment of Drinking Water Monte Carlo simulation QMRA Όχι μονές τιμές / σημειακοί υπολογισμοί /μέσες τιμές Κατανομές: Uniform/Normal/Lognormal/Poisson/Gamma/Beta/etc. Παράδειγμα Monte Carlo simulation (Mathematica code) Δέκα ζαριές; Οι τιμές είναι a a = RandomInteger[{1,6},10] = {1,2,3,1,4,5,1,1,2,5} Φορέας b περιλαμβάνει άλλες δέκα ζαριές b = RandomInteger[{1,6},10] = {2,5,5,6,3,1,4,1,6,1} Γινόμενο a και b: i-th ψηφίο του a πολλαπλασιάζεται με το i-th ψηφίο του b ab = {2,10,15,6,12,5,4,1,12,5} Ο μέσος αριθμός των a φορών επί το μέσο του b είναι περίπου ο μέσος ab {Mean@a,Mean@b,Mean@a Mean@b,Mean@(a b)}= {2.5,3.4,8.5,7.2} Οι δυο τελευταίες μέσες τιμές διαφέρουν λιγότερο αν ο αριθμός των ζαριών είναι μεγαλύτερος. Αν οι συνδυασμοί περισσότερων και skewed κατανομών η μέση αξία της συνδυασμένης πιθανότητας μπορεί να διαφέρει σημαντικά από το συνδυασμό των ξεχωριστών μέσων όρων.

38 Quantitative Microbial Risk Assessment of Drinking Water TEMPLATE FEBRUARY 2013 QMRA from surface water to drinking water C sw = Pathogen concentration in source water [N/liter] R = Recovery = fraction of detected pathogens [-] Z = Fraction of microorganisms passing treatment [-] C dw = Pathogen concentration in drinking water [N/liter] V = Consumption of unboiled drinking water [liter] r = Infectivity of pathogen [-] p inf = Infection risk [T -1 ] Measure regularly, preferably at least monthly, pathogen concentrations in surface water Also analyse samples of water at extreme events like heavy rainfall

39 TEMPLATE FEBRUARY 2013 QMRA from surface water to drinking water C sw = Pathogen concentration in source water [N/liter] R = Recovery = fraction of detected pathogens [-] Z = Fraction of microorganisms passing treatment [-] C dw = Pathogen concentration in drinking water [N/liter] C dw = C sw x 1/R x Z C sw pathogens per liter Log 10 Z 4 8 log 10 C dw 10-6 pathogens per liter

40 Τέλος Ενότητας

41 Σημείωμα Αναφοράς Copyright Πανεπιστήμιο Πατρών, Βανταράκης Απόστολος «Υγιεινή. Εκτίμηση επικινδυνότητας και βιολογικοί παράγοντες». Έκδοση: 1.0. Πάτρα Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση:

42 Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στo πλαίσιo του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Αθηνών» έχει χρηματοδοτήσει μόνο την αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.

43 Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό και τα οποία αναφέρονται μαζί με τους όρους χρήσης τους στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί.