Ρίτσος. Τζιτζίκια στήσαν το χορό

Transcript

1 Γιάννης Ρίτσος Τζιτζίκια στήσαν το χορό Α. Ο ποιητής Η ζωή του Ο Γιάννης Ρίτσος είναι ένας σύγχρονος ποιητής, ανήκει στη Γενιά του Γεννήθηκε στη Μονεμβασιά το Ήταν το τελευταίο παιδί του μεγαλοκτηματία Ελευθερίου Ρίτσου και της Ελευθερίας Βουζουναρά, κόρης πλούσιων εμπόρων. Γρήγορα όμως η καλή οικονομική κατάσταση της οικογένειας κλονίζεται. Τα παιδικά και εφηβικά χρόνια του ποιητή ήταν δύσκολα καθώς όλη η οικογένεια είχε να αντιμετωπίσει τη φτώχεια και τη συνακόλουθη κοινωνική υποβάθμιση. Μικρός εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, όπου πέρασε μια ζωή στερήσεων και αγώνων. Εργάστηκε κατόπιν στον εκδοτικό οίκο Γκοβόστη, όπου τυπώθηκαν οι πρώτες του συλλογές. Για τις πολιτικές του ιδέες εξορίστηκε πολλές φορές στο Μακρονήσι, στον Αι - Στράτη, στη Σάμο κ.α. Ουσιαστικά, από το 1948 έως το 1952 βρίσκεται εξόριστος σε διάφορα νησιά και μετά την επάνοδό του δημοσιεύει ένα πλήθος συλλογές, στις οποίες φυσικά είναι αποτυπωμένες όλες οι σκληρές εμπειρίες του. Πήρε το πρώτο κρατικό βραβείο ποιήσεως το 1956, το «μέγα διεθνές βραβείο ποιήσεως Knohke» (Βέλγιο) το Επίσης, τιμήθηκε με το διεθνές βραβείο «Γκεόργκι Δημητρώφ» της Βουλγαρίας το 1975 και τον ίδιο χρόνο με το μέγα βραβείο ποιήσεως «Αλφρέ ντε Βινύ» (Γαλλία). Τον Ιούνιο του 1975 αναγορεύτηκε επίτιμος διδάκτορας της φιλοσοφικής σχολής του πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Την άνοιξη του 1977 τιμήθηκε με το βραβείο Λένιν ενώ τρεις φορές ως τώρα προτάθηκε για το βραβείο Νόμπελ. Μετέφρασε πολλούς ξένους ποιητές. Γράφει ασταμάτητα μέχρι το θάνατό του, το Νοέμβριο του 1990, αφήνοντας πίσω του ένα τεράστιο έργο που συνεχίζει να είναι πάντα ζωντανό και επίκαιρο. Το έργο του Οι ποιητικές του συλλογές κατά χρονολογική σειρά είναι οι ακόλουθες: Τρακτέρ,(1934) Πυραμίδες,(1935) Επιτάφιος,(1936) Το τραγούδι της αδερφής μου,(1937) Εαρινή συμφωνία,(1938) Το εμβατήριο του Ωκεανού,(1940) Παλιά μαζούρκα σε ρυθμό βροχής,(1943) Δοκιμασία,(1943) Ο σύντροφός μας,(1945) Ο άνθρωπος με το γαρύφαλλο,(1952) Αγρύπνια,(1954) Η Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 1

2 σονάτα του σεληνόφωτος, (1956) Χρονικό, (1957) Αποχαιρετισμός, (1957) Υδρία,(1957) Χειμερινή διαύγεια, (1957) Πέτρινος χρόνος, (1957) Οι γειτονιές του κόσμου, (1957) Όταν έρχεται ο ξένος,(1958) Ανυπόταχτη πολιτεία,(1958) Η αρχιτεκτονική των δέντρων,(1958) Οι γερόντισσες και η θάλασσα,(1959) Το παράθυρο, (1960) Η γέφυρα, (1960) Ο Μαύρος Άγιος, (1961) Το νεκρό σπίτι, (1962) Κάτω απ τον ίσκιο του βουνού, (1962) Το δέντρο της φυλακής και οι γυναίκες, (1963) 12 ποιήματα για τον Καβάφη, (1963) Μαρτυρίες Α, (1963) Παιχνίδια τ ουρανού και του νερού, (1964) Φιλοκτήτης, (1965) Ρωμιοσύνη, (1966) Ορέστης, (1966) Μαρτυρίες Β, (1966) Όστραβα, (1967) Πέτρες, Επαναλήψεις, Κιγκλίδωμα, (1972) Η επιστροφή της Ιφιγένειας, (1972) Χρυσόθεμις, (1972) Ισμήνη, (1972) Δεκαοχτώ λιανοτράγουδα της πικρής πατρίδας, (1973) Διάδρομος και Σκάλα, (1973) Γκραγκάντα, (1973) Ύμνος και θρήνος για την Κύπρο, (1974) Καπνισμένο τσουκάλι, (1974) Ο τοίχος μέσα στον καθρέφτη, Θυρωρείο, Το Μακρινό, Το ρόπτρο, Λοιπόν, Γραφή τυφλού, Πάροδος, Τα ερωτικά κ.ά. Το μεταφραστικό του έργο περιλαμβάνει: Α. Μπλόκ: Οι 12, Ατίλα Γιοζέφ: Ποιήματα, Β. Μαγιακόφσκι: Ποιήματα, Ναζίμ Χικμέτ: Ποιήματα, Η. Έρεμπουργκ: Το δέντρο, Ν. Γκιλιέν: Ο μεγάλος ζωολογικός κήπος Γενικά το έργο του Γιάννη Ρίτσου παρουσιάζει μια εντυπωσιακή θεματική ποικιλία, που μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως όργανο κατατάξεως. Έτσι δημιουργούνται οι εξής κατηγορίες: μικρά ποιήματα στενού, προσωπικού χώρου / μεγάλα ποιήματα στοχαστικού χαρακτήρα / μεγάλα ποιήματα με συγκεκριμένες μορφές κοινωνικοπολιτικού χαρακτήρα / μεγάλα ποιήματα, όπου γίνεται επεξεργασία αρχαιοελληνικών μοτίβων. Το έργο του Ρίτσου παρουσιάζει επίσης μια ανισομέρεια, δηλαδή μοιάζει να μην είναι χωρισμένο σε ίσα μέρη, γεγονός που οφείλεται στην επικαιρότητα ορισμένων θεμάτων του. Επίσης, σε ένα μεγάλο μέρος της παραγωγής του έχει δεχτεί επιδράσεις από ποιητές όπως: Ν. Παπάς, Ο. Ελύτης κ.ά. Ωστόσο η ποίησή του χαρακτηρίζεται για το δυναμισμό, την ανθρωπιά και τη στοχαστικότητά της. B.. Το ποίημα Εισαγωγικό σημείωμα Το ποίημα αποτελεί απόσπασμα από τη συλλογή Παιχνίδια του ουρανού και του νερού (1964). Πρόκειται για μια συλλογή που αποτελείται από ένα σύνολο λυρικών ποιημάτων με κύριο θέμα τους τη φύση, τη σχέση της φύσης και της ποίησης και κυρίως τη σχέση της φύσης και του ανθρώπου. Το συγκεκριμένο απόσπασμα αναφέρεται ειδικότερα στη σχέση της φύσης και του παιδιού, στην ιδιαίτερη επαφή που αναπτύσσουν τα παιδιά με το φυσικό περιβάλλον. Η φύση για την παιδική ηλικία γίνεται χώρος παιχνιδιού, ανεμελιάς και ξένοιαστης διάθεσης. Καλό όμως είναι να έχεις ολοκληρωμένη εικόνα για τη λογοτεχνική περίοδο στην οποία εντάσσεται ο ποιητής, η συλλογή και κατ επέκταση και το συγκεκριμένο ποίημα που θα μελετήσουμε. Ο Γιάννης Ρίτσος λοιπόν, ανήκει στη Γενιά του 1930, στη γενιά των σύγχρονων ποιητών. 2 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς

3 Γενικότερα, η Γενιά του 1930 ξεκινά με το έργο του Γεωργίου Σεφέρη Στροφή, με το οποίο συντελείται μια πραγματική στροφή στο χώρο της λογοτεχνίας. Τα βασικά χαρακτηριστικά της περιόδου αυτής είναι τα ακόλουθα: α. Η ποίηση απομακρύνεται από τις παραδοσιακές στιχουργικές μορφές (ορισμένος στίχος ανά στροφή, ορισμένος αριθμός συλλαβών ανά στίχο, ομοιοκαταληξία κ.τ.λ.) και διαμορφώνεται ένας ελεύθερος στίχος. β. Tο ύφος απλοποιείται και χάνεται η μεγαλοπρέπεια στο λόγο (σχεδόν βρισκόμαστε κοντά στον πεζό λόγο). γ. Η ποίηση αρχίζει να γίνεται ασαφής, δυσνόητη, με πολύπλοκα νοήματα. Ο αναγνώστης καλείται να «αποκρυπτογραφήσει» τα λιγοστά στοιχεία που δίνει ο ποιητής. δ. Τα θέματα προέρχονται από τον αρχαίο κόσμο, αλλά επίσης περιγράφουν και τα γεγονότα των πρόσφατων πολέμων. Η ποίηση της γενιάς αυτής στρέφεται στα προβλήματα της εποχής και του σύγχρονου ανθρώπου, ενώ αρκετοί ποιητές αντλούν τη θεματική τους από τα ελληνική τοπία και γενικά από το φυσικό περιβάλλον. Λεξιλόγιο - Ερμηνευτικά Κάποιες λέξεις του ποιήματος ίσως να σε δυσκολέψουν γιατί σου είναι άγνωστη η σημασία τους. Οι παρακάτω ερμηνευτικές επεξηγήσεις θα σε βοηθήσουν σημαντικά: στήσαν = έστησαν το χορό, άρχισαν το χορό ντάλα = ακριβώς (ντάλα μεσημέρι= καταμεσήμερο) διάφανη = αυτή που επιτρέπει στο φως να τη διαπερνά αντήλιο = 1. αυτό που βρίσκεται απέναντι από τον ήλιο, που βλέπει προς την ανατολή 2. το χέρι ή και τα δύο χέρια όταν τοποθετούνται κοντά στο πρόσωπο σχηματίζοντας σκιά, ώστε να προστατεύονται τα μάτια από το ηλιακό φως. κρυφόγνεφε = έγνεφε κρυφά, έκανε νόημα στα κρυφά με το κεφάλι, το χέρι ή τα μάτια Ενότητες - Πλαγιότιτλοι Το απόσπασμα που παρατίθεται αποτελείται από δύο στροφές. Σε αυτές τις δύο στροφές ο αναγνώστης διακρίνει δύο διαφορετικές εικόνες. Οπότε κάθε στροφή είναι και μια ξεχωριστή ενότητα. Συγκεκριμένα, οι ενότητες του ποιήματος είναι οι εξής: 1 η ενότητα: Τζιτζίκια στήσαν παίζουν παλαμάκια Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 3

4 2 η ενότητα: Μια πεταλούδα διάφανη της πίκρας μαντηλάκι Χρήσιμο είναι να ορίσουμε έναν πλαγιότιτλο για κάθε ενότητα που θα είναι ενδεικτικός του θεματικού πυρήνα της: 1 η ενότητα Το γλέντι των τζιτζικιών με την παρέα των παιδιών. 2 η ενότητα Η πεταλούδα, μήνυμα χαράς και λύπης. Περίληψη Όλο το ποίημα ουσιαστικά αποτελείται από δύο εικόνες, οι οποίες είναι παρμένες από το χώρο της φύσης. Στην 1 η εικόνα στην 1 η στροφή, παρουσιάζει ο ποιητής ένα μεγάλο γλέντι, όπου τα τζιτζίκια έχουν στήσει χορό. Ο χρόνος διεξαγωγής των γεγονότων είναι το καταμεσήμερο, ντάλα μεσημέρι αναφέρει ο ποιητής χαρακτηριστικά. Γύρω από το χορό των τζιτζικιών στέκονται τα παιδιά που χαρούμενα χτυπάνε παλαμάκια με τα χεράκια τους. Στη 2 η εικόνα στη 2 η στροφή, η πεταλούδα με τα έντονα χρώματα(πορτοκαλί και μαύρο) μοιάζει να στέκεται στα φρύδια του ηλικιωμένου και πονεμένου κόσμου που μοχθεί. Η πεταλούδα αυτή γίνεται το αντήλιο για τον κόσμο, δημιουργώντας του σκιά και προστατεύοντας τον από το ηλιακό φως. Το τελευταίο στοιχείο της εικόνας αυτής είναι πως η πεταλούδα παρουσιάζεται από τη μια πλευρά να παίζει με το μαντηλάκι της πίκρας, ενώ από την άλλη να μας κάνει νόημα, να γνέφει κρυφά με πονηρό, παιχνιδιάρικο τρόπο. Νοηματική προσέγγιση Στο απόσπασμα του Γιάννη Ρίτσου κυρίαρχο στοιχείο είναι το φυσικό περιβάλλον. Όλες οι εικόνες που απαρτίζουν το απόσπασμα (οπτικές, ακουστικές κ.τ.λ.) έχουν για πλαίσιό τους την ελληνική φύση στην κάψα του καλοκαιρινού μεσημεριού. Ειδικότερα, στην 1 η στροφή έχουμε ολοζώντανη μπροστά στα μάτια μας μια γιορτή στη φύση. Σε αυτή τη γιορτή άρχισαν το χορό τα τζιτζίκια, τζιτζίκια στήσαν το χορό. Τα τζιτζίκια είναι κατεξοχήν ένα έντομο που συμβολίζει το καλοκαίρι και μάλιστα την περίοδο του καλοκαιριού, που η ζέστη είναι ιδιαιτέρως έντονη. Ακόμη και από παιδικά παραμύθια είναι γνωστές καλοκαιρινές ηλιόλουστες μέρες με τους χαρακτηριστικούς ήχους των τζιτζικιών. Στο 2 ο στίχο άλλωστε, ο ποιητής δηλώνει ξεκάθαρα το χρόνο, ο μεγάλος χορός στήθηκε ακριβώς μεσημεριανή ώρα (ντάλα μεσημέρι). Στη συνέχεια έρχεται να προστεθεί στο γλέντι αυτό και η ανθρώπινη παρουσία (και στέκουν γύρω τα παιδιά). Μικρά παιδιά 4 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς

5 πλαισιώνουν το χορό που στήθηκε στη φύση. Τόσος είναι ο ενθουσιασμός και η χαρά των παιδιών αυτών τα οποία είναι παρόντα στο χορό, που χτυπάνε παλαμάκια με τα χέρια τους (και παίζουν παλαμάκια). Οι δύο τελευταίοι στίχοι της 1 ης στροφής αναφέρονται στη σχέση που αναπτύσσουν τα παιδιά με το φυσικό περιβάλλον. Η φύση είναι ο καλύτερος τόπος διαφυγής για τα παιχνίδια των παιδιών, ίσως γιατί η ομορφιά, η απλότητα και η πίστη στη ζωή, είναι κοινά χαρακτηριστικά τόσο της ίδιας της φύσης όσο και του ανθρώπου όταν βρίσκεται ακόμα στην παιδική ηλικία. Η εικόνα της 1 ης στροφής βιώνεται σε βάθος από τον αναγνώστη καθώς ενεργοποιεί τόσο την αίσθηση της ακοής (ήχος τζιτζικιών, παλαμάκια των παιδιών), όσο και την αίσθηση της όραση (χορός των εντόμων και τριγύρω παιδάκια να χαίρονται χτυπώντας τα χεράκια τους). Πρόκειται δηλαδή για μια οπτικοακουστική εικόνα. Συνεχίζοντας, στη 2 η στροφή κυριαρχεί η ποιητική εικόνα της πεταλούδας που είναι καθαρά οπτική. Ο ποιητής μας δίνει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της: α. είναι διάφανα τα φτερά της, ώστε να τα διαπερνά το φως του ήλιου (σύμβολο δύναμης και ζωής). Η πεταλούδα δηλαδή διακατέχεται από το αίσθημα της δύναμης, της δίψας για ζωή και δράση, από χαρά και αισιοδοξία. β. τα φτερά της έχουν πορτοκαλί και μαύρο χρώμα. Η χρωματική αυτή αντίθεση, όπου το πορτοκαλί χρώμα συμβολίζει τη χαρά, την αισιοδοξία, τις ευτυχισμένες στιγμές της ανθρώπινης ζωής, ενώ το μαύρο χρώμα συμβολίζει τον ανθρώπινο πόνο και τη δυστυχία είναι ιδιαίτερα έντονη και λειτουργική. Δείχνει πως χαρά και λύπη συνυπάρχουν στα ανθρώπινα πράγματα και κανένα από τα δύο δε γίνεται να αποκλειστεί. Η ζωή χαρακτηρίζεται από την αέναη εναλλαγή συναισθημάτων. Παρακάτω ο ποιητής παρουσιάζει τον κόσμο ως γέρο άνθρωπο που κουράστηκε να μοχθεί και να αγωνίζεται για να κερδίσει την επιβίωσή του. Πάνω στα φρύδια αυτού του «ηλικιωμένου ανθρώπου» κάθισε η πεταλούδα. Εδώ λοιπόν, όλη η αισιοδοξία, η ανεμελιά και η χαρούμενη διάθεση προσωποποιημένες στη μορφή της πεταλούδας μοιάζουν να κάθονται στην κορυφή του κόσμου για να απαλύνουν τον πόνο του και να τον ανακουφίσουν(στου γέρου κόσμου στάθηκε τα φρύδια επάνω, αντήλιο). Στο τέλος, η πεταλούδα παρουσιάζεται να παίζει με το μαντήλι της πίκρας από τη μια μεριά και να γνέφει παιχνιδιάρικα και χαριτωμένα από την άλλη. Στο σημείο αυτό και πάλι ο ποιητής δηλώνει πως κυρίαρχο αίσθημα του ανθρώπινου βίου είναι αυτό της χαρμολύπης. Κεντρική ιδέα Είναι φανερό πως ο Γιάννης Ρίτσος κατάφερε να μεταδώσει όλη τη γοητεία του ελληνικού φυσικού τοπίου και τον τρόπο με τον οποίο επιδρά στη ψυχοσύνθεση του ανθρώπου και ειδικά του παιδιού. Θέλει να μας αποδείξει ότι η παιδική ψυχή, έτσι εύπλαστη και αθώα που είναι, ανεπηρέαστη ακόμα από δόλια συναισθήματα, βρίσκει πρόσφορο έδαφος στην αγκαλιά της φύσης. Ο αναγνώστης αντιλαμβάνεται πως η φύση ενώ ταυτίζεται απόλυτα με τη παιδική ευαισθησία, παράλληλα γίνεται μήνυμα πίκρας για τον υπόλοιπο κόσμο που γέρασε κοπιάζοντας και παλεύοντας με τις δυσκολίες. Αυτά είναι τα βασικότερα νοήματα που θέλει να μεταδώσει ο Ρίτσος στον αναγνώστη του και το πετυχαίνει απόλυτα με την εκφραστική ακρίβεια που διαθέτει ο ποιητικός του λόγος. Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 5

6 Σκέψεις - Συναισθήματα Ο αναγνώστης του αποσπάσματος του Γιάννη Ρίτσου έχει την ευκαιρία να βιώσει συναισθήματα χαράς, ανεμελιάς, ζωντάνιας και παιδικής αθωότητας. Έχει τη δυνατότητα να περιπλανηθεί με τη φαντασία του στην καλοκαιρινή φύση, όπως αυτή προβάλλεται μέσα από τις ποιητικές εικόνες, να γίνει για λίγο και πάλι παιδί και να χορέψει μέσα στη φύση παρέα με τους άλλους ζωντανούς οργανισμούς. Υπάρχει όμως συγκαλυμμένο και ένα αίσθημα πικρίας και απογοήτευσης από την πλευρά του αναγνώστη, ο οποίος συνειδητοποιεί την απώλεια της αθωότητας και της ευαισθησίας του καθώς και της έλλειψης ισορροπίας του με το φυσικό περιβάλλον. Μετά από αυτά, προβάλλει επιτακτική η ανάγκη επαναπροσδιορισμού της σχέσης φύσης ανθρώπου. Τεχνική του ποιητή Το απόσπασμα του Γιάννη Ρίτσου αποτελείται από δύο στροφές με άνισο αριθμό στίχων η κάθε στροφή. Όσον αφορά τον αριθμό συλλαβών οι στίχοι του ποιήματος διακρίνονται σε οκτασύλλαβους και επτασύλλαβους που εναλλάσσονται μεταξύ τους. Το μέτρο του ποιήματος είναι ιαμβικό, δηλαδή αποτελείται από το συνδυασμό μιας άτονης και μιας τονισμένης συλλαβής. π.χ. Τζιτζίκια στήσαν το χορό _ _ _ _ Στο απόσπασμα ομοιοκαταληξία δεν υπάρχει. Βλέπουμε λοιπόν, πως στο ποίημα υπάρχουν δείγματα της ελεύθερης στιχουργικής που ακολούθησε η Γενιά του Η γλώσσα του ποιήματος είναι η γνήσια δημοτική γλώσσα, η απλή καθομιλουμένη που με τη χρήση λαϊκών τύπων (στήσαν, ντάλα, παίζουν παλαμάκια, πορτοκαλιά, αντήλιο, κρυφόγνεφε) αποκτά ζωηράδα, ζωντάνια και χάρη. Τα υποκοριστικά αν και λιγοστά, όπου χρησιμοποιούνται προσθέτουν ένα τόνο γλυκύτητας, παιδικότητας και ευαισθησίας. Το ύφος είναι απλό, διαμορφωμένο με ζωντανές, ποιητικές εικόνες, ζωντανό και χαρούμενο. Χαρακτηρίζεται για τη γλυκύτητά του και την ευαισθησία του αν και στους δύο τελευταίους στίχους του αποσπάσματος υποβόσκει μια ειρωνική διάθεση και απαισιοδοξία. Σχήματα λόγου 6 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς

7 Στο απόσπασμα εντοπίσαμε τα παρακάτω σχήματα λόγου: Μεταφορές: Τζιτζίκια στήσαν το χορό Μια πεταλούδα διάφανη, στάθηκε τα φρύδια επάνω, κι έπαιζε και κρυφόγνεφε της πίκρας μαντηλάκι. Παρομοίωση: Μια πεταλούδα διάφανη, πορτοκαλιά και μαύρη, (σαν) αντήλιο Προσωποποιήσεις: Τζιτζίκια στήσαν το χορό (αποδίδεται ικανότητα του ανθρώπου σε ένα ζώο, το τζιτζίκι) Μια πεταλούδα διάφανη, πορτοκαλιά και μαύρη, στου γέρου κόσμου στάθηκε κι έπαιζε και κρυφόγνεφε της πίκρας μαντηλάκι (η πεταλούδα αποκτά ανθρώπινες ιδιότητες: στάθηκε, έπαιζε, κρυφόγνεφε) Στου γέρου κόσμου (προσωποποιείται ο κόσμος) Μετωνυμία: και παίζουν παλαμάκια (χρησιμοποιείται αυτή η φράση αντί της φράσης «χτυπάνε τις παλάμες» για να δηλωθεί το ίδιο νόημα) Σου θυμίζουμε ότι με τον όρο μετωνυμία, περιγράφουμε το φαινόμενο αυτό κατά το οποίο χρησιμοποιείται μια λέξη ή έκφραση αντί μιας άλλης για να δηλωθεί το ίδιο νόημα. Συγκεκριμένα χρησιμοποιείται: α. Το όνομα του δημιουργού αντί του έργου του. π.χ. Μου αρέσει ο Παλαμάς, αντί τα ποιήματα του Παλαμά. β. Το περιέχον, αντί του περιεχομένου: π.χ. Το σχολείο αποφάσισε να πάει τριήμερη εκδρομή, αντί οι καθηγητές και οι μαθητές αποφάσισαν να πάνε τριήμερη εκδρομή. γ. Μια αφηρημένη έννοια, αντί του συγκεκριμένου ονόματος. π.χ. Η προσφυγιά πάλεψε για την επιβίωσή της, αντί οι πρόσφυγες πάλεψαν για την επιβίωσή τους. Αντιθέσεις: πορτοκαλιά και μαύρη (η αντίθεση των χρωμάτων «πορτοκαλί» και «μαύρο» δηλώνει έμμεσα την αντίθεση συναισθημάτων (χαράς και λύπης).το πορτοκαλί ένα χρώμα έντονο και ζωηρό που συνειρμικά μας φέρνει στο νου το χρώμα του ήλιου, προφανώς συμβολίζει τη χαρά και την αισιοδοξία. Αντιθέτως το μαύρο χρώμα, είναι παραδοσιακά το χρώμα του πένθους, της λύπης και της δυστυχίας. Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 7

8 έπαιζε και κρυφόγνεφε της πίκρας μαντηλάκι (εδώ έχουμε την αντίθεση ανάμεσα στο παιχνίδι και την αναφορά στο συναίσθημα της πίκρας, του πόνου. Από τη μία εκφράζεται θετική διάθεση ενώ από την άλλη αρνητική και απαισιόδοξη. Η λειτουργία των αντιθέσεων αυτών είναι η εξής: η πολυπλοκότητα και η εναλλαγή των συναισθημάτων (χαράς και λύπης) στη ζωή. Υπερβατό: Μια πεταλούδα διάφανη πορτοκαλί και μαύρη, στου γέρου κόσμου στάθηκε Υπερβατό λέγεται το σχήμα λόγου όπου δύο λέξεις που συνδέονται λογικά μεταξύ τους και θα έπρεπε να είναι η μία δίπλα στην άλλη, χωρίζονται από κάποια άλλη λέξη ή λέξεις που παρεμβάλλονται. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, η λέξη «πεταλούδα» που είναι και υποκείμενο θα έπρεπε να βρίσκεται δίπλα στο ρήμα «στάθηκε» αλλά παρεμβάλλονται αρκετές άλλες λέξεις: διάφανη, πορτοκαλιά και μαύρη, στου γέρου κόσμου. Ανακεφαλαίωση Τα κυριότερα σημεία του αποσπάσματος είναι τα ακόλουθα: Το απόσπασμα ανήκει στη συλλογή του Γιάννη Ρίτσου Παιχνίδια τ ουρανού και του νερού (1964). Σε αυτήν κυριαρχούν ποιητικές εικόνες παρμένες από το φυσικό περιβάλλον και ειδικά το συγκεκριμένο απόσπασμα εμπεριέχει εικόνες, οι οποίες αναφέρονται και τονίζουν την ξεχωριστή σχέση που αναπτύσσουν τα παιδιά με το φυσικό περιβάλλον. Ο Γιάννης Ρίτσος ανήκει στη Γενιά των σύγχρονων ποιητών του 1930 και άφησε πίσω του ένα τεράστιο συγγραφικό έργο. Όλο το απόσπασμα απαρτίζεται νοηματικά από δύο εικόνες. Στην 1 η, περιγράφει ο ποιητής το χορό των τζιτζικιών με συμμετοχή των παιδιών στο γλέντι αυτό. Στη 2 η εικόνα, κυριαρχεί η μορφή της διάφανης και δίχρωμης πεταλούδας (σύμβολο της φύσης, της παιδικότητας και της χαράς), που τη βλέπουμε να στέκεται πάνω στο κόσμο, ο οποίος βρίσκεται πλέον στην παρακμή του και μοιάζει με κουρασμένο, γέρο άντρα. Στόχος του ποιητή είναι να μεταδώσει στον αναγνώστη το αίσθημα του κεφιού και της χαράς που αναδύεται μέσα από την επαφή του ανθρώπου με τη φύση. Με τη φαντασία του να περιπλανηθεί στην καλοκαιρινή φύση, όπως αυτή προβάλλεται μέσα από τις ποιητικές εικόνες. Όλο το απόσπασμα μοιάζει με κάλεσμα, που απευθύνει ο ποιητής κυρίως στα παιδιά, να νιώσουν την ομορφιά, την απλότητα και την παιγνιώδη διάθεση μέσα από την άμεση προσέγγιση του φυσικού περιβάλλοντος. 8 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς

9 Ως προς τα τεχνικά στοιχεία-στιχουργία του ποιήματος, μπορούμε να διακρίνουμε δείγματα της ελεύθερης στιχουργικής που χαρακτηρίζει την ποιητική Γενιά του 1930.Αυτά είναι:η απουσία ομοιοκαταληξίας, ο άνισος αριθμός στίχων σε κάθε στροφή, ο άνισος αριθμός συλλαβών σε κάθε στίχο, καθώς επίσης και κάποιες εικόνες, όπου ο ποιητικός λόγος γίνεται λίγο ασαφής και εκφράζει λίγο πιο δυσκολονόητα νοήματα. Στο σημείο αυτό θα αναλύσουμε με τον ίδιο τρόπο το απόσπασμα Κάτω στης μαργαρίτας το αλωνάκι από τη συλλογή Ήλιος ο πρώτος του Οδυσσέα Ελύτη. Στη συνέχεια θα ακολουθήσουν οι ερωτήσεις του βιβλίου, η διαθεματική εργασία, κάποιες ασκήσεις εκτός βιβλίου και ορισμένα παράλληλα κείμενα. Αυτό το κάνουμε γιατί όλες οι ασκήσεις αφορούν και τα δύο αποσπάσματα και όπως είναι φυσικό πρέπει να προηγηθεί μελέτη και των δύο. Οδυσσέας Ελύτης Κάτω στης μαργαρίτας το αλωνάκι Α. Ο ποιητής Η ζωή του Ο Οδυσσέας Ελύτης (φιλολογικό ψευδώνυμο του Οδυσσέα Αλεπουδέλη) γεννήθηκε το 1911 στο Ηράκλειο της Κρήτης. Ήταν γόνος πλούσιας οικογένειας βιομηχάνων, λεσβιακής καταγωγής. Σπούδασε αρχικά νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών αλλά εγκατέλειψε τις σπουδές του για να υπηρετήσει τη στρατιωτική του θητεία. Συμμετείχε στις πολεμικές επιχειρήσεις του αλβανικού μετώπου ως έφεδρος ανθυπολοχαγός, κατά τη διάρκεια των οποίων κλονίστηκε σοβαρά η υγεία του. Εκτός από την ποιητική του δημιουργία, εργάστηκε ως κριτικός τέχνης στην εφημερίδα «Καθημερινή» από το 1946 έως το Ταξίδεψε σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες και στο διάστημα παρακολούθησε μαθήματα φιλοσοφίας στη Σορβόννη. Αντιπροσώπευσε την Ελλάδα σε πολλά διεθνή συνέδρια, ενώ επισκέφτηκε τις Η.Π.Α. και την Πρώην Σοβιετική Ένωση. Διορίστηκε διευθυντής προγράμματος στο Εθνικό Ίδρυμα Ραδιοφωνίας ( , 1953), και υπήρξε επίσης σύμβουλος του Διοικητικού Συμβουλίου του «Εθνικού Θεάτρου» και μέλος της «Ευρωπαϊκής Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 9

10 Εταιρείας του Πολιτισμού». Την περίοδο της δικτατορίας ( ), σε μια έκφραση αντίθεσης προς το καθεστώς θα αρνηθεί το Μεγάλο Βραβείο Λογοτεχνίας (1972). Το 1978 αναγορεύεται διδάκτωρ της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, ενώ το 1979 θα αποτελέσει χρονολογία σταθμό στη ζωή του ποιητή, καθώς του απονέμεται το βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας. Πέθανε το 1996 σε ηλικία 85 ετών. Το έργο του Πρωτοεμφανίστηκε στα ελληνικά γράμματα το 1935 στο περιοδικό «Νέα Γράμματα». Εκεί εκτός από ποιήματα, παρουσίασε άρθρα, μελέτες και δοκίμια για τα ποιητικά και καλλιτεχνικά θέματα της εποχής. Επηρεασμένος την εποχή εκείνη από τον Πολ Ελυάρ και άλλους Γάλλους σουρεαλιστές, πρωτοπορεί στο ελληνικό σουρεαλιστικό 1 κίνημα μαζί με τον Νίκο Εγγονόπουλο και τον Ανδρέα Εμπειρίκο, χωρίς όμως να προσδεθεί απόλυτα σε αυτό. Το 1940 κυκλοφορεί το πρώτο του έργο Προσανατολισμοί. Ακολουθεί η δεύτερη ποιητική του συλλογή το 1943 με τον τίτλο Ήλιος ο πρώτος. Το 1945 εκδίδεται το τρίτο του έργο Άσμα ηρωικό και πένθιμο για το χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας και το 1947 κυκλοφορεί η συλλογή Η καλοσύνη στις Λυκοκοπριές. Από το 1947 έως το 1958 μεσολαβούν 11 χρόνια ποιητικής σιωπής και ξαφνικά, το 1958, Δημοσιεύονται αποσπάσματα από Άξιον Εστί στην «Επιθεώρηση Τέχνης» ενώ ολόκληρη η συλλογή εκδίδεται το 1959 και παίρνει το Α Βραβείο ποιήσεως το Τον ίδιο χρόνο κυκλοφορεί και το έργο Έξι και μία τύψεις για τον Ουρανό. Ακολουθούν κατά τη δεκαετία , οι εξής συλλογές: Φωτόδεντρο και Μονόγραμμα που είναι καρποί της ώριμης δημιουργίας του. Η συλλογή Ο ήλιος ο ηλιάτορας δημοσιεύτηκε το 1971, ενώ το 1973 εκδίδονται τα Ρω του Έρωτα, συλλογή τραγουδιών που μελοποιήθηκαν από γνωστούς συνθέτες. Το 1973 εκδίδεται επίσης το πεζό του έργο Ο ζωγράφος Θεόφιλος. Το 1974 κυκλοφορεί άλλο πεζό έργο του Ανοιχτά Χαρτιά, που ο ίδιος θεωρεί ότι είναι το πιο σημαντικό. Το 1976 δημοσιεύεται το πεζό του έργο Η μαγεία του Παπαδιαμάντη, ενώ το 1978 εκδίδονται η ποιητική του συλλογή Μαρία Νεφέλη και το πεζό Αναφορά στον Ανδρέα Εμπειρίκο. Επίσης το 1985 παρουσιάζεται η συλλογή Ο Μικρός Ναυτίλος και το 1986 το πεζογράφημα Ρωμανός ο Μελωδός. Τέλος ο Οδυσσέας Ελύτης μετέφρασε και αρκετά ξένα θεατρικά έργα: Ο Κύκλος με την κιμωλία στον Καύκασο του Μπρεχτ (1974), Δεύτερη Γραφή έργα των Ρεμπό, Ελυάρ, Λόρκα, Μαγιακόφσκι κ.ά. (1976). Συμπεραίνουμε λοιπόν, ότι ο Οδυσσέας Ελύτης ανήκει στη Γενιά του 1930 και αποτελεί μία από τις κορυφαίες μορφές της νεοελληνικής ποίησης. Ακολούθησε το ρεύμα του υπερρεαλισμού που κάνει δυναμικά την εμφάνισή του την εποχή εκείνη, θα γίνει όχι απλώς ένας εκπρόσωπος της γενιάς του και του ρεύματος αυτού, αλλά θα αναδειχτεί σε ηγετική ποιητική προσωπικότητα, γράφοντας ποίηση παραδομένη στην «αυτόματη γραφή», στην παντοδύναμη φαντασία και στη δύναμη του υποσυνείδητου. Σουρεαλισμός-υπερρεαλισμός = παγκόσμιο καλλιτεχνικό, λογοτεχνικό, ποιητικό και φιλοσοφικό κίνημα που αναπτύχθηκε στις αρχές του 20 ου αιώνα, φθάνοντας στην ακμή του κατά τα χρόνια του μεσοπολέμου. Το κίνημα αυτό επιδίωκε την υπέρβαση του πραγματικού και αισθητού και τόνιζε την υποσυνείδητη, μη λογική σημασία των 10 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς

11 παραστάσεων, η οποία προκύπτει από την «αυτόματη γραφή». Σύμφωνα με την «αυτόματη γραφή», ο συγγραφέας καταγράφει σκέψεις, ιδέες, παραστάσεις που γεννιούνται στο μυαλό του, χωρίς να υπάρχει λογική συνάρτηση και αλληλουχία μεταξύ τους. Β. Το ποίημα Εισαγωγικό σημείωμα Το απόσπασμα προέρχεται από τη συλλογή Ήλιος ο πρώτος που εκδόθηκε το 1943 και αποτελεί τη δεύτερη ποιητική δημιουργία του Οδυσσέα Ελύτη. Τα κύρια χαρακτηριστικά της συλλογής αυτής είναι το Αιγαίο, ο ήλιος, η χαρά της ζωής. Ωστόσο, παρά την αισιόδοξη διάθεση που είναι διάχυτη σε όλα τα ποιήματά της, διακρίνεται μια κατάσταση συγκαλυμμένης(που δεν φαίνεται) θλίψης και πίκρας που προμηνύει μια διαφορετική εξέλιξη πραγμάτων. Στο συγκεκριμένο απόσπασμα που εξετάζουμε, ο ποιητής εκφράζει το θαυμασμό του για τη μαγευτική ομορφιά του τόπου του, της ελληνικής φύσης, που είναι ο κατάλληλος χώρος για το ερωτικό ξύπνημα των νέων ανθρώπων. Τα έντονα χρώματα και τα μεθυστικά αρώματα της φύσης αποτελούν το ερωτικό «ξυπνητήρι» στα σώματα και τις ψυχές των εφήβων. Θα πρέπει να τονίσουμε στο σημείο αυτό, πως ο Οδυσσέας Ελύτης εμφανίζεται σε μια εποχή κατά την οποία στην ποίηση κυριαρχούσε η απαισιοδοξία και ένα πνεύμα παρακμής. Ο ίδιος όμως, με την πλούσια φαντασία και το αισιόδοξο πνεύμα του, έδωσε μια νέα διάσταση στην ποίηση, η οποία καταργεί τα δεσμά της λογικής και δίνει με άμεσο τρόπο το πλήθος των συναισθημάτων που πλημμυρίζουν τη ψυχή του ποιητή. Λεξιλόγιο Ερμηνευτικά αλωνάκι (αλώνι) = 1. ο επίπεδος, λιθόστρωτος ή με πηλό στρωμένος κυκλικός χώρος, όπου συγκεντρώνονται τα δημητριακά και συνθλίβονται από τις οπλές των υποζυγίων, ώστε να διαχωριστεί ο καρπός από το περίβλημα 2. η εποχή του αλωνίσματος ή το ίδιο το αλώνισμα 3. ο χώρος όπου απλώνονται σταφίδα και άλλοι καρποί για αποξήρανση 4. ο χώρος του ελαιοτριβείου όπου απλώνονται οι ελιές στήσαν = έστησαν το χορό, άρχισαν το χορό μελισσόπουλο = το παιδί της μέλισσας, η μικρή μέλισσα Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 11

12 σουσάμια = ο εδώδιμος (αυτός που τρώγεται) σπόρος της σουσαμιάς, δηλαδή του φυτού που καλλιεργείται συστηματικά στις περιοχές της Άπω Ανατολής, αλλά και στην Ελλάδα για τους εδώδιμους, ελαιούχους σπόρους του. Από το σουσάμι εξάγεται το σουσαμόλαδο και χρησιμοποιείται ευρέως για να δίνει ξεχωριστό άρωμα και γεύση στο ψωμί, αλλά και σε άλλα αρτοποιήματα και γλυκίσματα. σιγοπέφτουνε = πέφτουν αργά στάχυα (στάχυ) = το στέλεχος, το καλάμι των δημητριακών, κυρίως του σιταριού λυγίζουνε (λυγίζω) = 1. δίνω καμπύλο ή γωνιώδες σχήμα (σε σώμα) ασκώντας του κατάλληλη δύναμη 2. κουνώ με χαριτωμένο ή αισθησιακό τρόπο το σώμα ή μέλος του σώματος 3. κάνω κάποιον να υποχωρήσει, να καταπέσει 4. παίρνω καμπύλο ή κυρτό σχήμα, κάμπτομαι 5. παύω να προβάλλω αντίσταση, νικιέμαι 6. χάνω τις σωματικές ή ψυχικές μου δυνάμεις μελαψό (μελαμψό) = αυτό που έχει πολύ σκούρα επιδερμίδα νταριά (το νταρί) = κοινή ονομασία του κεχριού, ο καρπός του οποίου χρησιμοποιείται ως τροφή ωδικών πτηνών σπαρταράει (σπαρταρώ) = τραντάζομαι σύγκορμος, δονούμαι, συνταράζομαι μοσχοκάρυδο = μπαχαρικό με διαπεραστικό άρωμα και έντονη, γλυκίζουσα γεύση, που προέρχεται από τα σπέρματα της μοσχοκαρυδιάς (ψηλό, αειθαλές δέντρο που κατάγεται από την Ινδονησία και τις Δυτικές Ινδίες). Χρησιμοποιείται στη μαγειρική, την αρτοποιεία, τη ζαχαροπλαστική και την ποτοποιία. Ενότητες - Πλαγιότιτλοι Στο απόσπασμα του Οδυσσέα Ελύτη διακρίνουμε δύο ενότητες. Οι πέντε πρώτοι στίχοι αποτελούν την 1 η ενότητα, ενώ οι επόμενοι τέσσερις στίχοι απαρτίζουν τη 2 η ενότητα. Συγκεκριμένα: 1 η ενότητα Κάτω στης μαργαρίτας το αλωνάκι λυγίζουνε το μελαψό ουρανό 2 η ενότητα Πέρα μεσ τα χρυσά νταριά γλυκά στάζει το μοσχοκάρυδο Οι πλαγιότιτλοι που θα ταίριαζαν σε αυτές τις ενότητες, με βάση το νόημα της καθεμιάς, είναι οι εξής: 1 η ενότητα Ο χορός των μελισσόπουλων και η αναζωογονητική του επίδραση πάνω στα στοιχεία της φύσης. 12 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς

13 2 η ενότητα Περιγραφή του ερωτικού, εφηβικού «ξυπνήματος»,σε σχέση πάντα με τη φύση. Περίληψη Ο ποιητής στην 1 η ενότητα, περιγράφει τον τρελό χορό που έστησαν οι μικρές μέλισσες σε ένα τόπο κατάμεστο από μαργαρίτες. Ο χορός είναι τόσο έντονος, για αυτό στη συνέχεια ο ποιητής παρουσιάζει τις συνέπειες του γλεντιού πάνω στα στοιχεία της φύσης. Συγκεκριμένα, «ο ήλιος έχει ιδρώσει», «το νερό τρέμει», πέφτουν αργά από τον ουρανό μικρές σπίθες φωτιάς που μοιάζουν με μικρούς, αρωματικούς σπόρους. Τέλος, τα στάχυα εμφανίζονται υπερβολικά ψηλά, σε σημείο που να αγγίζουν τον ουρανό. Αυτά λοιπόν, έχουν τόση δύναμη που καταφέρνουν να λυγίσουν, να δώσουν καμπυλωτό σχήμα στον ουρανό, του οποίου το χρώμα παρουσιάζεται από τον ποιητή, ιδιαιτέρως σκούρο. Στη 2 η ενότητα, έχουμε την εικόνα των εφήβων που βιώνουν το πρώτο ερωτικό τους σκίρτημα με τη συμμετοχή του φυσικού περιβάλλοντος. Ο ποιητής, χωρίς να μας μιλάει για συγκεκριμένο φύλο, αλλά αναφερόμενος σε αγοροκόριτσα, περιγράφει τον ύπνο τους, που «μυρίζει πυρκαγιά», τα δόντια τους, στα οποία ο ήλιος συνταράσσεται και τέλος περιγράφει τη μασχάλη τους, η οποία ευωδιάζει αρωματικά μπαχαρικά και όλα αυτά φυσικά μέσα από το πρίσμα της ποιητικής φαντασίας. Νοηματική προσέγγιση Στο απόσπασμά μας ο Οδυσσέας Ελύτης περιγράφει με εντυπωσιακές εικόνες το ζωντάνεμα των νεανικών ερωτικών ενστίκτων μέσα στο καλοκαιρινό φυσικό περιβάλλον. Ειδικότερα, στην 1 η ενότητα και μάλιστα από τον 1 ο κιόλας στίχο (Κάτω στης μαργαρίτας το αλωνάκι), ο ποιητής δηλώνει τον τόπο διεξαγωγής ενός «τρελού χορού». Τα μικρά μελισσάκια έστησαν γιορτή και μαζί με αυτά, τα παιδιά στήνουν τα παιχνίδια τους στη φύση, χαίρονται τη ζωή, την αγάπη και τη φιλία. Στη συνέχεια ο ποιητής εισάγει ένα από τα γνώριμα σύμβολα της ποίησής του, τον ήλιο. Με τη τέχνη του στην εικονοποιία καταφέρνει να αποδώσει τον καλοκαιρινό καύσωνα και το νεανικό πάθος για τη ζωή. Αυτά τα στοιχεία δηλώνονται ξεκάθαρα στις εξής δύο εικόνες:ιδρώνει ο ήλιος τρέμει το νερό, ανάμεσα στις οποίες υπάρχει έντονη αντίθεση. Ακολουθεί άλλη μια εικόνα που αποδίδει την αφόρητη ζέστη του καλοκαιριού (φωτιάς σουσάμια σιγοπέφτουνε), ενώ τα ψηλά στάχυα είναι ένα ακόμη στοιχείο που φέρνει στο νου μας το καλοκαίρι, αλλά και από την άλλη ξανθά, μακριά μαλλιά κοριτσιών (σύμβολο νεανικής ομορφιάς και ερωτισμού). Στα στάχυα αυτά ο ποιητής προσδίδει κίνηση και δύναμη, ώστε να μπορούν να λυγίσουν τον ουρανό(που αποτελεί και αυτός γνώρισμα της ποίησης του Ελύτη) τόσο δυνατή είναι η νεανική ορμή Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 13

14 που «αγγίζει» τα ουράνια ύψη. Η εικόνα βέβαια του μελαψού, σκουρόχρωμου ουρανού έρχεται σε πλήρη αντίθεση με το χρυσό χρώμα που έχουν τα στάχυα και γενικά με όλη την θετική, καλοκαιρινή αίσθηση που μεταδίδει το ποίημα. Εδώ είναι αναγκαίο να θυμηθείς πως σε όλα τα ποιήματα της συγκεκριμένης συλλογής, έτσι και σε αυτό που εξετάζουμε, πέρα από την αισιόδοξη διάθεση που κυριαρχεί, διαφαίνεται μια αόριστη αίσθηση θλίψης και απαισιοδοξίας, η οποία εκφράζεται μέσω του «μελαψού ουρανού». Εντούτοις, η χαρούμενη διάθεση εξακολουθεί να είναι η επικρατούσα, αφού τελικά τα ψηλά στάχυα λυγίζουν, κάμπτουν τη μαυρίλα του ουρανού. Στη 2 η ενότητα ο ποιητής μας μεταφέρει σε άλλο τόπο, πέρα μεσ στα χρυσά νταριά, όπου εμφανίζεται άλλο ένα σύμβολο της Ελυτικής ποίησης, τα νεαρά αγόρια και κορίτσια. Ο ύπνος τους μυρίζει πυρκαγιά, Στα δόντια τους ο ήλιος σπαρταράει, Απ τη μασχάλη τους γλυκά στάζει το μοσχοκάρυδο, αναφέρει χαρακτηριστικά ο Οδυσσέας Ελύτης για να εκφράσει και πάλι τον καύσωνα του θέρους, την έντονη ερωτική διάθεση των νέων, που είναι γεμάτοι από δύναμη, πάθος και μαχητική διάθεση(ο ήλιος σπαρταράει στα δόντια τους) και αναβλύζουν από το σώμα τους γλυκά αρώματα της φύσης (από τη μασχάλη τους στάζει αρωματικό μπαχαρικό, το μοσχοκάρυδο). Όσον αφορά την εικονοποιία, οι εικόνες του ποιήματος αντικατοπτρίζουν την επίδραση του υπερρεαλιστικού ρεύματος που είχε δεχτεί ο ποιητής. Αυτός είναι ο λόγος που προβάλλονται άμεσα, απελευθερωμένες από κάθε λογική δέσμευση και μας μεταφέρουν σε μια υπερφυσική πραγματικότητα. Κεντρική ιδέα Στο απόσπασμα του Οδυσσέα Ελύτη, βασική ιδέα είναι η σχέση που υπάρχει ανάμεσα στις έννοιες «καλοκαίρι» και «εφηβεία». Ο ποιητής στοχεύει στο να κατανοήσει ο αναγνώστης τη βαθύτερη σχέση φύσης και παιδικής ηλικίας και συγκεκριμένα την ερωτική αφύπνιση των νέων με τη συμμετοχή των στοιχείων του φυσικού περιβάλλοντος. Αντιλαμβανόμαστε δηλαδή την αμφίδρομη, αμοιβαία σχέση παιδιού και φύσης η γοητεία του ελληνικού, φυσικού τοπίου επιδρά στη νεανική ψυχή και την «ξεσηκώνει», της ξυπνά τα βαθύτερα ένστικτά της και το πάθος της για τη ζωή, τον έρωτα, τη φιλία και γενικά για όλα τα ευγενή συναισθήματα που μπορεί να αισθανθεί η ψυχή του ανθρώπου. Αντιστρόφως, το παρθενικό ερωτικό σκίρτημα των εφήβων επιδρά με τη σειρά του στο φυσικό τοπίο και προκαλεί την αναγέννησή του, κάνοντάς το να φαίνεται ακόμα πιο μαγευτικό και απόλυτα ταιριαστό με την ορμή και τη ζωντάνια των παιδιών. Σκέψεις - Συναισθήματα Το απόσπασμα που μελετάμε δίνει τη δυνατότητα στους μαθητές που το εξετάζουν, να βιώσουν έντονα το αίσθημα ξενοιασιάς και χαράς που αναδύεται από τα παιχνίδια των νέων στην ελληνική φύση. Οι μαθητές και οι μαθήτριες «διδάσκονται» από τη φύση τα μυστικά και τις αλήθειες της ζωής, συναισθάνονται την ανεμελιά και τη ζωντάνια σαν να παίρνουν και αυτοί / ές μέρος στις καλοκαιρινές, 14 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς

15 εφηβικές «τρέλες» που μας περιγράφει με την ποιητική φαντασία του ο ποιητής. Γενικότερα όμως, ο αναγνώστης νιώθει θαυμασμό για τη μαγευτική ομορφιά της ελληνικής φύσης και συνειδητοποιεί πως κοντά της πετυχαίνει τη γαλήνη, την εσωτερική ηρεμία, την αισιοδοξία και τη λαχτάρα για ζωή και αγωνιστικότητα. Αναλύοντας το ποίημα αυτό νιώθουμε όλες τις αισθήσεις μας ενεργοποιημένες: η όραση για τα χρώματα, η όσφρηση για τις μυρωδιές, η ακοή για το χορό. Ο αναγνώστης δηλαδή μέσω της φαντασίας του, βρίσκεται σε διαρκή συμμετοχική δράση με τα παιδικά παιχνίδια στη φύση του καλοκαιριού. Τεχνική του ποιητή Όσον αφορά τη στιχουργική του αποσπάσματος, αποτελείται από εννιά ελεύθερους στίχους. Δεν υπάρχει συγκεκριμένος αριθμός συλλαβών σε κάθε στίχο, ούτε καθορισμένες στροφές με ίδιο αριθμό στίχων η καθεμιά, όπως είμαστε συνηθισμένοι από την παραδοσιακή ποίηση. Επίσης στο απόσπασμα αυτό δε συναντάμε ομοιοκαταληξία ή κάποιο ποιητικό μέτρο π.χ. ιαμβικό, τροχαϊκό κ.τ.λ. Γενικά, η νεότερη ποίηση και ο Οδυσσέας Ελύτης δεν ακολουθεί τις συμβάσεις της παλιάς, παραδοσιακής ποίησης, αλλά και ειδικότερα το απόσπασμα που εξετάζουμε είναι από μόνο του ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα της ελευθερίας και της αποβολής των δεσμεύσεων στον τομέα της ποιητικής τεχνοτροπίας. Η γλώσσα είναι απλή αλλά και ιδιαίτερα εκφραστική δημοτική. Ένα ακόμη σημαντικό στοιχείο είναι η προσεκτική επιλογή κάθε λέξης, γεγονός που είναι αποτέλεσμα της μοναδικής ικανότητας του ποιητή να χειρίζεται την ελληνική γλώσσα με άριστο και συγχρόνως προσωπικό τρόπο. Μάλιστα χρησιμοποιεί και λαϊκότροπες λέξεις (αλωνάκι, στήσαν, μελαψό, νταριά, σπαρταράει, μοσχοκάρυδο κ.τ.λ.), με τις οποίες προσδίδει αμεσότητα και ζωντάνια στο λόγο του. Γενικότερα, ο Οδυσσέας Ελύτης επιδιώκει πάντα την υψηλή αισθητική στο έργο του και δε διστάζει να χρησιμοποιεί είτε λαϊκές, είτε λόγιες λέξεις, είτε και ιδιωματισμούς, αν κρίνει ότι αυτά τα στοιχεία βελτιώνουν αισθητικά το έργο του. Το απόσπασμα είναι γραμμένο σε ύφος χαρούμενο, ανάλαφρο και γλαφυρό. Με τις εικόνες και το γρήγορο ρυθμό του, αποκτά μια ενέργεια και μια ορμητικότητα που συμπαρασύρει τον αναγνώστη σε ένα ταξίδι στην ελληνική φύση. Πράγματι, το απόσπασμα διαπνέεται από ατμόσφαιρα έντονης αισιοδοξίας και ελληνικότητας. Πρόκειται για ένα εντελώς προσωπικό ύφος, που καταξίωσε το μεγάλο μας ποιητή. Σχήματα λόγου Τα εκφραστικά σχήματα του αποσπάσματος είναι τα ακόλουθα: Μεταφορές: Στήσαν χορό τρελό τα μελισσόπουλα Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 15

16 Ιδρώνει ο ήλιος, τρέμει το νερό Φωτιάς σουσάμια σιγοπέφτουνε Μελαψό ουρανό, χρυσά νταριά Ο ύπνος τους μυρίζει πυρκαγιά Στα δόντια τους ο ήλιος σπαρταράει Απ τη μασχάλη τους γλυκά στάζει το μοσχοκάρυδο Παρομοίωση: Δεν εμφανίζεται αυτό το σχήμα λόγου στο απόσπασμα. Προσωποποίηση: Κάτω στης μαργαρίτας το αλωνάκι Στήσαν χορό τρελό τα μελισσόπουλα Ιδρώνει ο ήλιος τρέμει το νερό Φωτιάς σουσάμια σιγοπέφουνε Στάχυα ψηλά λυγίζουνε το μελαψό ουρανό Ο ύπνος τους μυρίζει πυρκαγιά Στα δόντια τους ο ήλιος σπαρταράει Στις παραπάνω προσωποποιήσεις, αποκτούν ανθρώπινες ιδιότητες τα μελισσόπουλα (χορεύουν), ο ήλιος (ιδρώνει), το νερό (τρέμει), τα σουσάμια (σιγοπέφτουνε), τα στάχυα (λυγίζουνε τον ουρανό), ο ύπνος των εφήβων (μυρίζει πυρκαγιά) και τέλος και πάλι ο ήλιος (σπαρταράει). Συνεκδοχή: Κάτω στης μαργαρίτας το αλωνάκι (το αλωνάκι της μαργαρίτας, αντί το αλωνάκι με τις μαργαρίτες), δηλαδή χρησιμοποιείται το ένα (μαργαρίτα) αντί για πολλά ομοειδή (μαργαρίτες). Υπερβολή: Ιδρώνει ο ήλιος τρέμει το νερό Φωτιάς σουσάμια σιγοπέφτουνε Στάχυα ψηλά λυγίζουνε το μελαψό ουρανό Ο ύπνος τους μυρίζει πυρκαγιά Στα δόντια τους ο ήλιος σπαρταράει Απ τη μασχάλη τους γλυκά στάζει το μοσχοκάρυδο Ο όρος «υπερβολή» χρησιμοποιείται όταν παρουσιάζεται κάτι, άνθρωπος ή πράξη, υπερφυσικό, να ξεπερνάει τα όρια της λογικής, να υπερβαίνει την πραγματικότητα. Οι παραπάνω εικόνες του ποιήματος συγκαταλέγονται στις περιπτώσεις που εμφανίζεται το εκφραστικό σχήμα της υπερβολής. 16 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς

17 Αντιθέσεις: Ιδρώνει ο ήλιος τρέμει το νερό Στάχυα ψηλά λυγίζουνε το μελαψό ουρανό (τα στάχυα ως γνωστό έχουν χρυσό, κατάξανθο χρώμα, το οποίο έρχεται σε αντίθεση με το σκούρο, μελαψό χρώμα του ουρανού. Ανακεφαλαίωση Μέσα από την εξέταση του αποσπάσματος υποδεικνύουμε ενδεικτικά τα εξής σημαντικά σημεία: Το απόσπασμα προέρχεται από τη συλλογή Ήλιος ο πρώτος (1943).Τα περισσότερα ποιήματά της αναφέρονται στις εικόνες του καλοκαιριού, στα παιδιά, στα αιγαιοπελαγίτικα χρώματα και στον ήλιο. Το συγκεκριμένο περιγράφει με γλαφυρότητα την ερωτική αφύπνιση των εφήβων μέσα στην καλοκαιρινή, ελληνική φύση. Το ποίημα αυτό είναι ενδεικτικό της ποίησης του Οδυσσέα Ελύτη, καθώς συναντάμε πολλά από τα γνωρίσματα, τα σύμβολα και τις ανθρώπινες μορφές του μεγάλου δημιουργού π.χ. ήλιος, λουλούδια, μυρωδιές, νεαρά αγόρια και κορίτσια κ.τ.λ. Ο Οδυσσέας Ελύτης αναγνωρίστηκε ως ένας από τους προικισμένους και τους πιο αντιπροσωπευτικούς ποιητές της νέας σχολής του Η νέα γενιά ήθελε να αντιδράσει στο τότε χαμηλό ποιητικό επίπεδο και στο κλίμα απογοήτευσης και απαισιοδοξίας που κυριαρχούσε. Γι αυτό το λόγο και ο ποιητής μας, με την αισιόδοξή του διάθεση και τη φαντασία του, αντιδρά στο παλιό και όλη αυτή τη θετική ενέργεια κατορθώνει να τη μεταδίδει στη ψυχή του αναγνώστη. Καθώς εκείνη την εποχή ο δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος επισκίαζε όλο τον κόσμο, η γενιά του 1930 και κυρίως ο ποιητής μας μοιάζει να βρίσκει καταφύγιο και παρηγοριά στην ομορφιά της ελληνικής φύσης. Επίσης, ο Ελύτης επηρεάστηκε από το υπερρεαλιστικό ρεύμα και αυτό φαίνεται στο απόσπασμά μας, όπου οι περισσότερες εικόνες δηλώνουν αφύσικα γεγονότα, και ξεπερνούν τα όρια της λογικής ενώ σε πολλά σημεία συναντάμε υπερβολή. Η απουσία του μέτρου, της ομοιοκαταληξίας, του ορισμένου αριθμού συλλαβών και στίχων στο απόσπασμά μας, δηλώνει τη στροφή από την παραδοσιακή ποίηση στη νεότερη, η οποία δε γνωρίζει δεσμεύσεις και συμβάσεις είτε στο νοηματικό περιεχόμενο, είτε στη μορφή του στίχου. Στο ποίημά μας, συναντάμε πολλές μεταφορικές εκφράσεις, έντονες προσωποποιήσεις, αντιθέσεις, ενώ κυρίαρχο είναι το εκφραστικό σχήμα της υπερβολής σε όλες σχεδόν τις εικόνες με τις οποίες ο Οδυσσέας Ελύτης εκφράζει τον καλοκαιρινό καύσωνα και το νεανικό πάθος για ζωή. Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 17

18 Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου 1 ) Π ώ ς σ υ ν δ έ ο ν τ α ι σ τ α δ ύ ο π ο ι ή μ α τ α τ α π α ι δ ι ά κ α ι η φ ύ σ η ; Στο πρώτο απόσπασμα του Γιάννη Ρίτσου η καλοκαιρινή φύση γίνεται τόπος ανεμελιάς και χαράς για τα παιδιά, ο κατάλληλος χώρος για να στήσουν τα παιχνίδια τους. Η σύνδεση της φύσης με τα παιδιά επιτυγχάνεται με αφορμή το χορό που έστησαν τα τζιτζίκια μέσα στον καύσωνα του θέρους. Το γλέντι αυτό προσελκύει τα παιδιά, τα γοητεύει και τα ελκύει να συμμετάσχουν στο «πανηγύρι» της φύσης. Άλλωστε, η παιδική ψυχή λαχταρά για παιχνίδια και γιορτές και γι αυτό ευφραίνεται όταν βρίσκεται σε επαφή με το φυσικό περιβάλλον και ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια της καλοκαιρινής εποχής που είναι στο απόγειο της ομορφιάς του. Στο δεύτερο ποίημα του Οδυσσέα Ελύτη, το ελληνικό τοπίο στη μέση του θέρους ξεσηκώνει τις νεανικές ψυχές και τα σώματα και αφυπνίζει τη διάθεσή τους για την αγάπη, τη φιλία και τον έρωτα. Εδώ, τα παιδιά συνδέονται με τη φύση μέσω του χορού, που αυτή τη φορά όμως, στήθηκε από τις μικρές μέλισσες. Ο ποιητής παρουσιάζει τα νεαρά κορίτσια και αγόρια να συμμετέχουν σε αυτήν την πανδαισία της φύσης και να ξεχειλίζουν από την ορμή τους και τη λαχτάρα να νιώσουν έντονα συναισθήματα. Η φύση με τα θέλγητρα της γοητεύει και επιδρά στην εφηβική ψυχοσύνθεση αλλά και αντιστρόφως, οι νέοι μεταδίδουν τη ζωντάνια τους στην πλάση και φέρνουν την αναγέννησή της. 2 ) Π ο ι α κ ο ι ν ά σ τ ο ι χ ε ί α σ τ ο π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν ο κ α ι σ τ η μ ο ρ φ ή έ χ ο υ ν τ α π ο ι ή μ α τ α τ ο υ Γ. Ρ ί τ σ ο υ κ α ι τ ο υ Ο δ. Ε λ ύ τ η ; Τα δύο ποιήματα των δύο μεγάλων μας λογοτεχνών εμφανίζουν πολλές ομοιότητες μεταξύ τους τόσο στο περιεχόμενο, όσο και στη μορφή. Όσον αφορά το περιεχόμενο, και τα δύο αποσπάσματα αναφέρονται στην ιδιαίτερη επαφή που μπορούν να αναπτύξουν τα παιδιά με το φυσικό περιβάλλον. Τόσο ο Γ. Ρίτσος, όσο και ο Οδ. Ελύτης εκθειάζουν τη φύση και την παρουσιάζουν ως τόπο ψυχικής ανάτασης και πηγή ξενοιασιάς για το νέο άνθρωπο. Οι ζωντανές, γλαφυρές εικόνες, που αναδύουν τα μεθυστικά χρώματα και αρώματα της ελληνικής φύσης, είναι κοινές και ουσιαστικά συνθέτουν και τα δύο ποιήματα. Ο αναγνώστης μπορεί να διακρίνει μια ακόμη ομοιότητά τους, τον «τρελό χορό» που στήνουν τα έντομα και στον οποίο συμμετέχουν η υπόλοιπη φύση αλλά και τα παιδιά. Ο Γ. Ρίτσος υποδηλώνει σε ορισμένα σημεία τη συνύπαρξη χαράς και λύπης στην ανθρώπινη ζωή (πορτοκαλιά και 18 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς

19 μαύρη πεταλούδα, έπαιζε και κρυφόγνεφε της πίκρας μαντηλάκι), αλλά από την άλλη και ο Οδ. Ελύτης δηλώνει έμμεσα και με συγκαλυμμένο τρόπο μια αίσθηση θλίψης. Το συναίσθημα όμως της απαισιοδοξίας και της λύπης σε καμιά περίπτωση δε μειώνει την κυρίαρχη ατμόσφαιρα θετικής διάθεσης. Από άποψη μορφής, στα δύο αποσπάσματα συναντά κανείς στοιχεία της ελεύθερης στιχουργικής που πρεσβεύει η ποιητική γενιά του Απουσία ομοιοκαταληξίας, ορισμένου αριθμού συλλαβών και στίχων είναι κοινά σημεία των ποιημάτων μας. Τέλος το εκφραστικό σχήμα της υπερβολής εμφανίζεται κυρίαρχο στα έργα των δύο δημιουργών, δίνοντας στις ποιητικές εικόνες μια υπερφυσική διάσταση. Από κάθε άποψη δηλαδή, έχουμε να κάνουμε με δύο δείγματα της νεότερης ποίησης. 3 ) Π ο ι ε ς α ι σ θ ή σ ε ι ς μ α ς κ ι ν η τ ο π ο ι ο ύ ν τ α ι, π ρ ο κ ε ι μ έ ν ο υ ν α π ρ ο σ λ ά β ο υ μ ε κ α ι ν α α π ο λ α ύ σ ο υ μ ε τ ι ς π ο ι η τ ι κ έ ς ε ι κ ό ν ε ς ; Η φύση γίνεται για τον Γ. Ρίτσο και τον Οδ. Ελύτη το καταφύγιο σε μια δύσκολη εποχή για την ανθρώπινη επιβίωση. Άρα στόχος των δύο ποιητών είναι να μεταδώσουν στον αναγνώστη όλη τη θετική ενέργεια και την αισιόδοξη στάση ζωής που πηγάζει από τη φύση. Σκοπός των ποιητών είναι η βιωματική πρόσληψη των έργων τους, δηλαδή για να κατανοήσει κανείς τα δύο ποιήματα πρέπει να ενεργοποιηθούν όλες του σχεδόν οι αισθήσεις. Μοιάζει ο αναγνώστης να έχει προσωπική εμπειρία και σχέση με τη φύση, καθώς «βλέπει» τη σχέση παιδιών και φύσης στα ποιήματα του Ρίτσου και του Ελύτη. Οι αισθήσεις λοιπόν που κινητοποιούνται είναι της όρασης, για να μπορέσουμε να αντιληφθούμε τα χρώματα και την ομορφιά της φύσης και των στοιχείων της, όπως αυτή παρουσιάζεται αντιπροσωπευτικά στις οπτικές εικόνες η αίσθηση της όσφρησης, για να μυρίσουμε με τη φαντασία μας τις ευωδιές των λουλουδιών και τέλος η αίσθηση της ακοής για να «αφουγκραστούμε» τους ήχους από το χορό των εντόμων και τα παλαμάκια των παιδιών στις ακουστικές εικόνες των ποιημάτων μας. 4 ) Σ ε π ο ι α σ η μ ε ί α φ α ί ν ε τ α ι η α ι σ ι ό δ ο ξ η δ ι ά θ ε σ η τ ω ν π ο ι η τ ώ ν ; Στο ποίημα του Γιάννη Ρίτσου η αισιόδοξη διάθεση είναι διάχυτη σε κάθε σημείο του. Γενικά, οι εικόνες της φύσης μέσα στην κάψα του καλοκαιρινού μεσημεριού, η απλότητα, η ομορφιά και τα παιχνίδια των παιδιών αποπνέουν χαρά και αισιοδοξία. Τα συναισθήματα αυτά όμως αναδίδονται εντονότερα και σε επιμέρους σημεία του αποσπάσματος. Αρχικά ο ίδιος ο τίτλος του ποιήματος, Τζιτζίκια στήσαν το χορό, φανερώνει πως γίνεται κάποιος χορός στη φύση, ότι έχει στηθεί μια γιορτή, γεγονός που συνεπάγεται χαρά και θετική ατμόσφαιρα. Εκτός του τίτλου, η εικόνα των παιδιών που στέκονται γύρω από το χορό των εντόμων και επευφημούν χτυπώντας παλαμάκια είναι δηλωτική της αισιόδοξης διάθεσης του Γ. Ρίτσου. Επίσης, η εικόνα της πεταλούδας που στέκεται στην κορυφή του κόσμου παίζοντας, εκφράζει με άμεσο τρόπο την ελπίδα και τη θετική στάση του ποιητή απέναντι στη Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 19

20 ζωή και στα ανθρώπινα πράγματα. Στο απόσπασμα του Οδυσσέα Ελύτη η ίδια αίσθηση χαράς εξακολουθεί να είναι κυρίαρχη. Γενικότερα από άποψη περιεχομένου, το ποίημα είναι αισιόδοξο και ελπιδοφόρο. Άλλωστε, οι έννοιες και τα πρόσωπα που συνθέτουν νοηματικά το απόσπασμα είναι θετικές (φύση, μελισσόπουλα, ήλιος, νερό, νεαρά αγόρια και κορίτσια). Ο αναγνώστης και πάλι γίνεται θεατής ενός χορού που αυτή τη φορά έστησαν οι μικρές μέλισσες. Ο «μελαψός» ουρανός που υποδηλώνει κάποια απαισιόδοξη στάση λυγίζει, νικιέται από τα ψηλά, χρυσά στάχυα που εδώ αντιπροσωπεύουν τη ζωή και τη νεότητα και μεταδίδουν ελπίδα και ευτυχία. Τέλος, η εικόνα των εφήβων που χαρακτηρίζονται από ζωογόνο ορμή, δύναμη και νεανικό πάθος(ο ύπνος τους μυρίζει πυρκαγιά, στα δόντια τους ο ήλιος σπαρταράει, απ τη μασχάλη τους γλυκά στάζει το μοσχοκάρυδο), δίνει υποσχέσεις για ένα καλύτερο αύριο, για μια καλύτερη ζωή. 5 ) Π ώ ς σ υ ν υ π ά ρ χ ο υ ν μ έ σ α σ τ ο α π ό σ π α σ μ α τ ο υ Γ. Ρ ί τ σ ο υ η χ α ρ ο ύ μ ε ν η κ α ι η π ι κ ρ ή δ ι ά σ τ α σ η τ η ς ζ ω ή ς ; Σε δύο σημεία του ποιήματος του Γιάννη Ρίτσου είναι φανερό πως δύο αντιθετικά συναισθήματα, η χαρά και η λύπη, συνυπάρχουν στη ζωή. Δεν είναι δυνατόν στα ανθρώπινα πράγματα να μονοπωλεί ένα από τα δύο, ούτε η ευτυχία, ούτε η θλίψη, αλλά εξ ορισμού δεχόμαστε και τις δύο καταστάσεις. Το ένα σημείο του αποσπάσματος που αποδεικνύει όλα αυτά είναι η ποιητική εικόνα της πεταλούδας, η οποία είναι πορτοκαλιά και μαύρη. Το πορτοκαλί χρώμα παραπέμπει σε μια θετική κατάσταση, συμβολίζει τη χαρά και τη ζωή. Από την άλλη πλευρά όμως, το μαύρο χρώμα είναι το χρώμα της θλίψης, του πόνου και του θανάτου. Αυτή λοιπόν η χρωματική αντίθεση που χαρακτηρίζει την πεταλούδα φανερώνει με περίτεχνο τρόπο την αντίθεση αλλά και το συνδυασμό των διαφορετικών ψυχικών αισθημάτων. Ακολουθεί άλλη ποιητική εικόνα με την πεταλούδα να κάθεται ως αντήλιο πάνω στον κόσμο, ο οποίος από τις δυσκολίες και το διαρκή μόχθο προσωποποιείται και παίρνει τη μορφή ηλικιωμένου άνδρα. Έχουμε από τη μια πλευρά την πεταλούδα που συμβολίζει την ομορφιά, την απλότητα, τη χαρά της ζωής και από την άλλη το γέρο κόσμο που αντιπροσωπεύει τον πόνο και τις αγωνίες της ζωής. Τέλος, η εικόνα της πεταλούδας που έπαιζε και κρυφόγνεφε της πίκρας μαντηλάκι, δείχνει πως το παιχνίδι και τα θλιβερά γεγονότα εναλλάσσονται στον ανθρώπινο βίο. 6 ) Π ώ ς π α ρ ο υ σ ι ά ζ ε ι ο Ο δ. Ε λ ύ τ η ς σ τ ο π ο ί η μ ά τ ο υ τ η ν η λ ι κ ί α τ η ς ε φ η β ε ί α ς ; 20 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς

21 Ο Οδυσσέας Ελύτης παρουσιάζει τους έφηβους κυρίως μέσα από τις ακόλουθες ποιητικές εικόνες: «πέρα από τα χρυσά νταριά κοιμούνται αγοροκόριτσα», «ο ύπνος τους μυρίζει πυρκαγιά», «στα δόντια τους ο ήλιος σπαρταράει», «απ τη μασχάλη τους γλυκά στάζει το μοσχοκάρυδο».οι νέοι λοιπόν εμφανίζονται να ζουν σε άμεση επαφή με το φυσικό περιβάλλον, να βιώνουν ενεργά τη φύση και να συνυπάρχουν με τα στοιχεία της. Οι έφηβοι έχουν τόσο έντονα συναισθήματα και ανατρεπτική τάση, αφού ο ύπνος τους μοιάζει να μυρίζει πυρκαγιά και να συντρίβουν το σύμπαν με τα δόντια τους. Διακατέχονται δηλαδή από προβληματισμούς για κοινωνικά, πολιτικά, ηθικά και άλλα ζητήματα, τα οποία αντιμετωπίζουν με προοδευτικότητα και επαναστατικότητα. Γενικότερα, η ηλικία της εφηβείας φαίνεται ότι διακρίνεται από ενθουσιασμό, ενεργητικότητα και αγωνιστικότητα. Στη διάρκεια της εφηβείας αναπτύσσεται η ικανότητα της αναπαραγωγής, δηλαδή πραγματοποιείται η αφύπνιση των ερωτικών ενστίκτων και η νεανική ψυχοσύνθεση χαρακτηρίζεται για την ένταση των συναισθημάτων π.χ. φιλικά, ερωτικά κ.τ.λ. Η νεανική ψυχή μόνο ομορφιά, γλυκύτητα και ελπιδοφόρα μηνύματα μπορεί να μεταδώσει στους γύρω της, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο ποιητής από τη μασχάλη τους στάζει αρωματικό μπαχαρικό, που συμβολίζει εδώ τη «νοστιμιά» της ζωής. 7 ) Β ρ ε ί τ ε τ ι ς μ ε τ α φ ο ρ έ ς κ α ι τ ι ς π ρ ο σ ω π ο π ο ι ή σ ε ι ς π ο υ υ π ά ρ χ ο υ ν σ τ α π ο ι ή μ α τ α. Στο ποίημα του Γιάννη Ρίτσου συναντάμε αρκετές μεταφορικές εκφράσεις και προσωποποιήσεις: Μεταφορές: Τζιτζίκια στήσαν το χορό, μια πεταλούδα διάφανη στάθηκε κι έπαιζε και κρυφόγνεφε της πίκρας μαντιλάκι. Προσωποποιήσεις: Τζιτζίκια στήσαν το χορό, τα τζιτζίκια δηλαδή αποκτούν ανθρώπινες ιδιότητες, στήνουν χορό) Μια πεταλούδα διάφανη στάθηκε κι έπαιζε και κρυφόγνεφε, προσωποποιείται η πεταλούδα. Στο ποίημα του Οδυσσέα Ελύτη οι μεταφορικές εκφράσεις είναι οι ακόλουθες: στήσαν χορό τρελό τα μελισσόπουλα, ιδρώνει ο ήλιος, τρέμει το νερό, φωτιάς σουσάμια σιγοπέφτουνε, μελαψό ουρανό, χρυσά νταριά, ο ύπνος τους μυρίζει πυρκαγιά, στα δόντια τους ο ήλιος σπαρταράει, απ τη μασχάλη τους γλυκά στάζει το μοσχοκάρυδο Προσωποποιήσεις: προσωποποιείται η μαργαρίτα, εμφανίζεται να έχει δικό της αλώνι, κάτω στης μαργαρίτας το αλωνάκι. Προσωποποιούνται τα μελισσόπουλα, στήνουν χορό, στήσαν χορό τρελό τα μελισσόπουλα. Προσωποποιείται ο ήλιος και το νερό, ο ήλιος ιδρώνει, το νερό τρέμει, ιδρώνει ο ήλιος τρέμει το νερό. Προσωποποιούνται τα σουσάμια, σιγοπέφτουνε, φωτιάς σουσάμια σιγοπέφτουνε. Προσωποποιούνται τα στάχυα, λυγίζουν τον ουρανό, στάχυα ψηλά λυγίζουνε το μελαψό ουρανό. Προσωποποιείται ο ύπνος των εφήβων, αποκτά ιδιότητα που έχουν οι άνθρωποι, αποκτά μυρωδιά, ο ύπνος τους μυρίζει πυρκαγιά. Προσωποποιείται ο ήλιος, ο ήλιος σπαρταράει. Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 21

22 22 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς

23 Διαθεματική εργασία Ζ ω γ ρ α φ ί σ τ ε α π ό τ ι ς ε ι κ ό ν ε ς τ ω ν π ο ι η μ ά τ ω ν α υ τ ή ν π ο υ σ α ς α ρ έ σ ε ι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο. Δ η μ ι ο υ ρ γ ή σ τ ε έ ν α μ ε γ ά λ ο π ί ν α κ α κ ο λ ά ζ μ ε τ ι ς ε ι κ ό ν ε ς α υ τ έ ς. Κύριο χαρακτηριστικό των ποιημάτων του Οδυσσέα Ελύτη και του Γιάννη Ρίτσου είναι οι ζωντανές εικόνες που αντικατοπτρίζουν με πιστότητα τη φυσική ομορφιά. Μια τέτοια ποιητική εικόνα που θα μπορούσες να αποτυπώσεις στο χαρτί είναι η ακόλουθη: τζιτζίκια πιασμένα χέρι χέρι, να χορεύουν σχηματίζοντας κύκλο και να περιτριγυρίζονται από χαρούμενα παιδιά που χτυπάνε παλαμάκια. Στην εικόνα αυτή, απαραίτητο θα είναι να ζωγραφίσεις ένα λαμπερό ήλιο στη μέση του καταγάλανου ουρανού, για να δηλωθεί η καλοκαιρινή εποχή και η μεσημεριανή ώρα. Βέβαια είναι στη δική σου κρίση το ποια από όλες θα επιλέξεις να ζωγραφίσεις. Με τις εικόνες, τη δική σου και των συμμαθητών σου μπορείς να δημιουργήσεις ένα πίνακα κολάζ και να τον παρουσιάσετε στην τάξη. Ο πίνακας αυτός θα είναι στην ουσία η εικαστική απόδοση των δύο ποιημάτων. Ασκήσεις εκτός βιβλίου 1 ) Ν α α π α ν τ ή σ ε ι ς μ ε σ ω σ τ ό ή λ ά θ ο ς σ τ ι ς π α ρ α κ ά τ ω π ρ ο τ ά σ ε ι ς. Α. Το απόσπασμα του Γιάννη Ρίτσου προέρχεται από τη συλλογή Εαρινή Συμφωνία. Β. Στο ποίημα Τζιτζίκια στήσαν το χορό δε συναντάμε ομοιοκαταληξία. Γ. Στο ποίημα του ο Γιάννης Ρίτσος κυριαρχεί η θλίψη και η καταθλιπτική διάθεση. Δ. Υπάρχουν μόνο οπτικές εικόνες στο απόσπασμα του Οδυσσέα Ελύτη. Ε. Το ποίημα, Κάτω στης μαργαρίτας το αλωνάκι, εμπεριέχει στοιχεία του υπερρεαλιστικού ρεύματος. ΣΤ. Ο αναγνώστης των δύο ποιημάτων πρέπει να ενεργοποιήσει όλες του τις αισθήσεις για την πρόσληψη των ποιητικών εικόνων. Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 23

24 Απάντηση Α. λάθος Β. σωστό Γ. λάθος Δ. λάθος Ε. σωστό ΣΤ. σωστό 2 ) Ν α α ν α φ έ ρ ε τ ε π έ ν τ ε α π ό τ ι ς κ υ ρ ι ό τ ε ρ ε ς π ο ι η τ ι κ έ ς σ υ λ λ ο γ έ ς τ ο υ Γ. Ρ ί τ σ ο υ κ α ι τ ο υ Ο δ. Ε λ ύ τ η. Πέντε ποιητικές συλλογές του Γιάννη Ρίτσου: Τρακτέρ (1934), Πυραμίδες (1935), Επιτάφιος (1936), Το τραγούδι της αδερφής μου (1937), Εαρινή συμφωνία (1938). Πέντε ποιητικές συλλογές του Οδυσσέα Ελύτη: Προσανατολισμοί (1940), Ήλιος ο πρώτος (1943), Άσμα ηρωικό και πένθιμο για το χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας (1945), Ήλιος ο ηλιάτορας (1971), Τα ρω του έρωτα (1973). 3 ) Ν α ε ν τ ο π ί σ ε τ ε τ α χ ρ ώ μ α τ α κ α ι τ ι ς μ υ ρ ω δ ι έ ς π ο υ υ π ά ρ χ ο υ ν σ τ α π ο ι ή μ α τ α. Στο ποίημα Τζιτζίκια στήσαν το χορό, κυριαρχούν οι εξής χρωματισμοί: το καφέ χρώμα που έχει το τζιτζίκι, η χρυσή λάμψη του ήλιου, το πορτοκαλί και μαύρο χρώμα της πεταλούδας, το άσπρο χρώμα που έχουν τα φρύδια γέρου ανθρώπου. Στο ποίημα Κάτω στης μαργαρίτας το αλωνάκι, βλέπουμε με τη φαντασία μας τα εξής χρώματα: το απαλό κίτρινο χρώμα που έχει η μαργαρίτα, το κίτρινο και μαύρο χρώμα που έχει η μέλισσα, το διάφανο χρώμα του νερού, το κόκκινο της φωτιάς, η χρυσή απόχρωση που έχουν τα στάχυα, το μουντό, σκούρο μπλε χρώμα του ουρανού, το χρυσό του κεχριού, το κόκκινο της πυρκαγιάς, το κίτρινο, χρυσαφί χρώμα του ήλιου. Επίσης, στα δύο αποσπάσματα ενεργοποιείται η αίσθηση της όσφρησης του αναγνώστη. Οι μυρωδιές που αναγνωρίζουμε είναι: οι ευωδιές από τα αρώματα των λουλουδιών και η οσμή από το αρωματικό μπαχαρικό, μοσχοκάρυδο. 24 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς

25 Παράλληλα κείμενα 1. Γιώργος Σεφέρης. Απόσπασμα: Υστερόγραφο, από την ποιητική συλλογή Ημερολόγιο Καταστρώματος Β. Γνώρισα τη φωνή των παιδιών την αυγή πάνω σε πράσινες πλαγιές ροβολώντας χαρούμενα σαν μέλισσες και σαν τις πεταλούδες, με τόσα χρώματα. 2. Οδυσσέας Ελύτης. Απόσπασμα: Ο Αύγουστος,, από την ποιητική συλλογή Τα ρω του έρωτα. Ο Αύγουστος ελούζονταν μες την αστροφεγγιά Κι από τα γένια του έσταζαν άστρα και γιασεμιά. 3. Γιώργος Σαραντάρης. Αποσπάσματα: Ήταν μια μέρα γελαστή και Εικόνες ρέμβης. Ήταν μια μέρα γελαστή Που τη χορεύαν όλοι Ένας σοφός μας άκουγε ξανά Να λέμε παραμύθια Κι ήταν τρέλα τα πουλιά Που ακούμπαγαν στην πλάση Ήταν καιρός που άνοιγε η καρδιά Και μπαίναν τα λουλούδια Εκελαιδούσαν όλο πιο γλυκά Τα σύννεφα στα δέντρα Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 25

26 Π ο ι ε ς ο μ ο ι ό τ η τ ε ς κ α ι π ο ι ε ς δ ι α φ ο ρ έ ς ε ν τ ο π ί ζ ε τ ε α ν ά μ ε σ α σ τ ο α π ό σ π α σ μ α τ ο υ Γ ι ώ ρ γ ο υ Σ ε φ έ ρ η κ α ι σ τ α δ ύ ο α π ο σ π ά σ μ α τ α τ ο υ Γ ι ά ν ν η Ρ ί τ σ ο υ κ α ι τ ο υ Ο δ υ σ σ έ α Ε λ ύ τ η π ο υ ε ξ ε τ ά ζ ο υ μ ε ; Στα έργα που συγκρίνουμε υπάρχουν τα εξής βασικά, κοινά στοιχεία: οι ζωντανές και γλαφυρές εικόνες της φύσης, η παιδική παρουσία, τα έντομα(μέλισσες, πεταλούδες), τα έντονα χρώματα, η κίνηση, οι ήχοι. Οι διαφορές που εντοπίζονται είναι πολύ λιγότερες και επιφανειακές: στο απόσπασμα του Γ. Σεφέρη περιγράφεται η ομορφιά της φύσης κατά τις πρώτες πρωινές ώρες, την αυγή, ενώ στα ποιήματα του Γ. Ρίτσου και του Οδ. Ελύτη κατά τη διάρκεια του μεσημεριού. Τέλος, ο Γιώργος Σεφέρης παρουσιάζει ως τόπο δράσης για τα παιχνίδια στη φύση, τις πράσινες πλαγιές, ενώ ο Οδυσσέας Ελύτης, στο ποίημα του, μας μιλάει για ένα αλωνάκι, δηλαδή για ένα επίπεδο, κυκλικό τόπο καλλιέργειας δημητριακών. 26 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς