ΤΕΛΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ Τεύχος 8: είκτες Κοινωνικού Αποκλεισµού

Transcript

1 Ανάπτυξη περιφερειακών δεικτών κοινωνικού αποκλεισµού και µεθόδων µέτρησης της κοινωνικής ανισότητας για τη υτική Ελλάδα, Πελοπόννησο και τα Ιόνια Νησιά Πρόγραµµα που χρηµατοδοτείται από το Εθνικό Στρατηγικό Πλαίσιο Αναφοράς (ΕΣΠΑ) , Επιχειρησιακά Προγράµµατα «Ανταγωνιστικότητα και Επιχειρηµατικότητα» και Περιφερειών σε Μετάβαση ράση Εθνικής Εµβέλειας «Συνεργασία» Πράξη Ι: «Συνεργατικά έργα µικρής και µεσαίας κλίµακας» Συντονιστής: Αθανάσιος Μπέλλας, Οµ. Καθηγητής Παν/µίου Πατρών Επιστηµονικός Υπεύθυνος: Βασίλης Παππάς, Καθηγητής Παν/µίου Πατρών ΤΕΛΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ Τεύχος 8: είκτες Κοινωνικού Αποκλεισµού ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 2013 ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΤΑΜΕΙΟ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

2 Προοίµιο Το τεύχος αυτό αποτελεί µέρος των παραδοτέων της τελικής έκθεσης παράδοσης του ερευνητικού έργου µε τίτλο «Ανάπτυξη περιφερειακών δεικτών κοινωνικού αποκλεισµού και µεθόδων µέτρησης της κοινωνικής ανισότητας για τη υτική Ελλάδα, Πελοπόννησο και τα Ιόνια Νησιά». Το ερευνητικό έργο εντάσσεται σε Πρόγραµµα που χρηµατοδοτείται από το Εθνικό Στρατηγικό Πλαίσιο Αναφοράς (ΕΣΠΑ) , Επιχειρησιακά Προγράµµατα «Ανταγωνιστικότητα και Επιχειρηµατικότητα» και Περιφερειών σε Μετάβαση ράση Εθνικής Εµβέλειας «Συνεργασία». Πράξη Ι: «Συνεργατικά έργα µικρής και µεσαίας κλίµακας». Στόχος του έργου είναι η µελέτη και καταγραφή του φαινοµένου του κοινωνικού αποκλεισµού. Τα τελευταία χρόνια, το ζήτηµα του κοινωνικού αποκλεισµού βρίσκεται στο επίκεντρο ιδιαίτερου ενδιαφέροντος, τόσο από πλευράς έρευνας, όσο και από τους φορείς άσκησης πολιτικής. Σύµφωνα µε τη διεθνή βιβλιογραφία, ως κοινωνικός αποκλεισµός ορίζεται «η παρεµπόδιση απορρόφησης κοινωνικών και δηµόσιων αγαθών», όπως είναι π.χ. αυτά της εκπαίδευσης, του συστήµατος υγειονοµικής περίθαλψης κλπ., η έλλειψη των οποίων οδηγεί συνήθως στην οικονοµική ανέχεια και περιθωριοποίηση. Επειδή το φαινόµενο του κοινωνικού αποκλεισµού αποτελεί µια σηµαντική απειλή για τις κοινωνίες, κρίνεται αναγκαία η διερεύνηση του αποκλεισµού σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο και σ αυτό εστιάζει η παρούσα έρευνα. Ως κύρια µεθοδολογική προσέγγιση για την καταγραφή του κοινωνικού αποκλεισµού στην εξεταζόµενη περιοχή, υιοθετήθηκε η δηµιουργία ενός συστήµατος δεικτών κοινωνικού αποκλεισµού και κοινωνικής ανισότητας, που περιλαµβάνει σειρά από κοινωνικοοικονοµικούς, συγκοινωνιακούς και αµιγώς οικονοµικούς δείκτες µε στόχο την ανάδειξη των επιµέρους χωρικών διαφοροποιήσεων. Για την κατασκευή των δεικτών, χρησιµοποιούνται δευτερογενή δεδοµένα που προέρχονται από διάφορους φορείς. Ωστόσο, προκείµενου να καλυφθούν πιθανά κενά αναφορικά µε τη συγκέντρωση των απαραίτητων στοιχείων, έχει σχεδιαστεί και βρίσκεται σε εξέλιξη έρευνα πεδίου µε ερωτηµατολόγια στις κατά τόπους περιοχές, µε στόχο τη συλλογή πρωτογενών δεδοµένων. Παράλληλα, η έρευνα εστιάζει στις δυναµικές µεταβολές των χωρικών επιπτώσεων που θα προκαλέσουν στην περιοχή τα υπό κατασκευή µεγάλα συγκοινωνιακά και αναπτυξιακά έργα. εδοµένου ότι οι νέοι οδικοί άξονες θα προσδώσουν νέα ώθηση στην κοινωνική σύγκλιση των περιφερειών και την οικονοµική ανάπτυξη, θα είναι ιδιαίτερα ευνοϊκό αν, µέσα από τα αποτελέσµατα της έρευνας, προκύψει ένας µηχανισµός µόνιµης και διαρκούς παρακολούθησης της κοινωνικής ανισότητας και του αποκλεισµού της περιοχής, είτε µέσα από κάποιο πανεπιστηµιακό εργαστήριο ή και µε τη δηµιουργία κάποιου ειδικού Παρατηρητήριου. παρακολούθησης της κοινωνικής ανισότητας και του αποκλεισµού της περιοχής, είτε µέσα από κάποιο πανεπιστηµιακό εργαστήριο ή και µε τη δηµιουργία κάποιου ειδικού Παρατηρητήριου. Ήδη, σηµαντικές αναπτυξιακές επιδράσεις έχουν καταγραφεί από σχετικές µελέτες αναφορικά µε παρόµοια συγκοινωνιακά έργα που λειτουργούν στην περιοχή (Γέφυρα Ρίου-Αντιρρίου, οδικός άξονας Κορίνθου-Τριπόλεως κλπ). Την περιοχή µελέτης απαρτίζουν οι επόµενες δέκα εννέα (19) Περιφερειακές Ενότητες (Νοµοί): 1. Κορινθίας 2. Αχαΐας 3. Ηλείας 4. Αρκαδίας 5. Αργολίδος 6. Μεσσηνίας 7. Λακωνίας 8. Αιτωλοακαρνανίας 9. Κερκύρας 10. Λευκάδος 11. Κεφαλλήνιας 12. Ζακύνθου 13. Άρτας 14. Πρέβεζας 15. Ευρυτανίας 16. Φωκίδας 17. Φθιώτιδας 18. Καρδίτσας 19. Τρικάλων

3 Το ερευνητικό έργο ξεκίνησε την 1/12/2010 και ολοκληρώθηκε την 30/11/2013. Για την ολοκλήρωσή του συνέβαλαν οι επόµενοι ερευνητές, µε διακριτούς ρόλους ο καθένας, όπως περιγράφονται αναλυτικά στα επιµέρους τεύχη. Συντονιστής Αθανάσιος Μπέλλας, Οµ. Καθηγητής, Τµήµα ιοίκησης Επιχειρήσεων Πανεπιστηµίου Πατρών Επιστηµονικός Υπεύθυνος Βασίλης Παππάς, Καθηγητής, Τµήµα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ν Πανεπιστηµίου Πατρών Συµµετέχοντες Φορείς Πανεπιστήµιο Πατρών, Τµήµα ιοίκησης Επιχειρήσεων Μπέλλας Αθανάσιος, Οµότιµος Καθηγητής Χλέτσος Μιχάλης Θεολόγος, Αναπληρωτής Καθηγητής (Παν/µιο Ιωαννίνων) Πανοπούλου Μαρία, Επίκουρη Καθηγήτρια ιακοµιχάλης Μιχαήλ, Επίκουρος Καθηγητής (ΑΤΕΙ Ηπείρου) Οικονοµάκης Γεώργιος, Επίκουρος Καθηγητής Γιωτόπουλος Ιωάννης, ρ. Οικονοµολόγος Παπαδάτος Κωνσταντίνος, ιδάκτωρ, MSc Θανάσας Γεώργιος, Υποψήφιος ιδάκτωρ Κοντολαίµου Αλεξάνδρα, ιδάκτωρ, MSc Μακρή Βασιλική, ΜΒΑ, Υποψηφία ιδάκτωρ Γεωπονικό Πανεπιστήµιο Αθηνών, Εργαστήριο Πολιτικής Οικονοµίας και Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης Ζωγραφάκης Σταύρος, Αναπληρωτής Καθηγητής Καρανικόλας Παύλος, Επίκουρος Καθηγητής Μητράκος Θεόδωρος, ρ. Οικονοµολόγος Πανεπιστήµιο Πατρών Τµήµα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Εργαστήριο Πολεοδοµικού και Χωροταξικού Σχεδιασµού Πολυδωρίδης Νίκος, Καθηγητής Παππάς Βασίλης, Αναπληρωτής Καθηγητής Αλεβίζος Φίλιππος, Αναπληρωτής Καθηγητής Καρύδη Αγγελική, Περιβαλλοντολόγος. Μ Ε Ρουµπάνη Φλώρα, Αρχιτέκτων Μηχανικός, Υπ. ιδάκτωρ Πάντειο Πανεπιστήµιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστηµών Τµήµα Οικονοµικής και Περιφερειακής Ανάπτυξης Εθνικό Σηµείο Επαφής ESPON2013 Κυβέλου Χιωτίνη Στέλλα Σοφία, Επίκουρη Καθηγήτρια Λουκάκης Παύλος, Οµότιµος Καθηγητής Ποθητάκη Ιωάννα, Υποψηφία ιδάκτωρ Επίσης συµµετέχει η εταιρεία DATA RC, καθώς και το Παρατηρητήριο Οδικών Αξόνων υτικής Ελλάδος και Πελοποννήσου.

4 Τεύχος 8 είκτες Κοινωνικού Αποκλεισµού Υπολογισµός εικτών µέσα από Α γενη και Β γενη δεδοµένα Το παρόν τεύχος περιλαµβάνει την σύνθεση και υπολογισµό συστήµατος δεικτών αποτύπωσης του κοινωνικού αποκλεισµού και φτώχειας για την περιοχή µελέτης καθώς και την δηµιουργία χάρτη ζωνών κοινωνικού αποκλεισµού µέσα από την επεξεργασία πρωτογενών κα δευτερογενών δεδοµένων Όλα τα µέλη της ερευνητικής οµάδας συµµετέχουν και συµβάλλουν στο ερευνητικό πρόγραµµα σύµφωνα µε τον εγκεκριµένο καταµερισµό εργασιών, όµως την τελική ευθύνη σύνθεσης του παρόντος τεύχους έχουν: Αλεβίζος Φίλιππος, Αναπληρωτής Καθηγητής, Πανεπιστηµίου Πατρών Ζωγραφάκης Σταύρος, Αναπληρωτής Καθηγητής, Γεωπονικό Πανεπιστήµιο Αθηνών Καρανικόλας Παύλος, Επίκουρος Καθηγητής, Γεωπονικό Πανεπιστήµιο Αθηνών Κυβέλου Χιωτίνη Στέλλα Σοφία, Επίκουρος Καθηγήτρια, Πάντειο Πανεπιστήµιο Μητράκος Θεόδωρος, ρ. Οικονοµολόγος Παππάς Βασίλης, Καθηγητής, Πανεπιστηµίου Πατρών Χλέτσος Μιχάλης Θεολόγος, Αναπληρωτής Καθηγητής, Παν/µιου Ιωαννίνων

5 Περιεχόµενα 1. ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΙΚΤΩΝ ΑΠΟ Β ΓΕΝΗ Ε ΟΜΕΝΑ: ΑΝΙΣΟΤΗΤΑ, ΦΤΩΧΕΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝ. ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΣ ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΘΝΙΚΕΣ ΈΡΕΥΝΕΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΗΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΦΤΩΧΕΙΑΣ ΕΜΠΕΙΡΙΚΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΙΚΤΩΝ ΑΠΟ Β ΓΕΝΗ Ε ΟΜΕΝΑ: Ο ΕΙΚΤΗΣ ΑΠΟΓΝΩΣΗΣ ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΙΚΤΩΝ ΑΠΟ Β ΓΕΝΗ Ε ΟΜΕΝΑ: Η ΧΩΡΙΚΗ ΙΑΣΤΑΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΠΕ ΙΟΥ Ο ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΕΙΓΜΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΈΡΕΥΝΑΣ ΠΕ ΙΟΥ ΣΥΖΗΤΗΣΗ - ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑ ΕΙΚΤΩΝ ΕΡΕΥΝΑΣ ΓΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟ ΕΙΚΤΕΣ ΦΤΩΧΕΙΑΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΥ ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ ΕΙΚΤΩΝ ΦΤΩΧΕΙΑΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΥ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΦΤΩΧΕΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΑ ΠΡΩΤΟΓΕΝΗ Ε ΟΜΕΝΑ ΦΤΩΧΕΙΑ ΕΙΚΤΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΟΡΑ ΑΓΑΘΩΝ ΣΥΝΘΕΤΟΣ ΕΙΚΤΗΣ ΕΙΚΤΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΥ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΗΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΠΡΟΣΒΑΣΙΜΟΤΗΤΑ ΣΥΝΘΕΤΟΣ ΕΙΚΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΥΣ ΚΑΘΟΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ ΖΩΝΩΝ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΑ - ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Η ΧΩΡΙΚΗ ΙΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΥ: ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΙΑΣΤΑΣΗ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ESPON ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗ ΗΜΟΣΙΑ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΚΕΦ

6 2

7 1. Αποτύπωση Κοινωνικών δεικτών από Β γενη δεδοµένα: Ανισότητα, Φτώχεια και Κοινων. Αποκλεισµός από τις Εθνικές Έρευνες (την ευθύνη συγγραφής του κεφαλαίου αυτού έχει o Θεόδωρος Μητράκος) 1.1. Εισαγωγή Η τρέχουσα οικονοµική κρίση έχει επηρεάσει δραµατικά τους διάφορους κοινωνικούς δείκτες (ανεργία, φτώχεια, ανισότητα, κοινωνικός αποκλεισµός κ.λπ.) και έχει καταστήσει πολύ εύθραυστη την κοινωνική συνοχή. Έτσι, η µελέτη των προβληµάτων της ανισότητας, της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισµού αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον στην περίοδο της τρέχουσας κρίσης. Επιπλέον όπως έχουν καταδείξει σχετικές µελέτες, η υποστήριξη των πιο αδύναµων τµηµάτων της κοινωνίας, σε περίοδο δηµοσιονοµικής κρίσης και προσαρµογής, πέρα από τη διατήρηση της κοινωνικής συνοχής, είναι και κρίσιµος παράγοντας για την επιτυχία του προγράµµατος, δηλ. τη µείωση του δηµοσιονοµικού ελλείµµατος και την αποκλιµάκωση του δηµόσιου χρέους (Kaplanoglou, Rapanos and Bardakas, 2013). Κατά συνέπεια η διερεύνηση των ζητηµάτων αυτών κατά την περίοδο της τρέχουσας κρίσης στη χώρα µας είναι πολλαπλά χρήσιµη και τα ευρήµατα των εµπειρικών µελετών µπορούν να βοηθήσουν σηµαντικά στο δηµόσιο πολιτικό και κοινωνικό διάλογο. Στη συνέχεια της µελέτης συνοψίζονται τα ευρήµατα από τις λίγες διαθέσιµες ποσοτικές εκτιµήσεις σε σχέση µε τις διαστάσεις και τη µεταβολή των κοινωνικών δεικτών της ανισότητας και της φτώχειας στην Ελλάδα κατά την πρόσφατη περίοδο της χρηµατοπιστωτικής και δηµοσιονοµικής κρίσης. Ειδικότερα, η δεύτερη ενότητα παρουσιάζει τις πηγές δεδοµένων που χρησιµοποιούνται συνήθως για την ανάλυση των τάσεων και της δοµής της ανισότητας και της φτώχειας στην Ελλάδα, καθώς και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Τα εµπειρικά αποτελέσµατα της ανάλυσης σχετικά µε την ανισότητα, τον κίνδυνο φτώχειας και τις συνθήκες διαβίωσης των νοικοκυριών παρουσιάζονται στην τρίτη ενότητα. Στην ίδια ενότητα εξετάζεται η δοµή της ανισότητας και η συνεισφορά των διαφόρων πηγών εισοδήµατος στη συνολική ανισότητα. Στην τελευταία ενότητα συνοψίζονται τα ευρήµατα και διατυπώνονται ορισµένες πιθανές προτάσεις οικονοµικής και κοινωνικής πολιτικής Στατιστικά στοιχεία για τη διερεύνηση της ανισότητας και της φτώχειας Για την ανάλυση της ανισότητας και της φτώχειας αξιοποιούνται στο κεφάλαιο αυτό τόσο τα δηµοσιευµένα στοιχεία από τις Ευρωπαϊκές Έρευνες Εισοδήµατος και Συνθηκών ιαβίωσης των Νοικοκυριών (EU-SILC, European Union Statistics on Income and Living Conditions) όσο και το πρωτογενές υλικό των πιο πρόσφατων Ερευνών Οικογενειακών Προϋπολογισµών (ΕΟΠ) που διενεργούνται από Ελληνική Στατιστική Αρχή (ΕΛΣΤΑΤ). Ο βασικός στόχος της έρευνας EU-SILC είναι η µελέτη των συνθηκών διαβίωσης των µελών των νοικοκυριών σε σχέση µε το χρηµατικό τους εισόδηµα, την απασχόληση και τις συνθήκες εργασίας τους, τις συνθήκες στέγασής τους, το επίπεδο εκπαίδευσης και την επαγγελµατική τους κατάρτιση, την κατάσταση της υγείας τους και διάφορους άλλους κοινωνικούς και οικονοµικούς δείκτες. Η έρευνα αποτελεί τη βασική πηγή των συγκριτικών στατιστικών στοιχείων και δεικτών για την κατανοµή του εισοδήµατος, τη φτώχεια, την κοινωνική συνοχή και τον κοινωνικό αποκλεισµό σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Ο κοινός σχεδιασµός και η κατάρτιση των ερωτηµατολογίων της έρευνας, σύµφωνα µε τις οδηγίες και την επίβλεψη της Eurostat, φαίνεται να έχει εξασφαλίσει σε µεγάλο βαθµό τη συγκρισιµότητα των στοιχείων µεταξύ των χωρών της ΕΕ. 1 1 Η EU-SILC αντικατέστησε το Ευρωπαϊκό Πάνελ Νοικοκυριών (ECHP, European Community Household Panel), που κάλυψε την περίοδο και αποτελούσε την κυριότερη πηγή πρωτογενών στοιχείων για την ανάλυση της ανισότητας και της φτώχειας στις χώρες της ΕΕ (Eurostat, 2010). 3

8 Το πρωτογενές υλικό των ΕΟΠ επιτρέπει την εκτίµηση των διαστάσεων και την ανάλυση της δοµής των κοινωνικών δεικτών µε βάση τόσο την κατανοµή του συνολικού διαθέσιµου εισοδήµατος των νοικοκυριών όσο και την κατανοµή της συνολικής τους καταναλωτικής δαπάνης. Σ αυτές τις δύο µεταβλητές, εκτός από τα χρηµατικά, περιλαµβάνονται και τα τεκµαρτά στοιχεία εισοδήµατος και δαπάνης, όπως π.χ. τα τεκµαρτά ενοίκια λόγω ιδιοκατοίκησης, η αυτοκατανάλωση της δικής τους παραγωγής (κυρίως των αγροτικών νοικοκυριών), η δωρεάν παροχή αγαθών και υπηρεσιών προς το νοικοκυριό από άλλα νοικοκυριά ή επιχειρήσεις κ.ά. Σε αντίθεση µε ό,τι παρατηρείται σε άλλες χώρες, η ιδιοκατοίκηση και τα άλλα τεκµαρτά εισοδήµατα στην Ελλάδα είναι περισσότερο διαδεδοµένα µεταξύ των φτωχών παρά µεταξύ των πλούσιων νοικοκυριών. Εποµένως, τυχόν παράλειψη αυτών των στοιχείων του συνολικού πραγµατικού εισοδήµατος (ή κατανάλωσης) οδηγεί αναπόφευκτα σε υπερεκτίµηση του συνολικού επιπέδου της φτώχειας στην Ελλάδα και πιθανόν σε εσφαλµένη ανάλυση της διάρθρωσης και των χαρακτηριστικών της.2 Ωστόσο, θα ήταν χρήσιµο να γίνουν δύο µεθοδολογικές επισηµάνσεις που σχετίζονται µε το στατιστικό υλικό και των δύο προηγουµένων ερευνών (EU-SILC, ΕΟΠ). Η πρώτη επισήµανση αφορά την κάλυψη του δείγµατος των ερευνών: καλύπτονται µόνο τα ιδιωτικά νοικοκυριά και, εποµένως, από τα στοιχεία των ερευνών αποκλείονται εξ ορισµού ορισµένα µικρά αλλά, πιθανότατα, ιδιαιτέρως φτωχά τµήµατα του πληθυσµού (άτοµα που διαµένουν σε ιδρύµατα και άσυλα, άστεγοι κ.ά.). Επίσης, είναι σχεδόν βέβαιο ότι στο δείγµα των ερευνών αυτών υποαντιπροσωπεύεται η ιδιαίτερα πολυπληθής οµάδα των οικονοµικών µεταναστών. εδοµένου ότι ο αριθµός των οικονοµικών µεταναστών αυξήθηκε σηµαντικά την τελευταία δεκαπενταετία πριν την τρέχουσα κρίση στην Ελλάδα και το βιοτικό τους επίπεδο είναι αισθητά χαµηλότερο από το µέσο επίπεδο διαβίωσης του πληθυσµού, είναι πολύ πιθανό ότι οι διαστάσεις της φτώχειας είναι µεγαλύτερες από αυτές που παρουσιάζονται στη συνέχεια. Η δεύτερη επισήµανση αφορά τις µεταβλητές που χρησιµοποιούνται στην ανάλυση (ιδιωτική καταναλωτική δαπάνη και διαθέσιµο εισόδηµα). Οι µεταβλητές αυτές δεν περιλαµβάνουν την αξία των αγαθών και υπηρεσιών που παρέχονται δωρεάν από το κράτος ή το ποσό της κρατικής επιδότησης για ορισµένα αγαθά και υπηρεσίες. Αυτή η παράλειψη δεν θα είχε ουσιαστικές συνέπειες αν το θεσµικό πλαίσιο παροχής ή ο βαθµός χρησιµοποίησης αυτών των αγαθών και υπηρεσιών δεν διέφεραν από νοικοκυριό σε νοικοκυριό, πράγµα το οποίο δεν ισχύει. Π.χ., τα πολυµελή νοικοκυριά (πολύτεκνες οικογένειες µε τέσσερα ή περισσότερα παιδιά), τα οποία, όπως προκύπτει από την ανάλυση που ακολουθεί, αντιµετωπίζουν πολύ υψηλό κίνδυνο φτώχειας, απολαµβάνουν στη χώρα µας µια σειρά επιδοτούµενων ή δωρεάν παρεχόµενων υπηρεσιών (µειωµένο εισιτήριο στα µέσα µαζικής µεταφοράς, µειωµένο τιµολόγιο από ορισµένες επιχειρήσεις κοινής ωφέλειας, απαλλαγή από τα τέλη ταξινόµησης για την αγορά ΙΧ αυτοκινήτου κ.ά.). Ο µη συνυπολογισµός των στοιχείων αυτών στον ορισµό του εισοδήµατος και της δαπάνης είναι βέβαιο ότι υπερεκτιµά τον κίνδυνο φτώχειας για τη συγκεκριµένη πληθυσµιακή οµάδα αλλά και για το σύνολο του πληθυσµού Εµπειρικά αποτελέσµατα Στο κεφάλαιο αυτό, όπως άλλωστε συνηθίζεται στη διεθνή βιβλιογραφία, η µονάδα ανάλυσης είναι το µέλος του νοικοκυριού και οι κατανοµές που χρησιµοποιούνται είναι εκείνες του ισοδύναµου κατά κεφαλήν εισοδήµατος. Το ισοδύναµο εισόδηµα προκύπτει, διαιρώντας το συνολικό τρέχον εισόδηµα του κάθε νοικοκυριού µε τον αριθµό των αντίστοιχων ενηλίκων µελών της. Το πηλίκο που προκύπτει, αποδίδεται σε κάθε µέλος του νοικοκυριού µέσω της τεχνικής της εκ νέου στάθµισης του δείγµατος µε βάση το µέγεθος του νοικοκυριού (αριθµός των µελών). Οι οικογενειακές κλίµακες ισοδυναµίας που χρησιµοποιούνται είναι εκείνες της Eurostat, οι οποίες δίνουν για βαρύτητα 1,0 στον αρχηγό του νοικοκυριού, 0,5 σε καθένα από τα υπόλοιπα µέλη του νοικοκυριού πάνω από την ηλικία των δεκατριών και 0,3 σε κάθε παιδί ηλικίας µέχρι και δεκατριών. Σύµφωνα µε τη µεθοδολογία µέτρησης της φτώχειας, η γραµµή φτώχειας υπολογίζεται µε τη σχετική έννοια (φτωχός σε σχέση µε 2 Έξι συνολικά διαστρωµατικές ΕΟΠ είναι διαθέσιµες από την ΕΛΣΤΑΤ για την περίοδο , ενώ από το 2008 οι έρευνες αυτές διεξάγονται πλέον σε ετήσια βάση µε τρόπο ώστε να παρέχουν ταυτόχρονα τόσο διαστρωµατικά όσο και διαχρονικά στοιχεία (panel survey). 4

9 τους άλλους) και ορίζεται στο 60 του διάµεσου ισοδύναµου εισοδήµατος του συνόλου των νοικοκυριών στην έρευνα Οι επιπτώσεις της τρέχουσας οικονοµικής κρίσης στους δείκτες της φτώχειας Στη ενότητα αυτή συνοψίζονται τα ευρήµατα από τις λίγες διαθέσιµες ποσοτικές εκτιµήσεις σε σχέση µε τις διαστάσεις και τη µεταβολή των δεικτών της φτώχειας στην Ελλάδα κατά την πρόσφατη περίοδο της χρηµατοπιστωτικής και δηµοσιονοµικής κρίσης. Σύµφωνα µε την έννοια της σχετικής φτώχειας, ένα άτοµο θεωρείται φτωχό όταν το εισόδηµά του δεν επαρκεί για να του εξασφαλίσει βιοτικό επίπεδο συµβατό µε τις συνήθειες και τα πρότυπα της συγκεκριµένης κοινωνίας στην οποία ζει. Η προσέγγιση αυτή, συνεπάγεται ότι το κατώφλι της φτώχειας αλλάζει σύµφωνα µε το µέσο βιοτικό επίπεδο του πληθυσµού, ενώ, σύµφωνα µε την έννοια της απόλυτης φτώχειας, παραµένει σταθερό µε την πάροδο του χρόνου από την άποψη της πραγµατικής αγοραστικής δύναµης. Mε βάση τα πιο πρόσφατα στοιχεία της Έρευνας Εισοδήµατος και Συνθηκών ιαβίωσης των Νοικοκυριών (EU-SILC) που ανακοινώθηκαν από την Eurostat για το 2012, το 23,1 του πληθυσµού της χώρας ή 973 χιλιάδες νοικοκυριά µε περισσότερα από 2,5 εκατοµµύρια βρίσκονται κάτω από το χρηµατικό όριο της σχετικής φτώχειας (µε βάση τα εισοδήµατα του 2011). Στην Ελλάδα, το χρηµατικό όριο της σχετικής φτώχειας το 2012 για ένα µονοµελές νοικοκυριό ήταν ευρώ το έτος (έναντι το 2011 και το 2010), ενώ για ένα τετραµελές νοικοκυριό µε δύο ενήλικες και δύο παιδιά ήταν ευρώ (2011: , 2010: ). Το µέσο ετήσιο διαθέσιµο εισόδηµα του συνόλου των νοικοκυριών της χώρας ανήλθε το 2011 σε ευρώ, µειωµένο κατά 15,4 έναντι του προηγούµενου έτους (2010: ή -12,2, 2009: ευρώ), µετά δηλαδή την εφαρµογή των µέτρων του πρώτου Μνηµονίου. Ο δείκτης του κινδύνου σχετικής φτώχειας για την Ελλάδα αυξήθηκε κατά τα τρία πρώτα έτη της τρέχουσας κρίσης (εισοδήµατα 2008: 19,7, 2009: 20,1, 2010: 21,4, 2011: 23,1), ενώ παραµένει σηµαντικά υψηλότερος από ό,τι στις υπόλοιπες χώρες της ΕΕ (ΕΕ-28, EU-SILC 2012: 17,2, βλ. ιάγραµµα 1). Εξαιρετικά πιο υψηλότερο είναι το ποσοστό του πληθυσµού Ελλάδας που βρίσκεται σε κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικό αποκλεισµό (δηλ. διαβιεί µε υλικές στερήσεις ή και µε χαµηλή ένταση εργασίας) το οποίο ανέρχεται σε 34,3 (2010: 31,0) ή σε 3,77 εκατοµµύρια άτοµα. Επιπλέον, ο πληθυσµός που διαβιεί σε νοικοκυριά που δεν εργάζεται κανένα µέλος ή εργάζεται λιγότερο από 3 µήνες συνολικά το έτος ανέρχεται το 2011 σε άτοµα, ενώ στο προηγούµενο έτος (2010) ανερχόταν σε άτοµα (αύξηση 53,7 µόνο µε την εφαρµογή των µέτρων του πρώτου Μνηµονίου). Ορισµένοι ακόµα δείκτες σχετικής φτώχειας φτάνουν σε παρόµοια συµπεράσµατα. Το χάσµα της σχετικής φτώχειας µετράει τη διαφορά µεταξύ του ορίου της φτώχειας (για το σύνολο του πληθυσµού) και του διάµεσου ισοδύναµου εισοδήµατος των ατόµων που βρίσκονται κάτω από το όριο της φτώχειας, ως ποσοστό του τελευταίου. Ο δείκτης αυτός υπολογίζεται σε 29,9 το 2011 (έρευνα 2012), γεγονός που σηµαίνει ότι το 50 των φτωχών έχουν εισόδηµα µεγαλύτερο από το 70,1 της γραµµής φτώχειας ( 6.405), δηλαδή πάνω από ετησίως ανά άτοµο. Υψηλότερο χάσµα (35,0) καταγράφεται µεταξύ των παιδιών ηλικίας 0-16 ετών, ενώ για άτοµα ηλικίας 65 ετών και άνω το αντίστοιχο ποσοστό είναι µόλις 14,8. Σε σχέση µε τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες και τα πιο πρόσφατα στοιχεία της Eurostat για το 2012 (εισοδήµατα 2011) που απεικονίζονται στο ιάγραµµα 1, η Ελλάδα βρίσκεται στην οµάδα των χωρών µε τη µεγαλύτερη φτώχεια (23,1) µαζί µε την Ισπανία (22,2), Ρουµανία (22,6) και Βουλγαρία (21,2). Είναι µάλιστα χαρακτηριστικό ότι η σχετική θέση της Ελλάδος χειροτέρευσε δραµατικά κατά τα δύο πρώτα χρόνια εφαρµογής των µέτρων του Μνηµονίου που υπάρχουν διαθέσιµα στοιχεία. Ειδικότερα ενώ µε βάση τα εισοδήµατα για το 2009 (έρευνα EU-SILC 2010) η Ελλάδα βρισκόταν στην 7η χειρότερη θέση µεταξύ των 28 χωρών της ΕΕ (µετά την Ισπανία, Λετονία, Ρουµανία, Βουλγαρία, Κροατία, Λιθουανία), το 2010 η Ελλάδα κατέλαβε την 4η χειρότερη θέση (µετά την Ρουµανία, Ισπανία, Βουλγαρία), ενώ µε βάση τα εισοδήµατα για το πιο πρόσφατο 5

10 έτος µε διαθέσιµα στοιχεία είχε την χειρότερη θέση σε όρους κινδύνου σχετικής φτώχειας. Εξαιρετικά δυσµενής είναι πλέον η σχετική θέση της Ελλάδας και µε βάση το δείκτη του χάσµατος της φτώχειας (3η χειρότερη θέση µετά την Ισπανία, Ρουµανία, Βουλγαρία) αλλά και τον δείκτη που εκτός από τον κίνδυνο της φτώχειας συνδυάζει και τον κοινωνικό αποκλεισµό (3η χειρότερη θέση µετά την Βουλγαρία, Ρουµανία, Λετονία, ιάγραµµα 1). Πράγµατι, ο κίνδυνος φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισµού ήταν για την χώρα µας το 2011 (έρευνα 2012) 34,6, µεγαλύτερος από τις άλλες χώρες της ΕΕ µε εξαίρεση τη Λετονία (36,6), τη Ρουµανία (41,7) και τη Βουλγαρία (49,3, βλ. Eurostat, 2012). Στην οµάδα των ευρωπαϊκών χωρών µε τον µικρότερο κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικό αποκλεισµό εµφανίζονται κατά σειρά η Ολλανδία (15,0), η Τσεχία (15,4), η Αυστρία (16,9), η Φινλανδία (17,2) και η Σουηδία (18,2, βλ. Πίνακες Παραρτήµατος).3 ιάγραµµα 1. Κίνδυνος φτώχειας σε χώρες της ΕΕ: 2011 Βουλγαρία Ρουµανία Λετονία ΕΛΛΑ Α Λιθουανία Ουγγαρία Κροατία Ιταλία Ιρλανδία Ισπανία Κύπρος Πολωνία Πορτογαλία EE-28 Εσθονία Ευρωζώνη EE-15 Ην. Μάλτα Βέλγιο Σλοβακία Σλοβενία Γερµανία Γαλλία ανία Λουξεµβού Σουηδία Φινλανδία Αυστρία Τσεχία Ολλανδία 17,1 23,1 23,2 34,6 Kίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικό αποκλεισµό Κίνδυνος φτώχειας Πηγή: Eurostat (EU-SILC) Στην ΕΕ των 27, το 2011, συνολικά 119,6 εκατοµµύρια άνθρωποι, ή το 24,2 του πληθυσµού, ήταν σε κίνδυνο της φτώχειας ή κοινωνικό αποκλεισµό, σε σύγκριση µε 23,4 το 2010 και 23,5 το 2008 (Eurostat, 2012). Αυτό σηµαίνει ότι τα άτοµα αυτά βρέθηκαν τουλάχιστον σε µία από τις ακόλουθες τρεις δυσµενείς καταστάσεις: σε κίνδυνο φτώχειας, σε υλική αποστέρηση ή ζουν σε νοικοκυριά µε πολύ χαµηλή ένταση εργασίας. Η µείωση του αριθµού των ατόµων που κινδυνεύουν από φτώχεια ή κοινωνικό αποκλεισµό στην ΕΕ είναι ένας από τους βασικούς στόχους της στρατηγικής «Ευρώπη 2020». Για πρόσφατες συγκρίσεις µεταξύ κρατών βλ. (OECD, 2011, 2013, Eurostat, 2010, 2012, 2013, Mitrakos, 2013). 6

11 Ακόµα πιο δραµατική είναι η επιδείνωση των δεικτών φτώχειας στην Ελλάδα κατά την περίοδο της τρέχουσας κρίσης, σε απόλυτους όρους δηλαδή όταν το κατώφλι της φτώχειας παραµένει διαχρονικά σταθερό σε όρους πραγµατικής αγοραστικής δύναµης. Πράγµατι, ενώ το ποσοστό φτώχειας για το έτος 2010 υπολογιζόµενο µε το κατώφλι φτώχειας του έτους 2005 (60 του διάµεσου εισοδήµατος του 2005 εκφρασµένου σε τιµές του 2010 µε βάση τον εναρµονισµένο δείκτη τιµών καταναλωτή) ήταν 16,3, το αντίστοιχο ποσοστό για το επόµενο έτος της έρευνας (2011) έφτασε στο 22,9 και για το 2012 στο 32,3. Με άλλα λόγια, µέσα σε ένα δύο µόλις έτη στην περίοδο της τρέχουσας κρίσης είχαµε αύξηση της φτώχειας σε απόλυτους όρους κατά 16,0 ποσοστιαίες µονάδες ή κατά 98,2, έναντι αύξησης κατά 3 ποσοστιαίες µονάδες ή κατά 14,9 σε σχετικούς όρους ( ιάγραµµα 2). ιάγραµµα 2. Κίνδυνος απόλυτης (σταθερή γραµµή 2005) και σχετικής φτώχειας στην Ελλάδα κατά την περίοδο της τρέχουσας κρίσης 35,0 32,3 30,0 Απόλυτη φτώχεια (σταθερή γραµµή 2005) Σχετική φτώχεια 25,0 20,0 22,9 19,7 20,1 16,2 16,3 21,4 23,1 15,0 10,0 5,0 0, Πηγή: Eurostat (EU-SILC). Από την εξέταση των δεικτών για τις συνθήκες διαβίωσης του πληθυσµού στην Ελλάδα προκύπτει ότι η στέρηση βασικών αγαθών και υπηρεσιών (δυσκολία ικανοποίησης βασικών αναγκών, ανεπαρκείς συνθήκες στέγασης, επιβάρυνση από τις δαπάνες στέγασης, αδυναµία πληρωµής δανείων ή αγορών µε δόσεις, δυσκολίες στην πληρωµή πάγιων λογαριασµών, δυσκολία αντιµετώπισης των συνήθων αναγκών, ποιότητα ζωής) δεν αφορά µόνο το φτωχό πληθυσµό, αλλά και σηµαντικό µέρος του µη φτωχού πληθυσµού. Για παράδειγµα, το ποσοστό του πληθυσµού που διαµένει σε κατοικία µε στενότητα χώρου ανέρχεται σε 25,9 για το σύνολο του πληθυσµού, ενώ είναι 23,2 για το µη φτωχό πληθυσµό και 35,8 για το φτωχό πληθυσµό. Επίσης, το 24,9 του µη φτωχού πληθυσµού έχει οικονοµική δυσκολία να αντιµετωπίσει έκτακτες, αλλά αναγκαίες δαπάνες αξίας περίπου 600 ευρώ, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό για το φτωχό πληθυσµό εκτιµάται σε 69,5. Συνοψίζοντας, στα πρώτα έτη της κρίσης ( ) η σχετική φτώχεια αυξήθηκε σηµαντικά (2008: 19,7, 2009: 20,1, 2010: 21,4, 2011: 23,1) ενώ, οι διαστάσεις της «απόλυτης» φτώχειας αυξήθηκαν δραµατικά (µέτρα πρώτου µνηµονίου). Ορισµένες εκτιµήσεις για τα πιο πρόσφατα έτη 2012 και 2013 οδηγούν σε ανησυχητικά συµπεράσµατα, ενώ τα µέτρα που προβλέπονται από στον Προϋπολογισµό του 2013 για µισθούς και συντάξεις, καθώς και το Μεσοπρόθεσµο Πλαίσιο ηµοσιονοµικής Στρατηγικής (ΜΠ Σ) , δεν δίνουν περιθώρια αισιοδοξίας για τα αµέσως επόµενα έτη. Πράγµατι, Η µείωση του διαθέσιµου εισοδήµατος το 2011 (κατά -15,4) είχε ως αποτέλεσµα την αύξηση της σχετικής φτώχειας κατά 1,7 εκατοστιαίες µονάδες (από 21,4 το

12 σε 23,1 το 2011) και της απόλυτης φτώχειας κατά 9,4 εκατοστιαίες µονάδες (από 22,9 το 2010 σε 32,3 το 2011). Είναι απλουστευτικό αλλά ταυτόχρονα λογικό να υποθέσει κανείς ότι ανάλογες µεταβολές των δεικτών φτώχειας θα καταγραφούν και λόγω των µειώσεων του διαθεσίµου εισοδήµατος στα επόµενα έτη 2012 (κατά -12,6) και 2013 (κατά -11,4, εκτιµήσεις Προϋπολογισµού 2013 και ΜΠ Σ ). Η αναλογική εφαρµογή µε τις κατάλληλες εφαρµογές και στα επόµενα έτη του ότι καταγράφηκε τα δύο πρώτα έτη της κρίσης ( ) οδηγεί σε ορισµένες απλοϊκές εκτιµήσεις οι οποίες παρουσιάζονται στον Πίνακα 1. Οι εκτιµήσεις του πίνακα, δείχνουν ότι το 2012 το 39,8 του πληθυσµού βρίσκεται σε απόλυτη φτώχεια (δηλαδή κάτω από την γραµµή της φτώχειας όπως αυτή είχε ορισθεί για το έτος 2005). Το αντίστοιχο ποσοστό για το 2013 εκτιµάται σε 47,8 καταδεικνύοντας πλέον τις δραµατικές διαστάσεις που έχει λάβει η απόλυτη φτώχεια στη χώρα µας κατά την περίοδο της τρέχουσας κρίσης. Πίνακας 1. Εκτιµήσεις σχετικής και απόλυτης φτώχειας στην περίοδο Εισοδήµατα ιαθέσιµο εισόδηµα ανά νοικοκυριό ( µεταβολή) Σχετική φτώχεια Απόλυτη φτώχεια (κατώφλι 2005)** ,1 16, (-12,2) 21,4 22, (-8,1) 23,1 32,3 2012* (-12,6) 24,5 39,8 2013* (-11,4) 26,0 47,8 Πηγή: ΕU_SILC και εκτιµήσεις µελέτης. * Εκτιµήσεις. Στοιχεία αποδοχών από την Έκθεση του Προϋπολογισµού 2013 για µισθούς και συντάξεις και του ΜΠ Σ (κυκλοφόρησε στις 31 Οκτωβρίου). ** είκτες φτώχειας σε απόλυτους όρους δηλαδή όταν το κατώφλι της φτώχειας παραµένει διαχρονικά σταθερό σε όρους πραγµατικής αγοραστικής δύναµης. Ειδικότερα, το ποσοστό φτώχειας για κάθε έτος υπολογιζόµενο µε το κατώφλι φτώχειας του έτους 2005 (60 του διάµεσου εισοδήµατος του 2005 εκφρασµένου σε τιµές του κάθε επιµέρους έτους µε βάση τον εναρµονισµένο δείκτη τιµών καταναλωτή). Κατά τη διάρκεια της τρέχουσας δηµοσιονοµικής κρίσης και βαθιάς ύφεσης ορισµένες δυσµενείς εξελίξεις και κυρίως η δραµατική αύξηση του ποσοστού ανεργίας (από 7,2 το β και το γ τρίµηνο του 2008 σε 27,1 το β τρίµηνο του 2013) εκτιµάται ότι συνετέλεσαν στην αύξηση της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισµού στην Ελλάδα. Επισηµαίνεται επίσης ότι η σηµαντική αύξηση του αριθµού των ανέργων (από 355 χιλιάδες το γ τρίµηνο του 2008 σε άτοµα το β τρίµηνο του 2013) συνδυάζεται και µε άλλες ακόµη πιο ανησυχητικές παραµέτρους στη διάρκεια της τρέχουσας κρίσης. Για παράδειγµα, η ανεργία έχει πλέον πλήξει τον πιο σκληρό πυρήνα του κοινωνικού ιστού, καθώς το µερίδιο των ανέργων που δηλώνουν αρχηγοί ή υπεύθυνοι νοικοκυριού έχει αυξηθεί κατά 10 περίπου εκατοστιαίες µονάδες κατά την τελευταία τριετία. Σε ανάλογα αποτελέσµατα κατέληξε και η έρευνα των Matsaganis and Leventi (2011, 2013a, 2013b) σε µια προσπάθεια να εκτιµήσουν τις αλλαγές στην κατανοµή του εισοδήµατος που σχετίζονται τόσο µε τα µέτρα λιτότητας όσο και µε τη γενικότερη ύφεση στην Ελλάδα κατά την τρέχουσα περίοδο της κρίσης, αξιοποιώντας το Ευρωπαϊκό µοντέλο µικροπροσοµοίωσης φόρων-παροχών EUROMOD. Με Βάση την ανάλυση των συγγραφέων η σχετική φτώχεια αυξήθηκε ελαφρώς στο 21,3 το 2012 (από 20,0 το 2009), ενώ η απόλυτη φτώχεια φαίνεται ότι έχει αυξηθεί δραµατικά σε 37,0 το Όσον αφορά τα ποσοστά φτώχειας ανά κατηγορία η κατάσταση των ανέργων αναδεικνύεται από τους συγγραφείς σαφώς ανησυχητική καθώς το θεσµικό πλαίσιο παροχής της σχετικής βοήθειας προς τα άνεργα άτοµα είναι ιδιαίτερα περιοριστικό µε στενές προϋποθέσεις επιλεξιµότητας και υψηλά ποσοστά µη ανάληψης (µέγιστη διάρκεια των παροχών ανεργίας 8

13 µόλις 12 µήνες ενώ µόλις το 19 του άνεργου πληθυσµού είχε λάβει το σχετικό βοήθηµα το 2012). Καθώς το (µακροπρόθεσµο) ποσοστό ανεργίας αναµένεται να παραµείνει σε υψηλά επίπεδα στο άµεσο µέλλον, η φτώχεια µεταξύ των ανέργων τείνει να γίνει κατά τους συγγραφείς το νέο κοινωνικό ζήτηµα. Η αύξηση της ανισότητας µε βάση τα ευρήµατα της έρευνας των Matsaganis and Leventi άρχισε ένα χρόνο µετά την έναρξη της κρίσης και επιταχύνθηκε καθώς η ύφεση βάθυνε µε κύριο µοχλό την οικονοµική ύφεση και ιδίως την αύξηση της ανεργίας παρά εξαιτίας τα ίδια τα µέτρα λιτότητας αυτά καθ αυτά. Πράγµατι, ορισµένες από τις παρεµβάσεις στα πλαίσια των µνηµονίων φαίνεται να είχαν µια προοδευτική επίδραση στην κατανοµή εισοδήµατος είτε επειδή είχε ληφθεί ειδική µέριµνα κατά τον σχεδιασµό τους για µια πιο «δίκαιη» πολιτική (πχ στην περίπτωση των εισφορών αλληλεγγύης συνταξιούχων) είτε επειδή εκείνοι που πλήττονταν περισσότερο βρίσκονταν στο πάνω µέρος της κατανοµής (πχ οι περικοπές αποδοχών στην περίπτωση του δηµόσιου τοµέα). Ωστόσο, αυτό αντισταθµίστηκε εν µέρει από την αντίστροφα προοδευτική επίδραση του έκτακτου φόρου περιουσίας (ΕΤΑΚ, ΕΕΤΗ Ε µέσω ΕΗ κ.ά.), τη µείωση της παροχής ασφάλισης κατά της ανεργίας, αλλά και τις αυξήσεις στην έµµεση φορολογία (πχ του ΦΠΑ το 2010, των ειδικών φόρων κατανάλωσης στα ποτά, τσιγάρα και πετρέλαιο θέρµανσης) και άλλων φόρων. Τέλος, οι συγγραφείς διαπιστώνουν ότι η κρίση έχει ανατρέψει το παραδοσιακό οικογενειακό πρότυπο µε τον «άντρα κουβαλητή» (ηλικίας 30-44), λόγω της ανεργίας, να µην είναι πλέον σε θέση να αποτρέψει την οικογένειά του από καταστάσεις φτώχειας και ανέχειας. Οι πρόσφατες απώλειες απασχόλησης και εισοδήµατος αύξησαν σηµαντικά τη ζήτηση για κοινωνική προστασία αλλά η απάντηση του κοινωνικού κράτους υπήρξε ανεπαρκής παρά τη σχετική ρητορική των πολιτικών παραγόντων στο εσωτερικό και σε διεθνείς οργανισµούς Μετατοπίσεις της φτώχειας διαχρονικά και οµάδες υψηλού κινδύνου Σηµαντικές µετατοπίσεις του κινδύνου φτώχειας καταγράφονται διαχρονικά, παρά τη σχετική σταθερότητα του συνολικού επιπέδου του στην περίοδο (19,5-23, βλ. Tsakloglou and Mitrakos, 2012). Πιο συγκεκριµένα η φτώχεια φαίνεται να µετατοπίζεται από την οµάδα των ηλικιωµένων 65+ (2005: 27,9, 2010: 21,3, 2011: 17,2) προς την οµάδα των νεότερων ζευγαριών µε παιδιά, από τις αγροτικές προς τις αστικές περιοχές και από τους λιγότερο εκπαιδευµένους προς τις υψηλότερες εκπαιδευτικές βαθµίδες. Επιπλέον, µετά το 2005 η παιδική φτώχεια φαίνεται να βρίσκεται σε µια συνεχή διαδικασία διεύρυνσης ( παιδιά ζουν σε φτωχά νοικοκυριά, 2005: 19,3, 2010: 23,3, 2011: 26,5). 4 Πιο αναλυτικά, τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα η φτώχεια φαίνεται να µετατοπίζεται από την οµάδα των ηλικιωµένων προς την οµάδα των νεότερων ζευγαριών µε παιδιά, αλλά και προς τους νέους εργαζοµένους. Ειδικότερα, το ποσοστό των παιδιών µέχρι 16 ετών που ζουν κάτω από το όριο της σχετικής φτώχειας αυξήθηκε σε 23,3 το 2011 και 26,5 το 2012 (ΕΕ-28: 21,0), από 19,3 το 2005 και είναι υψηλότερο κατά δύο και πλέον εκατοστιαίες µονάδες από το αντίστοιχο ποσοστό του συνολικού πληθυσµού. Σε αυτό φαίνεται ότι συνέβαλαν η µείωση των κατώτατων µισθών, η αύξηση των ευέλικτων µορφών απασχόλησης (µερική απασχόληση, προσωρινή εργασία κ.ά.) και η δραµατική αύξηση της ανασφάλιστης και παράνοµης εργασίας ( ιάγραµµα 3). 4 Στην πλειοψηφία των κρατών µελών, τα παιδιά επηρεάζονται περισσότερο από τουλάχιστον µία από τις τρεις µορφές φτώχειας ή κοινωνικό αποκλεισµό σε σχέση µε τις άλλες ηλικιακές οµάδες (Eurostat, 2013). 9

14 ιάγραµµα 3. ιαχρονική µεταβολή του κινδύνου φτώχειας για επιµέρους πληθυσµιακές οµάδες : κατανοµή διαθέσιµου εισοδήµατος Σύνολο πληθυσµού Ηλικιωµένοι (65 ετών και άνω) Παιδική φτώχεια (παιδιά έως 15 ετών) Άνεργοι Φτώχειας Πηγή: Eurostat (EU-SILC). Με βάση τα πιο πρόσφατα στοιχεία της έρευνας EU-SILC, οµάδες υψηλού κινδύνου φτώχειας στην Ελλάδα είναι κυρίως οι άνεργοι (ποσοστό φτώχειας 45,8) και ιδιαίτερα οι άνεργοι άνδρες (ποσοστό φτώχειας 48,4, αυξηµένο κατά 10 ποσοστιαίες µονάδες έναντι του προηγούµενου έτους που ήταν 38,5), τα µονογονεϊκά νοικοκυριά µε τουλάχιστον ένα εξαρτώµενο παιδί (66,0 έναντι 43,2 το προηγούµενο έτος), οι µη οικονοµικά ενεργοί εκτός των συνταξιούχων (νοικοκυρές κ.λπ., 32,9), τα νοικοκυριά µε 2 ενήλικες και 3 ή περισσότερα παιδιά (36,8), τα νοικοκυριά που διαµένουν σε ενοικιασµένη κατοικία (29,6) αλλά και τα παιδιά ηλικίας 0-16 ετών (26,5) και κυρίως τα παιδιά των µεταναστών (44,4). Από την ανάλυση της µελέτης και την εκτίµηση ενός οικονοµετρικού υποδείγµατος τύπου Logit προέκυψαν ορισµένα ενδιαφέροντα ευρήµατα σε σχέση µε το ερώτηµα ποιοι παράγοντες επηρεάζουν σηµαντικά την πιθανότητα ένα µέλος του πληθυσµού να βρεθεί κάτω από τη γραµµή φτώχειας, δηλ. ποιοι είναι οι πραγµατικά «πτωχογόνοι» παράγοντες; Ειδικότερα, η πιθανότητα φτώχειας εµφανίζεται να είναι αρνητικά συνδεδεµένη µε το βαθµό αστικότητας του τόπου κατοικίας και, κυρίως, µε το εκπαιδευτικό επίπεδο του αρχηγού του νοικοκυριού. Επιπλέον, η πιθανότητα ένα άτοµο να βρεθεί κάτω από τη γραµµή φτώχειας είναι σηµαντικά υψηλότερη στα ηλικιωµένα άτοµα που ζουν σε µονοµελή ή διµελή νοικοκυριά, στους ανέργους και στα νοικοκυριά µε πολλά παιδιά. Τέλος, επισηµαίνεται ιδιαίτερη συµβολή των τεκµαρτών εισοδηµάτων (ιδιοκατοίκηση κ.ά.) στη µείωση της φτώχειας κατά 3,3 συνολικά µονάδες και 7 µονάδες στους ηλικιωµένους µε βάση την ανάλυση των πλέον πρόσφατων στοιχείων της ΕΟΠ Οι επιπτώσεις της τρέχουσας οικονοµικής κρίσης στην ανισότητα Κατά τα πρώτα τρία χρόνια της παγκόσµιας κρίσης που ξέσπασε το 2007, η ανισότητα στα εισοδήµατα από εργασία και κεφάλαιο εκτιµάται ότι αυξήθηκε στις χώρες του ΟΟΣΑ περίπου όσο και κατά τα δώδεκα χρόνια που προηγήθηκαν της κρίσης (OECD, 2013). Η Ελλάδα εισήλθε στην κρίση αυτή µε υψηλά επίπεδα εισοδηµατικής ανισότητας σε σχέση µε τις άλλες χώρες της ΕΕ, τα οποία αυξήθηκαν ακόµα περισσότερο στη διάρκεια της κρίσης. Σύµφωνα µε το συντελεστή Gini και 10

15 τις τιµές που παρουσιάζονται στο ιάγραµµα 4, η Ελλάδα µαζί µε τη Λετονία, την Ισπανία και την Πορτογαλία, συγκαταλέγεται στις χώρες της ΕΕ µε τα υψηλότερα ποσοστά ανισότητας. Ειδικότερα, τα αποτελέσµατα της έρευνας EU-SILC για το 2012 δείχνουν ότι ο συντελεστής Gini είναι 34,3 (εισοδήµατα του 2011) για την Ελλάδα, έναντι 30,4 για το µέσο όρο της ΕΕ-28. Επιπλέον, το πλουσιότερο 20 των νοικοκυριών στη χώρα µας κατέχει 6,6 φορές µεγαλύτερο µερίδιο εισοδήµατος από ό,τι το φτωχότερο 20 (δείκτης S80/S20), ενώ ο αντίστοιχος λόγος λαµβάνει τιµή 5,1 για το σύνολο των χωρών της ΕΕ-28. ιάγραµµα 4. Η εισοδηµατική ανισότητα στις χώρες της ΕΕ: 2011 Λετονία Ισπανία Πορτογαλία ΕΛΛΑ Α Βουλγαρία Ρουµανία Ην. Βασίλειο Εσθονία Ιταλία Λιθουανία Κύπρος Πολωνία Κροατία Ευρωζώνη Γαλλία EE-28 EE-15 Ιρλανδία Γερµανία ανία Λουξεµβούργο Μάλτα Ουγγαρία Βέλγιο Αυστρία Φινλανδία Ολλανδία Σλοβακία Τσεχία Σουηδία Σλοβενία 5,1 6,6 30,4 34,3 Gini S80/S20 Πηγή: Eurostat (EU-SILC) Επιπλέον, το πλουσιότερο 20 του πληθυσµού της χώρας κατέχει το ,6 φορές µεγαλύτερο µερίδιο εισοδήµατος (2009: 5,6) από ό,τι το φτωχότερο 20 του πληθυσµού (S80/S20 δείκτης), ενώ η τιµή αυτού του λόγου είναι 5,1 (2009 : 5.0) για την ΕΕ-28 ως σύνολο (βλ. ιάγραµµα 4 και 5). Θα πρέπει επίσης να σηµειωθεί ότι η αµοιβή για τους άνδρες εργαζόµενους στην Ελλάδα είναι 12,7 υψηλότερη από την αντίστοιχη αµοιβή για τις γυναίκες (7 στο δηµόσιο τοµέα και 19,6 στον ιδιωτικό τοµέα).5 Τέλος, σε σχέση µε την µεταβολή της εισοδηµατικής ανισότητας στην περίοδο της τρέχουσας κρίσης προκύπτουν εξελίξεις ανάλογες µε αυτές της σχετικής φτώχειας. Πράγµατι, ο ευρέως χρησιµοποιούµενος συντελεστής ανισοκατανοµής του εισοδήµατος Gini από 32,9 για το 2010 (έτος έρευνας) αυξήθηκε σε 34,3 το 2012 ή κατά 4,2. Η µεταβολή για τον δείκτη S80/S20 στην ίδια περίοδο έφτασε το 17,9 (από 5,6 το 2010 σε 6,6 το 2012, ιάγραµµα 5). 5 Το µισθολογικό χάσµα µεταξύ των δύο φύλων εκτιµάται ως η διαφορά ανάµεσα στις µέσες µικτές ωριαίες αµοιβές ανδρών και γυναικών από µισθωτή εργασία, και εκφράζεται ως ποσοστό επί των ακαθάριστων ωριαίων αποδοχών των ανδρών. Ο δείκτης λαµβάνει υπόψη εργαζόµενους ηλικίας ετών, οι οποίοι εργάζονται πάνω από 15 ώρες / εβδοµάδα (EU-SILC). 11

16 ιάγραµµα 5. Η εισοδηµατική ανισότητα στην Ελλάδα κατά την περίοδο της τρέχουσας κρίσης 34,5 34,3 6,8 34,0 είκτης ανισοκατανοµής: GINI (αριστερός άξονας) είκτης ανισοκατανοµής: S80/S20 (δεξιός άξονας) 6,6 6,6 6,4 33,5 33,0 32,5 33,1 5,8 32,9 5,6 33,5 6,0 6,2 6 5,8 5,6 5,4 5,2 32, Πηγή: Eurostat (EU-SILC) ιάσπαση ανισότητας κατά πηγή προέλευσης του εισοδήµατος Στο υπόλοιπο αυτής της ενότητας, η συνολική εισοδηµατική ανισότητα κατανέµεται στις επιµέρους πηγές εισοδήµατος (µισθούς, συντάξεις, ενοίκια κ.λπ.) και µε τον τρόπο αυτό εκτιµάται η συµβολή κάθε πηγής στη συνολική ανισότητα ή ισότητα. Η τεχνική που εφαρµόζεται, όπως και στις περισσότερες σχετικές εµπειρικές µελέτες, βασίζεται κυρίως στη διάσπαση του συντελεστή Gini και του συντελεστή µεταβλητότητας. Η επιλογή των δύο αυτών δεικτών ανισότητας µας επιτρέπει τον έλεγχο της ευαισθησίας των εκτιµήσεων ως προς τον δείκτη ανισότητας και την ευαισθησία τους στα διάφορα τµήµατα της κατανοµής (συντελεστής Gini γύρω από τη διάµεσο, συντελεστής µεταβλητότητας στα άκρα της κατανοµής). Στον Πίνακα 2 δίνονται οι εκτιµήσεις της ελαστικότητας κάθε δείκτη ανισότητας στις αναλογικές µεταβολές των εισοδηµάτων των επιµέρους πηγών. Το άθροισµα όλων των παραπάνω ελαστικοτήτων είναι πάντα ίσo µε το µηδέν, δεδοµένου ότι µία ισο-ποσοστιαία αύξηση όλων των εισοδηµάτων δεν αλλάζει τη συνολική εισοδηµατική ανισότητα ή το συντελεστή Gini (ιδιότητα ανεξαρτησίας ως προς τον µέσο). Το συνολικό εισόδηµα των νοικοκυριών κατανέµεται σε µισθούς και ηµεροµίσθια από την κύρια και δευτερεύουσα εργασία (συµπεριλαµβανοµένων δώρων Χριστουγέννων και Πάσχα και επιδοµάτων διακοπών), εισοδήµατα από αυτο-απασχόληση και επιχειρήσεις (εξαιρουµένων των γεωργικών εισοδηµάτων), αγροτικό εισόδηµα, εισόδηµα από κεφάλαιο (ενοίκια, τόκοι και µερίσµατα), εισόδηµα από κύριες και επικουρικές συντάξεις, καθώς και από κάθε είδους µεταβιβάσεις και κοινωνικές παροχές (οικογενειακά επιδόµατα, επίδοµα ανεργίας, επίδοµα ασθενείας, επίδοµα µητρότητας, στεγαστικό επίδοµα, επίδοµα γάµου, υποτροφίες και οικονοµική βοήθεια από συγγενείς και φίλους, κλπ). Σύµφωνα µε τα στοιχεία του Πίνακα 2, οι µισθοί και τα ηµεροµίσθια αποτελούν την κύρια πηγή εισοδήµατος των νοικοκυριών (33,6 στο σύνολο), και ακολουθούν οι συντάξεις (20,2), τα εισοδήµατα κεφαλαίου (19,3) και τα εισοδήµατα από αυτό-απασχόληση (17,5). Τα αποτελέσµατα των εκτιµήσεων των ελαστικοτήτων για το συντελεστή Gini (τρίτη στήλη του Πίνακα 2) δείχνουν ότι µια µείωση κατά 10 στα εισοδήµατα από αυτο-απασχόληση, κεφάλαιο ή από µισθούς-ηµεροµίσθια θα έχουν ως αποτέλεσµα την µείωση του συντελεστή Gini κατά 0,78, 0,35 ή 0,40, αντίστοιχα. Από την άλλη πλευρά, ανάλογη µείωση στις συντάξεις, τα γεωργικά εισοδήµατα και τις µεταβιβάσεις φαίνεται ότι θα έχουν σηµαντική επίδραση στην αύξηση της συνολικής ανισότητας κατά 0,52, 0,48 και 0,65 αντίστοιχα. Το αποτέλεσµα αυτό είναι πολύ 12

17 σηµαντικό, δεδοµένου ότι το γεωργικό εισόδηµα και οι µεταβιβάσεις αποτελούν µόνο το 5,2 και 4,2, αντίστοιχα, του συνολικού εισοδήµατος. Τα προηγούµενα αποτελέσµατα γενικά ισχύουν ανεξαρτήτως του δείκτη ανισότητας και του συστήµατος στάθµισης της ανισότητας (ευαισθησία του δείκτη) στα διάφορα τµήµατα της κατανοµής του εισοδήµατος. Ωστόσο, η κατεύθυνση της συµβολής των µισθών και των ηµεροµισθίων στη συνολική ανισότητα είναι πολύ ευαίσθητη και εξαρτάται από το δείκτη ανισότητας που χρησιµοποιείται στην ανάλυση. Πράγµατι, η ελαστικότητα στην περίπτωση των µισθών και των ηµεροµισθίων µεταβάλλεται από 0,040 στην περίπτωση του συντελεστή Gini σε -0,035 στην περίπτωση του συντελεστή µεταβλητότητας. Είναι προφανές ότι τα αποτελέσµατα της ανάλυσης δεν καταδεικνύουν µε σαφήνεια αν οι περικοπές στους µισθούς και τα ηµεροµίσθια κυρίως στο δηµόσιο τοµέα, που εφαρµόσθηκαν στη διάρκεια της τρέχουσας κρίσης στα πλαίσια των µνηµονίων έχουν οδηγήσει σε αύξηση ή µείωση της συνολική ανισότητας. Τα προηγούµενα ευρήµατα είναι ιδιαίτερα χρήσιµα για την εκτίµηση της αναδιανεµητικής επίδρασης των εισοδηµατικών παρεµβάσεων που έγιναν τα τελευταία χρόνια. Τα αποτελέσµατα της ανάλυσης δείχνουν ότι οι οικονοµικές πολιτικές που είχαν ως αποτέλεσµα την οµοιόµορφη ή αναλογική µείωση των γεωργικών εισοδηµάτων, των συντάξεων και των µεταβιβάσεων προς τα νοικοκυριά ή/και την αναλογική αύξηση των εισοδηµάτων από αυτό-απασχόληση και κεφάλαιο είναι πιθανόν ότι έχουν οδηγήσει στην αύξηση της συνολικής ανισότητας. Αυτό εξηγείται από τη σχετικά µεγαλύτερη συµµετοχή των εισοδηµάτων της πρώτης οµάδας στο συνολικό εισόδηµα των φτωχότερων νοικοκυριών, καθώς και από τη σχετικά υψηλότερη συµβολή των τελευταίων εισοδηµάτων στο συνολικό εισόδηµα των πλουσιότερων νοικοκυριών. Λόγω της σχετικά µεγαλύτερης συνεισφοράς των µισθών και των ηµεροµισθίων στο ηµόσιο τοµέα στα µεσαία εισοδηµατικά στρώµατα, το µέγεθος και η κατεύθυνση της συµβολής τους στη συνολική ανισότητα δεν είναι ξεκάθαρο. Έτσι, για παράδειγµα η πρόσφατη κατάργηση των δώρων του Πάσχα, των Χριστουγέννων και των επιδοµάτων αδείας, καθώς και των άλλων παροχών στο δηµόσιο τοµέα, εκτιµάται ότι έχουν επηρεάσει κυρίως τα µεσαία εισοδηµατικά κλιµάκια, µε αµφίβολα αναδιανεµητικά αποτελέσµατα στο σύνολο της κατανοµής του εισοδήµατος. Πίνακας 2. ιάσπαση ανισότητας κατά πηγή εισοδήµατος Πηγή εισοδήµατος Μερίδιο εισοδήµατος Ελαστικότητα συντελεστή Gini Ελαστικότητα συντελεστή µεταβλητότητας Μισθοί & ηµεροµίσθια 33,6 0,040-0,035 Εισόδηµα αυτό-απασχόλησης 17,5 0,078 0,090 Αγροτικά εισοδήµατα 5,2-0,048-0,062 Εισοδήµατα κεφαλαίου (ενοίκια, τόκοι κ.λπ.) 19,3 0,035 0,038 Συντάξεις 20,2-0,052-0,060 Μεταβιβάσεις 4,2-0,065-0,064 ΣΥΝΟΛΟ 100,0 0,000 0,000 Πηγή: Επεξεργασία των µικρο-δεδοµένων της ΕΟΠ 2012, ΕΛΣΤΑΤ Μετατοπίσεις στο καταναλωτικό πρότυπο των νοικοκυριών Από την ΕΛΣΤΑΤ ανακοινώνονται πρόσφατα τα αποτελέσµατα της δειγµατοληπτικής Έρευνας Οικογενειακών Προϋπολογισµών έτους 2012 που διενεργήθηκε σε δείγµα ιδιωτικών νοικοκυριών όλων των περιοχών της Χώρας. Η µέση µηνιαία δαπάνη των νοικοκυριών, στην Έρευνα Οικογενειακών Προϋπολογισµών (ΕΟΠ) της ΕΛΣΤΑΤ για το 2012, ανήλθε στα ευρώ, καταγράφοντας ονοµαστική µείωση κατά 10,2 (ή 11,6, σε πραγµατικούς όρους) σε σύγκριση µε το 2011 (Πίνακας 3). Το µεγαλύτερο µερίδιο των δαπανών του µέσου προϋπολογισµού των 13

18 νοικοκυριών αφορά τα είδη διατροφής (20,1) και ακολουθούν η στέγαση (13,9) και οι µεταφορές (12,8), ενώ οι υπηρεσίες της εκπαίδευσης αποτελούν το µικρότερο µερίδιο των δαπανών (3,5). Τα νοικοκυριά που διαµένουν σε αγροτικές περιοχές δαπανούν ευρώ µηνιαίως, ενώ αυτά που διαµένουν σε αστικές περιοχές ευρώ. Εποµένως, τα νοικοκυριά που διαµένουν σε αγροτικές περιοχές δαπανούν, κατά µέσο, όρο 24,4 λιγότερο από τα νοικοκυριά που διαµένουν σε αστικές περιοχές. Συγκρίνοντας τα αποτελέσµατα της ΕΟΠ 2012 µε εκείνα των προηγούµενων ερευνών, καταγράφεται σηµαντική µείωση της µέσης µηνιαίας δαπάνης των νοικοκυριών από ευρώ το 2010 (σε σταθερές τιµές 2012) σε ευρώ (2012), η οποία αντιστοιχεί σε µείωση κατά 22,5 (Πίνακας 3). Την περίοδο , παρατηρείται επίσης συνεχής µεταβολή του καταναλωτικού προτύπου των νοικοκυριών µε µετατόπιση των δαπανών από δαπάνες που αφορούν τα ξενοδοχεία, καφενεία και εστιατόρια, την ένδυση υπόδηση, τις µεταφορές, την αναψυχή, τα διαρκή αγαθά και τα διάφορα αγαθά και υπηρεσίες, προς τις δαπάνες που αφορούν, κυρίως, τη στέγαση, τη διατροφή, τα αλκοολούχα ποτά και καπνό, και τις επικοινωνίες. Ειδικότερα, ως ποσοστό επί του οικογενειακού προϋπολογισµού, οι δαπάνες για είδη ένδυσης και υπόδησης µειώθηκαν από 7,2 το 2010 σε 5,8 το 2012, για διαρκή αγαθά από 6,7 σε 5,8, για ξενοδοχεία-καφενεία-εστιατόρια από 10,7 σε 9,8 και για µεταφορές από 13,5 σε 12,8, αντίστοιχα. Αντίθετα, την ίδια περίοδο σηµαντική αύξηση κατέγραψε το µερίδιο των δαπανών για στέγαση από 11,7 σε 13,9, και για τα είδη διατροφής από 18,0 σε 20,1. Μεταξύ των ΕΟΠ 2011 και 2012 µειώθηκε σηµαντικά ο αριθµός των νοικοκυριών που χρησιµοποιούν την κεντρική θέρµανση ως κύρια πηγή θέρµανσης (µεταβολή 22,6), κατέχουν ή νοικιάζουν δευτερεύουσες ή εξοχικές κατοικίες (µεταβολή 2,8, λόγω µείωσης των ενοικιαζόµενων και των εξοχικών που έγιναν κύριες κατοικίες, και διέθεταν τουλάχιστον ένα επιβατηγό αυτοκίνητο ΙΧ (µεταβολή 0,6, ενώ ο αριθµός των αυτοκινήτων µειώθηκε κατά 3,1). Αντίθετα, αυξήθηκε ο αριθµός των νοικοκυριών που διαθέτουν ηλεκτρονικό υπολογιστή στην κύρια κατοικία τους (µεταβολή 4,2), τουλάχιστον ένα κινητό τηλέφωνο (µεταβολή 1,2), και κλειστούς χώρους στάθµευσης στην κατοικία (µεταβολή 1,8). Σε σχέση µε την ανισότητα από τα στοιχεία της πλέον πρόσφατης ΕΟΠ για το 2012 προκύπτει ότι το µερίδιο της διάµεσης ισοδύναµης δαπάνης (αγορές) του πλουσιότερου 20 του πληθυσµού είναι 5,9 φορές µεγαλύτερο από το µερίδιο της διάµεσης ισοδύναµης δαπάνης του φτωχότερου 20 του πληθυσµού (5,5 για το 2011). Ο δείκτης µειώνεται στο 4,7, όταν συµπεριληφθούν στην καταναλωτική δαπάνη και οι τεκµαρτές δαπάνες (τελική καταναλωτική δαπάνη) (1) (4,5 για το 2011). Επίσης, το µερίδιο της διάµεσης ισοδύναµης δαπάνης για είδη διατροφής των νοικοκυριών του φτωχότερου 20 του πληθυσµού ανέρχεται στο 33,6 των δαπανών των νοικοκυριών της Χώρας, ενώ το αντίστοιχο µερίδιο του πλουσιότερου 20 του πληθυσµού ανέρχεται στο 13,5. Τέλος, ο κίνδυνος φτώχειας απειλεί το 21,2 του πληθυσµού της Χώρας, όταν στον υπολογισµό του δείκτη λαµβάνεται υπόψη µόνο η δαπάνη µε τρόπο κτήσεως την αγορά (20,6 το 2011), ενώ ο δείκτης µειώνεται στο 15,3 του πληθυσµού (15,0 το 2011), όταν λαµβάνονται υπόψη όλες οι καταναλωτικές δαπάνες, ανεξάρτητα από τον τρόπο κτήσεως (τεκµαρτό ενοίκιο από ιδιοκατοίκηση, ιδιοπαραγόµενα αγαθά, αγαθά και υπηρεσίες παρεχόµενες δωρεάν από τον εργοδότη, άλλα νοικοκυριά, µη κερδοσκοπικούς οργανισµούς, κράτος κλπ). Η µέση µηνιαία δαπάνη των φτωχών νοικοκυριών εκτιµάται στο 32,0 των δαπανών των µη φτωχών νοικοκυριών, ενώ τα φτωχά νοικοκυριά δαπανούν το 33,3 του µέσου προϋπολογισµού τους σε είδη διατροφής, ενώ τα µη φτωχά το 19,2. Λόγω της σύνθεσης των φτωχών νοικοκυριών (ηλικιωµένοι, ανασφάλιστοι, κλπ.), η δαπάνη για την υγεία ανέρχεται στο 7,3 του µέσου προϋπολογισµού τους, ενώ των µη φτωχών στο 6,5.6 6 Βλ. δελτίο τύπου ΕΛΣΤΑΤ, Έρευνα Οικογενειακών Προϋπολογισµών

19 Αξία σε ευρώ, τρέχουσες τιµές Πίνακας 3. Μέσος όρος µηνιαίας δαπάνης (αγορές, τρέχουσες τιµές) για αγαθά και υπηρεσίες: ΕΟΠ ΕΟΠ 2012 ΕΟΠ 2011 ΕΟΠ 2010 ΕΟΠ 2009 ΕΟΠ 2008 Αγαθά και υπηρεσίες Αξία σε Αξία σε Αξία σε Αξία σε Αξία σε Σύνολο 1.637,10 100, ,02 100, ,42 100, ,18 100, ,67 100,0 Είδη διατροφής 328,57 20,1 355,05 19,5 351,67 18,0 356,60 17,3 347,40 16,4 Οινοπν/δη ποτά και καπνός 62,71 3,8 66,52 3,6 68,70 3,5 68,63 3,3 68,39 3,2 Είδη ένδυσης, υπόδησης 95,34 5,8 112,51 6,2 140,84 7,2 162,84 7,9 174,24 8,2 Στέγαση 227,07 13,9 230,16 12,6 228,82 11,7 232,18 11,2 249,55 11,8 ιαρκή αγαθά 94,97 5,8 110,05 6,0 130,47 6,7 138,80 6,7 149,45 7,1 Υγεία 104,71 6,4 114,58 6,3 124,43 6,4 134,27 6,5 142,10 6,7 Μεταφορές 209,88 12,8 240,05 13,2 264,87 13,5 274,37 13,3 283,36 13,4 Επικοινωνίες 68,19 4,2 73,69 4,0 78,46 4,0 89,63 4,3 94,04 4,4 Αναψυχή και πολιτισµός 72,87 4,5 85,72 4,7 91,60 4,7 100,17 4,9 102,05 4,8 Εκπαίδευση 57,33 3,5 63,71 3,5 64,21 3,3 66,80 3,2 64,82 3,1 Ξενοδοχεία και εστιατόρια 160,47 9,8 189,11 10,4 209,75 10,7 228,18 11,0 229,79 10,9 ιάφορα αγαθά, υπηρεσίες 154,98 9,5 182,89 10,0 202,61 10,4 212,70 10,3 212,48 10,0 Πηγή: ΕΟΠ, ΕΛΣΤΑΤ (2014). 15

20 1.4. Συµπεράσµατα και προτάσεις πολιτικής Από την αρχή της δεκαετίας του 2000 και την ένταξη της χώρας στη ζώνη του ευρώ, η ελληνική οικονοµία συνέχισε να αναπτύσσεται µε ταχύ ρυθµό µέχρι το 2008, για να βυθιστεί έκτοτε σε βαθιά ύφεση. Από το 2010, ο δηµοσιονοµικός εκτροχιασµός έδωσε τη θέση του στη λιτότητα για τη µείωση των ελλειµµάτων. Η κρίση δεν έχει επηρεάσει οµοιόµορφα ολόκληρο τον πληθυσµό και φαίνεται ότι έχει οδηγήσει σε ακόµη χειρότερη κατάσταση οµάδες του πληθυσµού που βρίσκονταν ήδη σε υψηλό κίνδυνο φτώχειας πριν από την τρέχουσα κρίση.7 Η φορολογία εισοδήµατος έγινε λιγότερο προοδευτική, η αύξηση των συντελεστών του Φόρου Προστιθεµένης Αξίας, η αύξηση των Ειδικών Φόρων Κατανάλωσης στα καύσιµα, τα ποτά και τα τσιγάρα, η καθιέρωση του Ενιαίου Τέλους Ακίνητης Περιουσίας και της έκτακτης εισφοράς στα ακίνητα, εκτιµάται ότι οδήγησαν στο να µειωθεί δυσανάλογα η πραγµατική αγοραστική δύναµη των φτωχότερων νοικοκυριών, ενώ οι µεγάλες αυξήσεις τιµών στα τρόφιµα και στα καύσιµα επηρέασαν τους φτωχούς πολύ περισσότερο από ότι τα πιο πλούσια νοικοκυριά. Η έως σήµερα εξέλιξη αλλά και οι προοπτικές των εισοδηµάτων και της ανεργίας φαίνονται δυσοίωνες, ενώ για πρώτη φορά κατά τις τελευταίες δεκαετίες καταγράφεται σηµαντική αύξηση της φτώχειας κυρίως σε απόλυτους όρους (Matsaganis, 2013, Mitrakos, 2013, Tsakloglou and Mitrakos, 2012, Ματσαγγάνης κ.ά, 2012, αφέρµος και Παπαθεοδώρου, 2010, EKKE, 2012). Από τα διαθέσιµα στοιχεία για τα πρώτα έτη της κρίσης προκύπτει ότι η σχετική φτώχεια αυξήθηκε σηµαντικά στην περίοδο της τρέχουσας κρίσης (3 εκατοστιαίες µονάδες µεταξύ των ετών 2009 και 2011), ενώ οι διαστάσεις της «απόλυτης» φτώχειας αυξήθηκαν δραµατικά. Πράγµατι, το ποσοστό φτώχειας για το έτος 2009 υπολογιζόµενο µε σταθερή τη γραµµή φτώχειας στο έτος 2005 ήταν 16,3, και αυξήθηκε σε 22,9 το 2010 και σε 32,3. για το Με άλλα λόγια, µέσα σε δύο µόλις έτη στην περίοδο της τρέχουσας κρίσης είχαµε αύξηση της φτώχειας σε απόλυτους όρους κατά 16,0 ποσοστιαίες µονάδες ή κατά 98,2, έναντι αύξησης κατά 3 ποσοστιαίες µονάδες ή κατά 14,9 σε σχετικούς όρους. Ορισµένες εκτιµήσεις για τα πιο πρόσφατα έτη 2012 και 2013 οδηγούν σε ανησυχητικά συµπεράσµατα, ενώ τα έντονα υφεσιακά µέτρα που προβλέπονται από το Μεσοπρόθεσµο Πλαίσιο ηµοσιονοµικής Στρατηγικής (ΜΠ Σ) δεν αφήνουν περιθώρια αισιοδοξίας για τα αµέσως επόµενα έτη. Πράγµατι, οι εκτιµήσεις της µελέτης δείχνουν ότι το 2012 το 39,8 του πληθυσµού βρίσκεται σε απόλυτη φτώχεια (δηλαδή κάτω από την γραµµή της φτώχειας όπως αυτή είχε ορισθεί για το έτος 2005). Το αντίστοιχο ποσοστό για το 2013 εκτιµάται σε 47,8 καταδεικνύοντας πλέον τις δραµατικές διαστάσεις που έχει λάβει η φτώχεια µε την απόλυτη κυρίως έννοια στη χώρα µας κατά την περίοδο της τρέχουσας κρίσης. Η µεγάλη αύξηση του αριθµού των ανέργων, σε συνδυασµό µε τα τραγικά κενά που παρουσιάζει το κοινωνικό δίχτυ ασφαλείας, απειλεί να παρασύρει ολόκληρες οικογένειες στην απόλυτη φτώχεια. Η αντιµετώπιση του φαινοµένου αυτού στο σηµερινό δυσµενές οικονοµικό περιβάλλον, θα απαιτήσει στροφή και αλλαγές στην κοινωνική πολιτική που ακολουθείται τις τελευταίες δεκαετίες. Με βάση τα πιο πρόσφατα στοιχεία για το 2011 (έρευνα 2012), οµάδες υψηλού κινδύνου φτώχειας στην Ελλάδα είναι κυρίως οι άνεργοι και ιδιαίτερα οι άνεργοι άνδρες, τα µονογονεϊκά νοικοκυριά µε τουλάχιστον ένα εξαρτώµενο παιδί, τα νοικοκυριά µε έναν ενήλικα ηλικίας 65 ετών και άνω, οι µη οικονοµικά ενεργοί εκτός των συνταξιούχων (νοικοκυρές κ.λπ.), οι γυναίκες (συνήθως ηλικιωµένες) που ζουν µόνες, τα νοικοκυριά µε 3 ή περισσότερους ενήλικες µε εξαρτώµενα παιδιά, τα νοικοκυριά που διαµένουν σε ενοικιασµένη κατοικία αλλά και τα παιδιά. Τα αποτελέσµατα της ανάλυσης σε σχέση µε την συµβολή των επιµέρους εισοδηµάτων στη συνολική ανισότητα δεν καταδεικνύουν µε σαφήνεια αν οι περικοπές στους µισθούς και τα ηµεροµίσθια κυρίως στο δηµόσιο τοµέα, που εφαρµόσθηκαν στη διάρκεια της τρέχουσας κρίσης στα πλαίσια των µνηµονίων έχουν οδηγήσει σε αύξηση ή µείωση της συνολική 7 Πρόσφατη µελέτη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής δείχνει ότι ο σχεδιασµός των µέτρων πολιτικής είναι ζωτικής σηµασίας για να αποφευχθεί ότι τα νοικοκυριά χαµηλού εισοδήµατος δεν θα πληγούν περισσότερο από τα υπόλοιπα νοικοκυριά (European Commission, 2012a, 2012b, 2013).

21 ανισότητας. Έτσι, η κατάργηση των δώρων του Πάσχα, των Χριστουγέννων και των επιδοµάτων αδείας, καθώς και των άλλων παροχών στο δηµόσιο τοµέα, εκτιµάται ότι έχουν επηρεάσει κυρίως τα µεσαία εισοδηµατικά κλιµάκια, µε αµφίβολα αναδιανεµητικά αποτελέσµατα στο σύνολο της κατανοµής του εισοδήµατος. Τέλος, η δραµατική αύξηση της ανεργίας στην τρέχουσα περίοδο της κρίσης στη χώρα µας συνοδεύεται µε περικοπές στο χώρο των κοινωνικών δαπανών. Στη συγκυρία αυτή είναι προφανές ότι οι όποιες παρεµβάσεις θα πρέπει να στοχεύουν στη βελτίωση της αποτελεσµατικότητας των περιορισµένων κοινωνικών δαπανών και στην προώθηση της κοινωνικής συνοχής µέσα από τον περιορισµό της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισµού. Απαιτείται ο επαναπροσδιορισµός και η ενδυνάµωση των κοινωνικών πολιτικών. Οι πολιτικές που εφαρµόστηκαν τα τελευταία έτη φαίνεται να είναι πιο αποτελεσµατικές στο να περιορίζουν την ένταση της φτώχειας των ηλικιωµένων, αλλά αποδεικνύονται µάλλον ανεπαρκείς για άλλες κοινωνικά ευπαθείς οµάδες και κυρίως τους ανέργους. Επιπλέον, η αύξηση της κοινωνικής δαπάνης τις τελευταίες δεκαετίες δεν συνοδεύτηκε από τον «εξευρωπαϊσµό» των κοινωνικών πολιτικών που συνέχισαν να χαρακτηρίζονται από µία πανσπερµία ρυθµίσεων µε συγκρουόµενες αρµοδιότητες µεταξύ διαφορετικών φορέων. Ο επαναπροσδιορισµός των βασικών παραµέτρων της κοινωνικής πολιτικής παραµένει ζητούµενο που προβάλλει επιτακτικά από την τρέχουσα κρίση. Για παράδειγµα, η έλλειψη ενός ελάχιστου εγγυηµένου εισοδήµατος που θα λειτουργήσει ως ανάχωµα στοιχειώδους κοινωνικής προστασίας από καταστάσεις ακραίας ένδειας και φτώχειας παραµένει ακόµα ζητούµενο. Βιβλιογραφία Κεφαλαίου α. Ξενόγλωσση Eurostat (2010), Income and living conditions in Europe, Eurostat Statistical Books, edited by A. B. Atkinson and E. Marlier. Eurostat (2012), At risk of poverty or social exclusion in the EU27, Newsrelease 171/ December Eurostat (2013), "Children were the age group at the highest risk of poverty or social exclusion in 2011", Statistics in Focus, Issue number 4. European Commission (2012a), EU Employment and Social Situation, Quarterly Review, September European Commission (2012b), Employment and Social Developments in Europe 2012, Directorate-General for Employment, Social Affairs and Inclusion Directorate A, Manuscript completed in November European Commission (2013), EU Employment and Social Situation, Quarterly Review, March Mitrakos T. (2013), Inequality, poverty and living conditions in Greece: Recent developments and prospects, Social Cohesion and Development (1), pp Kaplanoglou G., Rapanos V.T. and Bardakas I.C. (2013), Does fairness matter for the success of fiscal consolidation? Economics Discussion Report 2013/6, Department of Economics, University of Athens. Matsaganis M. (2013), The Greek Crisis: Social Impact and Policy Responses, FRIEDRICH EBERT STIFTUNG Study, November Matsaganis M. and Leventi C. (2013a), The distributional impact of the Greek crisis in 2010, Fiscal Studies, vol. 34, issue 1, pp Matsaganis, M. and C. Leventi (2013b) Distributional Implications of the Crisis in Greece in , EUROMOD Working Paper No. EM 14/13. 17

22 OECD (2011), The Causes of Growing Inequality in OECD Countries, OECD Publishing, Paris. OECD (2013), Crisis squeezes income and puts pressure on inequality and poverty in the OECD, Paris. Tsakloglou P. and T. Mitrakos (2012), Inequality and poverty in Greece: myths, realities and the crisis, in Othon Anastasakis and Dorian Singh (eds), Reforming Greece: Sisyphean Task or Herculean Challenge?, Published by South East European Studies at Oxford (SEESOX), European Studies Centre, St Antony s College, University of Oxford, OX2 6JF, pp 90-99, SEESOX March β. Ελληνική αφέρµος, Γ. και Χ. Παπαθεοδώρου (2010), οµή και τάσεις της οικονοµικής ανισότητας και της φτώχειας στην Ελλάδα και την ΕΕ, , Επιστηµονικές Εκθέσεις 2, Ινστιτούτο Εργασίας ΓΣΕΕ, Αθήνα. EKKE (2012) Το κοινωνικό πορταίτο της Ελλάδας 2012, Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών, Ερευνών, Αθήνα Ελληνική Στατιστική Αρχή (2014), Συνθήκες ιαβίωσης στην Ελλάδα, 3 Ιανουαρίου

23 2. Αποτύπωση κοινωνικών δεικτών από Β γενη δεδοµένα: Ο δείκτης απόγνωσης (την ευθύνη συγγραφής του κεφαλαίου αυτού έχει o Σταύρος Ζωγραφάκης) Το κεφάλαιο αυτό αποτυπώνει την κατασκευή ενός δείκτη ο οποίος µετράει τον βαθµό απόγνωσης των νοικοκυριών των µισθωτών και των ανέργων. Εξετάζει πως η δηµοσιονοµική προσαρµογή που επιτυγχάνεται µέσω της µείωσης των µισθών ή της απώλειας της θέσης εργασίας µπορεί να θεωρηθεί ότι κατανέµεται δίκαια ανάµεσα στα νοικοκυριά. Ο δείκτης αυτός µπορούµε να θεωρήσουµε ότι αποτελεί και έναν δείκτη συγκυρίας. Μερικά λόγια για την κατασκευή του. Η οµάδα αναφοράς είναι τα νοικοκυριά των µισθωτών και ανέργων. εν περιλαµβάνονται, δηλαδή, νοικοκυριά που κάποιο εργαζόµενο µέλος του να µην είναι µισθωτός ή να είναι συνταξιούχος. Επιλέγουµε µόνο νοικοκυριά µε µισθωτούς γιατί θέλουµε τα εισοδήµατά τους να προέρχονται αποκλειστικά από µισθούς ή και από επιδόµατα ανεργίας. Η µελέτη βασίζεται αποκλειστικά στα πρωτογενή στοιχεία των τριµηνιαίων ερευνών εργατικού δυναµικού της ΕΛ.ΣΤΑΤ µε ετήσιο δείγµα 120,000 νοικοκυριών. Εποµένως έχουµε πληροφόρηση 4 φορές το χρόνο όπου ερωτώνται περισσότερα από 300,000 άτοµα. Η περίοδος αναφοράς ξεκινά από το 1ο τρίµηνο του 2008 και φθάνει µέχρι το 3ο τρίµηνο του Ο δείκτης λαµβάνει ως ακραίες τιµές το µηδέν και το 10. Τα νοικοκυριά βαθµολογούνται µε το µηδέν όταν δεν υπάρχουν άνεργοι µέσα στο νοικοκυριό και ο µισθός των εργαζοµένων είναι µεγαλύτερος των 1,000. Τα νοικοκυριά βαθµολογούνται µε το 10 όταν όλα τα ενεργά µέλη είναι άνεργα και κανένα από αυτά δεν λαµβάνει το επίδοµα ανεργίας. Τα νοικοκυριά µε βαθµό 10 θεωρούµε ότι βρίσκονται σε απόλυτη απόγνωση. Το κάθε ενεργό µέλος του νοικοκυριού βαθµολογείτε µε την µέγιστη τιµή, δηλαδή το 10, αν είναι άνεργο και δεν λαµβάνει ούτε το επίδοµα ανεργίας. Στη συνέχεια, η βαθµολόγηση σταδιακά µειώνεται αν µέλος του νοικοκυριού λαµβάνει τουλάχιστον το επίδοµα ανεργίας, ή αν εργάζεται και ο µισθός τους βαίνει αυξανόµενος από κλιµάκιο σε κλιµάκιο. Τέλος, βαθµολογείται µε την ελάχιστη τιµή, δηλαδή το µηδέν αν ο µισθός του έχει ξεπεράσει το όριο των 1,000. Κάθε ενεργό µέλος του νοικοκυριού λαµβάνει µία από τις παρακάτω τιµές: 10 : αν είναι άνεργο και δεν λαµβάνει επίδοµα ανεργίας 8 : αν είναι άνεργο και λαµβάνει επίδοµα ανεργίας 6 : αν εργάζεται και ο µισθός του είναι µικρότερος των : αν εργάζεται και ο µισθός του είναι µεταξύ των 500 και των : αν εργάζεται και ο µισθός του είναι µεταξύ των 700 και των : αν εργάζεται και ο µισθός του είναι µεγαλύτερος των 1,000 Ο συνολικός βαθµός κάθε νοικοκυριού είναι ο µέσος όρος των βαθµών που λαµβάνουν τα ενεργά µέλη του νοικοκυριού. Τα παιδιά καθώς και τα µη οικονοµικά ενεργά µέλη που ζουν µέσα στο νοικοκυριό δεν λαµβάνονται υπόψη. Ο δείκτης απόγνωσης υπολογίζεται για το σύνολο των νοικοκυριών των µισθωτών και των ανέργων της χώρας καθώς και για διαφορετικές οµάδες των παραπάνω νοικοκυριών ανάλογα µε τα χαρακτηριστικά του αρχηγού του νοικοκυριού (π.χ. βαθµίδα εκπαίδευσης, οµάδες ηλικιών, περιφέρεια διαµονής, βαθµός εξειδίκευσης, επάγγελµα, κλάδος δραστηριότητας, προϋπηρεσία, υπηκοότητα, είδος απασχόλησης, ένταση απασχόλησης κλπ). Ο συνολικός βαθµός κάθε νοικοκυριού είναι ο µέσος όρος των βαθµών που λαµβάνουν τα ενεργά µέλη του νοικοκυριού. Τα παιδιά καθώς και τα µη οικονοµικά ενεργά µέλη που ζουν µέσα στο νοικοκυριό δεν λαµβάνονται υπόψη. 19

24 ιάγραµµα 1. ιαχρονική εξέλιξη του δείκτη απόγνωσης (µέση τιµή για το σύνολο των νοικοκυριών των µισθωτών) 4,20 4,10 4,054,04 4,00 3,86 3,80 3,69 3,60 3,40 3,32 3,49 3,20 3,08 3,00 2,80 2,60 2,40 2,20 2,00 2,122,142,18 1,99 1,92 1,86 1,91 2,37 2,54 2,56 2,72 1, I 2009 II 2009 III 2009 IV 2010 I 2010 II 2010 III 2010 IV 2011 I 2011 II 2011 ΙΙΙ 2011IV 2012 I 2012 II 2012 III 2012 IV 2013 I 2013 II 2013 III Πηγή: Επεξεργασµένα στοιχεία της Έρευνας Εργατικού υναµικού, ΕΛΣΤΑΤ Ο δείκτης απόγνωσης υπολογίζεται για το σύνολο των νοικοκυριών των µισθωτών και των ανέργων της χώρας καθώς και για διαφορετικές οµάδες νοικοκυριών ανάλογα µε τα χαρακτηριστικά του αρχηγού του νοικοκυριού (π.χ. ανάλογα µε τη βαθµίδα εκπαίδευσης, την ηλικία του, την περιφέρεια διαµονής, τον βαθµό εξειδίκευσης του, το επάγγελµά του, τον κλάδο που δραστηριοποιείται, τα χρόνια προϋπηρεσίας του, την υπηκοότητά του, το είδος της απασχόλησής του, κλπ). Παρατηρούµε ότι ο δείκτης απόγνωσης (διάγραµµα 1) για το σύνολο των νοικοκυριών µε µισθωτούς και ανέργους από το 1,9 στην αρχή της οικονοµικής κρίσης έχει φθάσει στο 4,04. Ο δείκτης αυτός έχει µια συνεχή ανοδική τάση µε µια µικρή αλλαγή στα τελευταία 2 τρίµηνα (2ο και 3ο τρίµηνο του 2013) εξαιτίας κυρίως του γεγονότος ότι κάποια µέλη βρήκαν απασχόληση την άνοιξη και το καλοκαίρι του 2013, καθώς και λόγω της εφαρµογής του προγράµµατος της κοινωνικής εργασίας και της επιδότησης των µακροχρόνια ανέργων. Όπως γίνεται αντιληπτό ο δείκτης απόγνωσης αναφέρεται στον µέσο όρο των νοικοκυριών των µισθωτών. Αν φθάσει το 10, σηµαίνει το τέλος της µισθωτής εργασίας. Και µέχρι σήµερα έχουµε καλύψει τα 2/5 του δρόµου. Ο µέσος συνήθως ωραιοποιεί την εικόνα. Γι αυτό το λόγο θα τοποθετήσουµε τα νοικοκυριά που εξετάζουµε σε µια «πολυκατοικία» ανάλογα µε τον βαθµό απόγνωσης τους. Η πολυκατοικία έχει 5 ορόφους. Στο Ισόγειο µένουν τα νοικοκυριά µε δείκτη απόγνωσης µεγαλύτερο του 8. Σε κάθε όροφο ο δείκτης απόγνωσης µειώνεται όπου στο ρετιρέ µένουν τα νοικοκυριά που θεωρούµε εµείς ότι δεν έχουν καµία απόγνωση µιας και όλα τους τα µέλη εργάζονται µε αµοιβές µεγαλύτερες των 1,000 τουλάχιστον. Η «πολυκατοικία» διαθέτει και υπόγειο. Εκεί διαβιούν οι άνθρωποι που κοιµούνται στα πεζοδρόµια, τα νοικοκυριά των παράνοµων µεταναστών, οι κοινωνικά αποκλεισµένοι και γενικά όλοι εκείνοι οι πληθυσµοί που δεν καταγράφονται από τις δειγµατοληπτικές έρευνες. εν υπάρχουν στατιστικά στοιχεία για αυτούς τους πληθυσµούς. Οι άνθρωποι που διαµένουν σήµερα στην Πολυκατοικία είναι 4,2 εκατ. Μέσα σε αυτό τον πληθυσµό διαµένει το 65 των ανέργων της χώρας. Πριν την οικονοµική κρίση διέµεναν 282 χιλιάδες άνεργοι, σήµερα διαµένουν 855 χιλιάδες. 20

25 Στο ισόγειο της πολυκατοικίας, όπως παρατηρείτε, διαµένουν 292 χιλιάδες νοικοκυριά µε 706 χιλιάδες άτοµα, εκ των οποίων 432 χιλιάδες είναι άνεργοι. Τα µεγέθη αυτά, µέσα σε µια 4ετία, έχουν αυξηθεί περισσότερο από 5 φορές. Και στους άλλους ορόφους της πολυκατοικίας ο αριθµός των ανθρώπων που διαµένουν έχει αυξηθεί µε µικρότερη όµως ένταση. Οι ένοικοι που µένουν στο ρετιρέ έχουν περιοριστεί κατά 600 χιλιάδες άτοµα. Η διαµονή σε κάποιο όροφο δεν είναι δεδοµένη. Αν κάποια στιγµή ένα µέλος του νοικοκυριού χάσει την δουλειά του, ή αν τελειώσει η περίοδος που λάµβανε το επίδοµα ανεργίας ή αν ο µισθός του µειωθεί και αλλάξει κλιµάκιο τότε το νοικοκυριό µεταφέρεται σε χαµηλότερο όροφο εφόσον ο νέος δείκτης απόγνωσής του γίνεται µεγαλύτερος. Πάµε για λίγο να επισκεφθούµε το ισόγειο της πολυκατοικίας (διάγραµµα 2). Μιλήσαµε ήδη για το πόσο αυξήθηκαν οι ένοικοι. Εδώ βλέπουµε και την διάρθρωση των µελών αυτών των νοικοκυριών. Το µαύρο αναφέρεται στους άνεργους που δεν λαµβάνουν επίδοµα ανεργίας, το κίτρινο σε όσους λαµβάνουν το επίδοµα ανεργίας, το πράσινο στα παιδιά µε ηλικία 0-14 έτη, και το γαλάζιο στα µη οικονοµικά ενεργά µέλη (νοικοκυρές, µαθητές σπουδαστές, στρατιώτες, άτοµα µε αναπηρίες κλπ). Οι εργαζόµενοι που συντηρούν τα παραπάνω µέλη είναι µε το κόκκινο χρώµα. Το νοικοκυριό για να έχει δείκτη απόγνωσης µεγαλύτερο 8 σηµαίνει ότι αν υπάρχει εργαζόµενος µέσα στο νοικοκυριό αυτός θα πρέπει να αµείβεται µε µισθό χαµηλότερο των 500 ευρώ. 21

26 ιάγραµµα 2. Επίσκεψη στο ισόγειο της πολυκατοικίας νοικοκυριά σε απόλυτη απόγνωση. ιαχρονική εξέλιξη του αριθµού των µελών στο ισόγειο της πολυκατοικίας Αριθμός μη οικονομικά ενεργών Αριθμός παιδιών (0-14 έτη) Άνεργοι με επίδομα ανεργίας Άνεργοι χωρίς επίδομα ανεργίας Αριθμός μισθωτών o τρίμηνο o τρίμηνο o τρίμηνο o τρίμηνο ο τρίμηνο ο τρίμηνο ο τρίμηνο ο τρίμηνο ο τρίμηνο ο τρίμηνο ο τρίμηνο ο τρίμηνο ο τρίμηνο ο τρίμηνο ο τρίμηνο ο τρίμηνο ο τρίμηνο ο τρίμηνο ο τρίμηνο Πηγή: Επεξεργασµένα στοιχεία της Έρευνας Εργατικού υναµικού, ΕΛΣΤΑΤ Έχουµε 706 χιλιάδες άτοµα που διαµένουν στο ισόγειο. Μέσα σε αυτά τα νοικοκυριά δεν διαµένουν συνταξιούχοι ή ελεύθεροι επαγγελµατίες, παρά µόνο µισθωτοί και άνεργοι. Η µοναδική πηγή εισοδήµατος εποµένως είναι ο µισθός και το επίδοµα ανεργίας. Οι µισθωτοί µε αµοιβές κάτω των 500 ευρώ (το κόκκινο χρώµα) θα πρέπει να συντηρήσουν όλους τους υπόλοιπους. ιάγραµµα 3. ιάρθρωση των µελών των νοικοκυριών που κατοικούν στο ισόγειο της πολυκατοικίας. Πηγή: Επεξεργασµένα στοιχεία της Έρευνας Εργατικού υναµικού, ΕΛΣΤΑΤ 22

27 Στο ισόγειο της πολυκατοικίας ένας µισθός των 500 ευρώ θα πρέπει να «συντηρήσει» 15,2 παιδιά, ενώ κάθε επίδοµα ανεργίας αναλογεί σε 4,9 παιδιά, 5,4 µη οικονοµικά ενεργά µέλη και 16,4 άνεργους. Αντιλαµβανόµαστε ότι εδώ στο ισόγειο τα νοικοκυριά δεν έχουν χρήµατα. Αυτά τα νοικοκυριά δεν θα µπορούν να επωφεληθούν για παράδειγµα το επίδοµα θέρµανσης γιατί δεν έχουν χρήµατα να αγοράσουν πετρέλαιο. Θα λέγαµε ότι, επίδοµα επιβίωσης χρειάζονται ή επίδοµα τροφής. Εδώ το κρύο υποφέρεται, η πείνα όµως όχι. Και ζουν µέσα σε αυτά τα νοικοκυριά 133 χιλιάδες παιδιά. Στον πρώτο όροφο τα πράγµατα είναι λίγο καλύτερα (διάγραµµα 4). Οι εργαζόµενοι είναι περισσότεροι καθώς και τα επιδόµατα ανεργίας. Βέβαια κάποια στιγµή το επίδοµα ανεργίας θα σταµατήσει και η πιθανότητα να κατέβει το νοικοκυριό στο ισόγειο είναι µεγάλη. Η χρηµατική διαφορά σε σχέση µε τα νοικοκυριά του ισογείου είναι κάπου στα 500 ευρώ. ιάγραµµα 4. Επίσκεψη στον 1ο όροφο της πολυκατοικίας νοικοκυριά µε ένα χαµηλό µισθό ή ένα επίδοµα ανεργίας. ιαχρονική εξέλιξη του αριθµού των µελών στον 1ο όροφο Αριθμός μη οικονομικά ενεργών Αριθμός παιδιών (0-14 έτη) Άνεργοι με επίδομα ανεργίας Άνεργοι χωρίς επίδομα ανεργίας Αριθμός μισθωτών o τρίμηνο o τρίμηνο o τρίμηνο o τρίμηνο ο τρίμηνο ο τρίμηνο ο τρίμηνο ο τρίμηνο ο τρίμηνο ο τρίμηνο ο τρίμηνο ο τρίμηνο ο τρίμηνο ο τρίμηνο ο τρίμηνο ο τρίμηνο ο τρίμηνο ο τρίμηνο ο τρίμηνο Πηγή: Επεξεργασµένα στοιχεία της Έρευνας Εργατικού υναµικού, ΕΛΣΤΑΤ Όπως έχουµε πει, όσο ανεβαίνουµε τους ορόφους τα πράγµατα είναι καλύτερα. Οι άνεργοι που διαµένουν σε αυτούς τους ορόφους προστατεύονται από το οικογενειακό εισόδηµα. Είναι το µαξιλάρι ασφαλείας τους. Στο ρετιρέ (διάγραµµα 5), δεν υπάρχουν άνεργοι, όλοι εργάζονται και αµείβονται µε µισθό µεγαλύτερο των 1000 ευρώ. Η οικονοµική κρίση έχει βέβαια περιορίσει τον αριθµό των ενοίκων. Κάποια νοικοκυριά πήραν το ασανσέρ για χαµηλότερους ορόφους όταν έχασαν την δουλειά τους ή περιορίστηκε ο µισθός τους. 23

28 ιάγραµµα 5. Επίσκεψη στο ρετιρέ της πολυκατοικίας. Νοικοκυριά χωρίς άνεργα µέλη και µε µισθό > 1000 ευρώ. ιαχρονική εξέλιξη του αριθµού των µελών Αριθμός μη οικονομικά ενεργών Αριθμός παιδιών (0-14 έτη) Αριθμός μισθωτών o τρίμηνο o τρίμηνο o τρίμηνο o τρίμηνο ο τρίμηνο ο τρίμηνο ο τρίμηνο ο τρίμηνο ο τρίμηνο ο τρίμηνο ο τρίμηνο ο τρίμηνο ο τρίμηνο ο τρίμηνο ο τρίμηνο ο τρίμηνο ο τρίμηνο ο τρίμηνο ο τρίμηνο Πηγή: Επεξεργασµένα στοιχεία της Έρευνας Εργατικού υναµικού, ΕΛΣΤΑΤ Αυτοί που διαµένουν στο ρετιρέ σίγουρα έχουν υποστεί µειώσεις των εισοδηµάτων τους, όµως εµείς δεν τις συνυπολογίσαµε στον δείκτη απόγνωσης. Στην παρούσα εργασία δεν εξετάζουµε αν ο µισθός περιορίστηκε π.χ. από τα 3 χιλιάδες ευρώ στα 2 χιλιάδες ευρώ. Στο ερώτηµα ποια είναι τα νοικοκυριά που µένουν στο ισόγειο αναρωτιόµαστε µήπως είναι νοικοκυριά παράνοµων µεταναστών; Μήπως είναι οι άνθρωποι που κοιµούνται έξω στους δρόµους; Τα νοικοκυριά που µέσα από τα εθνικά σχέδια δράσης για τον κοινωνικό αποκλεισµό παρατηρούσαµε τα προηγούµενα χρόνια πριν την κρίση ότι βρίσκονταν σε µεγαλύτερο κίνδυνο φτώχειας όπως για παράδειγµα: νοικοκυριά µε ηλικιωµένους αρχηγούς, νοικοκυριά που κατοικούσαν σε ορεινές αγροτικές περιοχές, µονογονεϊκά νοικοκυριά ή νοικοκυριά µε πολλά παιδιά, νοικοκυριά µε χαµηλή εκπαίδευση των µελών τους, νοικοκυριά µε αναπηρίες κλπ; Σύµφωνα µε τα στοιχεία της ΕΕ : 24

29 Πηγή: Επεξεργασµένα στοιχεία της Έρευνας Εργατικού υναµικού, ΕΛΣΤΑΤ εν θα πρέπει να ξεχνάµε ότι η έρευνα εργατικού δυναµικού δεν καταγράφει τους άστεγους, τα νοικοκυριά χωρίς κατοικία ενώ οι παράνοµοι µετανάστες φοβούµενοι δεν ανοίγουν την πόρτα τους και δεν απαντούν στις έρευνες που διεξάγει η ΕΛ.ΣΤΑΤ. Και το ερώτηµα που προκύπτει είναι πως αυτά τα νοικοκυριά τα «βγάζουν πέρα»; Σύµφωνα µε τις απαντήσεις που δίνουν: Πηγή: Επεξεργασµένα στοιχεία της Έρευνας Εργατικού υναµικού, ΕΛΣΤΑΤ 25

30 Η νέα φτώχεια δεν έχει τα χαρακτηριστικά της περιόδου πριν την οικονοµική κρίση. Για παράδειγµα, το ποσοστό των ηλικιωµένων (>65 έτη) καθώς και το ποσοστό των συνταξιούχων (οποιασδήποτε ηλικίας) που απειλούνται από την φτώχεια µειώνονται σηµαντικά. Από την άλλη πλευρά η αύξηση του αριθµού των φτωχών κατά 350 χιλιάδες άτοµα σύµφωνα µε τα στοιχεία της Eurostat αποτυπώνουν µια ωραιοποιηµένη εικόνα της σηµερινής κατάστασης. Η πραγµατικότητα είναι πολύ χειρότερη από αυτό που δείχνουν οι αριθµοί. Η δική µας έρευνα αποσκοπούσε στην µέτρηση του βαθµού απόγνωσης των νοικοκυριών των µισθωτών και των ανέργων. Παρουσιάζει µια εικόνα της σηµερινής κατάστασης (3ο εξάµηνο του 2013). Σύµφωνα µε τα αποτελέσµατα της έρευνάς µας, ένα µέρος του πληθυσµού πήρε το ασανσέρ και κατέβηκε βιαίως στο ισόγειο της πολυκατοικίας, χωρίς στάση. Αυτή τη στιγµή είναι οι πλέον ευάλωτοι. Στο ισόγειο της πολυκατοικίας οι άνθρωποι δεν έχουν να χάσουν πλέον τίποτα. Εκτός ίσως αν έχουν κόκκινα δάνεια, απλήρωτους λογαριασµούς της ΕΗ, απλήρωτους φόρους. Ένα άλλο µέρος του πληθυσµού, παίρνει το ασανσέρ και κατεβαίνει σταδιακά, µε την απόγνωση ολοένα να αυξάνεται. Αν δεν αλλάξει τίποτα δεν θα αργήσουν να φτάσουν στο ισόγειο της πολυκατοικίας. Οι συντάκτες του µνηµονίου γνώριζαν το πρόβληµα πριν ακόµα εφαρµοστούν τα µέτρα. Και για αυτό το λόγο έχουν βάλει ως µνηµονιακή υποχρέωση την καθιέρωση του ελάχιστου εγγυηµένου εισοδήµατος το οποίο πιλοτικά είµαστε υποχρεωµένοι να το τρέξουµε το Είναι ανάγκη, το πρόγραµµα αυτό, µετά την πιλοτική του εφαρµογή, να το τρέξουµε καθολικά για ολόκληρο τον πληθυσµό. Θα πρέπει αυτή τη φορά τους ελάχιστους πόρους που διαθέτουµε να τους κατευθύνουµε στους ανθρώπους που αντιµετωπίζουν τις µεγαλύτερες δυσκολίες. Όλοι γνωρίζουµε ότι κατά το παρελθόν, ελάχιστοι κοινωνικοί πόροι κατευθύνονταν στους πραγµατικά δικαιούχους. Οι περισσότεροι πόροι χάνονταν στην διαχείριση και στις τσέπες ανθρώπων που δεν ήταν οι πραγµατικοί αποδέκτες. Μην ξεχνάτε ότι οι φοροφυγάδες κλέβουν το κράτος 2 φορές. Την µια φορά, αποκρύπτοντας τα εισοδήµατά τους, δεν πληρώνουν τους αναλογούντες φόρους, και από την άλλη, µε το χαµηλό εισόδηµα που δηλώνουν γίνονται αποδέκτες και κλέβουν τους κοινωνικούς πόρους. Αυτή τη στιγµή οι πόροι είναι απόλυτη ανάγκη να κατευθυνθούν στα νοικοκυριά που βρίσκονται σε απόλυτη απόγνωση. 26

31 3. Αποτύπωση κοινωνικών δεικτών από Β γενη δεδοµένα: Η χωρική διάσταση (την ευθύνη συγγραφής του κεφαλαίου αυτού έχουν οι: Φ. Αλεβίζος και Β. Παππάς Με στόχο την ανεύρεση χωρικών ζωνών µε όσον το δυνατόν κοινά χαρακτηριστικά, σε σχέση µε την φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισµό, εφαρµόστηκε η ανάλυση των Κυρίων Συνιστωσών σε επίπεδο Καλλικρατικών ήµων για επιλεγµένες µεταβλητές 8, περιγραφικές χαρακτηριστικές του κάθε ήµου αναφορικά µε την ανεργία και την φτώχεια. Πρέπει να αναφερθεί ότι η συµβατική υποχρέωση της ερευνητικής οµάδας ήταν η ανάλυση αυτή να γίνει σε επίπεδο Νοµού, διαδικασία που σε άλλα κεφάλαια πραγµατοποιήθηκε. Όµως για τις ανάγκες της παρούσας ανάλυσης επιλέχθηκε το επίπεδο των ήµων επειδή προσφέρει καλύτερη χωρική ανάλυση και συνεπώς αναλυτικότερη πληροφορία. Η Ανάλυση σε Κύριες Συνιστώσες έγινε µε βασικές µεταβλητές τα ποσοστά νεοεισερχοµένων και ήδη εισηγµένων ανδρών και γυναικών στην ανεργία για τις ηλικίες και Οι υπόλοιπες µεταβλητές χρησιµοποιήθηκαν ως δευτερεύουσες, συµµετέχουν όµως στην ταξινόµηση των ήµων και στον χαρακτηρισµό των οµάδων. Στη συνέχεια εφαρµόστηκαν µέθοδοι Ιεραρχικής Ταξινόµησης και οι 80 ήµοι της περιοχής µελέτης ταξινοµήθηκαν σε 4 Οµάδες. Για την ταξινόµηση χρησιµοποιήθηκαν συνθετικές µεταβλητές που προέκυψαν από την Ανάλυση σε Κύριες Συνιστώσες. Αυτές οι µεταβλητές είναι συνθέσεις (γραµµικοί συνδυασµοί) των αρχικών. Οι κύριες µεταβλητές ανάλυσης που επιλέχθηκαν είναι: TxChH2024_1: ΠΟΣΟΣΤΟ ΝΕΟΕΙΣΕΡΧΟΜΕΝΩΝ ΑΝΕΡΓΩΝ ΑΝ ΡΩΝ ΗΛΙΚΙΑΣ ΕΤΩΝ TxChH2024_D: Π ΟΣΟΣΤΟ Η Η ΕΙΣΗΓΜΕΝΩΝ ΑΝΕΡΓΩΝ ΑΝ ΡΩΝ ΗΛΙΚΙΑΣ ΕΤΩΝ TxChH2529_1: ΠΟΣΟΣΤΟ ΝΕΟΕΙΣΕΡΧΟΜΕΝΩΝ ΑΝΕΡΓΩΝ ΑΝ ΡΩΝ ΗΛΙΚΙΑΣ ΕΤΩΝ TxChH2529_D: ΠΟΣΟΣΤΟ Η Η ΕΙΣΗΓΜΕΝΩΝ ΑΝΕΡΓΩΝ ΑΝ ΡΩΝ ΗΛΙΚΙΑΣ ΕΤΩΝ TxChF2024_1: ΠΟΣΟΣΤΟ ΝΕΟΕΙΣΕΡΧΟΜΕΝΩΝ ΑΝΕΡΓΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΗΛΙΚΙΑΣ ΕΤΩΝ TxChF2024_D: ΠΟΣΟΣΤΟ Η Η ΕΙΣΗΓΜΕΝΩΝ ΑΝΕΡΓΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΗΛΙΚΙΑΣ ΕΤΩΝ TxChF2529_1: ΠΟΣΟΣΤΟ ΝΕΟΕΙΣΕΡΧΟΜΕΝΩΝ ΑΝΕΡΓΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΗΛΙΚΙΑΣ ΕΤΩΝ TxChF2529_D: ΠΟΣΟΣΤΟ Η Η ΕΙΣΗΓΜΕΝΩΝ ΑΝΕΡΓΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΗΛΙΚΙΑΣ ΕΤΩΝ Οι δευτερεύουσες µεταβλητές ανάλυσης είναι: Alt_moy1: ΜΕΣΟ ΥΨΟΜΕΤΡΟ ΣΤΑΘΜΙΣΜΕΝΟ (ΜΕ ΤΟΝ ΠΛΗΘΥΣΜΟ) RmPc : ΜΕΣΟ ΚΑΤΑ ΚΕΦΑΛΗΝ ΕΙΣΟ ΗΜΑ TxChTT1: ΠΟΣΟΣΤΟ ΝΕΟΕΙΣΕΡΧΟΜΕΝΩΝ ΑΝΕΡΓΩΝ ΣΤΟ ΣΥΝΟΛΟ ΤΟΥ ΕΝΕΡΓΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ 8 Αναγωγή των τιµών της απογραφής του 2001 σε επίπεδο Καλλικρατικού ήµου, σύµφωνα µε τη βάση δεδοµένων του Εργαστηρίου ηµογραφικών και Κοινωνικών Αναλύσεων του Τµήµατος Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάλυσης του Πανεπιστηµίου Θεσσαλίας που µας παρεχώρησε ευγενώς τα δεδοµένα. 27

32 TxcHTTD: ΠΟΣΟΣΤΟ ΑΝΕΡΓΩΝ Η Η ΕΙΣΗΓΜΕΝΩΝ ΣΤΗΝ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΤΟ ΣΥΝΟΛΟ ΤΟΥ ΕΝΕΡΓΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ DifSexeT: ΙΑΦΟΡΑ ΜΕΤΑΞΥ ΠΟΣΟΣΤΟΥ ΑΝ ΡΩΝ ΚΑΙ ΠΟΣΟΣΤΟΥ ΓΥΝΑΙΚΩΝ DiffSexe2024: ΙΑΦΟΡΑ ΜΕΤΑΞΥ ΠΟΣΟΣΤΟΥ ΑΝ ΡΩΝ ΚΑΙ ΠΟΣΟΣΤΟΥ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΓΙΑ ΤΙΣ ΗΛΙΚΙΕΣ Οι 80 ήµοι ταξινοµήθηκαν σε 4 οµάδες όπως παρουσιάζονται στον επόµενο πίνακα: ΚΩ ΙΚΟΣ ΗΜΟΣ ΟΜΑ Α ΚΩ ΙΚΟΣ ΗΜΟΣ ΟΜΑ Α 1901 ήµος Αρταίων ήµος Αµφίκλειας - Ελάτειας ήµος Γεωργίου Καραϊσκάκη ήµος οµοκού ήµος Νικολάου Σκουφά ήµος Λοκρών ήµος Πρέβεζας ήµος Μακρακώµης ήµος Ζηρού ήµος Μώλου - Αγίου Κωνσταντίνου ήµος Καρδίτσας ήµος Λευκάδας ήµος Αργιθέας ήµος Μεγανησίου ήµος Λίµνης Πλαστήρα ήµος Ακτίου - Βόνιτσας ήµος Σοφάδων ήµος Ξηροµέρου ήµος Λαµιέων ήµος Τρίπολης ήµος Καρπενησίου ήµος Βόρειας Κυνουρίας ήµος Αγράφων ήµος Γορτυνίας ήµος ελφών ήµος Νότιας Κυνουρίας ήµος ωρίδος ήµος Ναυπλιέων ήµος Πατρέων ήµος Επιδαύρου ήµος Αιγιαλείας ήµος Κορινθίων ήµος υτικής Αχαίας ήµος Βέλου - Βόχας ήµος Ερυµάνθου ήµος Νεµέας ήµος Καλαβρύτων ήµος Ξυλοκάστρου - Ευρωστίνης ήµος Ιεράς Πόλης Μεσολογγίου ήµος Σικυωνίων ήµος Αγρινίου ήµος Σπάρτης ήµος Αµφιλοχίας ήµος Ανατολικής Μάνης ήµος Ναυπακτίας ήµος Ευρώτα ήµος Πύργου ήµος Μονεµβασίας ήµος Ήλιδας ήµος Οιχαλίας ήµος Ανδραβίδας - Κυλλήνης ήµος Πύλου - Νέστορος ήµος Αρχαίας Ολυµπίας ήµος Τριφυλίας ήµος Ζαχάρως ήµος Πάργας ήµος Πηνειού ήµος Τρικκαίων ήµος Καλαµάτας ήµος Καλαµπάκας ήµος Μεσσήνης ήµος Πύλης ήµος Κεντρικών Τζουµέρκων ήµος Φαρκαδόνας ήµος Μουζακίου ήµος Στυλίδος ήµος Παλαµά ήµος Κέρκυρας ήµος Θέρµου ήµος Παξών ήµος Ανδρίτσαινας - Κρεστενών ήµος Ζακύνθου ήµος Ιθάκης ήµος Κεφαλονιάς ήµος Μεγαλόπολης ήµος Άργους - Μυκηνών ήµος Ερµιονίδας ήµος Λουτρακίου - Αγίων Θεοδώρων ήµος Ελαφονήσου ήµος υτικής Μάνης 4 28

33 Οµάδα 1/ ήµοι Οµάδα 2/ ήµοι Οµάδα 3/ ήµοι Οµάδα 4/ ήµοι Οι προηγούµενες 4 οµάδες χαρακτηρίστηκαν σχετικά µε τις εξεταζόµενες µεταβλητές, κύριες και δευτερεύουσες. Στο εσωτερικό της κάθε οµάδας έγινε σύγκριση του µέσου όρου κάθε µεταβλητής µε τον αντίστοιχο µέσο όρο αυτής της µεταβλητής στο σύνολο των ήµων στην περιοχή µελέτης. 1η Οµάδα Στην οµάδα αυτή: Τα ποσοστά νεοεισερχόµενων ανέργων ανδρών και γυναικών στις ηλικίες και είναι υψηλότερα από τους αντίστοιχους µέσους όρους των µεταβλητών αυτών στο σύνολο των δήµων. Τα ποσοστά της οµάδας αυτής στους ήδη ανέργους άνδρες και γυναίκες ηλικίας και είναι περίπου τα ίδια µε αυτά του συνόλου των ήµων στην περιοχή µελέτης, εκτός από µια πολύ µικρή αύξηση στο ποσοστό των ήδη ανέργων ανδρών ηλικίας Το ποσοστό των νεοεισερχόµενων ανέργων στο σύνολο του ενεργού πληθυσµού είναι κατά 2 περίπου ποσοστιαίες µονάδες υψηλότερο από αυτό του συνόλου των ήµων στην περιοχή µελέτης, ενώ το ποσοστό των ήδη εισηγµένων ανέργων είναι λίγο µεγαλύτερο από το ποσοστό του συνολικού ενεργού πληθυσµού, πάντα στην περιοχή µελέτης. Συµπερασµατικά η οµάδα αυτή εµφανίζει αύξηση, σε σχέση µε το σύνολο, στα ποσοστά των νεοεισερχόµενων ανέργων ενώ τα ποσοστά των ήδη ανέργων είναι περίπου αυτά του συνολικού πληθυσµού της περιοχής µελέτης, µε κάποιες αυξητικές τάσεις. Επίσης, στην οµάδα αυτή το µέσο εισόδηµα είναι το ίδιο µε αυτό του συνολικού πληθυσµού της περιοχής µελέτης, ενώ οι διαφορές µεταξύ των ποσοστών ανδρών και γυναικών (γενικά αλλά και στις ηλικίες 20-29) είναι µικρότερες από τις αντίστοιχες διαφορές των ποσοστών στο συνολικό πληθυσµό της περιοχής. 2η Οµάδα Στην οµάδα αυτή: Τα ποσοστά νεοεισερχόµενων ανέργων ανδρών και γυναικών στις ηλικίες και είναι πολύ υψηλότερα από τους αντίστοιχους µέσους όρους όλων των ήµων. Στις κατηγορίες αυτές µοιάζει µε την 1η οµάδα µόνο που εδώ οι αποκλίσεις από τους γενικούς µέσους όρους είναι πολύ µεγαλύτερες. Είναι η οµάδα µε τα µεγαλύτερα ποσοστά νεοεισερχόµενων ανέργων ανδρών και γυναικών στις ηλικίες και 25-29, συγκριτικά µε τις 4 οµάδες καθώς και µε το µέσο προφίλ των 80 ήµων στις κατηγορίες αυτές. Ενδεικτικά, στην οµάδα αυτή, το µέσο ποσοστό των νεοεισερχόµενων γυναικών ηλικίας είναι πάνω από 50 όταν το αντίστοιχο ποσοστό στους 80 δήµους είναι 28,8. Τα ποσοστά της οµάδας, στους ήδη ανέργους άνδρες και γυναίκες ηλικίας και 25-29, είναι χαµηλότερα και αρκετά χαµηλότερα από τα αντίστοιχα ποσοστά επί του συνόλου των εξεταζόµενων ήµων. Το ποσοστό των νεοεισερχόµενων ανέργων στο σύνολο του ενεργού πληθυσµού της περιοχής είναι κατά 4,5 περίπου ποσοστιαίες µονάδες υψηλότερο από αυτό του συνόλου των εξεταζόµενων ήµων, ενώ το ποσοστό των ήδη εισηγµένων ανέργων είναι το ίδιο µε το ποσοστό του συνολικού ενεργού πληθυσµού της περιοχής. 3η Οµάδα Στην οµάδα αυτή: Τα ποσοστά νεοεισερχόµενων ανέργων ανδρών και γυναικών, στις ηλικίες και 25-29, είναι χαµηλότερα από τους αντίστοιχους µέσους όρους όλων των εξεταζόµενων ήµων. Το ίδιο ισχύει και για τις αντίστοιχες κατηγορίες των ήδη εισηγµένων 29

34 ανέργων. Έχουν χαµηλότερα µέσα ποσοστά από το σύνολο των ήµων της περιοχής. Το ίδιο ισχύει και για τα ποσοστά των νεοεισερχοµένων καθώς και αυτά των ήδη ανέργων επί του συνόλου του ενεργού πληθυσµού της περιοχής. Συµπερασµατικά, αυτή η οµάδα εµφανίζει µικρότερα ποσοστά νεοεισερχόµενων ανέργων σε σύγκριση µε τις δύο προηγούµενες οµάδες καθώς και µε το αντίστοιχο ποσοστό επί του συνολικού πληθυσµού των εξεταζόµενων ήµων. Επίσης εµφανίζει το µικρότερο ποσοστό των ήδη εισηγµένων ανέργων από όλες τις άλλες οµάδες. Στην οµάδα αυτή το µέσο εισόδηµα είναι το περίπου ίδιο µε αυτό του συνολικού πληθυσµού της περιοχής, ενώ οι διαφορές µεταξύ των ποσοστών ανδρών και γυναικών (γενικά αλλά και στις ηλικίες 20-29) είναι µεγαλύτερες από τις αντίστοιχες διαφορές των ποσοστών στο συνολικό εξεταζόµενο πληθυσµό. 4η Οµάδα Στην οµάδα αυτή: Τα ποσοστά των νεοεισερχόµενων ανέργων ανδρών και γυναικών, στις ηλικίες και 25-29, είναι σαφώς τα χαµηλότερα από όλες τις άλλες οµάδες και φυσικά χαµηλότερα από τους αντίστοιχους µέσους όρους του συνόλου των εξεταζόµενων ήµων. Σε αντίθεση, τα ποσοστά των ήδη εισηγµένων ανέργων ανδρών και γυναικών, στις ηλικίες και 25-29, είναι σαφώς τα υψηλότερα από όλες τις άλλες οµάδες και από το σύνολο των εξεταζόµενων ήµων. Σε συµφωνία µε τα παραπάνω, η οµάδα αυτή έχει το µικρότερο ποσοστό νεοεισερχόµενων ανέργων στο σύνολο του ενεργού πληθυσµού της περιοχής, ενώ έχει το µεγαλύτερο ποσοστό των ήδη εισηγµένων ανέργων. Η διαφορά ποσοστών µεταξύ ανδρών και γυναικών στις ηλικίες είναι µικρότερη από την αντίστοιχη διαφορά στον πληθυσµό της περιοχής. Τα παραπάνω αποτελέσµατα εισήχθησαν στη χωρική βάση δεδοµένων και προέκυψε ο επόµενος χάρτης. 30

35 31

36 4. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΠΕ ΙΟΥ (την ευθύνη συγγραφής του κεφαλαίου αυτού έχει ο Παύλος Καρανικόλας) 4.1. Ο πληθυσµός και το δείγµα της έρευνας Η παρούσα έρευνα απευθύνθηκε στο σύνολο του πληθυσµού ηλικίας 18 ετών και άνω, µε µόνιµο τόπο κατοικίας τους δεκαεννέα επιλεγέντες νοµούς της χώρας. Η έρευνα διεξήχθη µε στρωµατοποιηµένη αναλογική δειγµατοληψία. Το βασικό κριτήριο στρωµάτωσης του ερευνώµενου πληθυσµού είναι η περιφέρεια κατοικίας του ερωτώµενου ενώ τηρήθηκαν ποσοστώσεις ως προς το φύλο και την ηλικία. Ως µείζονα στρώµατα χρησιµοποιήθηκαν οι 19 νοµοί. Προκειµένου να εξασφαλιστεί η γενίκευση των αποτελεσµάτων της δειγµατοληψίας στο σύνολο του πληθυσµού της περιοχής µελέτης, τα δεδοµένα σταθµίστηκαν εκ των υστέρων ως προς τους 19 νοµούς, µε βάση τους συντελεστές στάθµισης που παρουσιάζονται στον πίνακα 19. Συγκεντρώθηκαν συνολικά ερωτηµατολόγια, µέσω τηλεφωνικών συνεντεύξεων στην οικία των ερωτωµένων. Οι τηλεφωνικές συνεντεύξεις πραγµατοποιήθηκαν µέσω του ειδικού προγράµµατος CATI (Computer Aided Telephonic Interviewing). Τέλος, το ερωτηµατολόγιο ήταν διάρκειας περίπου 30 και περιλάµβανε κατά κύριο λόγο κλειστές ερωτήσεις. Πίνακας 1: Πληθυσµός, είγµα και Συντελεστές Στάθµισης ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΗΘΕΝ Απογραφή ΕΣΥΕ 2001 ΕΙΓΜΑ ΠΟΥ ΕΙΓΜΑ ΑΝΑΛΟΓΕΙ Πληθυσµός Πλήθος ΣΥΝΤΕΛΕΣΤ ΕΣ ΣΤΑΘΜΙΣΗΣ Π.Ε. ΑΙΤΩΛ/ΝΙΑΣ , ,5 0,95047 Π.Ε. ΑΡΓΟΛΙ ΟΣ , ,8 1, Π.Ε. ΑΡΚΑ ΙΑΣ , ,8 1,18114 Π.Ε. ΑΡΤΗΣ , ,4 1, Π.Ε. ΑΧΑΙΑΣ , ,3 0, Π.Ε. ΕΥΡΥΤΑΝΙΑΣ , ,0 0, Π.Ε. ΖΑΚΥΝΘΟΥ , ,0 0, Π.Ε. ΗΛΕΙΑΣ , ,9 1, Π.Ε. ΚΑΡ ΙΤΣΗΣ , ,3 1,34959 Π.Ε. ΚΕΡΚΥΡΑΣ , ,8 1, Π.Ε. ΚΕΦΑΛΛΗΝΙΑΣ , ,1 0, Π.Ε. ΚΟΡΙΝΘΙΑΣ , ,2 1, Π.Ε. ΛΑΚΩΝΙΑΣ , ,9 1, Π.Ε. ΛΕΥΚΑ ΟΣ , ,0 0, Π.Ε. ΜΕΣΣΗΝΙΑΣ , ,0 1, Π.Ε. ΠΡΕΒΕΖΗΣ , ,2 0, Π.Ε. ΤΡΙΚΑΛΩΝ , ,5 1, Π.Ε. ΦΘΙΩΤΙ ΟΣ , ,2 1, Π.Ε. ΦΩΚΙ ΟΣ , ,2 0, ΣΥΝΟΛΟ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Στο παρόν κείµενο, όταν γίνεται παραποµπή σε πίνακες που έχουν στον τίτλο τους διπλό ή τριπλό αριθµό (π.χ. «πίνακας 1.2» ή «πίνακας 2.3.1»), οι πίνακες αυτοί βρίσκονται στο Παράρτηµα 32

37 4.2. Αποτελέσµατα της Έρευνας Πεδίου Στο κείµενο που ακολουθεί, παρουσιάζονται συνοπτικά τα αποτελέσµατα της έρευνας πεδίου, τα οποία προέρχονται αφ ενός από τους αναλυτικούς πίνακες του Παραρτήµατος των πινάκων και αφ ετέρου από επιπρόσθετους υπολογισµούς της βάσης δεδοµένων ηµογραφικά χαρακτηριστικά Οι γυναίκες υπερτερούν ελαφρά σε σχέση µε τους άνδρες στο σύνολο των µελών του δείγµατος (51,7 έναντι 48,3, πιν. 1.1). Η µέση ηλικία όλων των µελών ανέρχεται σε 50 χρόνια, ενώ οι επιµέρους ηλικιακές οµάδες είναι σχετικά ισοκατανεµηµένες, µε την οµάδα των 65+ να υπερτερεί ως προς τις υπόλοιπες (πιν. 1.2). Ως προς την αστικότητα παρατηρούµε ότι το 61,2 των µελών του δείγµατος κατοικούν σε αστικές περιοχές, ενώ 38,8 σε αγροτικές (πιν. 1.4). Στην πλειονότητα των περιπτώσεων (76,7) ο τόπος µόνιµης κατοικίας βρίσκεται σε σχετικά µικρή απόσταση από κάποιο αστικό κέντρο, δηλ. σε απόσταση µικρότερη των 20 χλµ. (πιν. 1.5). Το υπόλοιπο 23,3 αφορά αποστάσεις από αστικά κέντρα µεγαλύτερες των 20 χλµ. Ένα άλλο σηµαντικό δηµογραφικό χαρακτηριστικό αναφέρεται στην υπηκοότητα των ερωτηθέντων, η οποία είναι Ελληνική σε ποσοστό 98,2 (πιν. 1.6). Το υπόλοιπο 1,8 κατανέµεται σε 17 άλλες υπηκοότητες, µε σηµαντικότερη αριθµητικά την Αλβανική. Ελαφρά διαφοροποιηµένη είναι η εικόνα ως προς τη χώρα γέννησης των ερωτηθέντων, µε την Ελλάδα να συγκεντρώνει το 95,7 των απαντήσεων (πιν. 1.7). Αυτό σηµαίνει ότι ένα ποσοστό της τάξης του 2,5 γεννήθηκε σε άλλη χώρα αλλά σήµερα έχει την Ελληνική υπηκοότητα. Αναφορικά µε το εκπαιδευτικό επίπεδο, σηµειώνεται ότι οι απόφοιτοι δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης αντιπροσωπεύουν αθροιστικά το 44 περίπου, (πιν. 1.8). Αξιοσηµείωτη είναι και η παρουσία µιάς πολύµορφης οµάδας αποφοίτων ανώτερης/ανώτατης εκπαίδευσης, που αντιπροσωπεύει το 30 του συνόλου. Εξάλλου, η επικρατούσα οικογενειακή κατάσταση είναι οι έγγαµοι (67,3 του συνόλου), µε µικρή αλλά όχι αµελητέα την παρουσία των χήρων και διαζευγµένων (πιν. 1.9). Η σύνθεση των µελών των νοικοκυριών αποκαλύπτει ότι τα 3/4 των ερωτηθέντων ζούν σε νοικοκυριά µε 2, 3 ή 4 µέλη, ποσοστό που ανεβαίνει στο 84 εάν σ αυτά προστεθούν και τα µονοµελή νοικοκυριά (πιν. 1.10). Περιορισµένη είναι η παρουσία των παιδιών, καθώς µόνο το 26,9 των νοικοκυριών έχει έστω και ένα παιδί Η απασχόληση Την τριετία σηµειώθηκαν ταχύτατες µεταβολές στο καθεστώς απασχόλησης στην περιοχή µελέτης. Ειδικότερα, µειώθηκαν σηµαντικά όλες οι κατηγορίες απασχολουµένων και αυξήθηκαν οι άνεργοι και οι συνταξιούχοι (διάγραµµα 1). Τη µεγαλύτερη µείωση, κατά έξι ποσοστιαίες µονάδες, παρουσίασε η συµµετοχή των πλήρως απασχολουµένων, φθάνοντας στο 29,7 το Παράλληλα, υπερδιπλασιάστηκε το ποσοστό των ανέργων, παραµένοντας πάντως χαµηλότερα από τον εθνικό µέσο όρο. Η αύξηση των συνταξιούχων κατά τρείς περίπου ποσοστιαίες µονάδες θα µπορούσε να ερµηνευθεί είτε από την προϊούσα γήρανση, είτε από τη µεταπήδηση σε καθεστώς πρόωσης συνταξιοδότησης. Από την άλλη πλευρά, η µείωση του ποσοστού των φοιτητών θα µπορούσε να προέρχεται από την ολοκλήρωση των σπουδών και την αναζήτηση κάποιας απασχόλησης. Τις µικρότερες µεταβολές παρουσίασε το ποσοστό των µη οικονοµικά ενεργών, το οποίο κυµαίνεται γύρω στο 17, παρόλα αυτά µε ασθενείς αυξητικές τάσεις. 33

38 ιάγραµµα 1: Η κατάσταση της απασχόλησης των ερωτηθέντων (ποσοστά ) ,9 17,1 17,5 8,1 7,0 5,8 25,7 27,4 28,5 5,9 8,5 3,4 12,4 4,1 3,2 4,0 2,7 3,4 35,8 32,8 29, Μη οικονομικά ενεργός (στρατιώτης, νοικοκυρά, ανίκανος για εργασία) Φοιτητής / σπουδαστής Συνταξιούχος Άνεργος Εποχικά απασχολούμενος (συγκεκριμένους μήνες το χρόνο) Περιστασιακά απασχολούμενος (κάποιες φορές μέσα στο χρόνο) Πλήρως Απασχολούμενος (όλο το χρόνο) Εάν ανάγουµε τις ποσοστιαίες αυτές µεταβολές στον συνολικό πληθυσµό της περιοχής µελέτης, ο οποίος σύµφωνα µε την ΕΛΣΤΑΤ το 2001 ανερχόταν σε άτοµα, τότε την περίοδο χάθηκαν 137 χιλιάδες θέσεις πλήρους απασχόλησης και 31 χιλιάδες θέσεις περιστασιακά και εποχικά απασχολουµένων. Παράλληλα, αυξήθηκαν οι άνεργοι κατά 146 χιλιάδες και οι συνταξιούχοι κατά 63 χιλιάδες (πιν. 2). Πίνακας 2: Μεταβολές στο καθεστώς απασχόλησης την περίοδο (αριθµός ατόµων) Πλήρως Απασχολούµενοι (όλο το χρόνο) Περιστασιακά απασχολούµενοι (κάποιες φορές µέσα στο χρόνο) Εποχικά απασχολούµενοι (συγκεκριµένους µήνες το χρόνο) Άνεργοι Συνταξιούχοι Φοιτητές / σπουδαστές Μη οικονοµικά ενεργοί (στρατιώτες, νοικοκυρές, ανίκανοι για εργασία) Ιδιαίτερα χρήσιµες πληροφορίες προκύπτουν από τη διερεύνηση της συνάφειας της κατηγορίας απασχόλησης µε άλλες µεταβλητές ( cross-tabulation ). ιευκρινίζεται ότι η «κατηγορία απασχόλησης» περιλαµβάνει τους πλήρως, περιστασιακά και εποχικά εργαζόµενους, καθώς και τους ανέργους. Από την εφαρµογή του κριτηρίου χ2, προκύπτει ότι η µεταβλητή «κατηγορία απασχόλησης» εµφανίζει το καθ όλη την περίοδο συσχέτιση µε έξι άλλες κρίσιµες µεταβλητές, δηλ. το φύλο, την ηλικία, τον βαθµό αστικότητας του τόπου κατοικίας, το επίπεδο εκπαίδευσης, την οικογενειακή κατάσταση και το εισοδηµατικό επίπεδο του ερωτώµενου (πιν. 3). Εποµένως, στον πληθυσµό της περιοχή µελέτης, η διαφοροποίηση ανάµεσα σε τρείς διαφορετικές κατηγορίες απασχόλησης ή στην ανεργία δεν είναι τυχαία, αλλά εξαρτάται από όλα τα προαναφερθέντα χαρακτηριστικά. Το γεγονός ότι η κατάσταση απασχόλησης εµφανίζεται ανεξάρτητη της αστικότητας το 2010 δεν αίρει το γενικό αυτό συµπέρασµα. 34

39 Πίνακας 3: Συσχέτιση της µεταβλητής «Κατάσταση Απασχόλησης», µε ατοµικά χαρακτηριστικά (κριτήριο χ2) Φύλο Συσχέτιση Συσχέτιση Συσχέτιση Ηλικία Συσχέτιση Συσχέτιση Συσχέτιση Αστικότητα τόπου κατοικίας Συσχέτιση Ανεξαρτησία Συσχέτιση Εκπαίδευση Συσχέτιση Συσχέτιση Συσχέτιση Οικογενειακή Κατάσταση Συσχέτιση Συσχέτιση Συσχέτιση Εισόδηµα Συσχέτιση Συσχέτιση Συσχέτιση Πηγή: Πίνακες έως Οι πίνακες έως του Παραρτήµατος µάς δίνουν µια εικόνα για τις ενλόγω συσχετίσεις. Έτσι, για το 2011, παρατηρούµε ότι στην περιοχή µελέτης, οι πλήρως και περιστασιακά απασχολούµενοι είναι κυρίως άνδρες, ενώ οι εποχικά απασχολούµενοι και οι άνεργοι, κυρίως γυναίκες (πιν ). Ως προς τη συσχέτιση µε την ηλικία, οι πλήρως απασχολούµενοι εντοπίζονται κυρίως στις ηλικιακές κλάσεις άνω των 35 ετών, µε µεγαλύτερα ποσοστά έναντι του συνολικού πληθυσµού, όσο η ηλικία µεγαλώνει (πιν ). Παρόµοια είναι η εικόνα για τους εποχικά απασχολούµενους, οι οποίοι εντοπίζονται κυρίως στις ηλικίες άνω των 45 ετών. Από την άλλη πλευρά, οι περιστασιακά απασχολούµενοι εντοπίζονται κυρίως στις δύο νεότερες ηλικιακές κλάσεις και στα άτοµα ηλικίας ετών, ενώ οι άνεργοι παρουσιάζουν µια σαφή αντίστροφη σχέση µε την ηλικία, µε τα υψηλότερα ποσοστά τους να εµφανίζονται στις ηλικίες των και δευτερευόντως των ετών. Η εξάρτηση της κατάστασης απασχόλησης από την αστικότητα δεν εµφανίζεται τόσο ισχυρή όσο στις προηγούµενες µεταβλητές, ωστόσο οι πλήρως και περιστασιακά απασχολούµενοι, όπως και οι άνεργοι, υπερτερούν στις αστικές περιοχές, ενώ, µε µεγαλύτερη σαφήνεια, οι εποχικά απασχολούµενοι εντοπίζονται κυρίως στις αγροτικές περιοχές (πιν ). Από τον πίνακα προκύπτει η µεγάλη συσχέτιση των πλήρως απασχολούµενων µε την ανώτατη βαθµίδα εκπαίδευσης, των περιστασιακά απασχολούµενων µε την πρωτοβάθµια, το γυµνάσιο και τη δευτεροβάθµια, και των εποχικά απασχολούµενων µε την πρωτοβάθµια, το γυµνάσιο και την ανώτερη. Η ανεργία φαίνεται να συσχετίζεται κυρίως µε την αποφοίτηση από την ανώτερη και τη δευτεροβάθµια εκπαίδευση. Υπενθυµίζεται ότι στην ανώτερη εκπαίδευση περιλαµβάνονται πτυχίο ΤΕΙ, ΚΑΤΕΕ, ΙΕΚ ή Ανώτερης Σχολής, και στη δευτεροβάθµια Απολυτήριο Λυκείου ή Εξατάξιου Γυµνασίου, καθώς και Πτυχίο ΤΕΛ, ΤΕΣ, ΤΕΕ, ΕΠΑΛ, ΕΠΑΣ ή Πολυκλαδικού Λυκείου. Αρκετά σαφής είναι η εικόνα και ως προς τη συσχέτιση µε το εισοδηµατικό επίπεδο (πιν ). Όπως ήταν αναµενόµενο, οι πλήρως απασχολούµενοι εντοπίζονται κυρίως στα εισοδηµατικά κλιµάκια άνω των 1000, σε αντίθεση µε τις άλλες κατηγορίες απασχολουµένων και ανέργων, που εντοπίζονται κυρίως στα δύο χαµηλότερα κλιµάκια, µέχρι τα Από τις συµπληρωµατικές πληροφορίες του πίνακα 2.1.5α διαπιστώνουµε ότι, εκτός από τους περιστασιακά και εποχικά απασχολούµενους και τους ανέργους, και οι οικονοµικά µη ενεργοί εντοπίζονται κυρίως στα δύο χαµηλότερα εισοδηµατικά κλιµάκια, δηλ. µέχρι 999. Αντίθετα, το εισόδηµα των συνταξιούχων εµπίπτει κυρίως σε όλα τα κλιµάκια που υπερβαίνουν τα 500. Τέλος, οι πλήρως και οι εποχικά απασχολούµενοι εντοπίζονται κυρίως στους έγγαµους, σε αντίθεση µε τους άνεργους και τους περιστασιακά απασχολούµενους (πιν ). Μια άλλη οµάδα ευρηµάτων αναφέρεται στη θέση που έχουν οι εργαζόµενοι στην εργασία τους κατά το 2011 («τωρινή θέση εργασίας»). Ειδικότερα, από το σύνολο των ερωτηθέντων, εργαζόταν το 2011 το 35,8 (πιν ). Από αυτούς, περισσότεροι από τους µισούς ήταν µισθωτοί και λίγο περισσότεροι του ενός τρίτου αυτοαπασχολούµενοι χωρίς προσωπικό οι εργοδότες αντιπροσώπευαν το 10,4 και τα συµβοηθούντα µέλη της οικογένειας το 2,0 (διάγραµµα 2). 35

40 ιάγραµµα 2: Τωρινή θέση εργασίας Μισθωτός 52,9 Εργαζόμενος για δικό του λογαριασμό (χωρίς υπαλλήλους) 34,7 Εργοδότης 10,4 Συμβοηθούντα και μη αμειβόμενα μέλη της οικογένειας 2,0 Με µια ανάλυση παρόµοια µε αυτήν που προηγήθηκε, διερευνήθηκε η ύπαρξη συσχέτισης της µεταβλητής «τωρινή θέση εργασίας» µε τα προαναφερθέντα έξι ατοµικά χαρακτηριστικά, µέσω πινάκων συνάφειας ( cross-tabulation ) και τον υπολογισµό του κριτηρίου χ2. Πίνακας 4: Συσχέτιση της µεταβλητής «Τωρινή Θέση Εργασίας», µε άλλες µεταβλητές (κριτήριο χ2) 2011 Φύλο Οικογενειακή Κατάσταση Αστικότητα τόπου κατοικίας Εκπαίδευση Εισόδηµα Συσχέτιση Συσχέτιση Συσχέτιση Συσχέτιση* Συσχέτιση** Ηλικία Συσχέτιση*** Πηγή: Πίνακες έως (*) Με µικρές επιφυλάξεις,, καθώς στο 20 των κελλιών του πίνακα συνάφειας ο αριθµός των παρατηρήσεων είναι <5 **) Με επιφυλάξεις, καθώς στο 31 των κελλιών του πίνακα συνάφειας ο αριθµ ιθµός των παρατηρήσεων είναι <5 (***) Με επιφυλάξεις, καθώς στο 33 των κελλιών του πίνακα συνάφειας ο αριθµός των παρατηρήσεων είναι <5 Από την ανάλυση προκύπτει ότι στην περιοχή µελέτης, το 2011 η ένταξη ενός εργαζόµενου ατόµου σε µια συγκεκριµένη θέση εργασίας (µισθωτός, αυτοαπασχολούµενος, κ.λπ.) δεν είναι τυχαία αλλά εξαρτάται από το φύλο, την οικογενειακή κατάσταση ση και την αστικότητα του τόπου κατοικίας (πιν. 4). Συσχέτιση επίσης παρατηρείται και µε το επίπεδο εκπαίδευσης του ερωτώµενου (όπως δείχνει το χ2 που υπολογίστηκε), αν και αυτό γίνεται δεκτό µε µικρές επιφυλάξεις, αφού στο 20 των κελλιών του σχετικού πίνακα α οι παρατηρήσεις είναι λιγότερες από 5. Παρόµοιο αποτέλεσµα, αν και µε µεγαλύτερες επιφυλάξεις, προκύπτει για το εισόδηµα και την ηλικία. Αναλυτικότερα, οι άνδρες φαίνεται να συσχετίζονται µε τους εργοδότες και τους αυτοαπασχολούµενους, ενώ οι γυναίκες µε τους µισθωτούς και τα συµβοηθούντα µέλη (πιν. 36

41 2.4.2). Οι έγγαµοι συσχετίζονται περισσότερο µε τους εργοδότες και τα συµβοηθούντα µέλη και οι άγαµοι µε τους µισθωτούς και τους αυτοαπασχολούµνους (πιν ). Εξάλλου, υψηλή συσχέτιση εµφανίζουν οι εργοδότες και οι µισθωτοί µε τον αστικό χώρο, σε αντίθεση µε τους αυτοαπασχολούµενους και τα συµβοηθούντα µέλη που συσχετίζονται κυρίως µε τον αγροτικό χώρο, πιθανότατα ως αποτέλεσµα γεωργικών και βιοτεχνικών δραστηριοτήτων (πιν ). Σηµαντική διαφοροποίηση εµφανίζουν οι διάφορες οµάδες ως προς τη συσχέτισή τους µε το εκπαιδευτικό επίπεδο οι µισθωτοί συσχετίζονται κυρίως µε την ανώτερη και ανώτατη βαθµίδα της εκπαίδευσης, οι εργοδότες µε το γυµνάσιο και τη δευτεροβάθµια, οι αυτοαπασχολούµενοι µε την πρωτοβάθµια και το γυµνάσιο και τα συµβοηθούντα µέλη µε την πρωτοβάθµια (πιν ). Επιπλέον, οι εργοδότες ες εµφανίζουν συσχέτιση µε όλα τα εισοδηµατικά κλιµάκια άνω των 1500, ενώ οι µισθωτοί κυρίως µε τα ενδιάµεσα κλιµάκια, που κυµαίνονται από 1000 έως 2500 (πιν ). Αντίθετα, οι εργαζόµενοι για δικό τους λογαριασµό εµφανίζουν µια διχοτοµία, µε συσχέτιση αφενός µε τα δύο χαµηλότερα εισοδηµατικά κλιµάκια µέχρι 1000 και αφετέρου µε το υψηλότερο κλιµάκιο, µε εισόδηµα άνω των Τέλος, τα συµβοηθούντα µέλη, συσχετίζονται µε το χαµηλότερο (µέχρι 500 ), καθώς και το κλιµάκιο των Αρκετά σαφείς είναι και ι οι συσχετίσεις µε την ηλικία των ερωτωµένων. ων. Οι εργοδότες φαίνεται να συσχετίζονται µε τις τρείς ηλικιακές κλάσεις που περιλαµβάνονται µεταξύ 35 και 64 ετών (πιν ). Αντίθετα, οι εργαζόµενοι για δικό τους λογαριασµό συσχετίζονται µε τις κλάσεις των ηλικιών και άνω των 65 ετών. Ως προς το τελευταίο, πρέπει να σηµειωθεί ότι είναι η µόνη οµάδα που εµφανίζει αυτό το χαρακτηριστικό. Οι µισθωτοί, από την άλλη πλευρά, εµφανίζουν συσχέτιση µε τις τρείς νεότερες ηλικιακές κλάσεις (18-24, και 35-44) και µάλιστα µε φθίνουσα σειρά. Τα συµβοηθούντα µέλη εµφανίζουν συσχέτιση µε τις κλάσεις των και ετών, προφανώς λόγω της ανοµοιογένειας της ενλόγω οµάδας, µε τα παιδιά να κυριαρχούν στην πρώτη περίπτωση και τις/τους συζύγους στη δεύτερη. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον όµως παρουσιάζουν και τα στοιχεία που αναφέρονται στην «τελευταία εργασία» των ατόµων, τα οποία κατά την περίοδο διεξαγωγής της έρευνας δεν εργάζονταν πιά. Στις σχετικές ερωτήσεις απάντησαν 289 άτοµα, δηλαδή το 12,3 του συνόλου, ποσοστό που ταυτίζεται ι µε το ποσοστό όσων δήλωσαν άνεργοι το Όπως φαίνεται στο διάγραµµα 3, περισσότεροι από τα 3/4 αυτών ήταν µισθωτοί και το 9,5 εργαζόµενοι αυτοαπασχολούµενοι χωρίς προσωπικό. ιάγραµµα 3: Τελευταία θέση εργασίας Μισθωτός 77,2 Συμβοηθούντα και μη αμειβόμενα μέλη της οικογένειας 1,1 Φοιτητής 8,9 Εργοδότης 3,4 Εργαζόμενος για δικό του λογαριασμό (χωρίς υπαλλήλους) 9,5 Η στατιστική ανάλυση δείχνει ότι η εν λόγω µεταβλητή είναι ανεξάρτητη από το φύλο και την αστικότητα, κι αυτό µε κάποιες επιφυλάξεις (πιν και 2.5.2), γιατί µόνο γι αυτούς τους 37

42 δύο πίνακες µπορεί να υπολογιστεί τιµή για το χ2. Εποµένως, για τους σηµερινούς ανέργους, η θέση που κατείχαν στην τελευταία τους απασχόληση (εργοδότης, µισθωτός, κ.λπ.) ήταν ανεξάρτητη από το φύλο τους και την αστικότητα του τόπου κατοικίας. Η διάρκεια της ανεργίας είναι το επόµενο ζήτηµα που διερευνάται εδώ. Για το 40 των ανέργων, η ανεργία έχει διάρκεια µέχρι 12 µήνες, για το υπόλοιπο 60 όµως η ανεργία τείνει να προσλάβει µακροχρόνιο χαρακτήρα, καθώς για το 29 των περιπτώσεων η ανεργία διαρκεί από 1 έως δύο χρόνια και για το διόλου ευκαταφρόνητο 31 η διάρκεια της ανεργίας ξεπερνά τα 2 χρόνια (πιν. 5). Πίνακας 5: ιάρκεια Ανεργίας Valid Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent έως 12 µήνες 118 5,0 40,1 40, µήνες 85 3,6 28,9 69,0 24+ µήνες 91 3,9 31,0 100,0 Total ,5 100,0 Missing System ,5 Total ,0 Πηγή: Πίνακας Από τη στατιστική ανάλυση προκύπτει ότι η διάρκεια της ανεργίας εξαρτάται από το φύλο, την οικογενειακή κατάσταση, την αστικότητα και την ηλικία, είναι όµως ανεξάρτητη από το επίπεδο εκπαίδευσης, ενώ δεν µπορεί να προσδιοριστεί κάποια σχέση µε το εισοδηµατικό επίπεδο (πιν. 6). Πίνακας 6: Συσχέτιση της µεταβλητής «ιάρκεια Ανεργίας», µε άλλες µεταβλητές (κριτήριο χ2) 2011 Φύλο Οικογενειακή Κατάσταση Αστικότητα τόπου κατοικίας Εκπαίδευση Συσχέτιση Συσχέτιση Συσχέτιση Ανεξαρτησία Εισόδηµα εν ορίζεται χ 2 Ηλικία Συσχέτιση Πηγή: Πίνακες έως Ως προς το φύλο, παρατηρείται ότι η ανεργία διάρκειας έως 12 µηνών και 1-2 χρόνων εντοπίζεται κυρίως στους άνδρες, η ανεργία όµως διάρκειας µεγαλύτερης των 2 χρόνων εντοπίζεται κυρίως στις γυναίκες (πιν ). Η εξάρτηση από την ηλικία δεν εκδηλώνεται µε τον ίδιο τρόπο στις επιµέρους ηλικιακές κατηγορίες (πιν ). Ειδικότερα, η µικρής διάρκειας ανεργία εντοπίζεται κυρίως στις ηλικίες των και ετών, ενώ η ανεργία 1-2 χρόνων στις ηλικίες και ετών. Όµως, η κατ εξοχήν µακροχρόνια ανεργία, µε διάρκεια άνω των 2 χρόνων, εντοπίζεται κυρίως στις τρείς συνεχόµενες ηλικιακές κλάσεις 35-44, και ετών, γεγονός ιδιαίτερα ανησυχητικό. Επιπλέον, η πλέον µακροχρόνια ανεργία εµφανίζεται κυρίως στον αστικό χώρο, σε αντίθεση µε τις δύο άλλες κατηγορίες µικρότερης διάρκειας, που εµφανίζονται κυρίως στον αγροτικό χώρο (πιν ), γεγονός που πιθανόν σχετίζεται και µε την εποχικότητα αγροτικών εργασιών. Παρόµοια είναι η διαφοροποίηση µε βάση την οικογενειακή κατάσταση, καθώς η ανεργία διάρκειας άνω των 2 χρόνων εµφανίζεται κυρίως στους έγγαµους, ενώ οι δύο άλλες κατηγορίες κυρίως στους 38

43 άγαµους (πιν ). Πολύ σηµαντική επίσης είναι η διαπίστωση ότι η διάρκεια της ανεργίας είναι ανεξάρτητη του εκπαιδευτικού επιπέδου των ερωτωµένων (πιν ). Εκτός από τα παραπάνω δεδοµένα, από την έρευνα πεδίου έχουν καταγραφεί και οι λόγοι στους οποίους θεωρούν οι άνεργοι ερωτώµενοι ότι οφείλεται η απώλεια της εργασίας τους. Έτσι, στο 52 των απαντήσεων, η απώλεια της θέσης απασχόλησης θεωρείται ότι οφείλεται στην οικονοµική κρίση, χωρίς αυτό να σηµαίνει ότι και άλλοι λόγοι δεν θα µπορούσαν να θεωρηθούν ότι οφείλονται στην τρέχουσα κρίση (πιν. 7). Οι δύο λόγοι που ξεχωρίζουν εδώ, µε σηµαντική διαφορά απ τους υπόλοιπους, είναι ότι λόγω της οικονοµικής κρίσης, η επιχείρηση είτε περιόρισε το προσωπικό που απασχολούσε, είτε ότι έκλεισε (30,2 και 18,4 των απαντήσεων, αντίστοιχα). Ένας άλλος, επίσης πολύ σηµαντικός λόγος, είναι η λήξη της σύµβασης ή του έργου που είχε αναλάβει ο ερωτώµενος (22,3 των απαντήσεων). Επίσης, για το 8,5 των περιπτώσεων, ένας επιπρόσθετος λόγος είναι το γεγονός ότι η θέση εργασίας που χάθηκε αντιπροσώπευε την είσοδο για πρώτη φορά στην αγορά εργασίας, ενώ οι προσωπικοί λόγοι αντιπροσωπεύουν το 6,9 των απαντήσεων. Πίνακας 7: «Ποιος είναι κατά τη γνώµη σας ο λόγος για τον οποίο µείνατε άνεργος;» 1 Λόγος Η επιχείρηση περιόρισε το προσωπικό που απασχολούσε (Λόγω της οικονοµικής κρίσης) Συχνότητα 30,2 2 Η επιχείρηση έκλεισε (Λόγω της οικονοµικής κρίσης) 18, Η επιχείρηση µετεγκαταστάθηκε σε άλλη περιοχή (Λόγω της οικονοµικής κρίσης ) Η επιχείρηση µου πρότεινε µείωση του µισθού και δεν δέχτηκα (Λόγω της οικονοµικής κρίσης) Η επιχείρηση µου έδωσε ένα bonus (οικονοµική αµοιβή) για να παραιτηθώ ή για να µε απολύσουν (Λόγω της οικονοµικής κρίσης) Η επιχείρηση ήθελε να µου αλλάξει την εργασιακή µου σχέση και δεν δέχτηκα (Λόγω της οικονοµικής κρίσης) Λόγω της τεχνολογικής αναδιάρθρωσής της η επιχείρηση µείωσε το προσωπικό της 0,3 2,0 0,3 0,7 0,3 8 Η επιχείρηση µου χρωστούσε λεφτά και δεν µε πλήρωνε και έφυγα 1,3 9 Η επιχείρηση µε είχε ανασφάλιστο και αποφάσισα να φύγω 1,0 10 Η επιχείρηση αντικαθιστά εν µέρει το προσωπικό της µε νέους 1,0 11 Η επιχείρηση αντικαθιστά εν µέρει το προσωπικό της µε µετανάστες 3,0 12 Πρώτη φορά στην αγορά εργασίας 8,5 13 Έληξε η σύµβαση/λήξη έργου 22,3 14 Σταµάτησα να εργάζοµαι για προσωπικούς/οικογενειακούς λόγους 6,9 15 Άλλος λόγος, ποιος; 3,3 16 εν απαντώ 0,7 ΣΥΝΟΛΟ 100,0 39

44 Με µια σειρά στατιστικών αναλύσεων προσπαθούµε να προσδιορίσουµε την ύπαρξη συσχέτισης ή ανεξαρτησίας κάθε ενός από τους τέσσερις σηµαντικότερους λόγους του πίνακα 7 µε τα έξι προαναφερθέντα χαρακτηριστικά των ερωτηθέντων. Πίνακας 8: Συσχέτιση των κυριότερων λόγων για την ανεργία, µε ατοµικά χαρακτηριστικά (κριτήριο χ2) Η επιχείρηση περιόρισε το προσωπικό που απασχολούσε (Λόγω της οικονοµικής κρίσης) Η επιχείρηση έκλεισε (Λόγω της οικονοµικής κρίσης) Πρώτη φορά στην αγορά εργασίας Έληξε η σύµβαση/λήξη έργου Φύλο Ανεξαρτησία Ανεξαρτησία Ανεξαρτησία Ανεξαρτησία Οικογενειακή Κατάσταση Ανεξαρτησία Ανεξαρτησία Συσχέτιση Ανεξαρτησία Αστικότητα τόπου κατοικίας Συσχέτιση Ανεξαρτησία Ανεξαρτησία Ανεξαρτησία Εκπαίδευση Συσχέτιση Ανεξαρτησία Συσχέτιση* Ανεξαρτησία Εισόδηµα εν ορίζεται χ 2 εν ορίζεται χ 2 εν ορίζεται χ 2 εν ορίζεται χ 2 Ηλικία Ανεξαρτησία Συσχέτιση Συσχέτιση* Ανεξαρτησία Πηγή: Πίνακες έως (*) δεκτό µε επιφύλαξη Γενικά, οι τέσσερις αυτοί λόγοι φαίνεται να είναι σε µεγάλο βαθµό ανεξάρτητοι από τα επιµέρους ατοµικά χαρακτηριστικά, εκτός από ορισµένες περιπτώσεις που σχολιάζονται στη συνέχεια. Ο περιορισµός του προσωπικού από τις επιχειρήσεις της περιοχής µελέτης συσχετίζεται αφενός µε την αστικότητα και ειδικότερα µε τις αστικές περιοχές (πιν ) και αφετέρου µε το επίπεδο εκπαίδευσης από τον πίνακα διαπιστώνουµε ότι η σχέση αυτή µεταξύ των δύο µεταβλητών εντοπίζεται στις βαθµίδες της πρωτοβάθµιας, του γυµνασίου και της δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης και όχι στις ανώτερες βαθµίδες. Εξάλλου, η συσχέτιση του κλεισίµατος της επιχείρησης µε την ηλικία εντοπίζεται στις τρείς µεγαλύτερες ηλικιακές κλάσεις (35-44, και ετών) και µάλιστα µε αύξουσα βαρύτητα (πιν ). Από την άλλη πλευρά, η απώλεια της θέσης απασχόλησης λόγω της εισόδου για πρώτη φορά στην αγορά εργασίας, συσχετίζεται µε την οικογενειακή κατάσταση των ατόµων και πιο συγκεκριµένα µε τους άγαµους (πιν ). Σχετίζεται όµως και µε την εκπαίδευση και την ηλικία, παρότι τα αποτελέσµατα αυτά γίνονται δεκτά µε επιφύλαξη. Έτσι, ο λόγος αυτός εντοπίζεται στους αποφοίτους της ανώτερης και ακόµα περισσότερο της ανώτατης εκπαίδευσης, καθώς και στη µικρότερη ηλικιακή κλάση, των ετών (πιν και 2.9.5). Από τα παραπάνω σκιαγραφούνται µε αρκετή σαφήνεια ορισµένες ειδικότερες πτυχές των διαστάσεων της οικονοµικής κρίσης στην περιοχή µελέτης. Οι λόγοι για τους οποίους οι άνεργοι ερωτώµενοι πιστεύουν ότι εξακολουθούν να παραµένουν άνεργοι, είναι το επόµενο ζήτηµα που διερευνάται. Ο κυριότερος λόγος, µε πολύ µεγάλη διαφορά από τους υπόλοιπους, είναι η αναντιστοιχία ανάµεσα στις θέσεις απασχόλησης που αναζητούν τα άτοµα και σε αυτές που προσφέρονται στην περιοχή µελέτης (πιν. 9). Ο λόγος αυτός συγκεντρώνει το 57,4 του συνόλου των απαντήσεων. Ο δεύτερος σε σπουδαιότητα λόγος, µε 11,3 των απαντήσεων, είναι η οικονοµική κρίση και οι απώλειες σε θέσεις απασχόλησης που συνεχίζει να προκαλεί. Οι επόµενοι δύο συχνότερα αναφερόµενοι λόγοι είναι η µεγάλη ηλικία των ερωτωµένων, καθώς και η προτίµηση των επιχειρήσεων για απασχόληση αλλοδαπών εργαζοµένων, µε 5,9 και 5,7 των απαντήσεων, αντίστοιχα. Ο πίνακας 9 είναι αρκετά διαφωτιστικός, µε πολλούς άλλους λόγους να θεωρούνται ως αιτίες για την παραµονή σε κατάσταση ανεργίας. 40

45 Πίνακας 9: «Για ποιους λόγους πιστεύετε ότι παραµένετε άνεργος;» Λόγος Συχνότητα 1 εν υπάρχουν στην περιοχή µου θέσεις εργασίας αντίστοιχες µε την εργασία που αναζητώ 57,4 2 Υπάρχουν θέσεις εργασίας εκτός της περιοχής που διαµένω, αλλά δεν επιθυµώ να µετακινηθώ 3,0 3 Επειδή είµαι ανειδίκευτος 2,7 4 Επειδή οι δεξιότητές µου δεν ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις των επιχειρήσεων 1,6 5 Επειδή δεν έχω επαρκή επαγγελµατική εµπειρία 1,6 6 Επειδή οι εργασιακές συνθήκες των θέσεων εργασίας δεν ανταποκρινόντουσαν σε αυτά που προσδοκώ 1,6 7 Επειδή οι µισθολογικές του απαιτήσεις είναι υψηλότερες από αυτές που πρόσφεραν οι επιχειρήσεις 2,4 8 Επειδή δεν θα µε ασφάλιζαν 1,3 9 Επειδή η µορφή της εργασιακής σχέσης (µερική απασχόληση, σύµβαση έργου κλπ) δεν είναι αυτή που θέλω 1,9 10 Επειδή οι οικογενειακές µου υποχρεώσεις (παιδιά, φύλαξη γερόντων κλπ) δεν µου επιτρέπουν να βρω το είδος της εργασίας 2,4 που αναζητώ 11 Λόγω ηλικίας (είµαι µεγάλος) 5,9 12 Προτιµούν αλλοδαπούς 5,7 13 Οικονοµική κρίση/µείωση θέσεων εργασίας 11,3 14 Είναι εποχική η απασχόληση 1,1 15 Άλλος λόγος 3,2 Σύνολο 100,0 Από τη στατιστική διερεύνηση του σηµαντικότερου λόγου από τον παραπάνω πίνακα, προκύπτει ότι η αναντιστοιχία ανάµεσα στην προσφορά και τη ζήτηση θέσεων απασχόλησης, έτσι όπως την αντιλαµβάνονται οι ερωτώµενοι στην περιοχή µελέτης, είναι ανεξάρτητη από τα έξι ατοµικά χαρακτηριστικά (πιν. 10). Πίνακας 10: Συσχέτιση των 1ου λόγου για την ανεργία, µε ατοµικά χαρακτηριστικά (κριτήριο χ2) Φύλο «εν υπάρχουν στην περιοχή µου θέσεις εργασίας αντίστοιχες µε την εργασία που αναζητώ» Ανεξαρτησία Οικογενειακή Κατάσταση Αστικότητα τόπου κατοικίας Εκπαίδευση Εισόδηµα Ηλικία Πηγή: Πίνακες έως Ανεξαρτησία Ανεξαρτησία Ανεξαρτησία Ανεξαρτησία* Ανεξαρτησία (*) δεκτό µε επιφύλαξη Οι απαντήσεις που δόθηκαν, σχετικά µε την απασχόληση κατά κλάδο οικονοµικής δραστηριότητας, αποκαλύπτουν µια δοµή της οικονοµίας της περιοχής µελέτης αρκετά διαφορετική από την αντίστοιχη για το σύνολο της χώρας. Στο ερώτηµα αυτό απάντησαν 41

46 όλοι όσοι εργάζονταν κατά την περίοδο διεξαγωγής της έρευνας. Οι κλάδοι που εµφανίζουν τα υψηλότερα ποσοστά απασχολουµένων είναι ο πρωτογενής (19,2), η εκπαίδευση (13,6) και το εµπόριο (12,2), ακολουθούµενοι από τις κατασκευές (9,2), τη δηµόσια διοίκηση (8,2) και τις υπηρεσίες καταλύµατος και εστίασης (7,9) (στήλη [3] του πιν. 11). Όλοι αυτοί οι κλάδοι, µαζί µε τη µεταποίηση (5,3), συγκεντρώνουν τα 3/4 της συνολικής απασχόλησης στην περιοχή µελέτης. Καθώς στη γεωργία απασχολούνται και πολλοί ετεροεπαγγελµατίες, δηλ. η γεωργία αποτελεί τη δεύτερη ή τρίτη, συµπληρωµατική δραστηριότητα, ατόµων που έχουν άλλη κύρια απασχόληση, η πραγµατική συµβολή της στην απασχόληση στην περιοχή µελέτης είναι σίγουρα µεγαλύτερη του 19,2. Πίνακας 11: Απασχόληση κατά Κλάδο οικονοµικής δραστηριότητας ΚΛΑ ΟΣ Εργαζόµε νοι κατά κλάδο "πριν την κρίση" "Σε ποιον κλάδο εργάζεστε στην τωρινή σας εργασία;" "Σε ποιον κλάδο εργαζόσαστ αν στην τελευταία σας εργασία;" (Σηµερινοί Άνεργοι) Απώλεια Θέσεων απασχόλ ησης [1]=[2]+[4] [2] [3] [4] [5]=[4]/[1] Άτοµα Άτοµα Απασχό ληση κατά Άτοµα Κλάδο Γεωργία, δασοκοµία και αλιεία ,2 4 2,4 Ορυχεία και λατοµεία 5 5 0,6 Μεταποίηση , ,7 Παροχή ηλεκτρικού ρεύµατος, φυσικού αερίου, ατµού και κλιµατισµού 8 7 0,8 1 12,5 Παροχή νερού, επεξεργασία λυµάτων, διαχείριση αποβλήτων και δραστηριότητες 1 1 0,1 εξυγίανσης Κατασκευές , ,6 Χονδρικό και λιανικό εµπόριο, επισκευή µηχανοκίνητων οχηµάτων και µοτοσικλετών , ,0 Μεταφορά και αποθήκευση , ,4 ραστηριότητες υπηρεσιών καταλύµατος και εστίασης , ,3 Ενηµέρωση και επικοινωνία 7 2 0,2 5 71,4 Χρηµατοπιστωτικές και ασφαλιστικές δραστηριότητες ,0 4 13,8 Επαγγελµατικές, επιστηµονικές και τεχνικές δραστηριότητες , ,7 ιοικητικές και υποστηρικτικές δραστηριότητες ,3 9 32,1 ηµόσια διοίκηση και άµυνα. Υποχρεωτική κοινωνική ασφάλιση , ,0 Εκπαίδευση , ,5 ραστηριότητες ανθρώπινης υγείας και κοινωνικής µέριµνας ,4 9 14,3 Τέχνη, διασκέδαση και ψυχαγωγία ,1 8 47,1 Άλλες δραστηριότητες παροχής υπηρεσιών ,0 7 21,9 Άλλος , ,2 Σύνολο , ,3 42

47 Από τον συνδυασµό των πληροφοριών για την «τωρινή» απασχόληση αυτών που εξακολουθούν να εργάζονται και την «τελευταία» απασχόληση όσων είναι πια άνεργοι, µπορούµε να εκτιµήσουµε τις απώλειες που είχε ο κάθε κλάδος (στήλη [5] του πιν. 11). Έτσι, στο σύνολο της κλάδων της περιοχής χάθηκε συνολικά το 1/4 των θέσεων απασχόλησης, οι κλάδοι όµως που επλήγησαν περισσότερο είναι το εµπόριο (-38,0), οι κατασκευές (- 36,6), οι υπηρεσίες καταλύµατος και εστίασης, όπου συµπεριλαµβάνεται ο τουρισµός (- 34,3), και η µεταποίηση (-29,7). Πολύ ενδιαφέρουσα διαπίστωση από τον πίνακα 11 είναι ότι οι χαµηλότερες απώλειες θέσεων απασχόλησης καταγράφονται στη γεωργία-δασοκοµίααλιεία (µόλις 2,4). Η επόµενη στατιστική επεξεργασία αφορά την αναζήτηση συσχέτισης µεταξύ των οκτώ βασικών κλάδων οικονοµικής δραστηριότητας στην περιοχή µελέτης, µε διάφορα ατοµικά χαρακτηριστικά. Οι οκτώ κλάδοι που συµµετέχουν στην ανάλυση συγκεντρώνουν αθροιστικά περισσότερο από 80 της συνολικής απασχόλησης και είναι η γεωργία, η µεταποίηση, οι κατασκευές, το εµπόριο, οι υπηρεσίες καταλύµατος και εστίασης, η δηµόσια διοίκηση, η εκπαίδευση και η υγεία. Όπως φαίνεται στον πίνακα 12, η απασχόληση είναι συσχετισµένη µε κάθε ένα από τα ατοµικά χαρακτηριστικά. Πίνακας 12: Συσχέτιση του κλάδου απασχόλησης, µε ατοµικά χαρακτηριστικά (κριτήριο χ2) Φύλο Οικογενειακή Κατάσταση Αστικότητα κατοικίας Εκπαίδευση τόπου Οι οκτώ βασικοί κλάδοι απασχόλησης Συσχέτιση Συσχέτιση Συσχέτιση Συσχέτιση Εισόδηµα Ηλικία Πηγή: Πίνακες έως Συσχέτιση* Συσχέτιση* (*) δεκτό µε επιφύλαξη Ενδεικτικά, υψηλότερα του µέσου όρου ποσοστά εµφανίζουν οι γυναίκες στους κλάδους της γεωργίας, της υγείας, των υπηρεσιών καταλύµατος-εστίασης και εκπαίδευσης, ενώ οι άνδρες στου υπόλοιπους τέσσερις κλάδους (πιν ). ιαφοροποιηµένη είναι η εικόνα των οκτώ κλάδων στη συσχέτισή τους µε την ηλικία (πιν ). Η γεωργία εµφανίζει υψηλότερα του µέσου όρου ποσοστά στις τρεις ηλικιακές κλάσεις άνω των 45 ετών, συµπεριλαµβανοµένης της κλάσης 65+. Ως προς την αστικότητα, σηµειώνονται τα υψηλότερα του µέσου όρου ποσοστά στις αγροτικές περιοχές για τη γεωργία και τις υπηρεσίες καταλύµατος-εστίασης όλοι οι άλλοι κλάδοι εµφανίζουν υψηλότερα ποσοστά στις αστικές περιοχές (πιν ). Πολύ σηµαντικές είναι οι πληροφορίες του πίνακα 13, όπου συνδυάζεται ο κλάδος απασχόλησης µε τη θέση που κατέχει ο ερωτώµενος στην εργασία του. Σηµειώνεται ότι οι δύο αυτές µεταβλητές εµφανίζουν συσχέτιση, µε βάση το κριτήριο χ2. Όπως ήταν αναµενόµενο, τα υψηλότερα ποσοστά µισθωτών εµφανίζονται στη δηµόσια διοίκηση, την υγεία και την εκπαίδευση. Σηµαντικά ποσοστά µισθωτών όµως εµφανίζει και η µεταποίηση και ο τουρισµός. Τα υψηλότερα ποσοστά εργοδοτών εµφανίζει ο τουρισµός και η µεταποίηση. Από την άλλη πλευρά, τα υψηλότερα ποσοστά αυτοαπασχολούµενων χωρίς υπαλλήλους παρουσιάζονται στον πρωτογενή τοµέα (74,1), γεγονός που υπογραµµίζει την εκτεταµένη παρουσία των µικρών γεωργικών οικογενειακών εκµεταλλεύσεων στις οποίες απασχολείται µόνο ο κάτοχός τους, µε τη συνδροµή κι άλλων µελών της οικογένειας που δεν αµείβονται (5,6). Το 20 των συνολικά απασχολούµενων στη γεωργία αφορά µορφές απασχόλησης που υποδηλώνουν πιο επιχειρηµατικές µορφές οργάνωσης, δηλ. εργοδότες (οι περισσότεροι από τους οποίους είναι πιθανότατα αυτοαπασχολούµενοι µε προσωπικό) και µισθωτούς εργάτες. 43

48 Το φαινόµενο της αυτοαπασχόλησης χωρίς υπαλλήλους είναι επίσης εκτεταµένο στους κλάδους των κατασκευών και του εµπορίου, που συνοδεύεται συνήθως από την ύπαρξη συµβοηθούντων µη αµειβόµενων µελών της οικογένειας. Πίνακας 13: Συσχέτιση του κλάδου απασχόλησης, µε τη θέση στην εργασία Γεωργία, δασοκοµία και αλιεία Εργοδότης Εργαζόµενος για δικό του λογαριασµό (χωρίς υπαλλήλους) Μισθωτός Συµβοηθούντα και µη αµειβόµενα µέλη της οικογένειας ΣΥΝΟΛΟ 8,0 74,1 12,3 5,6 100,0 Μεταποίηση 22,2 24,4 53,3 100,0 Κατασκευές 10,3 55,1 33,3 1,3 100,0 Χονδρικό και λιανικό εµπόριο, επισκευή µηχανοκίνητων 18,4 35,9 40,8 4,9 100,0 οχηµάτων και µοτοσικλετών ραστηριότητες υπηρεσιών καταλύµατος και 28,4 17,9 50,7 3,0 100,0 εστίασης ηµόσια διοίκηση και άµυνα. Υποχρεωτική κοινωνική ασφάλιση 1,4 98,6 100,0 Εκπαίδευση 7,0 14,8 78,3 100,0 ραστηριότητες ανθρώπινης υγείας και κοινωνικής µέριµνας 18,5 81,5 100,0 ΣΥΝΟΛΟ 10,4 35,1 52,5 2,0 100,0 Πηγή: Πίνακας 2.13 Η εξέταση της συνάφειας του κλάδου στον οποίο απασχολείται κάποιος µε την εποχικότητα της απασχόλησης αποκαλύπτει ότι υπάρχει συσχέτιση µεταξύ των δύο αυτών µεταβλητών και µας δίνει ορισµένες επιπρόσθετες πληροφορίες για τα χαρακτηριστικά της απασχόλησης στην περιοχή µελέτης (πιν. 14). Ξεχωρίζουν τα πολύ υψηλά ποσοστά εποχικής απασχόλησης στον τουρισµό και περιστασιακής απασχόλησης στις κατασκευές. Εντύπωση επίσης προξενεί το πολύ υψηλό ποσοστό πλήρους απασχόλησης στη γεωργία (82,1) και το όχι ευκαταφρόνητο αντίστοιχο ποσοστό στις υπηρεσίες καταλύµατος και εστίασης (55,2). Πίνακας 14: Συσχέτιση του κλάδου απασχόλησης, µε την εποχικότητα της απασχόλησης Πλήρως Απασχολούµενος (όλο το χρόνο) Περιστασιακά απασχολούµενος (κάποιες φορές µέσα στο χρόνο) Εποχικά απασχολούµενος (συγκεκριµένους µήνες το χρόνο) ΣΥΝΟΛΟ Γεωργία, δασοκοµία και αλιεία 82,1 9,9 8,0 100,0 Μεταποίηση 77,8 11,1 11,1 100,0 Κατασκευές 65,4 29,5 5,1 100,0 44

49 Χονδρικό και λιανικό εµπόριο, επισκευή µηχανοκίνητων οχηµάτων και µοτοσικλετών 91,3 6,8 1,9 100,0 ραστηριότητες υπηρεσιών καταλύµατος και εστίασης ηµόσια διοίκηση και άµυνα. Υποχρεωτική κοινωνική ασφάλιση 55,2 7,5 37,3 100,0 92,8 1,4 5,8 100,0 Εκπαίδευση 93,9 3,5 2,6 100,0 ραστηριότητες ανθρώπινης υγείας και κοινωνικής µέριµνας 92,6 3,7 3,7 100,0 ΣΥΝΟΛΟ 82,8 9,4 7,8 100,0 Πηγή: Πίνακας Συζήτηση - Συµπεράσµατα Από την ανάλυση των πρωτογενών στοιχείων της έρευνας αποκαλύπτεται η δεσπόζουσα θέση του πρωτογενούς τοµέα στην οικονοµία της περιοχής µελέτης, καθώς και η απώλεια του 1/4 των συνολικών θέσεων απασχόλησης στα δύο πρώτα χρόνια της κρίσης ( ). Οι κλάδοι που επλήγησαν περισσότερο είναι το εµπόριο (-38,0), οι κατασκευές (- 36,6), οι υπηρεσίες καταλύµατος και εστίασης, όπου συµπεριλαµβάνεται ο τουρισµός (- 34,3), και η µεταποίηση (-29,7). Πρόκειται αναµφίβολα για τεκτονικές αλλαγές στις τοπικές οικονοµίες και κοινωνίες, µε προφανείς επιπτώσεις, εκτός των άλλων, και στις επιµέρους πτυχές του κοινωνικού αποκλεισµού. Οι χαµηλότερες απώλειες θέσεων απασχόλησης καταγράφονται στη γεωργία-δασοκοµία-αλιεία (µόλις 2,4), γεγονός που δείχνει ότι ο πρωτογενής τοµέας παραµένει ένας από τους πυλώνες των τοπικών οικονοµιών, µε σηµαντικές αντιστάσεις στην τρέχουσα κρίση. Από µια διαφορετική οπτική γωνία, οι µεταβολές της απασχόλησης την περίοδο µεταφράζονται σε απώλειες 137 χιλιάδων θέσεων πλήρους απασχόλησης και 31 χιλιάδων θέσεων περιστασιακά και εποχικά απασχολουµένων, καθώς και σε αύξηση των ανέργων κατά 146 χιλιάδες και των συνταξιούχων κατά 63 χιλιάδες. Σκιαγραφούνται έτσι ορισµένες ειδικότερες πτυχές των διαστάσεων της οικονοµικής κρίσης στην περιοχή µελέτης. Περισσότεροι από τους µισούς απασχολούµενους στην περιοχή µελέτης είναι µισθωτοί και περισσότεροι από το 1/3 είναι αυτοαπασχολούµενοι χωρίς προσωπικό. Το φαινόµενο της αυτοαπασχόλησης χωρίς υπαλλήλους είναι εκτεταµένο στους κλάδους των κατασκευών και του εµπορίου, και κατ εξοχήν στον πρωτογενή τοµέα (74,1), γεγονός που υπογραµµίζει την εκτεταµένη παρουσία των µικρών γεωργικών οικογενειακών εκµεταλλεύσεων στις οποίες απασχολείται µόνο ο κάτοχός τους, µε τη συνδροµή κι άλλων µελών της οικογένειας που δεν αµείβονται (5,6). Όµως, το 20 των συνολικά απασχολούµενων στη γεωργία αφορά µορφές απασχόλησης που υποδηλώνουν πιο επιχειρηµατικές µορφές οργάνωσης, δηλ. εργοδότες (οι περισσότεροι από τους οποίους είναι πιθανότατα αυτοαπασχολούµενοι µε προσωπικό) και µισθωτούς εργάτες. Επίσης, σηµαντικά ποσοστά εποχικής και περιστασιακής απασχόλησης εµφανίζουν εκτός από τον τουρισµό, οι κατασκευές και η µεταποίηση, ενώ σηµαντικό ποσοστό πλήρους απασχόλησης εµφανίζει ο πρωτογενής τοµέας. Παρότι η περιοχή µελέτης είναι αρκετά εκτεταµένη και ανοµοιογενής, η στατιστική επεξεργασία των δεδοµένων της παρούσας έρευνας αποκαλύπτει ενδιαφέρουσες συσχετίσεις µεταξύ διαφόρων µεταβλητών και ατοµικών ή άλλων χαρακτηριστικών, οι οποίες µας επιτρέπουν να γενικεύσουµε τα ευρήµατα για το σύνολο του πληθυσµού της περιοχής µελέτης. Έτσι, π.χ., στο σύνολο του πληθυσµού της περιοχής µελέτης η διαφοροποίηση 45

50 ανάµεσα σε τρείς διαφορετικές καταστάσεις απασχόλησης ή στην ανεργία δεν είναι τυχαία, αλλά εξαρτάται από έξι ατοµικά χαρακτηριστικά. Έτσι, για κάθε κατηγορία απασχολουµένων ή ανέργων µπορούµε να προσδιορίσουµε επιµέρους υποοµάδες στις οποίες το κάθε χαρακτηριστικό συναντάται µε ποσοστά µεγαλύτερα απ ό,τι στο σύνολο του πληθυσµού (πιν. 15). Πίνακας 15: Οι συσχετίσεις του είδους απασχόλησης και της ανεργίας µε ειδικές κατηγορίες των ατοµικών χαρακτηριστικών Φύλο Οικογεν. Κατάστα ση Ηλικία (έτη) Εκπαίδε υση Εισόδη µα ( ) Αστικότητα Τόπου Κατοικίας Πλήρως Απασχολούµενος (όλο το χρόνο) Περιστασιακά απασχολούµενος (κάποιες φορές µέσα στο χρόνο) Εποχικά απασχολούµενος (συγκεκριµένους µήνες το χρόνο) Άνδρας Άνδρας Γυναίκα Έγγαµος Άγαµος Έγγαµος 35-44, 45-54, 55-64, , 25-34, , 55-64, 65+ Ανώτατη Αστικός ηµοτικό, Γυµνάσιο, ευτεροβ άθµια ηµοτικό, Γυµνάσιο, Ανώτερη έως 999 Αστικός Αγροτικός Άνεργος Γυναίκα Άγαµος 18-24, ευτεροβ άθµια, Ανώτερη έως 999 Αστικός Πηγή: Πίνακες έως Επιπλέον, το γεγονός ότι στην περιοχή µελέτης το καθαρό εισόδηµα των συνταξιούχων είναι γενικά υψηλότερο από το αντίστοιχο των περιστασιακά και εποχικά απασχολούµενων, καθώς και των ανέργων και των οικονοµικά µη ενεργών, επιβεβαιώνει τη διαπίστωση που έχει γίνει και για το σύνολο της χώρας, ότι έχουµε πια µια σαφή µετατόπιση του κινδύνου της φτώχειας, µε τους συνταξιούχους να µην είναι η πλέον ευάλωτη οµάδα (Ζωγραφάκης και Μητράκος, 2012). Από τον πίνακα 15, µεταξύ άλλων, είναι προφανής, π.χ., η ένταση του προβλήµατος της ανεργίας κυρίως στις νεότερες ηλικίες, στον αστικό χώρο, τις γυναίκες και τους απόφοιτους δευτεροβάθµιας και ανώτερης (όχι όµως ανώτατης) εκπαίδευσης. Από την άλλη πλευρά, το πολύ χαµηλό εισοδηµατικό επίπεδο των περιστασιακά και εποχικά απασχολούµενων, παραπέµπει σε µια από τις νέες οµάδες υψηλού κινδύνου φτώχειας, τους εργαζόµενους φτωχούς (Hallerod and Larsson, 2010). Επίσης, από τη στατιστική ανάλυση προκύπτει ότι στην περιοχή µελέτης, το 2011 η ένταξη ενός εργαζόµενου ατόµου σε µια συγκεκριµένη θέση εργασίας (µισθωτός, αυτοαπασχολούµενος, κ.λπ.) δεν είναι τυχαία αλλά εξαρτάται από τα έξι προαναφερθέντα ατοµικά χαρακτηριστικά. Ως προς το µείζον θέµα της ανεργίας σηµειώνεται ότι στο 60 των περιπτώσεων, η ανεργία είχε το 2011 διάρκεια µεγαλύτερη του ενός έτους, ενώ η ανάλυση έδειξε ότι η διάρκεια της ανεργίας εξαρτάται από το φύλο, την οικογενειακή κατάσταση, την αστικότητα και την ηλικία, είναι όµως ανεξάρτητη από το επίπεδο εκπαίδευσης. Η µείωση του προσωπικού ή το κλείσιµο της επιχείρησης λόγω της οικονοµικής κρίσης, καθώς και η λήξη της σύµβασης ή του έργου που είχε αναλάβει ο ερωτώµενος, είναι οι κύριοι λόγοι στους οποίους θεωρούν οι άνεργοι ερωτώµενοι ότι οφείλεται η απώλεια της εργασίας τους. Γενικά, λόγοι αυτοί φαίνεται να είναι σε µεγάλο βαθµό ανεξάρτητοι από τα επιµέρους 46

51 ατοµικά χαρακτηριστικά, εκτός από ορισµένες περιπτώσεις, όπως, π.χ., η συσχέτιση του περιορισµού του προσωπικού από τις επιχειρήσεις της περιοχής µελέτης αφενός µε την αστικότητα (και ειδικότερα µε τις αστικές περιοχές) και αφετέρου µε το επίπεδο εκπαίδευσης (τις βαθµίδες της πρωτοβάθµιας, του γυµνασίου και της δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης και όχι τις ανώτερες βαθµίδες). Εξάλλου, η συσχέτιση του κλεισίµατος της επιχείρησης µε την ηλικία εντοπίζεται στις τρείς µεγαλύτερες ηλικιακές κλάσεις (35-44, και ετών) και µάλιστα µε αύξουσα βαρύτητα. Ο κυριότερος λόγος, σύµφωνα µε τους ίδιους τους άνεργους, για την παραµονή τους στην ανεργία, είναι η εκδήλωση µιάς µορφής δοµικής ανεργίας, δηλ. της αναντιστοιχίας ανάµεσα στις θέσεις απασχόλησης που αναζητούν τα άτοµα και σε αυτές που προσφέρονται στην περιοχή µελέτης. Ο δεύτερος σε σπουδαιότητα λόγος, είναι η οικονοµική κρίση και οι απώλειες σε θέσεις απασχόλησης που συνεχίζει να προκαλεί. Σηµειώνεται ότι η αναντιστοιχία ανάµεσα στην προσφορά και τη ζήτηση θέσεων απασχόλησης, έτσι όπως την αντιλαµβάνονται οι ερωτώµενοι στην περιοχή µελέτης, είναι ανεξάρτητη από τα έξι ατοµικά χαρακτηριστικά. Εποµένως, το ζήτηµα αυτό έχει έναν καθολικό χαρακτήρα, καθώς εκδηλώνεται ανεξάρτητα από το φύλο, την οικογενειακή κατάσταση, το εκπαιδευτικό επίπεδο και όλα τα άλλα ατοµικά χαρακτηριστικά. Επιπλέον, διαφοροποιηµένη είναι η εικόνα των οκτώ κύριων κλάδων απασχόλησης στη συσχέτισή τους µε την ηλικία. Η γεωργία εµφανίζει υψηλότερα του µέσου όρου ποσοστά στις τρεις ηλικιακές κλάσεις άνω των 45 ετών, συµπεριλαµβανοµένης της κλάσης 65+. Ως προς την αστικότητα, σηµειώνονται τα υψηλότερα του µέσου όρου ποσοστά στις αγροτικές περιοχές για τη γεωργία και τις υπηρεσίες καταλύµατος-εστίασης όλοι οι άλλοι κλάδοι εµφανίζουν υψηλότερα ποσοστά στις αστικές περιοχές. Είναι προφανές ότι τα παραπάνω ευρήµατα µπορούν, σε συνδυασµό και µε τα υπόλοιπα ευρήµατα του παρόντος ερευνητικού προγράµµατος, να αποδειχθούν ιδιαίτερα χρήσιµα στον σχεδιασµό και την εφαρµογή πολιτικών αντιµετώπισης του σύνθετου φαινοµένου του κοινωνικού αποκλεισµού, µε τη στόχευση οµάδων του πληθυσµού της περιοχής µελέτης, που παρουσιάζουν συγκεκριµένα χαρακτηριστικά. Έχει ήδη επισηµανθεί από πολλούς ερευνητές (π.χ. van Berkel and Møller, 2002) η ανάγκη για (επαν-)ένταξη στην αγορά εργασίας ως ο πιο αποτελεσµατικός τρόπος για την αποτροπή φαινοµένων κοινωνικού αποκλεισµού. Αναµφίβολα, πρόκειται για µια από τις µεγαλύτερες προκλήσεις που αντιµετωπίζει η χώρα µας, η οποία γίνεται ακόµα πιο επιτακτική εντός της οξύτατης τρέχουσας κρίσης. Η πρόκληση αυτή έχει κυρίως εθνικές διαστάσεις και προσδιοριστικούς παράγοντες που ισχύουν για το σύνολο της χώρας. Όµως, η αποσαφήνιση του προβλήµατος, η διαπίστωση των ειδικών χαρακτηριστικών του και ο προσδιορισµός αιτιωδών σχέσεων στην περιοχή µελέτης µπορούν να συµβάλουν στην πολύ καλύτερη κατανόησή του και στη στόχευση των σχετικών πολιτικών. Μια από τις προεκτάσεις της παρούσας έρευνας θα µπορούσε να είναι η θεώρηση της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισµού όχι µόνο στο επίπεδο του µεµονωµένου ατόµου αλλά και σε συνάρτηση µε τις παραγωγικές δοµές σε τοπικό και περιφερειακό επίπεδο. Η θεώρηση αυτή προϋποθέτει τον συσχετισµό των δεδοµένων σε ατοµικό επίπεδο µε χαρακτηριστικά των τοπικών παραγωγικών συστηµάτων, σε µια προσπάθεια αναζήτησης και κάποιων συστηµικών αιτίων των ενλόγω φαινοµένων, τα οποία µάλιστα έχουν και σηµαντικές χωρικές διαφοροποιήσεις. Μια προσέγγιση αυτού του τύπου προσθέτει στη σχετική συζήτηση τη διάσταση της παραγωγικής ανασυγκρότησης των επιµέρους περιοχών. Τέλος, θα πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη και το γεγονός ότι η καταπολέµηση του κοινωνικού αποκλεισµού και της φτώχειας διατυπώνεται ρητά για πρώτη φορά ως στόχοι της ευρωπαϊκής πολιτικής για την ανάπτυξη της υπαίθρου την περίοδο (EE, 2013). Έτσι, η Κοινή Αγροτική Πολιτική φαίνεται να αποκτά και µια κοινωνική πτυχή, την οποία είχε σε λανθάνουσα µορφή για πολλές δεκαετίες. Εκτός των σοβαρών ζητηµάτων που ανακύπτουν εντός της ΚΑΠ (π.χ. επίταση του επιδοµατικού χαρακτήρα της αγροτικής πολιτικής, επιπρόσθετα κριτήρια στην κατανοµή εισοδηµατικών γεωργικών ενισχύσεων), η πρόβλεψη αυτή αναµφίβολα προσθέτει µια επιπλέον δυνατότητα εφαρµογής µέτρων πολιτικής για τη φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισµό. 47

52 Παραποµπές EE (2013): ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ (ΕΕ) αριθ. 1305/2013 ΤΟΥ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ της 17 ης εκεµβρίου 2013 για τη στήριξη της αγροτικής ανάπτυξης από το Ευρωπαϊκό Γεωργικό Ταµείο Αγροτικής Ανάπτυξης (ΕΓΤΑΑ) και την κατάργηση του κανονισµού (ΕΚ) αριθ. 1698/2005 του Συµβουλίου, Επίσηµη Εφηµερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης L 347, Ζωγραφάκης Στ. και Θ. Μητράκος (2012): Ο κίνδυνος χαµηλού εισοδήµατος στη διάρκεια της τρέχουσας κρίσης: η απάντηση του ελάχιστου εγγυηµένου εισοδήµατος, στο Μπαλούρδος. και Μ. Πετράκη (Επιµ.): Νέα Φτώχεια και Κοινωνικός Αποκλεισµός, Βουλή των Ελλήνων, Αθήνα. Hallerod, B. and D. Larsson (2010): In-work poverty and labour market segmentation: A study of national policies, Sweden, European Commission, DG Employment, Social Affairs and Equal Opportunities. Van Berkel, R. and I. H. Møller (2002): Active Social Policies in the EU: Inclusion Through Participation? The Policy Press, Bristol, UK. 48

53 5. ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑ ΕΙΚΤΩΝ ΕΡΕΥΝΑΣ ΓΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟ (την ευθύνη συγγραφής του κεφαλαίου αυτού έχει ο Μιχάλης Χλέτσος) 5.1. είκτες Φτώχειας και Κοινωνικού Αποκλεισµού Ο σχεδιασµός του ερωτηµατολογίου αποσκοπούσε σ επίπεδο νοµού: α) να ποσοτικοποιήσει το φαινόµενο του κοινωνικού αποκλεισµού β) να διερευνήσει τα χαρακτηριστικά των ατόµων που είναι ή παρουσιάζουν µεγάλες πιθανότητες να είναι κοινωνικά αποκλεισµένοι γ) να παράγει συγκεκριµένους δείκτες για τον κοινωνικό αποκλεισµό που θα µπορούσαν να αποτελέσουν και βάση διαχρονικής σύγκρισης. Το ερωτηµατολόγιο στηρίζεται στη λογική ότι ο κοινωνικός αποκλεισµός δεν είναι µόνο οικονοµικό φαινόµενο, αλλά είναι και κοινωνικό. εν ταυτίζεται µε την έννοια της φτώχειας και προσδιορίζεται ως µία διαδικασία όπου το άτοµο παρεµποδίζεται (µερικώς ή ολικώς) από τη χρήση του δηµόσιου και κοινωνικού κεφαλαίου, έχει µειωµένη συµµετοχή στην κοινωνία και έχει περιορισµένες δυνατότητες πρόσβασης σε αγαθά µέσω της αγοράς και γενικότερα έχει περιορισµένες δυνατότητες βελτίωσης της ποιότητας ζωής του». Ο κοινωνικός αποκλεισµός είναι : α) µία δυναµική και όχι στατική διαδικασία, β) επηρεάζει διαφορετικές πτυχές της ανθρώπινης ζωής (πολυδιάστατη έννοια), γ) προκαλεί ρήξεις στις σχέσεις ατόµων κοινωνίας, δ) συνδέει τη κατάσταση του ατόµου µε τη συνολικότερη κατάσταση της κοινωνίας που ζει. Για την αξιολόγηση του επιπέδου του κοινωνικού αποκλεισµού ελήφθησαν / υιοθετηθήκαν δύο προσεγγίσεις : η αντικειµενική (objective) και η υποκειµενική (subjective). Οι αντικειµενικοί δείκτες σχετίζονται µε δύο διαστάσεις του φαινοµένου, τον αποκλεισµό από την αγορά εργασίας και τον αποκλεισµό από την αγορά αγαθών και υπηρεσιών (κατανάλωση) ενώ, οι υποκειµενικοί δείκτες περιγράφουν τον υλικό, κοινωνικό και ψυχολογικό αποκλεισµό. Ο κοινωνικός αποκλεισµός µπορεί να εµφανιστεί οριοθετηθεί στο κοινωνικό πεδίο (λαµβάνοντας τη µορφή της απώλειας της ιδιότητας του πολίτη, της απουσίας δικαιώµατος για βασικό µισθό, µε την εµποδίων ως προς την πρόσβαση στην εκπαίδευση, την ιατροφαρµακευτική περίθαλψη και άλλες υπηρεσίες), στο οικονοµικό πεδίο (µε την αδυναµία πρόσβασης στην αγορά εργασίας, την έλλειψη εισοδήµατος Το ερωτηµατολόγιο αποτελείται από 46 ερωτήσεις. Οι ερωτήσεις 1 10 αφορούν τα δηµογραφικά και προσωπικά οικογενειακά χαρακτηριστικά του ερωτώµενου. Οι ερωτήσεις αφορούν την θέση του εργαζόµενου στην αγορά εργασίας. Οι ερωτήσεις αφορούν την οικονοµική κατάσταση του ατόµου και τον προσδιορισµό του ως προς τη διάσταση της φτώχειας. Οι ερωτήσεις αφορούν τις δυνατότητες πρόσβασης του ατόµου σε υπηρεσίες υγείας. Οι ερωτήσεις 32 και 33 αφορούν τις δυνατότητες πρόσβασης του ερωτώµενου σε δηµόσιες / κρατικές υπηρεσίες. Οι ερωτήσεις 34 και 35 αφορούν τις δυνατότητες διασκέδασης του ερωτώµενου. Οι ερωτήσεις είναι ερωτήσεις που αποσκοπούν στην υποκειµενική εκτίµηση της έννοιας του κοινωνικού αποκλεισµού. Ειδικότερα η ερώτηση 36 αφορά την υποκειµενική εκτίµηση του ερωτώµενου για το επίπεδο υγείας του. Η ερώτηση 38 αφορά την υποκειµενική εκτίµηση του ερωτώµενου για τον τρόπο ζωής του. Η ερώτηση 39 αφορά την υποκειµενικό εκτίµηση του ερωτώµενου για το επίπεδο των κοινωνικών του σχέσεων. Η ερώτηση 40 αφορά την εκτίµησή του για την πρόσβασή του σε δηµόσιες / κρατικές υπηρεσίες. Οι ερωτήσεις 37, 38 και αφορούν την οικονοµική κατάσταση του ερωτώµενου στο παρελθόν, στο παρόν και στο µέλλον. Η οικονοµική διάσταση του κοινωνικού αποκλεισµού προκύπτει από τις ερωτήσεις 20 24, 37 και Η κοινωνική διάσταση του αποκλεισµού (αποκλεισµό από τις υπηρεσίες υγείας, από την πρόσβαση σε δηµόσιες / κρατικές υπηρεσίες και από την κοινωνία) προσδιορίζεται στη βάση των απαντήσεων στις ερωτήσεις 25 37, 38, 39 και

54 Η ποσοτικοποίηση του κοινωνικού αποκλεισµού γίνεται στη βάση της εκτίµησης των ακόλουθων δεικτών : 1. είκτες αποκλεισµού από την αγορά εργασίας (ερωτήσεις 11 19) 2. είκτες αποκλεισµού από την αγορά αγαθών και υπηρεσιών (ερωτήσεις 20 24, 37, 38, είκτες που αφορούν τον : a. υποκειµενικό υλικό αποκλεισµό (ερ.20 24, 25 33, και 41 44) b. υποκειµενικό κοινωνικό αποκλεισµό (ερ.34-35, και 45) c. ψυχολογικό κοινωνικό αποκλεισµό (ερ. 38 και 43 44) d. ικανοποίηση από πολιτιστικές δραστηριότητες (ερ , 38 και 45) 5.2. Μεθοδολογία Κατασκευής εικτών Φτώχειας και Κοινωνικού Αποκλεισµού Η έννοια της φτώχειας συνδέεται άµεσα µε την έννοια του κοινωνικού αποκλεισµού. Αυτός που είναι φτωχός παρουσιάζει µεγάλες πιθανότητες να είναι ή να καταστεί και κοινωνικά αποκλεισµένος. Στη βάση αυτής της σχέσης µεταξύ φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισµού, ο πρώτος δείκτης που υπολογίζουµε είναι ο δείκτης της φτώχειας. Ο προσδιορισµός του δείκτη της φτώχειας προϋποθέτει ότι : α) γνωρίζουµε το οικογενειακό εισόδηµα και β) γνωρίζουµε και τον αριθµό και την ηλικία των µελών της οικογένειας για να υπολογίσουµε έτσι το σταθµισµένο οικογενειακό εισόδηµα. Φτωχός θεωρείται εκείνος του οποίου το οικογενειακό εισόδηµα είναι µικρότερο του 60 του διάµεσου εισοδήµατος. Εναλλακτικά χρησιµοποιείται, κυρίως από τον ΟΟΣΑ, και ως εναλλακτική γραµµή φτώχειας το 50 του διάµεσου εισοδήµατος. Η γραµµή της απόλυτης φτώχειας τοποθετείται στο 40 του διάµεσου εισοδήµατος. Η στάθµιση του οικογενειακού εισοδήµατος προκύπτει αν διαιρέσουµε το οικογενειακό εισόδηµα µε το συντελεστή στάθµισης που προκύπτει αν αθροίσουµε το ένα για τον πρώτο ενήλικα. 0,5 για κάθε άλλο άτοµο µεγαλύτερο των 14 ετών και 0,3 για όσους είναι κάτω από το 14 έτος της ηλικίας του. Με βάση όσα αναφέραµε, το οικογενειακό εισόδηµα εκτιµάται από την ερώτηση 41. Επειδή στην ερώτηση 41 δεν δίνεται το απόλυτο µέγεθος του εισοδήµατος για το κάθε νοικοκυριό, δίνουµε την µέση τιµή εισοδήµατος για κάθε άτοµο που βρίσκεται στη συγκεκριµένη κλίµακα. Συγκεκριµένα θεωρούµε ότι όλοι όσοι βρίσκονται στην πρώτη κατηγορία (εισόδηµα λιγότερο από 500 ευρώ) έχουν εισόδηµα 250 ευρώ (ο µέσος όρος µεταξύ του µηδενικού εισοδήµατος και των 500 ευρώ). Για όσοι ευρίσκονται στην κλίµακα από 500 έως 99 ευρώ, θεωρούµε ότι έχουν εισόδηµα 750 ευρώ κλπ. Για όσους έχουν εισόδηµα περισσότερο των 3000 ευρώ µηνιαίως θεωρούµε ότι το εισόδηµά τους θα είναι 3250 ευρώ. Επίσης αφαιρούµε 153 άτοµα τα οποία έχουν δηλώσει ότι δε γνωρίζουν το εισόδηµά τους. Στη συνέχεια εκτιµούµε το συντελεστή στάθµισης από τις ερωτήσεις 10.1 και Ο συντελεστής στάθµισης προκύπτει ως ακολούθως ( συντελεστής στάθµισης = 1 + (er10.1 1)*0,5 + er10.2.*0,3). Αφού εκτιµηθεί για το κάθε άτοµο ένα επίπεδο εισοδήµατος, υπολογίζουµε το διάµεσο εισόδηµα. Με τον όρο διάµεσο εισόδηµα εννοούµε την τιµή εκείνη πάνω από την οποία βρίσκεται το 50 του εισοδήµατος και κάτω από αυτή το υπόλοιπο 50. Στη συγκεκριµένη έρευνα το διάµεσο σταθµισµένο οικογενειακό εισόδηµα είναι 500 ευρώ και ως εκ τούτου η γραµµή της φτώχειας τίθεται στο 60 του διάµεσου, δηλαδή στα 300 ευρώ και η γραµµή της απόλυτης φτώχειας τίθεται στο 40 του διάµεσου εισοδήµατος, δηλαδή στα 200 ευρώ. Από το σύνολο του δείγµατος έχουµε αφαιρέσει 54 άτοµα τα οποία δήλωσαν ότι δε γνωρίζουν το οικογενειακό τους εισόδηµα. Αφού εκτιµήσουµε τις µεταβλητές Poor_60 και poor_40 που αναφέρονται αντίστοιχα στη γραµµή φτώχειας στο 60 και στη γραµµή φτώχειας στο 40 προχωράµε να σχηµατίσουµε δείκτες από την αγορά των αγαθών. 50

55 Αγορά των αγαθών Στην αγορά των αγαθών έχουµε την ερώτηση 20 η οποία σε µία πενταβάθµια κλίµακα (1 = µεγάλη δυσκολία 5 = µε µεγάλη ευκολία) ζητά να προσδιορίσει ο ερωτώµενος πως αντιµετωπίζονται οι συνήθεις ανάγκες αν µε βάση το συνολικό εισόδηµα του νοικοκυριού. Από την εν λόγω µεταβλητή εκτιµάται η µεταβλητή er20_1 η οποία λαµβάνεις ως τιµές 1 = µε δυσκολία και 0 = χωρίς δυσκολία. Η τιµή 1 προκύπτει αν στη µεταβλητή er20 υπάρχει η τιµή 1 ή 2. Σ όλες τις άλλες περιπτώσεις παίρνει την τιµή 0. Ο επόµενος δείκτης είναι η µεταβλητή er21_1_1 που προκύπτει από τη µεταβλητή er21_1 παίρνοντας την τιµή 1 αν ο ερωτώµενος απαντήσει «όχι» τουλάχιστον στις 4 από τις 6 παροχές σε αυτή την ερώτηση. Συγκεκριµένα η er21_1 προκύπτει ως ο µέσος όρος των απαντήσεων στις ερωτήσεις της er21. Η er21_1_1 παίρνει την τιµή 1 όταν η τιµή της er21_1 είναι µεγαλύτερη από 1,66 [( )/6] Ο επόµενος δείκτης είναι η µεταβλητή er24_1_1 η οποία προκύπτει από τη µεταβλητή er24_1, η οποία είναι ο µέσος όρος της er24. Η er24_1_1 λαµβάνει την τιµή 1 = διαµένει σε περιοχή που δεν έχει ικανοποιητικές παροχές ( και 0 = διαµένει σε περιοχή µε ικανοποιητικές παροχές) αν δεν έχει τουλάχιστον τις έξι από τις 9 παροχές, δηλαδή είναι > 1,66 [( )/9]. Ο επόµενος δείκτης είναι σύνθετος δείκτης και προκύπτει από την αγορά των αγαθών. Ο δείκτης αυτός είναι ο δείκτης Poor1_1 ο οποίος παίρνει τις τιµές 1 = πολύ φτωχός και 0 = καθόλου φτωχός. Ο δείκτης αυτός προκύπτει από τις ερωτήσεις er20_1 και er21_1_1. Ο δείκτης αυτός παίρνει την τιµή 1 όταν τόσο στην er20_1 όσο και στην er21_1_1 έχουµε την τιµή είκτες από την αγορά εργασίας Ο µακροχρόνια άνεργος θεωρείται αυτός που παρουσιάζει τις περισσότερες πιθανότητες να καταστεί κοινωνικά αποκλεισµένος. Από την ερώτηση 11 υπολογίζουµε το εργατικό δυναµικό (LFS) που είναι το άθροισµα των απασχολουµένων και των ανέργων για τα έτη 2009, 2010 και Από την ερώτηση er13.1. εκτιµάται η διάρκεια της ανεργίας σε µήνες. Στη συνέχεια εκτιµάµε την ερώτηση er13_1 η οποία παρουσιάζει τη διάρκεια της ανεργίας. Με βάση αυτή τη µεταβλητή κατασκευάζουµε τον πρώτο σύνθετο δείκτη που είναι soc_inc_1. Η µεταβλητή αυτή θεωρεί ότι είναι κοινωνικά αποκλεισµένος αυτός που είναι άνεργος για διάστηµα µεγαλύτερο των 24 µηνών (παίρνει την τιµή 1), ενώ δεν είναι κοινωνικά αποκλεισµένος αυτός που είναι άνεργος για διάστηµα µικρότερο των 24 µηνών. Εναλλακτικά µε τον ανωτέρω δείκτη έχουµε τον soc_inc_2. Ο δείκτης αυτός προκύπτει από την ερώτηση er13_1 και θεωρεί ότι κοινωνικά αποκλεισµένος είναι αυτός που είναι άνεργος για διάστηµα µεγαλύτερο των 12 µηνών (παίρνει την τιµή 1) και κοινωνικά αποκλεισµένος είναι αυτός που είναι άνεργος για διάστηµα µικρότερο των12 µηνών (παίρνει την τιµή 0) Υποκειµενικοί δείκτες Ο δείκτης er34_1_1 κατασκευάζεται από τον δείκτη er34_1 και παίρνει την τιµή 1 για αυτούς που δεν πηγαίνουν σε πολιτιστικές και άλλες εκδηλώσεις και 0 για αυτούς που πηγαίνουν. Ο δείκτης er34_1 προκύπτει ως ο µέσος όρος των απαντήσεων στις υποερωτήσεις της ερώτησης er34. Όταν ο δείκτης er34_1 < 2,1 τότε ο δείκτης er34_1_1 παίρνει την τιµή 1. Για όλες τις άλλες τιµές παίρνει την τιµή 0. Όταν ο δείκτης er34_1 < 2,1 σηµαίνει ότι τα άτοµα συµµετέχουν σε διάφορες δραστηριότητες το πολύ 1 έως φορές τους τελευταίους 6 µήνες. Με την ίδια λογική κατασκευάζεται και ο δείκτης er39_1_1 από τον δείκτη er39_1 και παίρνει την τιµή 1 για αυτούς που η σχέση τους / αποδοχή τους από την κοινωνία είναι κακή και 0 για όσους η σχέσης τους / αποδοχή τους από την κοινωνία δεν είναι κακή. Ο δείκτης er39_1 είναι ο µέσος όρος των απαντήσεων στις επιµέρους ερωτήσεις της ερώτησης er39 και όταν ο δείκτης er39_1 < 2,1 τότε ο δείκτης er39_1_1 παίρνει την τιµή 1 και για όλες τις άλλες τιµές παίρνει την τιµή 0. 51

56 Ο δείκτης που κατασκευάζουµε είναι ο er37_1 που προκύπτει από την ερώτηση er37. Ο δείκτης er37_1 παίρνει την τιµή 1 = κακή οικονοµική κατάσταση (όταν η απάντηση στην er37 είναι είτε 1 (πολύ κακή) είτε 2 (κακή). Οι υπόλοιπες απαντήσεις παίρνουν την τιµή 0. Ο επόµενος δείκτης (Poor1_2) είναι σύνθετος, παίρνει τις τιµές 1 (ευρίσκεται σε κατάσταση απόλυτης ένδειας) και µηδέν 9 (δεν βρίσκεται σε κατάσταση απόλυτης ένδειας) και προκύπτει από την ερώτηση er38_1. Καταρχήν κατασκευάζουµε την er38.1_1 (παίρνει την τιµή 1 όταν η er38.1 παίρνει την τιµή 1 ή 2), er38.2_1 (παίρνει την τιµή 1 όταν η er38.2 παίρνει την τιµή 1 ή 2), er38.3_1 (παίρνει την τιµή 1 όταν η er38.3 παίρνει την τιµή 1 ή 2),er (παίρνει την τιµή 1 όταν η er38.4 παίρνει την τιµή 1 ή 2), er (παίρνει την τιµή 1 όταν η er38.5 παίρνει την τιµή 1 ή 2). Η ερώτηση er38_1 είναι ο µέσος όρος των απαντήσεων στις επιµέρους ερωτήσεις της er38. Όταν η τιµή της er38.1. < 1,4 τότε η Poor1_2 παίρνει την τιµή 1, διαφορετικά την τιµή 0. Ο δείκτης er40_1_1 προκύπτει από τον δείκτη er40_1 και παίρνει την τιµή 1(η πρόσβαση σε υπηρεσίες δεν είναι καλή) ή µηδέν (η πρόσβαση σε υπηρεσίες είναι καλή. Ο δείκτης er40_1 προκύπτει ως ο µέσος όρος των απαντήσεων στις επιµέρους ερωτήσεις της ερώτησης er40. Όταν η τιµή του δείκτη er40_1 είναι µικρότερη από 2,1 τότε ο δείκτης er40_1_1 παίρνει την τιµή 1. Για όλες τις άλλες τιµές παίρνει την τιµή 0. Ο δείκτης soc_inc_3 προκύπτει από τη µεταβλητή er34_1_39_1_40_1 και παίρνει την τιµή 1 (είναι κοινωνικά αποκλεισµένος) ή µηδέν (δεν είναι κοινωνικά αποκλεισµένος). Η µεταβλητή er34_1_39_1_40_1 είναι ο µέσος όρος των απαντήσεων στις ερωτήσεις er34_1, er39_1 και er40_1. Όταν η τιµή αυτού του δείκτη είναι µικρότερη από 0,5, τότε ο δείκτης soc_inc_3 παίρνει την τιµή 1, διαφορετικά την τιµή µηδέν. Ο δείκτης er43_1 προκύπτει από την ερώτηση er43 και παίρνει την τιµή 1 όταν η απάντηση στην ερώτηση er43 παίρνει την τιµή 1 ή 2 και σηµαίνει ότι η οικονοµική κατάστασή του είναι πάρα πολύ κακή και µηδέν όταν η απάντηση στην ερώτηση er43 είναι 3 ή 4 ή 5 και σηµαίνει ότι η οικονοµική κατάστασή του δεν είναι κακή Σύνθετος (ενοποιηµένος) δείκτης κοινωνικού αποκλεισµού Ο δείκτης soc_excl είναι ένας σύνθετος δείκτης κοινωνικού αποκλεισµού και παίρνει την τιµή 1 (είναι κοινωνικά αποκλεισµένος) και 0 (δεν είναι κοινωνικά αποκλεισµένος). Ο δείκτης αυτός κατασκευάζεται στη βάση του δείκτη er_total, ο οποίος µε τη σειρά του στηρίζεται στους δείκτες er20_1, er21_1_1, erpoor1_2, er40_1_1 και er43_1. Αν η τιµή του er_total >= 0,6 τότε η soc_excl παίρνει την τιµή 1, διαφορετικά παίρνει την τιµή µηδέν. 52

57 6. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΦΤΩΧΕΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΑ ΠΡΩΤΟΓΕΝΗ Ε ΟΜΕΝΑ (την ευθύνη συγγραφής του κεφαλαίου αυτού έχει ο Μιχάλης Χλέτσος) 6.1. Φτώχεια Ο δείκτης Poverty 60 δείχνει το ποσοστό των ατόµων που ζει σε νοικοκυριά των οποίων το σταθµισµένο οικογενειακό εισόδηµα είναι µικρότερο του 60 του διάµεσου εισοδήµατος. Πίνακας 1 : Poverty_60 Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent όχι φτωχός ,5 74,5 74,5 φτωχός ,5 25,5 100,0 Total ,0 100,0 Με βάση τα στοιχεία του ανωτέρω πίνακα παρατηρούµε ότι το 25,5 των ερωτώµενων είναι φτωχό. Πίνακας 2 : Ποσοστό φτωχών ανά νοµό στον οποίο διαµένουν poverty όχι φτωχός φτωχός Total Αιτωλοακαρνανίας Count ,9 30,1 100,0 within poverty 10,1 12,7 10,7 of Total 7,5 3,2 10,7 Αργολίδος Count ,9 24,1 100,0 within poverty 3,8 3,6 3,8 of Total 2,9,9 3,8 Αρκαδίας Count ,2 21,8 100,0 within poverty 4,2 3,4 4,0 of Total 3,1,9 4,0 Άρτας Count

58 79,7 20,3 100,0 within poverty 3,8 2,9 3,6 of Total 2,9,7 3,6 Αχαϊας Count ,0 22,0 100,0 within poverty 15,4 12,7 14,7 of Total 11,5 3,2 14,7 Ευρυτανίας Count ,2 35,8 100,0 within poverty 2,6 4,3 3,0 of Total 2,0 1,1 3,0 Ζακύνθου Count ,4 47,6 100,0 within poverty 2,0 5,4 2,9 of Total 1,5 1,4 2,9 Ηλείας Count ,4 28,6 100,0 within poverty 7,6 8,9 8,0 of Total 5,7 2,3 8,0 Καρδίτσας Count ,0 25,0 100,0 within poverty 4,2 4,1 4,2 of Total 3,1 1,0 4,2 Κερκύρας Count ,8 26,2 100,0 within poverty 3,8 3,9 3,8 of Total 2,8 1,0 3,8 Κεφαλληνίας Count ,0 19,0 100,0 within poverty 3,1 2,1 2,9 of Total 2,3,5 2,9 Κορινθίας Count ,4 25,6 100,0 within poverty 5,9 5,9 5,9 54

59 of Total 4,4 1,5 5,9 Λακωνίας Count ,6 35,4 100,0 within poverty 3,1 5,0 3,6 of Total 2,3 1,3 3,6 Λευκάδος Count ,5 21,5 100,0 within poverty 3,1 2,5 3,0 of Total 2,3,6 3,0 Μεσσηνίας Count ,3 25,7 100,0 within poverty 6,9 7,0 6,9 of Total 5,1 1,8 6,9 Πρεβέζης Count ,5 20,5 100,0 within poverty 3,5 2,7 3,3 of Total 2,6,7 3,3 Τρικάλων Count ,0 25,0 100,0 within poverty 5,5 5,4 5,5 of Total 4,1 1,4 5,5 Φθιώτιδας Count ,3 18,8 100,0 within poverty 7,9 5,4 7,3 of Total 5,9 1,4 7,3 Φωκίδας Count ,9 19,1 100,0 within poverty 3,4 2,3 3,1 of Total 2,5,6 3,1 Total Count ,5 25,5 100,0 within poverty 100,0 100,0 100,0 of Total 74,5 25,5 100,0 55

60 Από τα στοιχεία του ανωτέρω πίνακα το υψηλότερο ποσοστό φτωχών, σε σχέση µε το σύνολο των φτωχών ευρίσκεται στους νοµούς Αιτωλοακαρνανίας (12,7) και Αχαίας (12,7), ενώ το υψηλότερο ποσοστό φτώχειας παρουσιάζει ο νοµός Ευρυτανίας (35,8) και ο νοµός Ζακύνθου (47,6). Στον Πίνακα 3 παρουσιάζεται το ποσοστό της απόλυτης φτώχειας, δηλαδή των ατόµων που ζουν σε νοικοκυριά µε σταθµισµένο οικογενειακό εισόδηµα µικρότερο του 40 του διάµεσου εισοδήµατος. Πίνακας 3 : Poverty_40 Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent όχι φτωχός ,7 85,7 85,7 φτωχός ,3 14,3 100,0 Total ,0 100,0 Από τα στοιχεία του πίνακα 3 προκύπτει ότι το ποσοστό των ερωτηθέντων που ζουν σε καθεστώς απόλυτης φτώχειας είναι 14,3. Πίνακας 4 : Ποσοστό απόλυτης φτώχειας ανά νοµό poverty όχι φτωχός φτωχός Total Αιτωλοακαρνανίας Count ,5 16,5 100,0 within poverty 10,5 12,4 10,7 of Total 9,0 1,8 10,7 Αργολίδος Count ,6 8,4 100,0 within poverty 4,0 2,2 3,8 of Total 3,5,3 3,8 Αρκαδίας Count ,2 13,8 100,0 within poverty 4,0 3,8 4,0 of Total 3,4,5 4,0 Άρτας Count ,1 13,9 100,0 within poverty 3,6 3,5 3,6 of Total 3,1,5 3,6 56

61 Αχαϊας Count ,9 12,1 100,0 within poverty 15,1 12,4 14,7 of Total 12,9 1,8 14,7 Ευρυτανίας Count ,6 13,4 100,0 within poverty 3,1 2,9 3,0 of Total 2,6,4 3,0 Ζακύνθου Count ,4 28,6 100,0 within poverty 2,4 5,7 2,9 of Total 2,0,8 2,9 Ηλείας Count ,0 20,0 100,0 within poverty 7,4 11,1 8,0 of Total 6,4 1,6 8,0 Καρδίτσας Count ,6 17,4 100,0 within poverty 4,0 5,1 4,2 of Total 3,5,7 4,2 Κερκύρας Count ,3 10,7 100,0 within poverty 4,0 2,9 3,8 of Total 3,4,4 3,8 Κεφαλληνίας Count ,5 9,5 100,0 within poverty 3,0 1,9 2,9 of Total 2,6,3 2,9 Κορινθίας Count ,4 11,6 100,0 within poverty 6,1 4,8 5,9 of Total 5,2,7 5,9 Λακωνίας Count ,3 17,7 100,0 57

62 within poverty 3,5 4,5 3,6 of Total 3,0,6 3,6 Λευκάδος Count ,2 13,8 100,0 within poverty 3,0 2,9 3,0 of Total 2,5,4 3,0 Μεσσηνίας Count ,9 15,1 100,0 within poverty 6,8 7,3 6,9 of Total 5,9 1,0 6,9 Πρεβέζης Count ,7 12,3 100,0 within poverty 3,4 2,9 3,3 of Total 2,9,4 3,3 Τρικάλων Count ,5 12,5 100,0 within poverty 5,6 4,8 5,5 of Total 4,8,7 5,5 Φθιώτιδας Count ,3 13,8 100,0 within poverty 7,3 7,0 7,3 of Total 6,3 1,0 7,3 Φωκίδας Count ,2 8,8 100,0 within poverty 3,3 1,9 3,1 of Total 2,8,3 3,1 Total Count ,7 14,3 100,0 within poverty 100,0 100,0 100,0 of Total 85,7 14,3 100,0 Με βάση τα στοιχεία του πίνακα 4 παρατηρούµε ότι το υψηλότερο ποσοστό ατόµων που βρίσκονται σε καθεστώς απόλυτης φτώχειας ευρίσκεται στο νοµό Αιτωλοακαρνανίας (12,4) και Αχαίας (12,4, ενώ το υψηλότερο ποσοστό απόλυτης φτώχειας ευρίσκεται στο νοµό Ζακύνθου (28,6) και στο νοµό Λακωνίας (17,7). 58

63 6.2. είκτες από την αγορά αγαθών Ο Πίνακας 5 δείχνει πόσο εύκολα ή δύσκολα µπορούν τα άτοµα να αντιµετωπίσουν τις βασικές τους ανάγκες. Πίνακας 5 : Με βάση το συνολικό εισόδηµα όλων των µελών του νοικοκυριού σας πως αντιµετωπίζετε τις συνήθεις ανάγκες (διατροφή, στέγαση µία µόνο επιλογή) (er20_1) Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent χωρίς σηµαντική δυσκολία ,2 38,2 38,2 µε δυσκολία ,8 61,8 100,0 Total ,0 100,0 Τα στοιχεία του προηγούµενου πίνακα δείχνουν ότι το 61,8 των ατόµων αντιµετωπίζει µε δυσκολία τις συνήθεις ανάγκες του. Πίνακας 6 : Εάν η κατοικία στην οποία διαµένετε διαθέτει βασικές ανέσεις (er21_1_1) Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Η κατοικία διαθέτει στοιχειώδεις ανέσεις Η κατοικία δεν διαθέτει στοιχειώδεις ανέσεις ,8 98,8 98,8 27 1,2 1,2 100,0 Total ,0 100,0 Αν µία κατοικία δεν έχει τέσσερις από τις 6 ακόλουθες ανέσεις θεωρείται ότι δεν διαθέτει τις στοιχειώδεις ανέσεις. Οι ανέσεις είναι : α) επαρκή οικιακό εξοπλισµό β) ηλεκτρικό ρεύµα γ) πόσιµο νερό δ) επαρκή θέρµανση ε) τουαλέτα και µπάνιο εντός του σπιτιού στ) σύνδεση στο διαδίκτυο Από τα στοιχεία του πίνακα 6, το 1,2 των ερωτώµενων δήλωσε ότι διαµένει σε κατοικία που δεν έχει στοιχειώσεις ανέσεις. ιαµένει σε περιοχή που έχει ικανοποιητικές παροχές ιαµένει σε περιοχή που δεν έχει ικανοποιητικές παροχές Frequency Percent Valid Percent ,6 99,6 8,4,4 Cumulative Percent 99,6 100,0 Total ,0 100,0 Ελάχιστα άτοµα, (0,4) διαµένουν σε περιοχές που δεν έχει ικανοποιητικές παροχές. 59

64 6.3. Σύνθετος δείκτης Ο δείκτης «Poor1_1» παίρνει τις τιµές 1 (απόλυτη ένδεια φτώχεια) και 0 (δεν είναι οικονοµικά εξαθλιωµένος). Πίνακας 8 : Είναι οικονοµικά εξαθλιωµένος (poor1_1) Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent εν είναι οικονοµικά εξαθλιωµένος Είναι οικονοµικά εξαθλιωµένος ,9 98,9 98,9 24 1,1 1,1 100,0 Total ,0 100,0 Με βάση το δείκτη poor1_1 µόνο το 1,1 θεωρείται ότι είναι οικονοµικά εξαθλιωµένο και παρουσιάζει σηµαντικές πιθανότητες να είναι κοινωνικά αποκλεισµένο. Πίνακας 9 : Πόσο οικονοµικά εξαθλιωµένος είναι (poor1_2) Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Όχι φτωχός ,2 69,2 69,2 Φτωχός ,8 30,8 100,0 Total ,0 100,0 Ο εν λόγω δείκτης παίρνει την τιµή 1 που σηµαίνει ότι είναι φτωχός αρκεί να έχει δηλώσει ότι έχει κακές ή πολύ κακές συνθήκες διαβίωσης σε τρεις από τις ακόλουθες πέντε περιπτώσεις : α) συνθήκες στέγασης, β) ικανοποίηση βασικών αναγκών, γ ) ικανοποίηση των αναγκών για ψυχαγωγία, δ) ικανοποίηση αναγκών για πολιτιστικές δραστηριότητες και ε) ικανοποίηση των αναγκών για µόρφωση και εκπαίδευση. Με βάση τον δείκτη poor1_2 το 30,8 των ερωτώµενων δηλώνει ότι έχει κακές συνθήκες διαβίωσης. Πίνακας 10 : Ποσοστιαία κατανοµή των ατόµων ανάλογα µε το πόσο έυκολα ικανοποιούν τις ανάγκες τους ανά νοµό poor1_2 Όχι φτωχός Φτωχός Total Αιτωλοακαρνανίας Count ,4 32,6 100,0 Αργολίδος within poor1_2 10,5 of Total 7,2 Count 64 11,4 10,7 3,5 10, ,1 22,9 100,0 60

65 Αρκαδίας within poor1_2 4,2 of Total 2,9 Count 67 2,8 3,8,9 3, ,0 23,0 100,0 Άρτας within poor1_2 4,4 of Total 3,0 Count 49 3,0 4,0,9 4, ,0 38,0 100,0 Αχαϊας within poor1_2 3,2 of Total 2,2 Count 220 4,4 3,6 1,4 3, ,1 31,9 100,0 Ευρυτανίας within poor1_2 14,5 of Total 10,0 Count 42 15,2 14,7 4,7 14, ,7 37,3 100,0 Ζακύνθου within poor1_2 2,8 of Total 1,9 Count 42 3,7 3,0 1,1 3, ,7 33,3 100,0 Ηλείας within poor1_2 2,8 of Total 1,9 Count 112 3,1 2,9 1,0 2, ,0 36,0 100,0 Καρδίτσας within poor1_2 7,4 of Total 5,1 Count 65 9,3 8,0 2,9 8, ,7 29,3 100,0 61

66 Κερκύρας within poor1_2 4,3 of Total 3,0 Count 55 4,0 4,2 1,2 4, ,5 34,5 100,0 Κεφαλληνίας within poor1_2 3,6 of Total 2,5 Count 48 4,3 3,8 1,3 3, ,2 23,8 100,0 Κορινθίας within poor1_2 3,2 of Total 2,2 Count 93 2,2 2,9,7 2, ,1 27,9 100,0 Λακωνίας within poor1_2 6,1 of Total 4,2 Count 61 5,3 5,9 1,6 5, ,2 22,8 100,0 Λευκάδος within poor1_2 4,0 of Total 2,8 Count 39 2,7 3,6,8 3, ,0 40,0 100,0 Μεσσηνίας within poor1_2 2,6 of Total 1,8 Count 105 3,8 3,0 1,2 3, ,1 30,9 100,0 Πρεβέζης within poor1_2 6,9 of Total 4,8 Count 56 6,9 6,9 2,1 6, ,7 23,3 100,0 62

67 Τρικάλων within poor1_2 3,7 of Total 2,5 Count 79 2,5 3,3,8 3, ,8 34,2 100,0 Φθιώτιδας within poor1_2 5,2 of Total 3,6 Count 113 6,1 5,5 1,9 5, ,6 29,4 100,0 Φωκίδας within poor1_2 7,4 of Total 5,1 Count 52 6,9 7,3 2,1 7, ,5 23,5 100,0 Total within poor1_2 3,4 of Total 2,4 Count ,4 3,1,7 3, ,2 30,8 100,0 within poor1_2 100,0 of Total 69,2 100,0 100,0 30,8 100,0 Με βάση τα στοιχεία του ανωτέρω πίνακα παρατηρούµε ότι το υψηλότερο ποσοστό ατόµων που αντιµετωπίζει προβλήµατα µε την ικανοποίηση των συνθηκών διαβίωσής του ευρίσκεται στο νοµό Ηλείας (9,3) και στο νοµό Φθιώτιδας (6,9). Αντίθετα στο νοµό Λευκάδας και στο νοµό Άρτας, σε σχέση µε το σύνολο των κατοίκων σε αυτούς τους νοµούς, ευρίσκεται το υψηλότερο ποσοστό αδυναµίας ικανοποίησης των βασικών αναγκών. 63

68 7. ΕΙΚΤΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΥ (την ευθύνη συγγραφής του κεφαλαίου αυτού έχει ο Μιχάλης Χλέτσος) 7.1. Αγορά εργασίας Πίνακας 11 : LF2009 Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Απασχολούµενοι ,4 43,4 43,4 Άνεργοι 136 6,2 6,2 49,6 όλοι οι άλλοι ,4 50,4 100,0 Total ,0 100,0 Πίνακας 12 : LF2010 Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Απασχολούµενοι ,0 40,0 40,0 Άνεργοι 196 8,9 8,9 48,9 Όλοι οι άλλοι ,1 51,1 100,0 Total ,0 100,0 Πίνακας 13 : LF2011 Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Απασχολούµενοι ,5 35,5 35,5 Άνεργοι ,0 13,0 48,5 όλοι οι άλλοι ,5 51,5 100,0 Total ,0 100,0 Με βάση τα στοιχεία των πινάκων 11, 12 και 13 µπορούµε να υπολογίσουµε το εργατικό δυναµικό και το ποσοστό ανεργίας. 64

69 Πίνακας 14 : Εργατικό δυναµικό και ποσοστό ανεργίας Απασχολούμενοι Άνεργοι Εργατικό Δυναμικό ανεργίας 12,5 18,2 26,7 Με βάση τα στοιχεία του ανωτέρω πίνακα παρατηρούµε ότι υπάρχει σηµαντική µείωση του αριθµού των απασχολουµένων και σηµαντική αύξηση των ανέργων. Το ποσοστό ανεργίας αυξάνεται από 12,5 το 2009 σε 26,7 το Πίνακας 15 : ιάρκεια ανεργίας (er13_1) Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent < 6 µήνες 35 1,6 1,6 1, µήνες 36 1,6 1,6 3, µήνες 74 3,4 3,4 6, µήνες 66 3,0 3,0 9,6 36 µήνες και άνω 70 3,2 3,2 12,8 άλλοι ,0 87,2 100,0 Total ,8 100,0 Missing System 4,2 Total ,0 Πίνακας 16 : Κατανοµή ανέργων µε βάση της διάρκειας ανεργίας τους σε σχέση µε το διάστηµα των 24 µηνών (soc_inc_1) Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Κοινωνικά αποκλεισµένος 136 6,2 6,2 6,2 εν είναι κοινωνικά αποκλεισµένος ,8 93,8 100,0 Total ,0 100,0 Όταν το άτοµο είναι άνεργο για διάστηµα µεγαλύτερο των 24 µηνών, θεωρείται ότι είναι και κοινωνικά αποκλεισµένο. Το 6,2 των ερωτώµενων είναι άνεργο για διάστηµα µεγαλύτερο των 24 µηνών. 65

70 Πίνακας 17 : Κατανοµή µακροχρόνια ανέργων ανάλογα µε τον νοµό που κατοικούν soc_inc_1 Κοινωνικά αποκλεισµένος εν είναι κοινωνικά αποκλεισµένος Total Αιτωλοακαρνανίας Count ,1 94,9 100,0 within soc_inc_1 8,8 10,9 10,7 of Total,5 10,2 10,7 Αργολίδος Count ,2 98,8 100,0 within soc_inc_1,7 4,0 3,8 of Total,0 3,7 3,8 Αρκαδίας Count ,6 95,4 100,0 within soc_inc_1 2,9 4,0 4,0 of Total,2 3,8 4,0 Άρτας Count ,7 87,3 100,0 within soc_inc_1 7,4 3,3 3,6 of Total,5 3,1 3,6 Αχαϊας Count ,6 90,4 100,0 within soc_inc_1 22,8 14,2 14,7 of Total 1,4 13,3 14,7 Ευρυτανίας Count ,5 95,5 100,0 within soc_inc_1 2,2 3,1 3,0 of Total,1 2,9 3,0 Ζακύνθου Count ,8 95,2 100,0 within soc_inc_1 2,2 2,9 2,9 of Total,1 2,7 2,9 Ηλείας Count ,7 94,3 100,0 within soc_inc_1 7,4 8,0 8,0 66

71 of Total,5 7,5 8,0 Καρδίτσας Count ,6 92,4 100,0 within soc_inc_1 5,1 4,1 4,2 of Total,3 3,9 4,2 Κερκύρας Count ,8 95,2 100,0 within soc_inc_1 2,9 3,9 3,8 of Total,2 3,6 3,8 Κεφαλληνίας Count ,8 95,2 100,0 within soc_inc_1 2,2 2,9 2,9 of Total,1 2,7 2,9 Κορινθίας Count ,5 91,5 100,0 within soc_inc_1 8,1 5,7 5,9 of Total,5 5,4 5,9 Λακωνίας Count ,8 96,2 100,0 within soc_inc_1 2,2 3,7 3,6 of Total,1 3,5 3,6 Λευκάδος Count ,2 93,8 100,0 within soc_inc_1 2,9 3,0 3,0 of Total,2 2,8 3,0 Μεσσηνίας Count ,9 94,1 100,0 within soc_inc_1 6,6 6,9 6,9 of Total,4 6,5 6,9 Πρεβέζης Count ,1 95,9 100,0 within soc_inc_1 2,2 3,4 3,3 of Total,1 3,2 3,3 Τρικάλων Count

72 3,3 96,7 100,0 within soc_inc_1 2,9 5,6 5,5 of Total,2 5,3 5,5 Φθιώτιδας Count ,9 93,1 100,0 within soc_inc_1 8,1 7,2 7,3 of Total,5 6,8 7,3 Φωκίδας Count ,4 95,6 100,0 within soc_inc_1 2,2 3,2 3,1 of Total,1 3,0 3,1 Total Count ,2 93,8 100,0 within soc_inc_1 100,0 100,0 100,0 of Total 6,2 93,8 100,0 Από τα στοιχεία του ανωτέρω πίνακα προκύπτει ότι το µεγαλύτερο ποσοστό µακροχρόνια ανέργων (διάρκεια ανεργίας µεγαλύτερης των 24 µηνών), σε σχέση µε το σύνολο των µακροχρόνια ανέργων, ευρίσκεται στο νοµό Αιτωλοακαρνανίας (8,8) και στο νοµό Αχαίας (22,8). Το υψηλότερο ποσοστό µακροχρόνιας ανεργίας (12,7) ευρίσκεται στο νοµό Άρτας και στο νοµό Αχαίας (9,6). Πίνακας 18 : Κατανοµή ανέργων µε βάση της διάρκειας ανεργίας τους σε σχέση µε το διάστηµα των 12 µηνών (soc_inc_2) Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Κοινωνικά αποκλεισµένος 210 9,6 9,6 9,6 εν είναι κοινωνικά αποκλεισµένος ,4 90,4 100,0 Total ,0 100,0 Όταν το άτοµο είναι άνεργο για διάστηµα µεγαλύτερο τω 12 µηνών θεωρείται ότι είναι και κοινωνικά αποκλεισµένο Τα στοιχεία του ανωτέρω πίνακα δείχνουν ότι το ποσοστό µακροχρόνιας ανεργίας είναι 9,6. 68

73 7.2. Σχέση µε την Κοινότητα και προσβασιµότητα Πίνακας 19 : Πόσο συχνά έχετε πάει σε πολιτιστικές και άλλες ψυχαγωγικές δραστηριότητες τους τελευταίους 6 µήνες (er34_1_1) Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent εν είναι κοινωνικά αποκλεισµένος ,3 22,3 22,3 Κοινωνικά αποκλεισµένος ,7 77,7 100,0 Total ,0 100,0 Παίρνει την τιµή 1 όταν ο µέσος όρος των επισκέψεων που έχει κάνει είναι το πολύ µέχρι 1-2 φορές τους τελευταίους έξι µήνες Πίνακας 20 : Πως αξιολογείτε τη σχέση σας / αποδοχή σας από την κοινότητα στην οποία διαµένετε (er39_1_1) Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent εν είναι κοινωνικά αποκλεισµένος ,5 99,5 99,5 Κοινωνικά αποκλεισµένος 12,5,5 100,0 Total ,0 100,0 Παίρνει την τιµή 1 όταν ο µέσος όρος των απαντήσεων στην ερώτηση er39 είναι µικρότερος ή ίσος του 2 (όπου 1 = πολύ κακή και 2 = κακή). Πίνακας 21 : Πώς αξιολογείτε την πρόσβασή σας σε υπηρεσίες (er40_1_1) Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent εν είναι κοινωνικά αποκλεισµένος ,8 93,8 93,8 Κοινωνικά αποκλεισµένος 136 6,2 6,2 100,0 Total ,0 100,0 Παίρνει την τιµή 1 όταν ο µέσος όρος των απαντήσεων στην ερώτηση er40 είναι µικρότερος ή ίσος του 2 (όπου 1 = πολύ κακή και 2 = κακή). Το 6,2 δηλώνει ότι δεν έχει καλή πρόσβαση σε υπηρεσίες. 69

74 Πίνακας 22 :Κατανοµή των ατόµων ανάλογα µε το βαθµό πρόσβασής τους σε υπηρεσίας και το νοµό που κατοικούν (er40_1_1) er40_1_1 εν είναι κοινωνικά αποκλεισµένος Κοινωνικά αποκλεισµένος Total Αιτωλοακαρνανίας Count ,6 6,4 100,0 within er40_1_1 10,7 11,0 10,7 of Total 10,1,7 10,7 Αργολίδος Count ,6 2,4 100,0 within er40_1_1 3,9 1,5 3,8 of Total 3,7,1 3,8 Αρκαδίας Count ,8 9,2 100,0 within er40_1_1 3,8 5,9 4,0 of Total 3,6,4 4,0 Άρτας Count ,7 6,3 100,0 within er40_1_1 3,6 3,7 3,6 of Total 3,4,2 3,6 Αχαϊας Count ,5 2,5 100,0 within er40_1_1 15,3 5,9 14,7 of Total 14,3,4 14,7 Ευρυτανίας Count ,6 16,4 100,0 within er40_1_1 2,7 8,1 3,0 of Total 2,5,5 3,0 Ζακύνθου Count ,9 11,1 100,0 within er40_1_1 2,7 5,1 2,9 of Total 2,5,3 2,9 Ηλείας Count

75 92,6 7,4 100,0 within er40_1_1 7,9 9,6 8,0 of Total 7,4,6 8,0 Καρδίτσας Count ,8 2,2 100,0 within er40_1_1 4,4 1,5 4,2 of Total 4,1,1 4,2 Κερκύρας Count ,0 6,0 100,0 within er40_1_1 3,8 3,7 3,8 of Total 3,6,2 3,8 Κεφαλληνίας Count ,8 3,2 100,0 within er40_1_1 3,0 1,5 2,9 of Total 2,8,1 2,9 Κορινθίας Count ,9 3,1 100,0 within er40_1_1 6,1 2,9 5,9 of Total 5,7,2 5,9 Λακωνίας Count ,1 8,9 100,0 within er40_1_1 3,5 5,1 3,6 of Total 3,3,3 3,6 Λευκάδος Count ,3 7,7 100,0 within er40_1_1 2,9 3,7 3,0 of Total 2,7,2 3,0 Μεσσηνίας Count ,4 8,6 100,0 within er40_1_1 6,7 9,6 6,9 of Total 6,3,6 6,9 Πρεβέζης Count ,5 5,5 100,0 within er40_1_1 3,3 2,9 3,3 71

76 of Total 3,1,2 3,3 Τρικάλων Count ,7 8,3 100,0 within er40_1_1 5,3 7,4 5,5 of Total 5,0,5 5,5 Φθιώτιδας Count ,8 6,3 100,0 within er40_1_1 7,3 7,4 7,3 of Total 6,8,5 7,3 Φωκίδας Count ,6 7,4 100,0 within er40_1_1 3,1 3,7 3,1 of Total 2,9,2 3,1 Total Count ,8 6,2 100,0 within er40_1_1 100,0 100,0 100,0 of Total 93,8 6,2 100,0 Ο νοµός Αρκαδίας και Ηλείας έχει το µεγαλύτερο ποσοστό ατόµων (σε σχέση µε το σύνολο του δείγµατος) που δεν έχουν καλή πρόσβαση σε υπηρεσίες. Τα ποσοστά αυτά είναι αντίστοιχα 9,2 και 9,6. Ο νοµός Ευρυτανίας είναι ο νοµός που παρουσιάζει το υψηλότερο ποσοστό κακής πρόσβασης (16,4) σε υπηρεσίες. Πίνακας 23 : Πως αξιολογείτε την πρόσβασή σας στην κοινωνική ζωή και σε υπηρεσίες (soc_inc_3) Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent εν είναι κοινωνικά αποκλεισµένος ,5 93,5 93,5 Κοινωνικά αποκλεισµένος 142 6,5 6,5 100,0 Total ,0 100,0 Παίρνει την τιµή 1 όταν ο µέσος όρος των απαντήσεων στην ερώτηση er34_1_39_1_40_1 είναι µεγαλύτερο του 0,5. Το 6,5 δεν έχει πρόσβαση στην κοινωνική ζωή. 72

77 Πίνακας 24 : Με γνώµονα το οικογενειακό σας εισόδηµα και τις ανάγκες της οικογένειάς σας, πως θα χαρακτηρίζατε την κατάσταση της οικογένειας σας (er43_1) Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Όχι φτωχός ,6 66,6 66,6 Φτωχός ,4 33,4 100,0 Total ,0 100,0 Το 33,4 των ατόµων δηλώνουν ότι η οικονοµική κατάσταση της οικογένειάς τους δεν είναι καλή Σύνθετος είκτης Κοινωνικού Αποκλεισµούς Πίνακας 15 : soc_excl Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent δεν είναι κοινωνικά αποκλεισµένος ,5 78,5 78,5 κοινωνικά αποκλεισµένος ,5 21,5 100,0 Total ,0 100,0 Το 21,5 των ερωτώµενων θεωρείται ότι είναι κοινωνικά αποκλεισµένο Πίνακας 16 : Ποσοστιαία κατανοµή του κοινωνικού αποκλεισµού (soc_excl) ανά νοµό soc_excl δεν είναι κοινωνικά αποκλεισµένος κοινωνικά αποκλεισµένος Total Αιτωλοακαρνανίας Count ,4 18,6 100,0 within soc_excl 11,1 9,3 10,7 of Total 8,7 2,0 10,7 Αργολίδος Count ,5 20,5 100,0 within soc_excl 3,8 3,6 3,8 of Total 3,0,8 3,8 73

78 Αρκαδίας Count ,4 12,6 100,0 within soc_excl 4,4 2,3 4,0 of Total 3,5,5 4,0 Άρτας Count ,9 29,1 100,0 within soc_excl 3,2 4,9 3,6 of Total 2,5 1,0 3,6 Αχαϊας Count ,3 20,7 100,0 within soc_excl 14,8 14,2 14,7 of Total 11,6 3,0 14,7 Ευρυτανίας Count ,1 26,9 100,0 within soc_excl 2,8 3,8 3,0 of Total 2,2,8 3,0 Ζακύνθου Count ,8 22,2 100,0 within soc_excl 2,8 3,0 2,9 of Total 2,2,6 2,9 Ηλείας Count ,0 28,0 100,0 within soc_excl 7,3 10,4 8,0 of Total 5,7 2,2 8,0 Καρδίτσας Count ,3 20,7 100,0 within soc_excl 4,2 4,0 4,2 of Total 3,3,9 4,2 Κερκύρας Count ,0 25,0 100,0 within soc_excl 3,7 4,4 3,8 of Total 2,9 1,0 3,8 Κεφαλληνίας Count ,7 14,3 100,0 74

79 within soc_excl 3,1 1,9 2,9 of Total 2,5,4 2,9 Κορινθίας Count ,3 21,7 100,0 within soc_excl 5,9 5,9 5,9 of Total 4,6 1,3 5,9 Λακωνίας Count ,1 13,9 100,0 within soc_excl 3,9 2,3 3,6 of Total 3,1,5 3,6 Λευκάδος Count ,4 24,6 100,0 within soc_excl 2,8 3,4 3,0 of Total 2,2,7 3,0 Μεσσηνίας Count ,6 20,4 100,0 within soc_excl 7,0 6,6 6,9 of Total 5,5 1,4 6,9 Πρεβέζης Count ,2 17,8 100,0 within soc_excl 3,5 2,8 3,3 of Total 2,7,6 3,3 Τρικάλων Count ,3 26,7 100,0 within soc_excl 5,1 6,8 5,5 of Total 4,0 1,5 5,5 Φθιώτιδας Count ,9 23,1 100,0 within soc_excl 7,1 7,8 7,3 of Total 5,6 1,7 7,3 Φωκίδας Count ,4 17,6 100,0 within soc_excl 3,2 2,5 3,1 of Total 2,5,5 3,1 Total Count

80 78,5 21,5 100,0 within soc_excl 100,0 100,0 100,0 of Total 78,5 21,5 100,0 Με βάση τα στοιχεία του ανωτέρω Πίνακα το µεγαλύτερο ποσοστό κοινωνικά αποκλεισµένων σε σχέση µε το σύνολο των κοινωνικά αποκλεισµένων είναι στην Αιτωλοακαρνανία (9,3), στην Αχαία (14,2) και στην Ηλεία (10,4). Αντίθετα το υψηλότερο ποσοστό κοινωνικού αποκλεισµού συναντάται στο νοµό Άρτας (29,1), στο νοµό Ηλείας (28), στο νοµό Ευρυτανίας (26,9) και στο νοµό Τρικάλων (26,7). 76

81 8. Καθορισµός και Χαρτογράφηση Ζωνών (την ευθύνη συγγραφής του κεφαλαίου αυτού έχει ο Β. Παππάς) Οι συµβατικές υποχρεώσεις τις ερευνητικής οµάδας, αναφορικά µε τον καθορισµό και τη χαρτογράφηση των ζωνών κοινωνικού αποκλεισµού, περιορίζονταν στο επίπεδο της χωρικής ανάλυσης των Νοµών. Αυτό κρίθηκε ως απολύτως ανεπαρκές και µη προσφερόµενο για τον καθορισµό ζωνών. Αντιθέτως προτιµήθηκε η ανάλυση να αφορά αφ ενός τους «Καποδιστριακούς» ήµους, ως εκείνο το χωρικό επίπεδο που προσφέρει αποδεκτή χωρική ανάλυση (σε αντίθεση µε αυτό των Νοµών ή των «Καλλικρατικών» ήµων) σε συνδυασµό µε αποδεκτή/ικανοποιητική διαθεσιµότητα δεδοµένων, και αφ ετέρου να µην περιοριστεί αυστηρά σε διοικητικά όρια αλλά να λάβει υπόψη τη χωροταξική διάρθρωση, δοµή και δυναµική της περιοχής και να αποτυπωθεί χωρίς τους περιορισµούς που θέτουν αυτά τα όρια. Αυτό έγινε κατορθωτό µε τον καθορισµό των χρονοαποστάσεων και τη σύνθεση του χάρτη προσβασιµότητας, όπως η µεθοδολογία δηµιουργίας του και αυτός παρουσιάστηκαν στο τεύχος 3 και που για την πληρότητα του παρόντος κεφαλαίου παρουσιάζεται στη συνέχεια. Παράλληλα και σύµφωνα µε την προηγούµενη λογική (να µην υπάρχει περιορισµός από διοικητικά όρια) δηµιουργήθηκε χάρτης πληθυσµιακών πυκνοτήτων (Μόνιµος πληθυσµός 2001) στηριζόµενος σε µοντέλο πυκνοτήτων µε βάση τον Μόνιµο πληθυσµό των Οικισµών, ώστε και εδώ να ξεπεράσουµε τις γνωστές στρεβλώσεις στην κατανοµή της πληθυσµιακής πυκνότητας που παρουσιάζει η αναγωγή της σε διοικητικές χωρικές ενότητες. Με δεδοµένα λοιπόν: α) την κατανοµή των πληθυσµιακών πυκνοτήτων, και β) τις ζώνες συνδυασµένης προσβασιµότητας σε επιλεγµένες Υπηρεσίες, προχωρήσαµε σε επιλεγµένη ανάλυση των απαντήσεων των ερωτηµατολογίων αναφορικά µε την υποκειµενική αίσθηση της προσβασιµότητας και δηµιουργήθηκαν θεµατικοί χάρτες όπως αυτός που παρουσιάζεται ενδεικτικά και αφορά τον απαιτούµενο µέσο χρόνο διαδροµής για επίσκεψη σε παθολόγο ιατρό. Βασιζόµενοι στην ποιοτική ανάλυση των προηγούµενων χαρτών, αλλά κυρίως µε τεχνικές χαρτογραφικής υπέρθεσης (overlay και spatial join) δηµιουργήθηκε ο χάρτης συνδυασµένης προσβασιµότητας των Καποδιστριακών ήµων. Η κατανοµή των ήµων στις αντίστοιχες ζώνες στηρίχθηκε στην κατανοµή του κεντροειδούς του αντίστοιχου πολυγώνου του ήµου, όπως αυτό περιγράφεται αναλυτικά στο τεύχος 3 και παρουσιάζεται στον σχετικό χάρτη. Οι συνολικές κατηγορίες είναι 4 ενώ αναλυτικά, οι ήµοι ανά κατηγορία, παρουσιάζονται στη συνέχεια του παρόντος: 1 ΠΟΛΥ ΚΑΛΗ ΣΥΝ ΥΑΣΜΕΝΗ ΠΡΟΣΒΑΣΙΜΟΤΗΤΑ 2 ΚΑΛΗ ΣΥΝ ΥΑΣΜΕΝΗ ΠΡΟΣΒΑΣΙΜΟΤΗΤΑ 3 ΚΑΚΗ ΣΥΝ ΥΑΣΜΕΝΗ ΠΡΟΣΒΑΣΙΜΟΤΗΤΑ 4 ΠΟΛΥ ΚΑΚΗ ΣΥΝ ΥΑΣΜΕΝΗ ΠΡΟΣΒΑΣΙΜΟΤΗΤΑ Στη συνέχεια έγινε οµαδοποίηση των ήµων σύµφωνα µε τη γραµµή φτώχειας σε Εθνικό επίπεδο βασισµένη σε επεξεργασία των πρωτογενών δεδοµένων της έρευνας (ερωτηµατολόγια). Υπενθυµίζεται ότι ως φτωχό νοικοκυριό ορίζεται αυτό που είχε εισόδηµα µικρότερο από το 60 του διαµέσου εθνικού εισοδήµατος, όπως αυτό ορίζεται από την ΕΛΣΤΑΤ. 77

82 Η οµαδοποίηση έγινε σύµφωνα µε τον µέσο όρο και την τυπική απόκλιση των τιµών του δείγµατος και τα αποτελέσµατα παρουσιάζονται στον επόµενο πίνακα και τον σχετικό χάρτη. ηµιουργήθηκαν 5 κατηγορίες σύµφωνα µε την επόµενη οµαδοποίηση: 1 ΚΥΡΙΑΡΧΟΥΝ ΤΑ ΜΗ ΦΤΩΧΑ ΝΟΙΚΟΚΥΡΙΑ (> 93) 2 ΚΥΡΙΑΡΧΟΥΝ ΤΑ ΜΗ ΦΤΩΧΑ ΝΟΙΚΟΚΥΡΙΑ (63-93) 3 ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ ΦΤΩΧΩΝ ΜΗ ΦΤΩΧΩΝ ΝΟΙΚΟΚΥΡΙΩΝ (φτωχά νοικοκυριά 37-66) 4 ΚΥΡΙΑΡΧΟΥΝ ΤΑ ΦΤΩΧΑ ΝΟΙΚΟΚΥΡΙΑ (66-96) 5 ΚΥΡΙΑΡΧΟΥΝ ΤΑ ΦΤΩΧΑ ΝΟΙΚΟΚΥΡΙΑ ( > 96) Χ.. ΕΝ ΥΠΑΡΧΟΥΝ / ΣΥΛΛΕΧΘΗΚΑΝ Ε ΟΜΕΝΑ Χ.Δ. Στην πορεία έγινε επίθεση (overlay) του γεωσυνόλου που αφορά τη γραµµή φτώχειας των ήµων µε αυτόν της κατανοµής των πληθυσµιακών πυκνοτήτων και φαίνεται ότι η προηγούµενη κατηγορία 5 ( ήµοι στους οποίους κυριαρχούν τα φτωχά νοικοκυριά) βρίσκονται εκτός αστικών περιοχών (δηλαδή εκτός περιοχών µε µεγάλη πληθυσµιακή πυκνότητα). Εξαιρέσεις αποτελούν οι περιοχές των πρώην ήµων γύρω από την Καρδίτσα (Άρνης, Καλλίφωνου, Ιθώµης), γύρω από το Άργος και το Ναύπλιο (Ασίνης, Λέρνας) και γύρω από την Σπάρτη (Οινούντος). Στην ίδια κατηγορία ανήκει και ο πρώην ήµος Αντιρρίου. Η ανάλυση των ζωνών ολοκληρώθηκε µε την υπέρθεση, στα προηγούµενα γεωσύνολα, αυτού µε την συνδυασµένη προσβασιµότητα όπου παρατηρούνται τα ακόλουθα: Η πλειονότητα των πρ. ήµων όπου κυριαρχούν τα φτωχά νοικοκυριά βρίσκεται εκτός των δύο πρώτων ζωνών που παρουσιάζουν πολύ καλή καλή συνδυασµένη προσβασιµότητα. Μοναδική εξαίρεση αποτελεί ο πρ. ήµος Αντιρρίου ο οποίος µάλιστα βρίσκεται εντός της πρώτης ζώνης µε πολύ καλή συνδυασµένη προσβασιµότητα. Ιδιαίτερη αναφορά χρειάζεται επίσης να γίνει στις περιοχές γύρω από την Καρδίτσα (Άρνης, Καλλίφωνου, Ιθώµης), γύρω από το Άργος και το Ναύπλιο (Ασίνης, Λέρνας) και γύρω από την Σπάρτη (Οινούντος), όπου αυτές εφάπτονται σε περιοχές µε πολύ καλή συνδυασµένη προσβασιµότητα. ευτερευόντως προσοχή πρέπει να δοθεί και στις ακόλουθες περιοχές όπου εφάπτονται / τέµνονται από περιοχές µε πολύ καλή συνδυασµένη προσβασιµότητα αλλά το µεγαλύτερο µέρος της περιοχής τους είναι εκτός της ζώνης µε πολύ καλή προσβασιµότητα: Παρακαµπυλίων, Μακρύνειας (Νοµός Αιτωλίας και Ακαρνανίας) Ιθώµης (Νοµός Μεσσηνίας) Σκυρτίδας, Λεβιδίου, Κροκέων (Νοµός Λακωνίας) Αγ. Γεωργίου Τυµφρηστού (Νοµός Φθιώτιδος) οµνίστας (Νοµός Ευρυτανίας) Λιδορικίου (Νοµός Φωκίδος) Τέλος καµία περιοχή όπου κυριαρχούν τα φτωχά νοικοκυριά δεν βρίσκεται στη ζώνη δύο από άποψη προσβασιµότητας (καλή συνδυασµένη προσβασιµότητα). Όλες βρίσκονται στις ζώνες 1, 3 και 4. 78

83 79

84 80

85 81

86 82

87 Κατανοµή των Καποδιστριακών ήµων ως προς την συνδυασµένη προσβασιµότητά τους ΚΩ ΙΚΟΣ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΠΡΟΣΒΑΣΙΜΟΤΗΤΑΣ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ 1991 ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΗΜΟΣ ΙΕΡΑΣ ΠΟΛΗΣ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ ΗΜΟΣ ΑΓΓΕΛΟΚΑΣΤΡΟΥ ΗΜΟΣ ΑΓΡΙΝΙΟΥ ΗΜΟΣ ΑΙΤΩΛΙΚΟΥ ΗΜΟΣ ΑΝΑΚΤΟΡΙΟΥ ΗΜΟΣ ΑΝΤΙΡΡΙΟΥ ΗΜΟΣ ΑΡΑΚΥΝΘΟΥ ΗΜΟΣ ΘΕΣΤΙΕΩΝ ΗΜΟΣ ΜΕΝΙ ΙΟΥ ΗΜΟΣ ΝΕΑΠΟΛΗΣ ΗΜΟΣ ΠΑΝΑΙΤΩΛΙΚΟΥ ΗΜΟΣ ΣΤΡΑΤΟΥ ΗΜΟΣ ΦΥΤΕΙΩΝ ΗΜΟΣ ΧΑΛΚΕΙΑΣ ΗΜΟΣ ΚΑΡΠΕΝΗΣΙΟΥ ΗΜΟΣ ΠΟΤΑΜΙΑΣ ΗΜΟΣ ΛΑΜΙΕΩΝ ΗΜΟΣ ΓΟΡΓΟΠΟΤΑΜΟΥ ΗΜΟΣ ΛΕΙΑΝΟΚΛΑ ΙΟΥ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΤΥΜΦΡΗΣΤΟΥ ΗΜΟΣ ΑΜΦΙΣΣΗΣ ΗΜΟΣ ΕΛΦΩΝ ΗΜΟΣ ΙΤΕΑΣ ΗΜΟΣ ΝΑΥΠΛΙΟΥ ΗΜΟΣ ΑΡΓΟΥΣ ΗΜΟΣ ΑΣΙΝΗΣ ΗΜΟΣ ΑΣΚΛΗΠΙΕΙΟΥ ΗΜΟΣ ΚΟΥΤΣΟΠΟ ΙΟΥ ΗΜΟΣ ΛΕΡΝΑΣ ΗΜΟΣ ΝΕΑΣ ΚΙΟΥ ΗΜΟΣ ΝΕΑΣ ΤΙΡΥΝΘΑΣ ΗΜΟΣ ΤΡΙΠΟΛΗΣ ΗΜΟΣ ΒΑΛΤΕΤΣΙΟΥ ΗΜΟΣ ΚΟΡΥΘΙΟΥ ΗΜΟΣ ΜΑΝΤΙΝΕΙΑΣ ΗΜΟΣ ΤΕΓΕΑΣ ΗΜΟΣ ΦΑΛΑΝΘΟΥ ΗΜΟΣ ΠΑΤΡΕΩΝ ΗΜΟΣ ΑΙΓΙΟΥ ΗΜΟΣ ΒΡΑΧΝΑΙΙΚΩΝ ΗΜΟΣ ΙΑΚΟΠΤΟΥ ΗΜΟΣ ΕΡΙΝΕΟΥ ΗΜΟΣ ΜΕΣΣΑΤΙ ΟΣ ΗΜΟΣ ΠΑΡΑΛΙΑΣ ΗΜΟΣ ΡΙΟΥ ΗΜΟΣ ΣΥΜΠΟΛΙΤΕΙΑΣ ΗΜΟΣ ΠΥΡΓΟΥ ΗΜΟΣ ΑΜΑΛΙΑ ΟΣ ΗΜΟΣ ΑΝ ΡΑΒΙ ΑΣ ΗΜΟΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΟΛΥΜΠΙΑΣ

88 ΗΜΟΣ ΒΩΛΑΚΟΣ ΗΜΟΣ ΓΑΣΤΟΥΝΗΣ ΗΜΟΣ ΙΑΡ ΑΝΟΥ ΗΜΟΣ ΚΟΡΙΝΘΙΩΝ ΗΜΟΣ ΑΣΣΟΥ-ΛΕΧΑΙΟΥ ΗΜΟΣ ΒΟΧΑΣ ΗΜΟΣ ΤΕΝΕΑΣ ΗΜΟΣ ΣΠΑΡΤΗΣ ΗΜΟΣ ΜΥΣΤΡΑ ΗΜΟΣ ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ ΗΜΟΣ ΑΡΙΟΣ ΗΜΟΣ ΘΟΥΡΙΑΣ ΗΜΟΣ ΜΕΣΣΗΝΗΣ ΗΜΟΣ ΖΑΚΥΝΘΙΩΝ ΗΜΟΣ ΑΡΚΑ ΙΩΝ ΗΜΟΣ ΛΑΓΑΝΑ ΗΜΟΣ ΚΕΡΚΥΡΑΙΩΝ ΗΜΟΣ ΑΧΙΛΛΕΙΩΝ ΗΜΟΣ ΠΑΛΑΙΟΚΑΣΤΡΙΤΩΝ ΗΜΟΣ ΦΑΙΑΚΩΝ ΗΜΟΣ ΑΡΓΟΣΤΟΛΙΟΥ ΗΜΟΣ ΛΕΙΒΑΘΟΥΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΟΜΑΛΩΝ ΗΜΟΣ ΛΕΥΚΑ ΟΣ ΗΜΟΣ ΣΦΑΚΙΩΤΩΝ ΗΜΟΣ ΑΡΤΑΙΩΝ ΗΜΟΣ ΑΜΒΡΑΚΙΚΟΥ ΗΜΟΣ ΑΡΑΧΘΟΥ ΗΜΟΣ ΒΛΑΧΕΡΝΑΣ ΗΜΟΣ ΚΟΜΠΟΤΙΟΥ ΗΜΟΣ ΦΙΛΟΘΕΗΣ ΗΜΟΣ ΠΡΕΒΕΖΗΣ ΗΜΟΣ ΦΙΛΙΠΙΑ ΟΣ ΗΜΟΣ ΚΑΡ ΙΤΣΑΣ ΗΜΟΣ ΑΡΝΗΣ ΗΜΟΣ ΙΘΩΜΗΣ ΗΜΟΣ ΚΑΜΠΟΥ ΗΜΟΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗΣ ΗΜΟΣ ΠΑΜΙΣΟΥ ΗΜΟΣ ΣΟΦΑ ΩΝ ΗΜΟΣ ΤΡΙΚΚΑΙΩΝ ΗΜΟΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗΣ ΗΜΟΣ ΓΟΜΦΩΝ ΗΜΟΣ ΕΣΤΙΑΙΩΤΙ ΑΣ ΗΜΟΣ ΚΑΛΛΙ ΕΝ ΡΟΥ ΗΜΟΣ ΜΕΓΑΛΩΝ ΚΑΛΥΒΙΩΝ ΗΜΟΣ ΟΙΧΑΛΙΑΣ (ΝΕΟΧΩΡΙΟΥ) ΗΜΟΣ ΠΕΛΛΙΝΑΙΩΝ ΗΜΟΣ ΝΑΥΠΑΚΤΟΥ ΗΜΟΣ ΕΥΠΑΛΙΟΥ ΗΜΟΣ ΜΥΚΗΝΑΙΩΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΑΧΛΑ ΟΚΑΜΠΟΥ ΗΜΟΣ ΚΑΛΑΒΡΥΤΩΝ

89 ΗΜΟΣ ΣΚΙΛΛΟΥΝΤΟΣ ΗΜΟΣ ΛΟΥΤΡΑΚΙΟΥ - ΠΕΡΑΧΩΡΑΣ ΗΜΟΣ ΑΣΩΠΟΥ ΗΜΟΣ ΕΛΟΥΣ ΗΜΟΣ ΜΟΛΑΩΝ ΗΜΟΣ ΑΕΤΟΥ ΗΜΟΣ ΑΥΛΩΝΑ ΗΜΟΣ ΒΟΥΦΡΑ ΩΝ ΗΜΟΣ ΚΥΠΑΡΙΣΣΙΑΣ ΗΜΟΣ ΜΕΘΩΝΗΣ ΗΜΟΣ ΝΕΣΤΟΡΟΣ ΗΜΟΣ ΠΥΛΟΥ ΗΜΟΣ ΧΙΛΙΟΧΩΡΙΩΝ ΗΜΟΣ ΠΑΛΙΚΗΣ ΗΜΟΣ ΑΛΥΖΙΑΣ ΗΜΟΣ ΑΜΦΙΛΟΧΙΑΣ ΗΜΟΣ ΑΠΟ ΟΤΙΑΣ ΗΜΟΣ ΑΣΤΑΚΟΥ ΗΜΟΣ ΘΕΡΜΟΥ ΗΜΟΣ ΙΝΑΧΟΥ ΗΜΟΣ ΚΕΚΡΟΠΙΑΣ ΗΜΟΣ ΜΑΚΡΥΝΕΙΑΣ ΗΜΟΣ ΜΕ ΕΩΝΟΣ ΗΜΟΣ ΟΙΝΙΑ ΩΝ ΗΜΟΣ ΠΑΡΑΒΟΛΑΣ ΗΜΟΣ ΠΑΡΑΚΑΜΠΥΛΙΩΝ ΗΜΟΣ ΠΥΛΛΗΝΗΣ ΗΜΟΣ ΒΙΝΙΑΝΗΣ ΗΜΟΣ ΟΜΝΙΣΤΑΣ ΗΜΟΣ ΚΤΗΜΕΝΙΩΝ ΗΜΟΣ ΠΡΟΥΣΟΥ ΗΜΟΣ ΦΡΑΓΚΙΣΤΑΣ ΗΜΟΣ ΑΓΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΤΥΜΦΡΗΣΤΟΥ ΗΜΟΣ ΑΓΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΗΜΟΣ ΑΜΦΙΚΛΕΙΑΣ ΗΜΟΣ ΑΤΑΛΑΝΤΗΣ ΗΜΟΣ ΑΦΝΟΥΣΙΩΝ ΗΜΟΣ ΟΜΟΚΟΥ ΗΜΟΣ ΕΛΑΤΕΙΑΣ ΗΜΟΣ ΕΧΙΝΑΙΩΝ ΗΜΟΣ ΘΕΣΣΑΛΙΩΤΙ ΟΣ ΗΜΟΣ ΚΑΜΕΝΩΝ ΒΟΥΡΛΩΝ ΗΜΟΣ ΜΑΚΡΑΚΩΜΗΣ ΗΜΟΣ ΜΑΛΕΣΙΝΗΣ ΗΜΟΣ ΜΩΛΟΥ ΗΜΟΣ ΞΥΝΙΑ ΟΣ ΗΜΟΣ ΟΠΟΥΝΤΙΩΝ ΗΜΟΣ ΠΕΛΑΣΓΙΑΣ ΗΜΟΣ ΣΠΕΡΧΕΙΑ ΟΣ ΗΜΟΣ ΣΤΥΛΙ ΟΣ ΗΜΟΣ ΤΙΘΟΡΕΑΣ ΗΜΟΣ ΥΠΑΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΠΑΥΛΙΑΝΗΣ

90 ΗΜΟΣ ΓΑΛΑΞΙ ΙΟΥ ΗΜΟΣ ΓΡΑΒΙΑΣ ΗΜΟΣ ΕΣΦΙΝΑΣ ΗΜΟΣ ΚΑΛΛΙΕΩΝ ΗΜΟΣ ΛΙ ΟΡΙΚΙΟΥ ΗΜΟΣ ΠΑΡΝΑΣΣΟΥ ΗΜΟΣ ΤΟΛΟΦΩΝΟΣ ΗΜΟΣ ΕΠΙ ΑΥΡΟΥ ΗΜΟΣ ΛΥΡΚΕΙΑΣ ΗΜΟΣ ΜΙ ΕΑΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΑΛΕΑΣ ΗΜΟΣ ΑΠΟΛΛΩΝΟΣ ΗΜΟΣ ΒΟΡΕΙΑΣ ΚΥΝΟΥΡΙΑΣ ΗΜΟΣ ΒΥΤΙΝΑΣ ΗΜΟΣ ΓΟΡΤΥΝΟΣ ΗΜΟΣ ΗΜΗΤΣΑΝΗΣ ΗΜΟΣ ΗΡΑΙΑΣ ΗΜΟΣ ΚΟΝΤΟΒΑΖΑΙΝΗΣ ΗΜΟΣ ΛΑΓΚΑ ΙΩΝ ΗΜΟΣ ΛΕΒΙ ΙΟΥ ΗΜΟΣ ΜΕΓΑΛΟΠΟΛΗΣ ΗΜΟΣ ΣΚΥΡΙΤΙ ΑΣ ΗΜΟΣ ΤΡΙΚΟΛΩΝΩΝ ΗΜΟΣ ΤΡΟΠΑΙΩΝ ΗΜΟΣ ΦΑΛΑΙΣΙΑΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΚΟΣΜΑ ΗΜΟΣ ΑΙΓΕΙΡΑΣ ΗΜΟΣ ΑΚΡΑΤΑΣ ΗΜΟΣ ΑΡΟΑΝΙΑΣ ΗΜΟΣ ΥΜΗΣ ΗΜΟΣ ΛΑΡΙΣΣΟΥ ΗΜΟΣ ΛΕΥΚΑΣΙΟΥ ΗΜΟΣ ΜΟΒΡΗΣ ΗΜΟΣ ΠΑΙΩΝ ΗΜΟΣ ΤΡΙΤΑΙΑΣ ΗΜΟΣ ΦΑΡΡΩΝ ΗΜΟΣ ΩΛΕΝΙΑΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΚΑΛΕΝΤΖΙΟΥ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΛΕΟΝΤΙΟΥ ΗΜΟΣ ΑΛΙΦΕΙΡΑΣ ΗΜΟΣ ΑΝ ΡΙΤΣΑΙΝΗΣ ΗΜΟΣ ΒΑΡΘΟΛΟΜΙΟΥ ΗΜΟΣ ΒΟΥΠΡΑΣΙΑΣ ΗΜΟΣ ΖΑΧΑΡΩΣ ΗΜΟΣ ΚΑΣΤΡΟΥ-ΚΥΛΛΗΝΗΣ ΗΜΟΣ ΛΑΜΠΕΙΑΣ ΗΜΟΣ ΛΑΣΙΩΝΟΣ ΗΜΟΣ ΛΕΧΑΙΝΩΝ ΗΜΟΣ ΠΗΝΕΙΑΣ ΗΜΟΣ ΤΡΑΓΑΝΟΥ ΗΜΟΣ ΦΙΓΑΛΕΙΑΣ ΗΜΟΣ ΦΟΛΟΗΣ ΗΜΟΣ ΩΛΕΝΗΣ

91 ΗΜΟΣ ΑΓΙΩΝ ΘΕΟ ΩΡΩΝ ΗΜΟΣ ΒΕΛΟΥ ΗΜΟΣ ΕΥΡΩΣΤΙΝΗΣ ΗΜΟΣ ΝΕΜΕΑΣ ΗΜΟΣ ΞΥΛΟΚΑΣΤΡΟΥ ΗΜΟΣ ΣΑΡΩΝΙΚΟΥ ΗΜΟΣ ΣΙΚΥΩΝΙΩΝ ΗΜΟΣ ΣΟΛΥΓΕΙΑΣ ΗΜΟΣ ΣΤΥΜΦΑΛΙΑΣ ΗΜΟΣ ΒΟΙΩΝ ΗΜΟΣ ΓΕΡΟΝΘΡΩΝ ΗΜΟΣ ΓΥΘΕΙΟΥ ΗΜΟΣ ΖΑΡΑΚΑ ΗΜΟΣ ΘΕΡΑΠΝΩΝ ΗΜΟΣ ΚΡΟΚΕΩΝ ΗΜΟΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ ΗΜΟΣ ΝΙΑΤΩΝ ΗΜΟΣ ΟΙΝΟΥΝΤΟΣ ΗΜΟΣ ΠΕΛΛΑΝΑΣ ΗΜΟΣ ΣΚΑΛΑΣ ΗΜΟΣ ΣΜΗΝΟΥΣ ΗΜΟΣ ΦΑΡΙ ΟΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΚΑΡΥΩΝ ΗΜΟΣ ΑΒΙΑΣ ΗΜΟΣ ΑΙΠΕΙΑΣ ΗΜΟΣ ΑΝ ΑΝΙΑΣ ΗΜΟΣ ΑΝ ΡΟΥΣΑΣ ΗΜΟΣ ΑΡΙΣΤΟΜΕΝΟΥΣ ΗΜΟΣ ΑΡΦΑΡΩΝ ΗΜΟΣ ΓΑΡΓΑΛΙΑΝΩΝ ΗΜΟΣ ΩΡΙΟΥ ΗΜΟΣ ΕΙΡΑΣ ΗΜΟΣ ΙΘΩΜΗΣ ΗΜΟΣ ΚΟΡΩΝΗΣ ΗΜΟΣ ΜΕΛΙΓΑΛΑ ΗΜΟΣ ΟΙΧΑΛΙΑΣ ΗΜΟΣ ΠΑΠΑΦΛΕΣΣΑ ΗΜΟΣ ΠΕΤΑΛΙ ΙΟΥ ΗΜΟΣ ΦΙΛΙΑΤΡΩΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΤΡΙΚΟΡΦΟΥ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΤΡΙΠΥΛΑΣ ΗΜΟΣ ΑΛΥΚΩΝ ΗΜΟΣ ΑΡΤΕΜΙΣΙΩΝ ΗΜΟΣ ΕΛΑΤΙΩΝ ΗΜΟΣ ΑΓΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΗΜΟΣ ΕΣΠΕΡΙΩΝ ΗΜΟΣ ΘΙΝΑΛΙΟΥ ΗΜΟΣ ΚΑΣΣΩΠΑΙΩΝ ΗΜΟΣ ΚΟΡΙΣΣΙΩΝ ΗΜΟΣ ΛΕΥΚΙΜΜΑΙΩΝ ΗΜΟΣ ΜΕΛΙΤΕΙΕΩΝ ΗΜΟΣ ΠΑΡΕΛΙΩΝ ΗΜΟΣ ΕΛΕΙΟΥ-ΠΡΟΝΩΝ

92 ΗΜΟΣ ΕΡΙΣΟΥ ΗΜΟΣ ΠΥΛΑΡΕΩΝ ΗΜΟΣ ΣΑΜΗΣ ΗΜΟΣ ΑΠΟΛΛΩΝΙΩΝ ΗΜΟΣ ΕΛΛΟΜΕΝΟΥ ΗΜΟΣ ΚΑΡΥΑΣ ΗΜΟΣ ΑΓΝΑΝΤΩΝ ΗΜΟΣ ΑΘΑΜΑΝΙΑΣ ΗΜΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΚΑΡΑΙΣΚΑΚΗ ΗΜΟΣ ΗΡΑΚΛΕΙΑΣ ΗΜΟΣ ΞΗΡΟΒΟΥΝΙΟΥ ΗΜΟΣ ΠΕΤΑ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΚΟΜΜΕΝΟΥ ΗΜΟΣ ΑΝΩΓΕΙΟΥ ΗΜΟΣ ΖΑΛΟΓΓΟΥ ΗΜΟΣ ΘΕΣΠΡΩΤΙΚΟΥ ΗΜΟΣ ΛΟΥΡΟΥ ΗΜΟΣ ΠΑΡΓΑΣ ΗΜΟΣ ΦΑΝΑΡΙΟΥ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΚΡΑΝΕΑΣ ΗΜΟΣ ΑΡΓΙΘΕΑΣ ΗΜΟΣ ΙΤΑΜΟΥ ΗΜΟΣ ΚΑΛΛΙΦΩΝΟΥ ΗΜΟΣ ΜΕΝΕΛΑΙ ΑΣ ΗΜΟΣ ΜΟΥΖΑΚΙΟΥ ΗΜΟΣ ΝΕΒΡΟΠΟΛΗΣ ΑΓΡΑΦΩΝ ΗΜΟΣ ΠΑΛΑΜΑ ΗΜΟΣ ΠΛΑΣΤΗΡΑ ΗΜΟΣ ΡΕΝΤΙΝΗΣ ΗΜΟΣ ΣΕΛΛΑΝΩΝ ΗΜΟΣ ΤΑΜΑΣΙΟΥ ΗΜΟΣ ΦΥΛΛΟΥ ΗΜΟΣ ΑΙΘΗΚΩΝ ΗΜΟΣ ΚΑΛΑΜΠΑΚΑΣ ΗΜΟΣ ΚΑΣΤΑΝΙΑΣ ΗΜΟΣ ΚΛΕΙΝΟΒΟΥ ΗΜΟΣ ΚΟΖΙΑΚΑ ΗΜΟΣ ΜΑΛΑΚΑΣΙΟΥ ΗΜΟΣ ΠΑΛΗΟΚΑΣΤΡΟΥ ΗΜΟΣ ΠΑΡΑΛΗΘΑΙΩΝ ΗΜΟΣ ΠΙΑΛΕΙΩΝ ΗΜΟΣ ΠΥΛΗΣ ΗΜΟΣ ΠΥΝ ΑΙΩΝ ΗΜΟΣ ΤΥΜΦΑΙΩΝ ΗΜΟΣ ΦΑΛΩΡΕΙΑΣ ΗΜΟΣ ΦΑΡΚΑ ΟΝΑΣ ΗΜΟΣ ΧΑΣΙΩΝ ΗΜΟΣ ΠΛΑΤΑΝΟΥ ΗΜΟΣ ΑΓΡΑΦΩΝ ΗΜΟΣ ΑΠΕΡΑΝΤΙΩΝ ΗΜΟΣ ΑΣΠΡΟΠΟΤΑΜΟΥ ΗΜΟΣ ΦΟΥΡΝΑ ΗΜΟΣ ΒΑΡ ΟΥΣΙΩΝ

93 ΗΜΟΣ ΕΡΜΙΟΝΗΣ ΗΜΟΣ ΚΡΑΝΙ ΙΟΥ ΗΜΟΣ ΚΛΕΙΤΟΡΟΣ ΗΜΟΣ ΛΕΩΝΙ ΙΟΥ ΗΜΟΣ ΦΕΝΕΟΥ ΗΜΟΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΑΝΗΣ ΗΜΟΣ ΟΙΤΥΛΟΥ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΕΛΑΦΟΝΗΣΟΥ ΗΜΟΣ ΛΕΥΚΤΡΟΥ ΗΜΟΣ ΠΑΞΩΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΕΡΕΙΚΟΥΣΣΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΜΑΘΡΑΚΙΟΥ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΟΘΩΝΩΝ ΗΜΟΣ ΙΘΑΚΗΣ ΗΜΟΣ ΜΕΓΑΝΗΣΙΟΥ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΚΑΛΑΜΟΥ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΚΑΣΤΟΥ ΗΜΟΣ ΤΕΤΡΑΦΥΛΙΑΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΘΕΟ ΩΡΙΑΝΩΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΜΕΛΙΣΣΟΥΡΓΩΝ ΗΜΟΣ ΑΧΕΛΩΟΥ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΑΘΑΜΑΝΩΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΑΣΠΡΟΠΟΤΑΜΟΥ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΜΥΡΟΦΥΛΛΟΥ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΝΕΡΑΙ ΑΣ ΣΥΝΔΥΑΣΜΕΝΗ ΠΡΟΣΒΑΣΙΜΟΤΗΤΑ 1 ΠΟΛΥ ΚΑΛΗ ΣΥΝ ΥΑΣΜΕΝΗ ΠΡΟΣΒΑΣΙΜΟΤΗΤΑ 2 ΚΑΛΗ ΣΥΝ ΥΑΣΜΕΝΗ ΠΡΟΣΒΑΣΙΜΟΤΗΤΑ 3 ΚΑΚΗ ΣΥΝ ΥΑΣΜΕΝΗ ΠΡΟΣΒΑΣΙΜΟΤΗΤΑ 4 ΠΟΛΥ ΚΑΚΗ ΣΥΝ ΥΑΣΜΕΝΗ ΠΡΟΣΒΑΣΙΜΟΤΗΤΑ 89

94 90

95 Κατανοµή των Καποδιστριακών ήµων ως προς τη Γραµµή Φτώχειας Εθνικού Επιπέδου ΚΩ ΙΚΟΣ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΓΡΑΜΜΗ ΦΤΩΧΕΙΑΣ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ 1991 ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΗΜΟΣ ΜΕ ΕΩΝΟΣ 0, ΗΜΟΣ ΠΑΡΑΒΟΛΑΣ 0, ΗΜΟΣ ΠΥΛΛΗΝΗΣ 0, ΗΜΟΣ ΧΑΛΚΕΙΑΣ 0, ΗΜΟΣ ΑΠΕΡΑΝΤΙΩΝ 0, ΗΜΟΣ ΕΠΙ ΑΥΡΟΥ 0, ΗΜΟΣ ΛΥΡΚΕΙΑΣ 0, ΗΜΟΣ ΚΛΕΙΤΟΡΟΣ 0, ΗΜΟΣ ΚΟΝΤΟΒΑΖΑΙΝΗΣ 0, ΗΜΟΣ ΤΕΓΕΑΣ 0, ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΚΟΣΜΑ 0, ΗΜΟΣ ΛΕΥΚΑΣΙΟΥ 0, ΗΜΟΣ ΦΙΓΑΛΕΙΑΣ 0, ΗΜΟΣ ΣΤΥΜΦΑΛΙΑΣ 0, ΗΜΟΣ ΑΣΩΠΟΥ 0, ΗΜΟΣ ΝΙΑΤΩΝ 0, ΗΜΟΣ ΣΜΗΝΟΥΣ 0, ΗΜΟΣ ΑΕΤΟΥ 0, ΗΜΟΣ ΑΡΙΣΤΟΜΕΝΟΥΣ 0, ΗΜΟΣ ΑΥΛΩΝΑ 0, ΗΜΟΣ ΒΟΥΦΡΑ ΩΝ 0, ΗΜΟΣ ΘΟΥΡΙΑΣ 0, ΗΜΟΣ ΜΕΘΩΝΗΣ 0, ΗΜΟΣ ΝΕΣΤΟΡΟΣ 0, ΗΜΟΣ ΠΕΤΑΛΙ ΙΟΥ 0, ΗΜΟΣ ΚΟΡΙΣΣΙΩΝ 0, ΗΜΟΣ ΠΑΞΩΝ 0, ΗΜΟΣ ΕΛΕΙΟΥ-ΠΡΟΝΩΝ 0, ΗΜΟΣ ΚΑΡΥΑΣ 0, ΗΜΟΣ ΘΕΣΠΡΩΤΙΚΟΥ 0, ΗΜΟΣ ΑΧΕΛΩΟΥ 0, ΗΜΟΣ ΙΤΑΜΟΥ 0, ΗΜΟΣ ΜΕΝΕΛΑΙ ΑΣ 0, ΗΜΟΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗΣ 0, ΗΜΟΣ ΚΑΛΛΙ ΕΝ ΡΟΥ 0, ΗΜΟΣ ΚΑΣΤΑΝΙΑΣ 0, ΗΜΟΣ ΟΙΧΑΛΙΑΣ (ΝΕΟΧΩΡΙΟΥ) 0, ΗΜΟΣ ΠΙΑΛΕΙΩΝ 0, ΗΜΟΣ ΑΡΤΕΜΙΣΙΩΝ 10, ΗΜΟΣ ΑΛΥΚΩΝ 14, ΗΜΟΣ ΜΟΥΖΑΚΙΟΥ 16, ΗΜΟΣ ΜΩΛΟΥ 20, ΗΜΟΣ ΥΠΑΤΗΣ 20, ΗΜΟΣ ΜΙ ΕΑΣ 20, ΗΜΟΣ ΜΕΛΙΓΑΛΑ 20, ΗΜΟΣ ΑΡΚΑ ΙΩΝ 20, ΗΜΟΣ ΕΣΠΕΡΙΩΝ 20, ΗΜΟΣ ΓΑΣΤΟΥΝΗΣ 22, ΗΜΟΣ ΩΛΕΝΗΣ 22, ΗΜΟΣ ΝΕΑΠΟΛΗΣ 25,

96 ΗΜΟΣ ΕΛΑΤΕΙΑΣ 25, ΗΜΟΣ ΚΟΥΤΣΟΠΟ ΙΟΥ 25, ΗΜΟΣ ΒΩΛΑΚΟΣ 25, ΗΜΟΣ ΙΑΡ ΑΝΟΥ 25, ΗΜΟΣ ΤΡΑΓΑΝΟΥ 25, ΗΜΟΣ ΑΘΑΜΑΝΙΑΣ 25, ΗΜΟΣ ΑΜΒΡΑΚΙΚΟΥ 25, ΗΜΟΣ ΛΟΥΡΟΥ 25, ΗΜΟΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗΣ 25, ΗΜΟΣ ΒΙΝΙΑΝΗΣ 28, ΗΜΟΣ ΜΟΒΡΗΣ 28, ΗΜΟΣ ΩΛΕΝΙΑΣ 28, ΗΜΟΣ ΒΕΛΟΥ 28, ΗΜΟΣ ΙΝΑΧΟΥ 30, ΗΜΟΣ ΑΜΦΙΛΟΧΙΑΣ 31, ΗΜΟΣ ΣΙΚΥΩΝΙΩΝ 31, ΗΜΟΣ ΖΑΚΥΝΘΙΩΝ 32, ΗΜΟΣ ΑΓΓΕΛΟΚΑΣΤΡΟΥ 33, ΗΜΟΣ ΚΕΚΡΟΠΙΑΣ 33, ΗΜΟΣ ΦΡΑΓΚΙΣΤΑΣ 33, ΗΜΟΣ ΜΥΚΗΝΑΙΩΝ 33, ΗΜΟΣ ΤΡΟΠΑΙΩΝ 33, ΗΜΟΣ ΕΡΙΝΕΟΥ 33, ΗΜΟΣ ΦΑΡΡΩΝ 33, ΗΜΟΣ ΑΛΙΦΕΙΡΑΣ 33, ΗΜΟΣ ΑΝ ΡΙΤΣΑΙΝΗΣ 33, ΗΜΟΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΟΛΥΜΠΙΑΣ 33, ΗΜΟΣ ΒΑΡΘΟΛΟΜΙΟΥ 33, ΗΜΟΣ ΚΑΣΤΡΟΥ-ΚΥΛΛΗΝΗΣ 33, ΗΜΟΣ ΣΑΡΩΝΙΚΟΥ 33, ΗΜΟΣ ΜΥΣΤΡΑ 33, ΗΜΟΣ ΦΑΡΙ ΟΣ 33, ΗΜΟΣ ΑΝ ΡΟΥΣΑΣ 33, ΗΜΟΣ ΑΡΙΟΣ 33, ΗΜΟΣ ΜΕΛΙΤΕΙΕΩΝ 33, ΗΜΟΣ ΠΑΡΕΛΙΩΝ 33, ΗΜΟΣ ΜΕΓΑΝΗΣΙΟΥ 33, ΗΜΟΣ ΑΡΑΧΘΟΥ 33, ΗΜΟΣ ΗΡΑΚΛΕΙΑΣ 33, ΗΜΟΣ ΠΕΤΑ 33, ΗΜΟΣ ΑΙΤΩΛΙΚΟΥ 40, ΗΜΟΣ ΣΠΕΡΧΕΙΑ ΟΣ 40, ΗΜΟΣ ΛΕΩΝΙ ΙΟΥ 40, ΗΜΟΣ ΣΚΙΛΛΟΥΝΤΟΣ 40, ΗΜΟΣ ΝΕΜΕΑΣ 40, ΗΜΟΣ ΓΥΘΕΙΟΥ 40, ΗΜΟΣ ΕΛΟΥΣ 40, ΗΜΟΣ ΠΥΛΟΥ 40, ΗΜΟΣ ΚΑΛΑΜΠΑΚΑΣ 40, ΗΜΟΣ ΘΕΣΤΙΕΩΝ 42, ΗΜΟΣ ΛΕΧΑΙΝΩΝ 42, ΗΜΟΣ ΟΙΤΥΛΟΥ 42, ΗΜΟΣ ΑΠΟΛΛΩΝΙΩΝ 42,

97 ΗΜΟΣ ΣΦΑΚΙΩΤΩΝ 42, ΗΜΟΣ ΠΑΛΑΜΑ 42, ΗΜΟΣ ΠΥΛΗΣ 42, ΗΜΟΣ ΛΑΓΑΝΑ 44, ΗΜΟΣ ΚΑΡΠΕΝΗΣΙΟΥ 45, ΗΜΟΣ ΑΝΑΚΤΟΡΙΟΥ 45, ΗΜΟΣ ΣΠΑΡΤΗΣ 48, ΗΜΟΣ ΑΡΑΚΥΝΘΟΥ 50, ΗΜΟΣ ΟΙΝΙΑ ΩΝ 50, ΗΜΟΣ ΣΤΡΑΤΟΥ 50, ΗΜΟΣ ΠΟΤΑΜΙΑΣ 50, ΗΜΟΣ ΟΜΟΚΟΥ 50, ΗΜΟΣ ΕΧΙΝΑΙΩΝ 50, ΗΜΟΣ ΛΕΙΑΝΟΚΛΑ ΙΟΥ 50, ΗΜΟΣ ΟΠΟΥΝΤΙΩΝ 50, ΗΜΟΣ ΠΕΛΑΣΓΙΑΣ 50, ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΠΑΥΛΙΑΝΗΣ 50, ΗΜΟΣ ΕΡΜΙΟΝΗΣ 50, ΗΜΟΣ ΝΕΑΣ ΤΙΡΥΝΘΑΣ 50, ΗΜΟΣ ΑΠΟΛΛΩΝΟΣ 50, ΗΜΟΣ ΜΑΝΤΙΝΕΙΑΣ 50, ΗΜΟΣ ΦΑΛΑΙΣΙΑΣ 50, ΗΜΟΣ ΚΑΛΑΒΡΥΤΩΝ 50, ΗΜΟΣ ΛΑΡΙΣΣΟΥ 50, ΗΜΟΣ ΣΥΜΠΟΛΙΤΕΙΑΣ 50, ΗΜΟΣ ΑΝ ΡΑΒΙ ΑΣ 50, ΗΜΟΣ ΒΟΥΠΡΑΣΙΑΣ 50, ΗΜΟΣ ΦΟΛΟΗΣ 50, ΗΜΟΣ ΦΕΝΕΟΥ 50, ΗΜΟΣ ΘΕΡΑΠΝΩΝ 50, ΗΜΟΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ 50, ΗΜΟΣ ΚΟΡΩΝΗΣ 50, ΗΜΟΣ ΛΕΥΚΤΡΟΥ 50, ΗΜΟΣ ΚΕΡΚΥΡΑΙΩΝ 50, ΗΜΟΣ ΑΓΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ 50, ΗΜΟΣ ΦΑΙΑΚΩΝ 50, ΗΜΟΣ ΚΟΜΠΟΤΙΟΥ 50, ΗΜΟΣ ΦΙΛΟΘΕΗΣ 50, ΗΜΟΣ ΖΑΛΟΓΓΟΥ 50, ΗΜΟΣ ΠΑΡΓΑΣ 50, ΗΜΟΣ ΚΑΜΠΟΥ 50, ΗΜΟΣ ΣΕΛΛΑΝΩΝ 50, ΗΜΟΣ ΑΙΘΗΚΩΝ 50, ΗΜΟΣ ΕΣΤΙΑΙΩΤΙ ΑΣ 50, ΗΜΟΣ ΚΟΖΙΑΚΑ 50, ΗΜΟΣ ΠΑΛΗΟΚΑΣΤΡΟΥ 50, ΗΜΟΣ ΠΑΡΑΛΗΘΑΙΩΝ 50, ΗΜΟΣ ΠΕΛΛΙΝΑΙΩΝ 50, ΗΜΟΣ ΦΑΛΩΡΕΙΑΣ 50, ΗΜΟΣ ΙΤΕΑΣ 52, ΗΜΟΣ ΝΑΥΠΛΙΟΥ 52, ΗΜΟΣ ΜΕΣΣΗΝΗΣ 53, ΗΜΟΣ ΚΟΡΙΝΘΙΩΝ 54,

98 ΗΜΟΣ ΠΥΡΓΟΥ 55, ΗΜΟΣ ΚΑΜΕΝΩΝ ΒΟΥΡΛΩΝ 55, ΗΜΟΣ ΜΑΚΡΑΚΩΜΗΣ 55, ΗΜΟΣ ΥΜΗΣ 55, ΗΜΟΣ ΑΜΑΛΙΑ ΟΣ 56, ΗΜΟΣ ΠΑΡΑΛΙΑΣ 57, ΗΜΟΣ ΣΟΦΑ ΩΝ 57, ΗΜΟΣ ΙΕΡΑΣ ΠΟΛΗΣ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ 57, ΗΜΟΣ ΘΕΡΜΟΥ 60, ΗΜΟΣ ΝΑΥΠΑΚΤΟΥ 60, ΗΜΟΣ ΦΥΤΕΙΩΝ 60, ΗΜΟΣ ΒΟΡΕΙΑΣ ΚΥΝΟΥΡΙΑΣ 60, ΗΜΟΣ ΑΙΓΙΟΥ 60, ΗΜΟΣ ΙΑΚΟΠΤΟΥ 60, ΗΜΟΣ ΒΟΧΑΣ 60, ΗΜΟΣ ΓΑΡΓΑΛΙΑΝΩΝ 60, ΗΜΟΣ ΠΑΛΑΙΟΚΑΣΤΡΙΤΩΝ 60, ΗΜΟΣ ΠΑΛΙΚΗΣ 60, ΗΜΟΣ ΒΛΑΧΕΡΝΑΣ 60, ΗΜΟΣ ΚΑΡ ΙΤΣΑΣ 60, ΗΜΟΣ ΦΑΡΚΑ ΟΝΑΣ 60, ΗΜΟΣ ΠΑΤΡΕΩΝ 61, ΗΜΟΣ ΛΑΜΙΕΩΝ 61, ΗΜΟΣ ΤΟΛΟΦΩΝΟΣ 62, ΗΜΟΣ ΞΥΛΟΚΑΣΤΡΟΥ 62, ΗΜΟΣ ΛΕΙΒΑΘΟΥΣ 63, ΗΜΟΣ ΑΡΓΟΥΣ 63, ΗΜΟΣ ΑΡΓΟΣΤΟΛΙΟΥ 65, ΗΜΟΣ ΤΡΙΚΚΑΙΩΝ 65, ΗΜΟΣ ΑΓΡΙΝΙΟΥ 65, ΗΜΟΣ ΑΠΟ ΟΤΙΑΣ 66, ΗΜΟΣ ΑΓΡΑΦΩΝ 66, ΗΜΟΣ ΦΟΥΡΝΑ 66, ΗΜΟΣ ΑΓΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ 66, ΗΜΟΣ ΓΟΡΓΟΠΟΤΑΜΟΥ 66, ΗΜΟΣ ΘΕΣΣΑΛΙΩΤΙ ΟΣ 66, ΗΜΟΣ ΜΑΛΕΣΙΝΗΣ 66, ΗΜΟΣ ΣΤΥΛΙ ΟΣ 66, ΗΜΟΣ ΓΑΛΑΞΙ ΙΟΥ 66, ΗΜΟΣ ΕΛΦΩΝ 66, ΗΜΟΣ ΠΑΡΝΑΣΣΟΥ 66, ΗΜΟΣ ΚΡΑΝΙ ΙΟΥ 66, ΗΜΟΣ ΒΡΑΧΝΑΙΙΚΩΝ 66, ΗΜΟΣ ΑΣΣΟΥ-ΛΕΧΑΙΟΥ 66, ΗΜΟΣ ΕΥΡΩΣΤΙΝΗΣ 66, ΗΜΟΣ ΣΟΛΥΓΕΙΑΣ 66, ΗΜΟΣ ΤΕΝΕΑΣ 66, ΗΜΟΣ ΜΟΛΑΩΝ 66, ΗΜΟΣ ΠΕΛΛΑΝΑΣ 66, ΗΜΟΣ ΑΝ ΑΝΙΑΣ 66, ΗΜΟΣ ΑΡΦΑΡΩΝ 66, ΗΜΟΣ ΚΥΠΑΡΙΣΣΙΑΣ 66, ΗΜΟΣ ΟΙΧΑΛΙΑΣ 66,

99 ΗΜΟΣ ΘΙΝΑΛΙΟΥ 66, ΗΜΟΣ ΠΛΑΣΤΗΡΑ 66, ΗΜΟΣ ΤΑΜΑΣΙΟΥ 66, ΗΜΟΣ ΦΥΛΛΟΥ 66, ΗΜΟΣ ΤΥΜΦΑΙΩΝ 66, ΗΜΟΣ ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ 67, ΗΜΟΣ ΛΕΥΚΑ ΟΣ 68, ΗΜΟΣ ΑΜΦΙΣΣΗΣ 68, ΗΜΟΣ ΜΕΓΑΛΟΠΟΛΗΣ 70, ΗΜΟΣ ΑΧΙΛΛΕΙΩΝ 71, ΗΜΟΣ ΤΡΙΠΟΛΗΣ 72, ΗΜΟΣ ΖΑΧΑΡΩΣ 72, ΗΜΟΣ ΠΡΕΒΕΖΗΣ 73, ΗΜΟΣ ΑΣΤΑΚΟΥ 75, ΗΜΟΣ ΚΤΗΜΕΝΙΩΝ 75, ΗΜΟΣ ΑΜΦΙΚΛΕΙΑΣ 75, ΗΜΟΣ ΑΦΝΟΥΣΙΩΝ 75, ΗΜΟΣ ΓΡΑΒΙΑΣ 75, ΗΜΟΣ ΚΟΡΥΘΙΟΥ 75, ΗΜΟΣ ΠΗΝΕΙΑΣ 75, ΗΜΟΣ ΑΓΙΩΝ ΘΕΟ ΩΡΩΝ 75, ΗΜΟΣ ΑΒΙΑΣ 75, ΗΜΟΣ ΙΘΑΚΗΣ 75, ΗΜΟΣ ΣΑΜΗΣ 75, ΗΜΟΣ ΦΙΛΙΠΙΑ ΟΣ 75, ΗΜΟΣ ΓΟΜΦΩΝ 75, ΗΜΟΣ ΛΟΥΤΡΑΚΙΟΥ - ΠΕΡΑΧΩΡΑΣ 76, ΗΜΟΣ ΡΙΟΥ 76, ΗΜΟΣ ΑΤΑΛΑΝΤΗΣ 77, ΗΜΟΣ ΜΕΣΣΑΤΙ ΟΣ 77, ΗΜΟΣ ΦΙΛΙΑΤΡΩΝ 77, ΗΜΟΣ ΦΑΝΑΡΙΟΥ 77, ΗΜΟΣ ΑΣΚΛΗΠΙΕΙΟΥ 80, ΗΜΟΣ ΒΟΙΩΝ 80, ΗΜΟΣ ΑΡΤΑΙΩΝ 81, ΗΜΟΣ ΛΕΥΚΙΜΜΑΙΩΝ 83, ΗΜΟΣ ΣΚΑΛΑΣ 85, ΗΜΟΣ ΕΛΛΟΜΕΝΟΥ 85, ΗΜΟΣ ΑΛΥΖΙΑΣ 100, ΗΜΟΣ ΑΝΤΙΡΡΙΟΥ 100, ΗΜΟΣ ΜΑΚΡΥΝΕΙΑΣ 100, ΗΜΟΣ ΠΑΡΑΚΑΜΠΥΛΙΩΝ 100, ΗΜΟΣ ΠΛΑΤΑΝΟΥ 100, ΗΜΟΣ ΑΣΠΡΟΠΟΤΑΜΟΥ 100, ΗΜΟΣ ΟΜΝΙΣΤΑΣ 100, ΗΜΟΣ ΑΓΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΤΥΜΦΡΗΣΤΟΥ 100, ΗΜΟΣ ΞΥΝΙΑ ΟΣ 100, ΗΜΟΣ ΤΙΘΟΡΕΑΣ 100, ΗΜΟΣ ΒΑΡ ΟΥΣΙΩΝ 100, ΗΜΟΣ ΕΣΦΙΝΑΣ 100, ΗΜΟΣ ΚΑΛΛΙΕΩΝ 100, ΗΜΟΣ ΛΙ ΟΡΙΚΙΟΥ 100, ΗΜΟΣ ΑΣΙΝΗΣ 100,

100 ΗΜΟΣ ΛΕΡΝΑΣ 100, ΗΜΟΣ ΝΕΑΣ ΚΙΟΥ 100, ΗΜΟΣ ΗΜΗΤΣΑΝΗΣ 100, ΗΜΟΣ ΛΕΒΙ ΙΟΥ 100, ΗΜΟΣ ΣΚΥΡΙΤΙ ΑΣ 100, ΗΜΟΣ ΑΙΓΕΙΡΑΣ 100, ΗΜΟΣ ΑΡΟΑΝΙΑΣ 100, ΗΜΟΣ ΠΑΙΩΝ 100, ΗΜΟΣ ΛΑΜΠΕΙΑΣ 100, ΗΜΟΣ ΓΕΡΟΝΘΡΩΝ 100, ΗΜΟΣ ΚΡΟΚΕΩΝ 100, ΗΜΟΣ ΟΙΝΟΥΝΤΟΣ 100, ΗΜΟΣ ΑΙΠΕΙΑΣ 100, ΗΜΟΣ ΙΘΩΜΗΣ 100, ΗΜΟΣ ΕΛΑΤΙΩΝ 100, ΗΜΟΣ ΚΑΣΣΩΠΑΙΩΝ 100, ΗΜΟΣ ΕΡΙΣΟΥ 100, ΗΜΟΣ ΠΥΛΑΡΕΩΝ 100, ΗΜΟΣ ΤΕΤΡΑΦΥΛΙΑΣ 100, ΗΜΟΣ ΑΝΩΓΕΙΟΥ 100, ΗΜΟΣ ΑΡΝΗΣ 100, ΗΜΟΣ ΙΘΩΜΗΣ 100, ΗΜΟΣ ΚΑΛΛΙΦΩΝΟΥ 100, ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΑΘΑΜΑΝΩΝ 100, ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΑΣΠΡΟΠΟΤΑΜΟΥ 100, ΗΜΟΣ ΜΕΝΙ ΙΟΥ Χ ΗΜΟΣ ΠΑΝΑΙΤΩΛΙΚΟΥ Χ ΗΜΟΣ ΠΡΟΥΣΟΥ Χ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΤΥΜΦΡΗΣΤΟΥ Χ ΗΜΟΣ ΕΥΠΑΛΙΟΥ Χ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΑΛΕΑΣ Χ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΑΧΛΑ ΟΚΑΜΠΟΥ Χ ΗΜΟΣ ΒΑΛΤΕΤΣΙΟΥ Χ ΗΜΟΣ ΒΥΤΙΝΑΣ Χ ΗΜΟΣ ΓΟΡΤΥΝΟΣ Χ ΗΜΟΣ ΗΡΑΙΑΣ Χ ΗΜΟΣ ΛΑΓΚΑ ΙΩΝ Χ ΗΜΟΣ ΤΡΙΚΟΛΩΝΩΝ Χ ΗΜΟΣ ΦΑΛΑΝΘΟΥ Χ ΗΜΟΣ ΑΚΡΑΤΑΣ Χ ΗΜΟΣ ΤΡΙΤΑΙΑΣ Χ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΚΑΛΕΝΤΖΙΟΥ Χ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΛΕΟΝΤΙΟΥ Χ ΗΜΟΣ ΛΑΣΙΩΝΟΣ Χ ΗΜΟΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΑΝΗΣ Χ ΗΜΟΣ ΖΑΡΑΚΑ Χ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΕΛΑΦΟΝΗΣΟΥ Χ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΚΑΡΥΩΝ Χ ΗΜΟΣ ΩΡΙΟΥ Χ ΗΜΟΣ ΕΙΡΑΣ Χ ΗΜΟΣ ΠΑΠΑΦΛΕΣΣΑ Χ ΗΜΟΣ ΧΙΛΙΟΧΩΡΙΩΝ Χ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΤΡΙΚΟΡΦΟΥ Χ

101 ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΤΡΙΠΥΛΑΣ Χ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΕΡΕΙΚΟΥΣΣΗΣ Χ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΜΑΘΡΑΚΙΟΥ Χ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΟΘΩΝΩΝ Χ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΟΜΑΛΩΝ Χ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΚΑΛΑΜΟΥ Χ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΚΑΣΤΟΥ Χ ΗΜΟΣ ΑΓΝΑΝΤΩΝ Χ ΗΜΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΚΑΡΑΙΣΚΑΚΗ Χ ΗΜΟΣ ΞΗΡΟΒΟΥΝΙΟΥ Χ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΘΕΟ ΩΡΙΑΝΩΝ Χ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΚΟΜΜΕΝΟΥ Χ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΜΕΛΙΣΣΟΥΡΓΩΝ Χ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΚΡΑΝΕΑΣ Χ ΗΜΟΣ ΑΡΓΙΘΕΑΣ Χ ΗΜΟΣ ΝΕΒΡΟΠΟΛΗΣ ΑΓΡΑΦΩΝ Χ ΗΜΟΣ ΠΑΜΙΣΟΥ Χ ΗΜΟΣ ΡΕΝΤΙΝΗΣ Χ ΗΜΟΣ ΚΛΕΙΝΟΒΟΥ Χ ΗΜΟΣ ΜΑΛΑΚΑΣΙΟΥ Χ ΗΜΟΣ ΜΕΓΑΛΩΝ ΚΑΛΥΒΙΩΝ Χ ΗΜΟΣ ΠΥΝ ΑΙΩΝ Χ ΗΜΟΣ ΧΑΣΙΩΝ Χ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΜΥΡΟΦΥΛΛΟΥ Χ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΝΕΡΑΙ ΑΣ Χ ΓΡΑΜΜΗ ΦΤΩΧΕΙΑΣ ΕΘΝΙΚΟΥ ΕΠΙΠΕΔΟΥ 1 ΚΥΡΙΑΡΧΟΥΝ ΤΑ ΜΗ ΦΤΩΧΑ ΝΟΙΚΟΚΥΡΙΑ (> 93) 2 ΚΥΡΙΑΡΧΟΥΝ ΤΑ ΜΗ ΦΤΩΧΑ ΝΟΙΚΟΚΥΡΙΑ (63-93) 3 ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ ΦΤΩΧΩΝ ΜΗ ΦΤΩΧΩΝ ΝΟΙΚΟΚΥΡΙΩΝ (φτωχά νοικοκυριά 37-66) 4 ΚΥΡΙΑΡΧΟΥΝ ΤΑ ΦΤΩΧΑ ΝΟΙΚΟΚΥΡΙΑ (66-96) 5 ΚΥΡΙΑΡΧΟΥΝ ΤΑ ΦΤΩΧΑ ΝΟΙΚΟΚΥΡΙΑ ( > 96) Χ.Δ. ΧΩΡΙΣ Ε ΟΜΕΝΑ - ΕΝ ΜΟΙΡΑΣΤΗΚΑΝ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΑ 97

102 98

103 99

104 Καποδιστριακοί ήµοι, Προσβασιµότητα και Γραµµή Φτώχειας ΚΩ ΙΚΟΣ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΠΡΟΣΒΑΣΙΜΟΤΗΤΑΣ ΓΡΑΜΜΗ ΦΤΩΧΕΙΑΣ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ 1991 ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΗΜΟΣ ΜΕ ΕΩΝΟΣ 3 0, ΗΜΟΣ ΠΑΡΑΒΟΛΑΣ 3 0, ΗΜΟΣ ΠΥΛΛΗΝΗΣ 3 0, ΗΜΟΣ ΧΑΛΚΕΙΑΣ 1 0, ΗΜΟΣ ΑΠΕΡΑΝΤΙΩΝ 4 0, ΗΜΟΣ ΕΠΙ ΑΥΡΟΥ 3 0, ΗΜΟΣ ΛΥΡΚΕΙΑΣ 3 0, ΗΜΟΣ ΚΛΕΙΤΟΡΟΣ 4 0, ΗΜΟΣ ΚΟΝΤΟΒΑΖΑΙΝΗΣ 3 0, ΗΜΟΣ ΤΕΓΕΑΣ 1 0, ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΚΟΣΜΑ 3 0, ΗΜΟΣ ΛΕΥΚΑΣΙΟΥ 3 0, ΗΜΟΣ ΦΙΓΑΛΕΙΑΣ 3 0, ΗΜΟΣ ΣΤΥΜΦΑΛΙΑΣ 3 0, ΗΜΟΣ ΑΣΩΠΟΥ 2 0, ΗΜΟΣ ΝΙΑΤΩΝ 3 0, ΗΜΟΣ ΣΜΗΝΟΥΣ 3 0, ΗΜΟΣ ΑΕΤΟΥ 2 0, ΗΜΟΣ ΑΡΙΣΤΟΜΕΝΟΥΣ 3 0, ΗΜΟΣ ΑΥΛΩΝΑ 2 0, ΗΜΟΣ ΒΟΥΦΡΑ ΩΝ 2 0, ΗΜΟΣ ΘΟΥΡΙΑΣ 1 0, ΗΜΟΣ ΜΕΘΩΝΗΣ 2 0, ΗΜΟΣ ΝΕΣΤΟΡΟΣ 2 0, ΗΜΟΣ ΠΕΤΑΛΙ ΙΟΥ 3 0, ΗΜΟΣ ΚΟΡΙΣΣΙΩΝ 3 0, ΗΜΟΣ ΠΑΞΩΝ 4 0, ΗΜΟΣ ΕΛΕΙΟΥ-ΠΡΟΝΩΝ 3 0, ΗΜΟΣ ΚΑΡΥΑΣ 3 0, ΗΜΟΣ ΘΕΣΠΡΩΤΙΚΟΥ 3 0, ΗΜΟΣ ΑΧΕΛΩΟΥ 4 0, ΗΜΟΣ ΙΤΑΜΟΥ 3 0, ΗΜΟΣ ΜΕΝΕΛΑΙ ΑΣ 3 0, ΗΜΟΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗΣ 1 0, ΗΜΟΣ ΚΑΛΛΙ ΕΝ ΡΟΥ 1 0, ΗΜΟΣ ΚΑΣΤΑΝΙΑΣ 3 0, ΗΜΟΣ ΟΙΧΑΛΙΑΣ (ΝΕΟΧΩΡΙΟΥ) 1 0, ΗΜΟΣ ΠΙΑΛΕΙΩΝ 3 0, ΗΜΟΣ ΑΡΤΕΜΙΣΙΩΝ 3 10, ΗΜΟΣ ΑΛΥΚΩΝ 3 14, ΗΜΟΣ ΜΟΥΖΑΚΙΟΥ 3 16, ΗΜΟΣ ΜΩΛΟΥ 3 20, ΗΜΟΣ ΥΠΑΤΗΣ 3 20, ΗΜΟΣ ΜΙ ΕΑΣ 3 20, ΗΜΟΣ ΜΕΛΙΓΑΛΑ 3 20, ΗΜΟΣ ΑΡΚΑ ΙΩΝ 1 20, ΗΜΟΣ ΕΣΠΕΡΙΩΝ 3 20, ΗΜΟΣ ΓΑΣΤΟΥΝΗΣ 1 22, ΗΜΟΣ ΩΛΕΝΗΣ 3 22,

105 ΗΜΟΣ ΝΕΑΠΟΛΗΣ 1 25, ΗΜΟΣ ΕΛΑΤΕΙΑΣ 3 25, ΗΜΟΣ ΚΟΥΤΣΟΠΟ ΙΟΥ 1 25, ΗΜΟΣ ΒΩΛΑΚΟΣ 1 25, ΗΜΟΣ ΙΑΡ ΑΝΟΥ 1 25, ΗΜΟΣ ΤΡΑΓΑΝΟΥ 3 25, ΗΜΟΣ ΑΘΑΜΑΝΙΑΣ 3 25, ΗΜΟΣ ΑΜΒΡΑΚΙΚΟΥ 1 25, ΗΜΟΣ ΛΟΥΡΟΥ 3 25, ΗΜΟΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗΣ 1 25, ΗΜΟΣ ΒΙΝΙΑΝΗΣ 3 28, ΗΜΟΣ ΜΟΒΡΗΣ 3 28, ΗΜΟΣ ΩΛΕΝΙΑΣ 3 28, ΗΜΟΣ ΒΕΛΟΥ 3 28, ΗΜΟΣ ΙΝΑΧΟΥ 3 30, ΗΜΟΣ ΑΜΦΙΛΟΧΙΑΣ 3 31, ΗΜΟΣ ΣΙΚΥΩΝΙΩΝ 3 31, ΗΜΟΣ ΖΑΚΥΝΘΙΩΝ 1 32, ΗΜΟΣ ΑΓΓΕΛΟΚΑΣΤΡΟΥ 1 33, ΗΜΟΣ ΚΕΚΡΟΠΙΑΣ 3 33, ΗΜΟΣ ΦΡΑΓΚΙΣΤΑΣ 3 33, ΗΜΟΣ ΜΥΚΗΝΑΙΩΝ 2 33, ΗΜΟΣ ΤΡΟΠΑΙΩΝ 3 33, ΗΜΟΣ ΕΡΙΝΕΟΥ 1 33, ΗΜΟΣ ΦΑΡΡΩΝ 3 33, ΗΜΟΣ ΑΛΙΦΕΙΡΑΣ 3 33, ΗΜΟΣ ΑΝ ΡΙΤΣΑΙΝΗΣ 3 33, ΗΜΟΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΟΛΥΜΠΙΑΣ 1 33, ΗΜΟΣ ΒΑΡΘΟΛΟΜΙΟΥ 3 33, ΗΜΟΣ ΚΑΣΤΡΟΥ-ΚΥΛΛΗΝΗΣ 3 33, ΗΜΟΣ ΣΑΡΩΝΙΚΟΥ 3 33, ΗΜΟΣ ΜΥΣΤΡΑ 1 33, ΗΜΟΣ ΦΑΡΙ ΟΣ 3 33, ΗΜΟΣ ΑΝ ΡΟΥΣΑΣ 3 33, ΗΜΟΣ ΑΡΙΟΣ 1 33, ΗΜΟΣ ΜΕΛΙΤΕΙΕΩΝ 3 33, ΗΜΟΣ ΠΑΡΕΛΙΩΝ 3 33, ΗΜΟΣ ΜΕΓΑΝΗΣΙΟΥ 4 33, ΗΜΟΣ ΑΡΑΧΘΟΥ 1 33, ΗΜΟΣ ΗΡΑΚΛΕΙΑΣ 3 33, ΗΜΟΣ ΠΕΤΑ 3 33, ΗΜΟΣ ΑΙΤΩΛΙΚΟΥ 1 40, ΗΜΟΣ ΣΠΕΡΧΕΙΑ ΟΣ 3 40, ΗΜΟΣ ΛΕΩΝΙ ΙΟΥ 4 40, ΗΜΟΣ ΣΚΙΛΛΟΥΝΤΟΣ 2 40, ΗΜΟΣ ΝΕΜΕΑΣ 3 40, ΗΜΟΣ ΓΥΘΕΙΟΥ 3 40, ΗΜΟΣ ΕΛΟΥΣ 2 40, ΗΜΟΣ ΠΥΛΟΥ 2 40, ΗΜΟΣ ΚΑΛΑΜΠΑΚΑΣ 3 40, ΗΜΟΣ ΘΕΣΤΙΕΩΝ 1 42, ΗΜΟΣ ΛΕΧΑΙΝΩΝ 3 42, ΗΜΟΣ ΟΙΤΥΛΟΥ 4 42,

106 ΗΜΟΣ ΑΠΟΛΛΩΝΙΩΝ 3 42, ΗΜΟΣ ΣΦΑΚΙΩΤΩΝ 1 42, ΗΜΟΣ ΠΑΛΑΜΑ 3 42, ΗΜΟΣ ΠΥΛΗΣ 3 42, ΗΜΟΣ ΛΑΓΑΝΑ 1 44, ΗΜΟΣ ΚΑΡΠΕΝΗΣΙΟΥ 1 45, ΗΜΟΣ ΑΝΑΚΤΟΡΙΟΥ 1 45, ΗΜΟΣ ΣΠΑΡΤΗΣ 1 48, ΗΜΟΣ ΑΡΑΚΥΝΘΟΥ 1 50, ΗΜΟΣ ΟΙΝΙΑ ΩΝ 3 50, ΗΜΟΣ ΣΤΡΑΤΟΥ 1 50, ΗΜΟΣ ΠΟΤΑΜΙΑΣ 1 50, ΗΜΟΣ ΟΜΟΚΟΥ 3 50, ΗΜΟΣ ΕΧΙΝΑΙΩΝ 3 50, ΗΜΟΣ ΛΕΙΑΝΟΚΛΑ ΙΟΥ 1 50, ΗΜΟΣ ΟΠΟΥΝΤΙΩΝ 3 50, ΗΜΟΣ ΠΕΛΑΣΓΙΑΣ 3 50, ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΠΑΥΛΙΑΝΗΣ 3 50, ΗΜΟΣ ΕΡΜΙΟΝΗΣ 4 50, ΗΜΟΣ ΝΕΑΣ ΤΙΡΥΝΘΑΣ 1 50, ΗΜΟΣ ΑΠΟΛΛΩΝΟΣ 3 50, ΗΜΟΣ ΜΑΝΤΙΝΕΙΑΣ 1 50, ΗΜΟΣ ΦΑΛΑΙΣΙΑΣ 3 50, ΗΜΟΣ ΚΑΛΑΒΡΥΤΩΝ 2 50, ΗΜΟΣ ΛΑΡΙΣΣΟΥ 3 50, ΗΜΟΣ ΣΥΜΠΟΛΙΤΕΙΑΣ 1 50, ΗΜΟΣ ΑΝ ΡΑΒΙ ΑΣ 1 50, ΗΜΟΣ ΒΟΥΠΡΑΣΙΑΣ 3 50, ΗΜΟΣ ΦΟΛΟΗΣ 3 50, ΗΜΟΣ ΦΕΝΕΟΥ 4 50, ΗΜΟΣ ΘΕΡΑΠΝΩΝ 3 50, ΗΜΟΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ 3 50, ΗΜΟΣ ΚΟΡΩΝΗΣ 3 50, ΗΜΟΣ ΛΕΥΚΤΡΟΥ 4 50, ΗΜΟΣ ΚΕΡΚΥΡΑΙΩΝ 1 50, ΗΜΟΣ ΑΓΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ 3 50, ΗΜΟΣ ΦΑΙΑΚΩΝ 1 50, ΗΜΟΣ ΚΟΜΠΟΤΙΟΥ 1 50, ΗΜΟΣ ΦΙΛΟΘΕΗΣ 1 50, ΗΜΟΣ ΖΑΛΟΓΓΟΥ 3 50, ΗΜΟΣ ΠΑΡΓΑΣ 3 50, ΗΜΟΣ ΚΑΜΠΟΥ 1 50, ΗΜΟΣ ΣΕΛΛΑΝΩΝ 3 50, ΗΜΟΣ ΑΙΘΗΚΩΝ 3 50, ΗΜΟΣ ΕΣΤΙΑΙΩΤΙ ΑΣ 1 50, ΗΜΟΣ ΚΟΖΙΑΚΑ 3 50, ΗΜΟΣ ΠΑΛΗΟΚΑΣΤΡΟΥ 3 50, ΗΜΟΣ ΠΑΡΑΛΗΘΑΙΩΝ 3 50, ΗΜΟΣ ΠΕΛΛΙΝΑΙΩΝ 1 50, ΗΜΟΣ ΦΑΛΩΡΕΙΑΣ 3 50, ΗΜΟΣ ΙΤΕΑΣ 1 52, ΗΜΟΣ ΝΑΥΠΛΙΟΥ 1 52, ΗΜΟΣ ΜΕΣΣΗΝΗΣ 1 53,

107 ΗΜΟΣ ΚΟΡΙΝΘΙΩΝ 1 54, ΗΜΟΣ ΠΥΡΓΟΥ 1 55, ΗΜΟΣ ΚΑΜΕΝΩΝ ΒΟΥΡΛΩΝ 3 55, ΗΜΟΣ ΜΑΚΡΑΚΩΜΗΣ 3 55, ΗΜΟΣ ΥΜΗΣ 3 55, ΗΜΟΣ ΑΜΑΛΙΑ ΟΣ 1 56, ΗΜΟΣ ΠΑΡΑΛΙΑΣ 1 57, ΗΜΟΣ ΣΟΦΑ ΩΝ 1 57, ΗΜΟΣ ΙΕΡΑΣ ΠΟΛΗΣ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ 1 57, ΗΜΟΣ ΘΕΡΜΟΥ 3 60, ΗΜΟΣ ΝΑΥΠΑΚΤΟΥ 2 60, ΗΜΟΣ ΦΥΤΕΙΩΝ 1 60, ΗΜΟΣ ΒΟΡΕΙΑΣ ΚΥΝΟΥΡΙΑΣ 3 60, ΗΜΟΣ ΑΙΓΙΟΥ 1 60, ΗΜΟΣ ΙΑΚΟΠΤΟΥ 1 60, ΗΜΟΣ ΒΟΧΑΣ 1 60, ΗΜΟΣ ΓΑΡΓΑΛΙΑΝΩΝ 3 60, ΗΜΟΣ ΠΑΛΑΙΟΚΑΣΤΡΙΤΩΝ 1 60, ΗΜΟΣ ΠΑΛΙΚΗΣ 2 60, ΗΜΟΣ ΒΛΑΧΕΡΝΑΣ 1 60, ΗΜΟΣ ΚΑΡ ΙΤΣΑΣ 1 60, ΗΜΟΣ ΦΑΡΚΑ ΟΝΑΣ 3 60, ΗΜΟΣ ΠΑΤΡΕΩΝ 1 61, ΗΜΟΣ ΛΑΜΙΕΩΝ 1 61, ΗΜΟΣ ΤΟΛΟΦΩΝΟΣ 3 62, ΗΜΟΣ ΞΥΛΟΚΑΣΤΡΟΥ 3 62, ΗΜΟΣ ΛΕΙΒΑΘΟΥΣ 1 63, ΗΜΟΣ ΑΡΓΟΥΣ 1 63, ΗΜΟΣ ΑΡΓΟΣΤΟΛΙΟΥ 1 65, ΗΜΟΣ ΤΡΙΚΚΑΙΩΝ 1 65, ΗΜΟΣ ΑΓΡΙΝΙΟΥ 1 65, ΗΜΟΣ ΑΠΟ ΟΤΙΑΣ 3 66, ΗΜΟΣ ΑΓΡΑΦΩΝ 4 66, ΗΜΟΣ ΦΟΥΡΝΑ 4 66, ΗΜΟΣ ΑΓΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ 3 66, ΗΜΟΣ ΓΟΡΓΟΠΟΤΑΜΟΥ 1 66, ΗΜΟΣ ΘΕΣΣΑΛΙΩΤΙ ΟΣ 3 66, ΗΜΟΣ ΜΑΛΕΣΙΝΗΣ 3 66, ΗΜΟΣ ΣΤΥΛΙ ΟΣ 3 66, ΗΜΟΣ ΓΑΛΑΞΙ ΙΟΥ 3 66, ΗΜΟΣ ΕΛΦΩΝ 1 66, ΗΜΟΣ ΠΑΡΝΑΣΣΟΥ 3 66, ΗΜΟΣ ΚΡΑΝΙ ΙΟΥ 4 66, ΗΜΟΣ ΒΡΑΧΝΑΙΙΚΩΝ 1 66, ΗΜΟΣ ΑΣΣΟΥ-ΛΕΧΑΙΟΥ 1 66, ΗΜΟΣ ΕΥΡΩΣΤΙΝΗΣ 3 66, ΗΜΟΣ ΣΟΛΥΓΕΙΑΣ 3 66, ΗΜΟΣ ΤΕΝΕΑΣ 1 66, ΗΜΟΣ ΜΟΛΑΩΝ 2 66, ΗΜΟΣ ΠΕΛΛΑΝΑΣ 3 66, ΗΜΟΣ ΑΝ ΑΝΙΑΣ 3 66, ΗΜΟΣ ΑΡΦΑΡΩΝ 3 66, ΗΜΟΣ ΚΥΠΑΡΙΣΣΙΑΣ 2 66,

108 ΗΜΟΣ ΟΙΧΑΛΙΑΣ 3 66, ΗΜΟΣ ΘΙΝΑΛΙΟΥ 3 66, ΗΜΟΣ ΠΛΑΣΤΗΡΑ 3 66, ΗΜΟΣ ΤΑΜΑΣΙΟΥ 3 66, ΗΜΟΣ ΦΥΛΛΟΥ 3 66, ΗΜΟΣ ΤΥΜΦΑΙΩΝ 3 66, ΗΜΟΣ ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ 1 67, ΗΜΟΣ ΛΕΥΚΑ ΟΣ 1 68, ΗΜΟΣ ΑΜΦΙΣΣΗΣ 1 68, ΗΜΟΣ ΜΕΓΑΛΟΠΟΛΗΣ 3 70, ΗΜΟΣ ΑΧΙΛΛΕΙΩΝ 1 71, ΗΜΟΣ ΤΡΙΠΟΛΗΣ 1 72, ΗΜΟΣ ΖΑΧΑΡΩΣ 3 72, ΗΜΟΣ ΠΡΕΒΕΖΗΣ 1 73, ΗΜΟΣ ΑΣΤΑΚΟΥ 3 75, ΗΜΟΣ ΚΤΗΜΕΝΙΩΝ 3 75, ΗΜΟΣ ΑΜΦΙΚΛΕΙΑΣ 3 75, ΗΜΟΣ ΑΦΝΟΥΣΙΩΝ 3 75, ΗΜΟΣ ΓΡΑΒΙΑΣ 3 75, ΗΜΟΣ ΚΟΡΥΘΙΟΥ 1 75, ΗΜΟΣ ΠΗΝΕΙΑΣ 3 75, ΗΜΟΣ ΑΓΙΩΝ ΘΕΟ ΩΡΩΝ 3 75, ΗΜΟΣ ΑΒΙΑΣ 3 75, ΗΜΟΣ ΙΘΑΚΗΣ 4 75, ΗΜΟΣ ΣΑΜΗΣ 3 75, ΗΜΟΣ ΦΙΛΙΠΙΑ ΟΣ 1 75, ΗΜΟΣ ΓΟΜΦΩΝ 1 75, ΗΜΟΣ ΛΟΥΤΡΑΚΙΟΥ - ΠΕΡΑΧΩΡΑΣ 2 76, ΗΜΟΣ ΡΙΟΥ 1 76, ΗΜΟΣ ΑΤΑΛΑΝΤΗΣ 3 77, ΗΜΟΣ ΜΕΣΣΑΤΙ ΟΣ 1 77, ΗΜΟΣ ΦΙΛΙΑΤΡΩΝ 3 77, ΗΜΟΣ ΦΑΝΑΡΙΟΥ 3 77, ΗΜΟΣ ΑΣΚΛΗΠΙΕΙΟΥ 1 80, ΗΜΟΣ ΒΟΙΩΝ 3 80, ΗΜΟΣ ΑΡΤΑΙΩΝ 1 81, ΗΜΟΣ ΛΕΥΚΙΜΜΑΙΩΝ 3 83, ΗΜΟΣ ΣΚΑΛΑΣ 3 85, ΗΜΟΣ ΕΛΛΟΜΕΝΟΥ 3 85, ΗΜΟΣ ΑΛΥΖΙΑΣ 3 100, ΗΜΟΣ ΑΝΤΙΡΡΙΟΥ 1 100, ΗΜΟΣ ΜΑΚΡΥΝΕΙΑΣ 3 100, ΗΜΟΣ ΠΑΡΑΚΑΜΠΥΛΙΩΝ 3 100, ΗΜΟΣ ΠΛΑΤΑΝΟΥ 4 100, ΗΜΟΣ ΑΣΠΡΟΠΟΤΑΜΟΥ 4 100, ΗΜΟΣ ΟΜΝΙΣΤΑΣ 3 100, ΗΜΟΣ ΑΓΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΤΥΜΦΡΗΣΤΟΥ 3 100, ΗΜΟΣ ΞΥΝΙΑ ΟΣ 3 100, ΗΜΟΣ ΤΙΘΟΡΕΑΣ 3 100, ΗΜΟΣ ΒΑΡ ΟΥΣΙΩΝ 4 100, ΗΜΟΣ ΕΣΦΙΝΑΣ 3 100, ΗΜΟΣ ΚΑΛΛΙΕΩΝ 3 100, ΗΜΟΣ ΛΙ ΟΡΙΚΙΟΥ 3 100,

109 ΗΜΟΣ ΑΣΙΝΗΣ 1 100, ΗΜΟΣ ΛΕΡΝΑΣ 1 100, ΗΜΟΣ ΝΕΑΣ ΚΙΟΥ 1 100, ΗΜΟΣ ΗΜΗΤΣΑΝΗΣ 3 100, ΗΜΟΣ ΛΕΒΙ ΙΟΥ 3 100, ΗΜΟΣ ΣΚΥΡΙΤΙ ΑΣ 3 100, ΗΜΟΣ ΑΙΓΕΙΡΑΣ 3 100, ΗΜΟΣ ΑΡΟΑΝΙΑΣ 3 100, ΗΜΟΣ ΠΑΙΩΝ 3 100, ΗΜΟΣ ΛΑΜΠΕΙΑΣ 3 100, ΗΜΟΣ ΓΕΡΟΝΘΡΩΝ 3 100, ΗΜΟΣ ΚΡΟΚΕΩΝ 3 100, ΗΜΟΣ ΟΙΝΟΥΝΤΟΣ 3 100, ΗΜΟΣ ΑΙΠΕΙΑΣ 3 100, ΗΜΟΣ ΙΘΩΜΗΣ 3 100, ΗΜΟΣ ΕΛΑΤΙΩΝ 3 100, ΗΜΟΣ ΚΑΣΣΩΠΑΙΩΝ 3 100, ΗΜΟΣ ΕΡΙΣΟΥ 3 100, ΗΜΟΣ ΠΥΛΑΡΕΩΝ 3 100, ΗΜΟΣ ΤΕΤΡΑΦΥΛΙΑΣ 4 100, ΗΜΟΣ ΑΝΩΓΕΙΟΥ 3 100, ΗΜΟΣ ΑΡΝΗΣ 1 100, ΗΜΟΣ ΙΘΩΜΗΣ 1 100, ΗΜΟΣ ΚΑΛΛΙΦΩΝΟΥ 3 100, ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΑΘΑΜΑΝΩΝ 4 100, ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΑΣΠΡΟΠΟΤΑΜΟΥ 4 100, ΗΜΟΣ ΜΕΝΙ ΙΟΥ 1 Χ ΗΜΟΣ ΠΑΝΑΙΤΩΛΙΚΟΥ 1 Χ ΗΜΟΣ ΠΡΟΥΣΟΥ 3 Χ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΤΥΜΦΡΗΣΤΟΥ 1 Χ ΗΜΟΣ ΕΥΠΑΛΙΟΥ 2 Χ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΑΛΕΑΣ 3 Χ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΑΧΛΑ ΟΚΑΜΠΟΥ 2 Χ ΗΜΟΣ ΒΑΛΤΕΤΣΙΟΥ 1 Χ ΗΜΟΣ ΒΥΤΙΝΑΣ 3 Χ ΗΜΟΣ ΓΟΡΤΥΝΟΣ 3 Χ ΗΜΟΣ ΗΡΑΙΑΣ 3 Χ ΗΜΟΣ ΛΑΓΚΑ ΙΩΝ 3 Χ ΗΜΟΣ ΤΡΙΚΟΛΩΝΩΝ 3 Χ ΗΜΟΣ ΦΑΛΑΝΘΟΥ 1 Χ ΗΜΟΣ ΑΚΡΑΤΑΣ 3 Χ ΗΜΟΣ ΤΡΙΤΑΙΑΣ 3 Χ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΚΑΛΕΝΤΖΙΟΥ 3 Χ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΛΕΟΝΤΙΟΥ 3 Χ ΗΜΟΣ ΛΑΣΙΩΝΟΣ 3 Χ ΗΜΟΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΑΝΗΣ 4 Χ ΗΜΟΣ ΖΑΡΑΚΑ 3 Χ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΕΛΑΦΟΝΗΣΟΥ 4 Χ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΚΑΡΥΩΝ 3 Χ ΗΜΟΣ ΩΡΙΟΥ 3 Χ ΗΜΟΣ ΕΙΡΑΣ 3 Χ ΗΜΟΣ ΠΑΠΑΦΛΕΣΣΑ 3 Χ

110 ΗΜΟΣ ΧΙΛΙΟΧΩΡΙΩΝ 2 Χ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΤΡΙΚΟΡΦΟΥ 3 Χ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΤΡΙΠΥΛΑΣ 3 Χ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΕΡΕΙΚΟΥΣΣΗΣ 4 Χ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΜΑΘΡΑΚΙΟΥ 4 Χ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΟΘΩΝΩΝ 4 Χ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΟΜΑΛΩΝ 1 Χ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΚΑΛΑΜΟΥ 4 Χ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΚΑΣΤΟΥ 4 Χ ΗΜΟΣ ΑΓΝΑΝΤΩΝ 3 Χ ΗΜΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΚΑΡΑΙΣΚΑΚΗ 3 Χ ΗΜΟΣ ΞΗΡΟΒΟΥΝΙΟΥ 3 Χ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΘΕΟ ΩΡΙΑΝΩΝ 4 Χ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΚΟΜΜΕΝΟΥ 3 Χ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΜΕΛΙΣΣΟΥΡΓΩΝ 4 Χ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΚΡΑΝΕΑΣ 3 Χ ΗΜΟΣ ΑΡΓΙΘΕΑΣ 3 Χ ΗΜΟΣ ΝΕΒΡΟΠΟΛΗΣ ΑΓΡΑΦΩΝ 3 Χ ΗΜΟΣ ΠΑΜΙΣΟΥ 1 Χ ΗΜΟΣ ΡΕΝΤΙΝΗΣ 3 Χ ΗΜΟΣ ΚΛΕΙΝΟΒΟΥ 3 Χ ΗΜΟΣ ΜΑΛΑΚΑΣΙΟΥ 3 Χ ΗΜΟΣ ΜΕΓΑΛΩΝ ΚΑΛΥΒΙΩΝ 1 Χ ΗΜΟΣ ΠΥΝ ΑΙΩΝ 3 Χ ΗΜΟΣ ΧΑΣΙΩΝ 3 Χ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΜΥΡΟΦΥΛΛΟΥ 4 Χ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΝΕΡΑΙ ΑΣ 4 Χ ΣΥΝΔΥΑΣΜΕΝΗ ΠΡΟΣΒΑΣΙΜΟΤΗΤΑ 1 ΠΟΛΥ ΚΑΛΗ ΣΥΝ ΥΑΣΜΕΝΗ ΠΡΟΣΒΑΣΙΜΟΤΗΤΑ 2 ΚΑΛΗ ΣΥΝ ΥΑΣΜΕΝΗ ΠΡΟΣΒΑΣΙΜΟΤΗΤΑ 3 ΚΑΚΗ ΣΥΝ ΥΑΣΜΕΝΗ ΠΡΟΣΒΑΣΙΜΟΤΗΤΑ 4 ΠΟΛΥ ΚΑΚΗ ΣΥΝ ΥΑΣΜΕΝΗ ΠΡΟΣΒΑΣΙΜΟΤΗΤΑ ΓΡΑΜΜΗ ΦΤΩΧΕΙΑΣ ΕΘΝΙΚΟΥ ΕΠΙΠΕΔΟΥ 1 ΚΥΡΙΑΡΧΟΥΝ ΤΑ ΜΗ ΦΤΩΧΑ ΝΟΙΚΟΚΥΡΙΑ (> 93) 2 ΚΥΡΙΑΡΧΟΥΝ ΤΑ ΜΗ ΦΤΩΧΑ ΝΟΙΚΟΚΥΡΙΑ (63-93) 3 ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ ΦΤΩΧΩΝ ΜΗ ΦΤΩΧΩΝ ΝΟΙΚΟΚΥΡΙΩΝ (φτωχά νοικοκυριά 37-66) 4 ΚΥΡΙΑΡΧΟΥΝ ΤΑ ΦΤΩΧΑ ΝΟΙΚΟΚΥΡΙΑ (66-96) 5 ΚΥΡΙΑΡΧΟΥΝ ΤΑ ΦΤΩΧΑ ΝΟΙΚΟΚΥΡΙΑ ( > 96) Χ.Δ. ΧΩΡΙΣ Ε ΟΜΕΝΑ - ΕΝ ΜΟΙΡΑΣΤΗΚΑΝ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΑ 106

111 Ολοκληρώνοντας τις παρατηρήσεις της ζωνοποίησης συµπερασµατικά αναφέρονται πινακοποιηµένα: Α) ΠΛΕΟΝΕΚΤΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ (ζώνη προσβασιµότητας 1 και ζώνη γραµµής φτώχειας 1) Νοµός Αιτωλοακαρνανίας: Χαλκείας Νοµός Αρκαδίας: Τεγέας Νοµός Μεσσηνίας: Θούριας Νοµός Τρικάλων: Βασιλικής, Καλλιδένδρου, Οιχαλίας (Νεοχωρίου) 1 1 Β) ΜΕΙΟΝΕΚΤΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ (ζώνη προσβασιµότητας 4 και ζώνη γραµµής φτώχειας 5) Νοµός Αιτωλοακαρνανίας: Πλατάνου Νοµός Άρτας: Τετραφυλίας Νοµός Ευρυτανίας: Ασπροποτάµου Νοµός Καρδίτσας: Αθαµανών Νοµός Τρικάλων: Ασπροποτάµου Νοµός Φωκίδας: Βαρδουσίων 4 5 Προφανώς, οι περιοχές αυτές θα µπορούσαν κατά προτεραιότητα να αποτελέσουν αντικείµενο στοχευµένων παρεµβάσεων, καθώς συνδυάζουν πολύ κακή συνδυασµένη προσβασιµότητα µε πολύ χαµηλό επίπεδο διαβίωσης, εποµένως λειτουργούν σ ένα περιβάλλον µε πολλές προϋποθέσεις για κοινωνικό αποκλεισµό Επίσης ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι επόµενες «αντιφατικές» περιπτώσεις: Γ) Ζώνη προσβασιµότητας 4 και ζώνη γραµµής φτώχειας 1 Νοµός Αρκαδίας: Κλείτορος Νοµός Ευρυτανίας: Απεραντίων Νοµός Καρδίτσας: Αχελώου Νοµός Κέρκυρας: Παξών 4 1 Εδώ το κύριο πρόβληµα είναι η πολύ κακή συνδυασµένη προσβασιµότητα, εποµένως στις εν λόγω περιοχές θα µπορούσαν να αναπτυχθούν εξειδικευµένες υποδοµές (τεχνικές, κοινωνικές, κ.ά.). ) Ζώνη προσβασιµότητας 1 και ζώνη γραµµής φτώχειας 5 Νοµός Αργολίδος: Ασίνης, Λέρνας, Νέας Κίου Νοµός Αιτωλοακαρνανίας: Αντιρρίου Νοµός Καρδίτσας: Άρνης, Ιθώµης 1 5 Στις περιοχές αυτές, η πολύ καλή συνδυασµένη προσβασιµότητα συνοδεύεται από κυριαρχία των φτωχών νοικοκυριών, εποµένως η διαφοροποίηση της τοπικής οικονοµίας και η δηµιουργία ευκαιριών απασχόλησης θα µπορούσαν να αποτελέσουν έναν βασικό στόχο πολιτικής. 107

112 108

113 9. Συµπερασµατικά - Προτάσεις 9.1. Η χωρική διάσταση του κοινωνικού αποκλεισµού: ευρωπαϊκή διάσταση µε βάση τα ευρήµατα του προγράµµατος ESPON 2013 (την ευθύνη συγγραφής του κεφαλαίου αυτού έχει η Στέλλα Κυβέλου) Η φτώχεια και ο κοινωνικός αποκλεισµός είναι στενά συνδεδεµένες αλλά διακριτές έννοιες. Η φτώχεια σχετίζεται µε το ατοµικό ή οικογενειακό εισόδηµα ή τα περιουσιακά στοιχεία. Τείνει να καθορίζονται µε ποσοτικό τρόπο, είτε σε απόλυτους όρους (σε σχέση µε τις βασικές ανθρώπινες ανάγκες), ή, πιο συχνά στο δυτικό κόσµο, σχετικά, σε σχέση µε τα επίπεδα µέσου όρου. Ο κοινωνικός αποκλεισµός είναι µια λιγότερο συγκεκριµένη, πολυδιάστατη έννοια. Αφορά όχι µόνο το εισόδηµα ή την φυσική ευηµερία, αλλά και τη συµµετοχή σε µια σειρά από πτυχές αυτού που µερικές φορές αποκαλείται «κοινή ιθαγένεια» ( «normal citizenship»).είναι εποµένως ουσιαστικά σχεσιακή και δυναµική έννοια, αφορά µια διαδικασία. Εξάλλου, τόσο η φτώχεια και ο κοινωνικός αποκλεισµός αποτελούν κανονιστικές έννοιες, έτσι δεν µπορούν να διαχωριστούν από το εκάστοτε πλαίσιο πολιτικής. Εντός της ακαδηµαϊκής σφαίρας, οι προσπάθειες να κατανοηθούν ή να εξηγηθούν χωρικά πρότυπα της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισµού παρουσίασαν την τάση να επικεντρώνονται σε αποτελέσµατα µικρο-περιφερειακής κλίµακας, κλίµακας «γειτονιάς». Από το Πρόγραµµα ESPON εξετάζονται, αντίθετα, µακρο-περιφερειακά πρότυπα για όλο το χώρο του και µέσα τα πλαίσια της γενικότερης περιφερειακής ανάλυσης και πολιτικής και αυτό αποτελεί και την πρωτοτυπία του σχετικού Έργου µε την επωνυµία TIPSE 10. Μια πτυχή η οποία έχει προσελκύσει την προσοχή σε µακρο-περιφερειακό επίπεδο είναι η σχέση µεταξύ της έντασης της φτώχειας ανάµεσα στις αγροτικές και στις αστικές περιοχές, όπου υπάρχει µια εντυπωσιακή αντίθεση (σε γενικές γραµµές) µεταξύ των νέων ανατολικών κρατών µελών όπου η φτώχεια είναι εντονότερη σε αγροτικές περιοχές, και το Βορά και τη ύση, όπου η φτώχεια τείνει να συγκεντρώνεται περισσότερο σε αστικά περιβάλλοντα. Ένας από τους βασικούς στόχους του προγράµµατος ESPON TiPSE είναι να διερευνήσει και να αποκαλύψει ανάλογα πρότυπα περιφερειακής κλίµακας, ανισότητες και διαδικασίες, καθώς και τη σχέση τους µε τα εκάστοτε χωρικά ( εδαφικά) πλαίσια. οµές πολιτικής και ήθος Μη υπαρχούσης ειδικής κοινοτικής πολιτικής για τη φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισµό, η Ανοικτή Μέθοδος Συντονισµού (ΑΜΣ) έχει, στην τελευταία δεκαετία, αποπειραθεί να ενορχηστρώσει τις παρεµβάσεις των κρατών µελών. Πιο πρόσφατα, η στρατηγική Ευρώπη 2020 έχει προσθέσει πολύ συγκεκριµένους στόχους σε σχέση µε την µείωση του αριθµού των ατόµων που βρίσκονται σε κατάσταση φτώχειας σε κάθε κράτος µέλος. Άµεση συµµετοχή της Επιτροπής έχει οµοίως εισαχθεί µέσω Κοινοτικών Πρωτοβουλιών. Είναι σηµαντικό να αναφερθεί ότι µε την πάροδο των ετών, το ήθος της πολιτικής της ΕΕ φαίνεται να έχει αποµακρυνθεί από µια αρχική έµφαση στη φτώχεια προς την κοινωνική ένταξη, (δεκαετία του 1990) και, πιο πρόσφατα, στο πλαίσιο της Συνθήκης της Λισαβόνας και της Στρατηγικής EU2020, προς µια συγκέντρωση πάνω σε θέµατα αγοράς εργασίας, και «ενεργού ένταξης». Κάποιοι ισχυρίζονται ότι αυτό αποµακρύνει τις ιδέες από τα άνευ όρων δικαιώµατα και τις αποζηµιώσεις προς την προσωπική ευθύνη και την υποστήριξη τύπου «αυτοβοήθειας». 10 TiPSE, The Territorial Dimension of Poverty and Social Exclusion in Europe, βλέπετε και 109

114 Η καταγραφή των πολιτικών των κρατών µελών και των προσεγγίσεών τους αποτελεί ένα τεράστιο έργο, ωστόσο µπορούν να εξαχθούν ορισµένες γενικεύσεις: Πρώτον, η Ανοιχτή Μέθοδος Συντονισµού έχει αναµφίβολα οδηγήσει σε σύγκλιση πολιτικών µεταξύ ορισµένα κρατών µελών. εύτερον, υπάρχει µια ευρεία µετατόπιση προς πολιτικές "ενεργού ένταξης". Τρίτον, υπάρχει µια σχεδόν καθολική µετακίνηση προς νεοφιλελεύθερες προσεγγίσεις. Παρά τα σηµάδια µιας αυξανόµενης συµµόρφωσης, σηµαντικές διαφορές εξακολουθούν να υφίστανται µεταξύ στάσεων απέναντι στο ρόλο της δηµόσιας πολιτικής, απέναντι στις ευθύνες των ατόµων, της οικογένειας και της κοινότητας. Αυτές οι διαφορές έχουν, όπως είναι γνωστό, συνοψιστεί σε µια τυπολογία παραδόσεων κράτους πρόνοιας που αρχικά επινοήθηκε από τον Esping Anderson. Η οµάδα του έργου TiPSE έχει υιοθετήσει µια τροποποιηµένη εκδοχή της ταξινόµησης αυτής, διακρίνοντας: Universalistic (σοσιαλδηµοκρατική) Φιλελεύθερη Familialistic Μετα-σοσιαλιστική / Μεταβατική Προς µια λογική δεικτών φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισµού Από την εξέταση της ακαδηµαϊκής βιβλιογραφίας και των κειµένων πολιτικής, εξάγονται δύο σηµαντικές παρατηρήσεις οι οποίες καλό είναι να ληφθούν υπόψη στην δοµή και τη σχεδίαση ενός πλαισίου δεικτών για τη φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισµό. Η πρώτη αφορά µία εκδοχή του Modifiable Areal Unit Problem (MAUP); η οποία ουσιαστικά αποτυπώνει το γεγονός της µεγάλης τοπικής διαφοροποίησης. Το δεύτερο σχετίζεται µε την ανάγκη διαφοροποίησης των δεικτών πέρα από την εστίαση σε µετρήσεις της αγοράς εργασίας, ώστε να καλύπτουν ένα ευρύτερο φάσµα οικονοµικών, κοινωνικών και πολιτικών πτυχών. Για το σκοπό αυτό οι συγγραφείς προτείνουν µια ταξινόµηση που αποτελείται από τέσσερις ευρείς τοµείς («domains ) οι οποίοι υποδιαιρούνται σε πιο ειδικές διαστάσεις («dimensions ). Οι τέσσερις τοµείς είναι : Earning a living: Εξασφάλιση των προς το ζην Access to services of general interest: Πρόσβαση στις υπηρεσίες γενικού οικονοµικού ενδιαφέροντος The social environment: Κοινωνικό περιβάλλον Political participation: πολιτική συµµετοχή ιαθεσιµότητα και χρήση των δεικτών παρακολούθησης των πολιτικών της ΕΕ Η διαδικασία της Ανοιχτής Μεθόδου συντονισµού παρακολουθείται δια µέσου ενός εκτεταµένου συνόλου δεικτών (γνωστών ως δείκτες Laeken). Όµως, υπάρχουν πολύ λίγα ή καθόλου περιφερειακά στοιχεία για την κατασκευή αυτών των δεικτών. Ο στόχος που αφορά στη φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισµό µε βάση τη στρατηγική EU2020 παρακολουθείται µέσω των επόµενων δεικτών: The at-risk of poverty rate: Το ποσοστό των ατόµων που βρίσκονται σε κίνδυνο φτώχειας The number/percentage of persons suffering material deprivation: Τον αριθµό των ατόµων που υποφέρουν από υλική στέρηση 110

115 The number/percentage of persons living in households characterised by low work intensity: Τον αριθµό/ποσοστό των ατόµων που ζουν σε νοικοκυριά που χαρακτηρίζονται από χαµηλή ένταση εργασίας ( υποαπασχόληση) Η κατάσταση των περιφερειακών στοιχείων γι αυτούς τους δείκτες είναι καλύτερη (τουλάχιστον για το επίπεδο NUTS 2), και τα στοιχεία είναι µόνο διετούς παλαιότητας. Τα πλέον λεπτοµερή στοιχεία υπάρχουν για τον πρώτο από τους τρεις στόχους, για τους άλλους δύο η Eurostat παρέχει µόνο εθνικούς µέσους όρους για τα Κράτη Μέλη. Παρά ταύτα, είναι δυνατό να εντοπίσει κανείς µακρο-περιφερειακά πρότυπα στους χάρτες που κατασκευάζονται µε αυτά τα στοιχεία. ιαθεσιµότητα δεικτών κοινωνικού αποκλεισµού από την Eurostat. Η διαθεσιµότητα των δεικτών της Eurostat περιορίζεται σε : 1. poverty indicators ( δείκτες φτώχειας) 2. demography ( δηµογραφικά στοιχεία) 3. labour market ( αγορά εργασίας) 4. ethnicity ( εθνικότητα ) 5. citizenship ( ιθαγένεια ) 6. education ( εκπαίδευση) 7. health ( υγεία ) Το συµπέρασµα είναι ότι σε γενικές γραµµές µόνο ο πρώτος τοµέας του κοινωνικού αποκλεισµού εκπροσωπείται από τα στοιχεία της EUROSTAT ενώ οι υπόλοιποι τρεις, ιδιαίτερα ο τέταρτος, δεν καλύπτονται. Χαρτογράφηση της φτώχειας Το έργο TiPSE είναι υπεύθυνο για την χαρτογράφηση σε περίπου 20 χώρες, σε παραλληλία µε την χαρτογράφηση που γίνεται σε όλα τα Νέα Κράτη Μέλη από την Παγκόσµια Τράπεζα. Η Χαρτογράφηση της φτώχειας είναι µια µορφή χωρικής µικρο-προσοµοίωσης ειδικά σχεδιασµένη για να παράγει εκτιµήσεις των ποσοστών σε κίνδυνο φτώχειας για µικρές περιοχές, όπου τα πραγµατικά στοιχεία είναι διαθέσιµα µόνο σε εθνικό επίπεδο ή για ένα µικρό αριθµό µεγάλων περιφερειών. Ελεύθερο λογισµικό (PovMap) έχει αναπτυχθεί για να πραγµατοποιήσει αυτή τη διαδικασία από την Παγκόσµια Τράπεζα. Το PovMap έχει σχεδιαστεί για να συνδυάσει τα στοιχεία της έρευνας για το διαθέσιµο εισόδηµα και τις διάφορους σχετιζόµενους κοινωνικο-οικονοµικούς δείκτες, µε δεδοµένα απογραφής, τα οποία δεν περιέχουν στοιχεία για το εισόδηµα. Τόσο τα στοιχεία της έρευνας όσο και τα στοιχεία της απογραφής πρέπει να είναι "µικροδεδοµένα" για µεµονωµένα νοικοκυριά, και πρέπει να περιέχουν πληροφορίες που να επιτρέπουν τον περιφερειακό επιµερισµό. Ίσως η πιο πολύτιµη συµβολή της πιλοτικής φάσης ήταν η άµεση χαρτογράφηση του ποσοστού των νοικοκυριών που βρίσκονται σε κίνδυνο φτώχειας, χρησιµοποιώντας δεδοµένα µικρών περιοχών που προέρχονται από µητρώα που τηρούνται για όλες τις σκανδιναβικές χώρες. Αυτό έχει «ανοίξει ένα παράθυρο» για τα χωρικά πρότυπα της φτώχειας που δεν είναι κατά κανόνα διαθέσιµα για τον µεγαλύτερο χώρο του ESPON. Αν και πρέπει να είµαστε προσεκτικοί σχετικά µε τη γενίκευση από ένα ειδικότερο πλαίσιο, µπορούµε να µάθουµε πολλά από τους χάρτες φτώχειας των σκανδιναβικών χωρών. Ειδικότερα ένα σηµαντικό συµπέρασµα που µπορεί να διατυπωθεί είναι ότι τα χωρικά πρότυπα της φτώχειας αλλάζουν µε µάλλον αργό ρυθµό. Ως εκ τούτου όταν οι 111

116 καθυστερήσεις µε τα αποτελέσµατα της Απογραφής του 2011 απαιτούν τη χρήση παλαιότερων δεδοµένων το αποτέλεσµα (χάρτης) εξακολουθεί να ισχύει ως µέσο προσδιορισµού ευρέων περιφερειακών προτύπων. Χάρτης 1: At Risk of Poverty Rate in the Nordic Countries, by Municipality Ο χάρτης αποδεικνύει ότι η φτώχεια δεν είναι µόνο αστικό φαινόµενο. Πολλοί δήµοι µε υψηλά ποσοστά ατόµων σε κίνδυνο φτώχειας είναι αγροτικοί, αποµακρυσµένοι, αραιοκατοικηµένοι και πολλοί επίσης χωροθετούνται πάνω στα εθνικά σύνορα 112

117 Περαιτέρω λεπτοµέρειες πάνω στη λογική της χαρτογράφησης του κοινωνικού αποκλεισµού Όπως προκύπτει από το εννοιολογικό πλαίσιο ο κοινωνικός αποκλεισµός (τα χαρακτηριστικά του): Είναι πολύπλευρος Μπορεί να παρουσιάζει διαφορετικές µορφές σε διαφορετικά γεωγραφικά πλαίσια Είναι σχεσιακός Είναι δυναµικός Λαµβάνει χώρα σε πολλαπλές κλίµακες Όλα τα παραπάνω συνιστούν την πρόκληση της κατάρτισης δεικτών κοινωνικού αποκλεισµού, και την ερµηνεία των συνδεδεµένων χαρτών, εξαιρετικά δύσκολο έργο. Σχεδόν όλοι οι υποψήφιοι δείκτες του κοινωνικού αποκλεισµού είναι προσεγγιστικοί και δεν µετρούν άµεσα τον αποκλεισµό αλλά πληροφορούν για το βαθµό ευπάθειας απέναντι στον αποκλεισµό. Οµοίως, το να παράγουµε κάποια µορφή σύνθετων δεικτών ή συνθετικού index κοινωνικού αποκλεισµού είναι αµφισβητήσιµο για µια σειρά από λόγους. Εξετάζοντας τους 4 µεγάλους τοµείς µπορούµε να συµπεράνουµε ότι : 1. Ο πρώτος (εξασφάλιση των προς το ζην) έχει την τάση να είναι στο επίκεντρο της πολιτικής της ΕΕ, και εξυπηρετείται καλύτερα από την άποψη των δεικτών. 2. Στο άλλο άκρο, η τέταρτη περιοχή (πολιτική συµµετοχή) είναι εξαιρετικά δύσκολο να µετρηθεί αντικειµενικά, και εξυπηρετείται πολύ λίγο από περιφερειακά στοιχεία. 3. Οι τοµείς 2 (πρόσβαση στις υπηρεσίες) και 3 (κοινωνικό περιβάλλον) καταλαµβάνουν ενδιάµεσες θέσεις, και το ESPON TIPSE επικεντρώνει τις προσπάθειές του σε αυτούς. ΤΟΜΕΙΣ ΚΑΙ ΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΩΝ ΕΙΚΤΩΝ TiPSE ΤΟΜΕΙΣ ( TiPSE) 1. Earning a living-εξασφάλιση των προς το ζην 2. Access to basic services-πρόσβαση σε βασικές υπηρεσίες 3. Social environment-κοινωνικό Περιβάλλον 4. Political participation- Πολιτική συµµετοχή ΙΑΣΤΑΣΕΙΣ (a) Εισόδηµα (b) Απασχόληση (a) Υγεία (b) Εκπαίδευση (c) Κατοικία (d) Μεταφορές και επικοινωνία (a) Ηλικία (b) Σύνθεση εθνοτήτων (c) Μετανάστες (d) Εγκληµατικότητα και ασφάλεια (e) ηµοτικά έσοδα από φόρους ακίνητης περιουσίας (f) ηµοτικές δαπάνες για κοινωνική υποστήριξη (a) Ιθαγένεια (b) ικαίωµα φήφου (c) Πολιτειακή δέσµευση 113

118 H φτώχεια και ο κοινωνικός αποκλεισµός ως χωρικά φαινόµενα Στην πραγµατικότητα, η ακαδηµαϊκή βιβλιογραφία σχετικά µε τη φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισµό µας λέει λίγα πράγµατα για ανισότητες µακρο-κλίµακας (οι οποίες θεωρούνται ως ένα στοιχείο ευρύτερων περιφερειακών αναλύσεων). Οι εµπειρογνώµονες της Φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισµού έχουν αντίθετα επικεντρωθεί στο τι µπορεί να θεωρηθεί ως πρόβληµα «κότας και αυγού": Είτε πρότυπα µικρο-κλίµακας απλά αντανακλούν γεωγραφικές διακυµάνσεις στους πόρους και στα κληροδοτήµατα, ή η τάση κοινωνικά αποκλεισµένων ατόµων να συναθροίζονται, ή ακόµη φαύλοι κύκλοι αρνητικής ανατροφοδότησης ενισχύουν την όξυνση των ανισοτήτων. Το τελευταίο συνήθως αναφέρεται ως το "φαινόµενο της γειτονιάς". Πιθανές εξηγήσεις αφορούν τους µηχανισµούς της αγοράς ακινήτων, τις διαδικασίες σχεδιασµού, τα κοινωνικά στερεότυπα και το φόβο, και τους περιορισµούς στην πρόσβαση και στην κινητικότητα Ένα σηµαντικό και πολύ συγκεκριµένο ζήτηµα είναι αν η φτώχεια και ο κοινωνικός αποκλεισµός συνδέονται µε αγροτικές/αραιοκατοικηµένες/περιφερειακές τοποθεσίες ή εάν συνδέονται µε πυκνά αστικά περιβάλλοντα ή µε αυτά που έχουν ιδιαιτέρως θιγεί από τις δοµικές αλλαγές στην οικονοµία, των τελευταίων χρόνων. Η απάντηση είναι ότι η φτώχεια συνδέεται µε τον αγροτικό χαρακτήρα στα νέα κράτη µέλη και στην Ανατολή και τον Νότο ενώ στα Παλαιά κράτη µέλη, την Κεντρική και Βόρεια Ευρώπη µε κατ εξοχήν αστικές γειτονιές 11 Σε ολόκληρη την Ευρώπη πάντως ο κοινωνικός αποκλεισµός συνδέεται µε την γεωγραφική απόσταση ή την αποµόνωση που συχνά οξύνεται λόγω της φτωχής πρόσβασης σε υπηρεσίες γενικού οικονοµικού ενδιαφέροντος. (services of general interest, SGI). Βασική αποστολή του Έργου TiPSE είναι να ενισχύσει την κατανόηση της χωρικής κατανοµής της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισµού σε σχέση (για παράδειγµα) µε τα διαφορετικά πλαίσια που εντοπίζονται από τις τυπολογίες του ESPON. Πολιτικές επιπτώσεις Ορισµένες θεωρήσεις-κλειδιά σχετικά µε την πολιτική διάσταση του ζητήµατος είναι: 1. Πως τα ευρήµατα των έργων αυτών (ΤΙPSE κλπ) µπορούν να συµβάλουν στην ανάπτυξη πολιτικής σε περιφερειακό επίπεδο στη µάχη κατά της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισµού; 2. Ποια µπορεί να είναι η προστιθέµενη αξία της εδαφικής θεώρησης της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισµού; 3. Με πολιτικούς όρους, πως θα µπορούσε µια εδαφική προσέγγιση να βοηθήσει στην ανάπτυξη πολιτικών για τη φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισµό; Για το περιφερειακό επίπεδο θα µπορούσαµε να εξειδικεύσουµε: Πως µπορεί το έργο να συµβάλει στην ανάπτυξη περιφερειακής πολιτικής για τη φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισµό; Συµπερασµατικά Η νέα προσέγγιση σχετικά µε την σχέση χώρου και κοινωνικών σχέσεων συνίσταται στο ότι οι κοινωνικές σχέσεις κατασκευάζονται πάνω στο χώρο και ο χώρος παίζει σηµαντικό ρόλο στο πως δοµούνται οι κοινωνικές σχέσεις (Massey, 1985; Sayer, 1985). Με αυτή την έννοια το ESPON έχει ένα κρίσιµο ρόλο στο να κατευθύνει την προσοχή των φορέων άσκησης πολιτικής προς την ιδέα ότι ο κοινωνικός αποκλεισµός είναι εγγενώς χωρικός (σε πολλαπλές κλίµακες) κάτι που θα πρέπει να ληφθεί υπόψη σε κάθε πολιτική πρακτική explained/index.php/population density effects on living conditions 114

119 Σύµφωνα µε την προηγούµενη ανάλυση παρουσίαση ενός σύγχρονου ευρωπαϊκού έργου (TiPSE) προκύπτει η άµεση σύνδεση του παρόντος ερευνητικού έργου µε τις ευρωπαϊκές κατευθύνσεις/πρακτικές και η προσπάθεια εµπλουτισµού της ευρωπαϊκής µεθοδολογίας µε τεχνικές που εξειδικεύουν τη χωρική διάσταση του κοινωνικού αποκλεισµού (τουλάχιστον σε ελληνικό επίπεδο). Στη συνέχεια παρουσιάζονται επιλεγµένοι χάρτες που αναφέρονται στους αναφερθέντες δείκτες σε ευρωπαϊκό επίπεδο, από το έργο EPSON - TIPSE. Χάρτης 2 : At Risk of Poverty Rate At Risk of Poverty Rate: Data availabilitv by Country (updated 28/09/12) B BG C DK D E IE E E FR IT CY LV L LU HU MT N AT PL PT R SI S F SE U IS NO C H TR NUTS Year

120 Χάρτης 3 : Low Work Intensity Low Work Intensity Rate: Data availabilitv by Country (updated 28/09/12) B B C D D E IE E E F IT CY L LT LU HU MT NL A P PT R SI SK F SE U IS NO C HR TR NUTS Year

121 Χάρτης 4 : Severe Deprivation Rate Severe Deprivation Rate B BG C DK D E IE E E F IT CY LV L LU HU MT NL AT PL PT R SI S F SE U IS NO C HR TR NUTS Year

122 Χάρτης 5 : Unemployment Rate (15 years and over) 2005 Χάρτης 6 : Old Age Dependency Rate

123 Βιβλιογραφικές αναφορές κεφαλαίου Alber, J. (2006): "The European Social Model and the United States", European Union Politics 7 (3): EC (2012): Social inclusion of youth on the margins of society. Policy review of research results. DG for Research and Innovation: Brussels Esping-Andersen, G. (1990): The three worlds of welfare capitalism. Princeton: Princeton University Press Eurostat (2012): Europe 2020 Strategy - towards a smarter, greener and more inclusive EU economy? Statistics in Focus, 39/2012, European Commission: Brussels. Fenger (2007): Welfare Regimes in Central and Eastern Europe: Incorporating Post- Communist Countries in a Welfare Regime Typology ( index.php/ciiss/article/download/45/37) Ferrera, M. (1996): The southern model of welfare in social Europe. In: Journal of European Social Policy, 6 (1), pp Katrougalos, G. (1996): The Southern European welfare model: the Greek welfare state, in search of an identity, Journal of European Social Policy, 6(1), Leibfried, S. (1992): Towards a European welfare state: on integrating poverty regimes into the European Community, in: Z. Ferge & J Kolberg (Eds) Social Policy in a Changing Europe, , Frankfurt: Campus Verlag. OECD (2011) Divided We Stand: Why Inequality Keeps Rising. E-book available online at: OECD (2012): How do immigrant students fare in disadvantaged schools? Pisa in Focus, No 22. OECD. Paas, T (2003): Social Consequences of Transition and European Integration Processes in the Baltic States," ERSA conference papers ersa03p382, European Regional Science Association 9.2. Συµπεράσµατα από τη δηµόσια παρουσίαση του έργου (την ευθύνη συγγραφής του κεφαλαίου αυτού έχει η Στέλλα Κυβέλου) Όπως αναφέρεται και στο σχετικό τεύχος 6, τα συµπεράσµατα του έργου τα παρουσιάσαµε και τα υποβάλλαµε σε δηµόσια κρίση (διεξαγωγή συνεδρίου) ώστε αφενός να ενισχύσουµε τη διάχυση των εργασιών και των πορισµάτων του έργου και αφετέρου να επεξεργαστούµε συµπεράσµατα / προτάσεις πολιτικής µέσα από µία συλλογική και δηµόσια ελεγχόµενη διαδικασία. Σε άλλο κεφάλαιο του παρόντος αναφέρονται και οι προτάσεις της ερευνητικής οµάδας, όµως εδώ παρουσιάζονται τα συµπεράσµατα όπως αυτά διαµορφώθηκαν από τις εργασίες του συνεδρίου και κυρίως µέσα από τη στρογγυλή τράπεζα, που πραγµατοποιήθηκε µε φορείς πολιτικής από πλευράς Περιφερειών (και ευρεία επακολουθήσασα συζήτηση. Α. Από τις εισηγήσεις των εκπροσώπων των Περιφερειών, ανεδείχθησαν ως ιδιαιτέρως σηµαντικά γι αυτούς, τα ακόλουθα εργαλεία και συµπεράσµατα του Έργου 12 : 12 Τα αναγραφόµενα συµπεράσµατα δεν εκφράζουν κατ ανάγκην και το σύνολο των µελών της ερευνητικής οµάδας 119

124 Οι παράγοντες που συµβάλλουν καθοριστικά στον κοινωνικό αποκλεισµό και στη φτώχεια, είναι η ανεργία, όπου συµπεριλαµβάνεται το χαµηλό ποσοστό απασχόλησης των γυναικών καθώς και η προσωρινή και εποχική εργασία - η χαµηλή κοινωνική προσφορά στους τοµείς της υγείας και της παιδείας, καθώς και ως επακόλουθο, το χαµηλό µορφωτικό επίπεδο. Η αντιµετώπιση της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισµού συνδέονται µε την γενικότερη ανάπτυξη των Περιφερειών δηλαδή µε τον εντοπισµό και την ανάδειξη του «εδαφικού τους κεφαλαίου» (territorial capital), ως βάση επεξεργασίας αναπτυξιακής στρατηγικής σύµφωνη µε την ιδιοπροσωπία τους. Μάλιστα από το Ευρωπαϊκό Πρόγραµµα ESPON, επισηµαίνεται η ανάγκη µιας «πάση δυνάµει ανάπτυξης» της Ευρωπαϊκής Ηπείρου, δηλαδή ισόρροπης ανάπτυξης όλων των Περιφερειών της, µε γνώµονα την ανάγκη «εδαφικής δικαιοσύνης», και «κοινωνικής και εδαφικής συνοχής». Αυτά άλλωστε προσεγγίζεται και από εκπεφρασµένους στόχους της Στρατηγικής «Ευρώπη 2020». Από τις µελέτες που έχουν εκπονηθεί από το ESPON, αναδεικνύεται η ανάγκη σύνταξης και υλοποίησης από τις Περιφέρειες «Στρατηγικών Ολοκληρωµένης Εδαφικής Ανάπτυξης» (ITDS) και η παραγωγική εξειδίκευσή τους µε βάση τις ιδιαιτερότητές τους. Είναι βέβαια εδώ προφανές πως θα πρέπει να αποκτήσουν µια σχετική τουλάχιστον διοικητική αυτονοµία, που θα επιτρέψει την διευκόλυνση των παραγωγικών επενδύσεων και την αποτελεσµατική εκµετάλλευσης του εδαφικού και κοινωνικού τους κεφαλαίου. Το Έργο «Ανάπτυξη περιφερειακών δεικτών κοινωνικού αποκλεισµού και µεθόδων µέτρησης της κοινωνικής ανισότητας για τη υτική Ελλάδα, Πελοπόννησο και τα Ιόνια Νησιά», προσφέρει στους φορείς άσκησης πολιτικής εξαιρετικές χωρικές αποτυπώσεις, ιδιαιτέρως πολύτιµες για την αναγνώριση του φαινοµένου του κοινωνικού αποκλεισµού σε όλες του τις διαστάσεις. Β. Από τις εισηγήσεις των εκπροσώπων των Περιφερειών, τις εισηγήσεις ειδικών επιστηµόνων, καθώς και την επακολουθήσασα συζήτηση κατέστησαν εµφανή τα ακόλουθα Οι Περιφέρειες δεν είναι παρά «γραφειοκρατικοί ενδιάµεσοι» µεταξύ των πολιτών τους και της κεντρικής πολιτικής/διοικητικής εξουσίας. Οι διατάξεις του εσχάτως εγκαθιδρυµένου «Καλλικράτη» δεν επιτρέπουν στις διοικήσεις των Περιφερειών καµία ουσιαστική αποφασιστική αρµοδιότητα, παρά την σχετική µε τη νέα αυτή διοικητική διαίρεση της χώρας αιτιολογική έκθεση. Σύµφωνα µε εκπροσώπους περιφερειών «..ακόµη και η µόνη αποφασιστική αρµοδιότητα που ο «Καλλικράτης» έδιδε στις Περιφέρειες, αυτήν της διαχείρισης των αποβλήτων, εσχάτως πέρασε στη δικαιοδοσία της κεντρικής διοίκησης..». Οι Περιφέρειες δεν είναι µόνο οι ενδιάµεσοι µεταξύ των πολιτών τους και της κεντρικής διοίκησης. Η γραφειοκρατία στην οποία υπόκειται κάθε αναπτυξιακή προσπάθεια και κάθε προσπάθεια παραγωγικής επένδυσης, όχι µόνο προσκρούει σε µια δαιδαλώδη γραφειοκρατική κεντρική εξουσία, αλλά συχνά καθιστά ασαφές και πολυσύνθετο το σύστηµα λήψης αποφάσεων. Πάµπολλα είναι τα σχετικά παραδείγµατα, σύµφωνα και µε µαρτυρίες των εκπροσώπων περιφερειών: «..µια Υπηρεσία ηµοσιονοµικού Ελέγχου (Υ Ε) αποφασίζει, καθυστερεί, αναβάλει, ακυρώνει, µε περισσότερη ή λιγότερη αδιαφάνεια, ασφαλώς όµως µε µεγάλες καθυστερήσεις που συχνά οδηγούν σε αντιπαραγωγικές στασιµότητες..». Η ανεργία και η συνακόλουθη χαµηλή κοινωνική πρόνοια ή αντιστρόφωςκαταπολεµάται µόνο µε παραγωγικές επενδύσεις, µόνο µε την αξιοποίηση του εδαφικού και κοινωνικού κεφαλαίου των Περιφερειών κάτι που προτάσσει και η «Ευρώπη 2020».Η χώρα µας ακολουθώντας ένα παρωχηµένο µοντέλο διοίκησης και ανάπτυξης χαρακτηρίζεται, συνακόλουθα και από δυσµενείς δείκτες στη φτώχεια και στον κοινωνικό αποκλεισµό στην Ε.Ε. που επιδεινώνονται από την τρέχουσα οικονοµική και δηµοσιονοµική κρίση. Οµοίως, το αναγκαίο για την επιβίωση και 120

125 ανάπτυξη µιας χώρας «δίκτυ κοινωνικής προστασίας» στην Ελλάδα έχει χαµηλότατο βαθµό στόχευσης και είναι κοινωνικά άδικο, ακολουθώντας σε µεγάλο βαθµό το πελατειακό πολιτικό σύστηµα. Είναι εµφανής η έλλειψη αναπτυξιακών, παραγωγικών και πολιτικών στοχεύσεων, δηλαδή επιλογής τρόπου θεώρησης της οικονοµίας, του τρόπου διάρθρωσης της διοίκησης και του τρόπου ανάπτυξης της χώρας. Ο κοινωνικός αποκλεισµός, η φτώχεια, η εκπαιδευτική και πολιτισµική υστέρηση πολιτών µεγάλων περιοχών της χώρας, η αποµείωση του ελληνικού χώρου από εξοπλισµό σε υπηρεσίες γενικού οικονοµικού ενδιαφέροντος και η µειωµένη πρόσβαση σε αυτές, αποτελούν συνέπεια αυτών των ελλείψεων. Τέλος από την Συνάντηση τονίστηκε η ανάγκη συντονισµού (τόσο διυπουργικού όσο και µεταξύ των βαθµίδων της διοίκησης/αυτοδιοίκησης) των διοικητικών µεταρρυθµίσεων και των χωρικών ρυθµίσεων και πολιτικών που αφορούν στα φαινόµενα της φτώχειας και του αποκλεισµού (κοινωνικού, πολιτειακού, συµµετοχικού). Προτάθηκε η σύσταση ειδικού συντονιστικού οργάνου για την αποτελεσµατική αντιµετώπιση των φαινοµένων αποκλεισµού µε έµφαση στις ειδικές περιοχές του ελληνικού χώρου, ορεινές, παράκτιες, νησιωτικές, περιαστικές µε χαµηλό βαθµό εξυπηρετήσεων Προτάσεις πολιτικής (την ευθύνη συγγραφής του κεφαλαίου αυτού έχουν οι Σ. Ζωγραφάκης, Θ. Μητράκος) Η τρέχουσα δηµοσιονοµική κρίση και η ταυτόχρονη βαθιά οικονοµική ύφεση έχουν κάνει πιο επιτακτική την ανάγκη για συστηµατική καταγραφή και ανάλυση των δεδοµένων της αγοράς εργασίας, καθώς µια σειρά µεταρρυθµίσεων έχουν ήδη υλοποιηθεί, ενώ νέες προκλήσεις παραµένουν για το άµεσο µέλλον. Η σύνδεση των εξελίξεων στην αγορά εργασίας µε τους κοινωνικούς δείκτες της ανισότητας και της φτώχειας έχει πλέον τεκµηριωθεί, καθώς, όπως προκύπτει από πολλές µελέτες, η ένταξη στην αγορά εργασίας, και µάλιστα σε θέσεις εργασίας υψηλής ποιότητας, αποτελεί καθοριστικό παράγοντα αποτροπής καταστάσεων φτώχειας, ανέχειας και κοινωνικού αποκλεισµού. Στους µηχανισµούς σύνδεσης περιλαµβάνονται τόσο η κατάσταση ως προς την απασχόληση και η ανεργία όσο και το ύψος της αµοιβής της εργασίας, δηλαδή ο µισθός. Από την πλευρά της ανεργίας, η συνεχιζόµενη σηµαντική αύξηση του αριθµού των ανέργων στην Ελλάδα κατά την τελευταία διετία δεν αποτελεί απλώς αρνητική εξέλιξη του συγκεκριµένου µεγέθους, αλλά συνδυάζεται και µε άλλες ακόµα πιο ανησυχητικές παραµέτρους στη διάρκεια της τρέχουσας κρίσης. Μια τέτοια εξέλιξη πρέπει ασφαλώς να αξιολογηθεί προσεκτικά µε στόχο τη λήψη µέτρων πολιτικής για τη διασφάλιση της σταθερότητας και της κοινωνικής συνοχής. Από την άλλη πλευρά, ο βαθµός έντασης της απασχόλησης των µελών του νοικοκυριού αποτελεί για σχεδόν όλες τις χώρες της ΕΕ καθοριστικό παράγοντα αποτροπής καταστάσεων φτώχειας. Οι παράγοντες που συµβάλλουν στη λεγόµενη φτώχεια των εργαζοµένων διαφέρουν σηµαντικά µεταξύ των χωρών. Ωστόσο, καθοριστικοί παράγοντες φαίνεται να είναι το χαµηλό µορφωτικό επίπεδο, η προσωρινή ή ευέλικτη µορφή εργασίας (µερική απασχόληση, εποχική εργασία κ.ά.), αλλά και το ύψος των κοινωνικών δαπανών ως ποσοστό του ΑΕΠ σε συνδυασµό µε τον τρόπο µε τον οποίο δαπανώνται ή χρηµατοδοτούνται οι δαπάνες αυτές. Επιπλέον, οι χαµηλές αποδοχές, σε συνδυασµό µε την υποαπασχόληση αποτελούν παράγοντες που µπορούν να εξηγήσουν τις διαστάσεις της φτώχειας ορισµένων οµάδων εργαζοµένων. Το χαµηλό ποσοστό απασχόλησης των γυναικών, το οποίο θεωρείται ένας από τους ισχυρότερους παράγοντες που συµβάλλουν σε αυξανόµενα επίπεδα φτώχειας για την οµάδα των απασχολουµένων, γίνεται λιγότερο καθοριστικός παράγοντας όταν στην ανάλυση συµπεριληφθούν οι κοινωνικές δαπάνες. Το εύρηµα αυτό δηµιουργεί εύλογη αµφιβολία για την επίδραση της απασχόλησης στη µείωση του ποσοστού της φτώχειας των εργαζοµένων. 121

126 Όπως προκύπτει από την ανάλυση στην περίοδο της κρίσης είναι χαρακτηριστική η αύξηση του µεριδίου των άνεργων αρχηγών των νοικοκυριών στο σύνολο των ανέργων. Η εξέλιξη αυτή αποτελεί σαφή ένδειξη για τις δυσµενείς επιπτώσεις της τρέχουσας κρίσης ως προς τα χαρακτηριστικά της ανεργίας, καθώς φαίνεται ότι όλο και περισσότερο πλήττεται ο σκληρός πυρήνας της ελληνικής οικογένειας (αρχηγοί νοικοκυριών). Επιπλέον, τον πιο σηµαντικό ρόλο για την προστασία των ανέργων στην Ελλάδα διατηρεί ο σχετικά ισχυρός θεσµός του άτυπου οικογενειακού δικτύου, καθώς ένα πολύ µικρό ποσοστό των ανέργων δηλώνει ως πηγή συντήρησής του κάποιο επίδοµα ή άλλη βοήθεια από το, περιορισµένο, επίσηµο δίκτυο κοινωνικής προστασίας. Αντίθετα, η πλειοψηφία των ανέργων δηλώνει ότι καλύπτει τις ανάγκες διαβίωσής του από τη βοήθεια που του παρέχουν τα άλλα µέλη του νοικοκυριού του, ενώ ένα πρόσθετο µικρό ποσοστό στηρίζεται σε άτοµα εκτός του ίδιου του νοικοκυριού. Από την επεξεργασία των στοιχείων προκύπτει ότι η παρουσία άνεργων µελών στο νοικοκυριό αυξάνει εντονότατα τα ποσοστά φτώχειας, ανεξάρτητα µάλιστα από την µεταβλητή η οποία χρησιµοποιείται για τη µέτρηση της φτώχειας (συνολική δαπάνη, συνολικό εισόδηµα, διαθέσιµο εισόδηµα). Τα προηγούµενα δεδοµένα σε σχέση µε τις εξελίξεις ως προς τις διαστάσεις και τα χαρακτηριστικά της ανεργίας και των άλλων κοινωνικών δεικτών προκαλούν έντονη ανησυχία. Η ανεργία αυξάνεται θεαµατικά, τα ονοµαστικά και κυρίως τα πραγµατικά εισοδήµατα συρρικνώνονται, το κοινωνικό κράτος πλήττεται εξαιτίας των δηµοσιονοµικών προσαρµογών, ενώ οι κοινωνικοί δείκτες της ανισότητας και της φτώχειας επιδεινώνονται. Στην τρέχουσα περίοδο, µε τους περιορισµένους ή και ανύπαρκτους δηµοσιονοµικούς πόρους, η κοινωνική προστασία θα είναι αποτελεσµατικότερη όταν θα λάβει υπόψη περισσότερο τις συνολικές ανάγκες του νοικοκυριού και λιγότερο τις ανάγκες κάθε µέλους χωριστά. Είναι επίσης σηµαντικό η πολιτική για την αγορά εργασίας να αντιµετωπίζει την κατάτµηση της αγοράς εργασίας µεταξύ δηµόσιου και ιδιωτικού τοµέα, και κυρίως να διευκολύνει την πρόσβαση στην αγορά εργασίας για τις νέες ηλικιακές οµάδες, τις γυναίκες και τις άλλες ευπαθείς κοινωνικές οµάδες. Εν κατακλείδι, η κυβερνητική πολιτική πρέπει κυρίως να εξετάσει και να αµβλύνει τις κοινωνικές ανισότητες που δηµιουργούνται τόσο ως προς την πρόσβαση όσο και ως προς το ύψος της αµοιβής της εργασίας. Η εφαρµογή του ελάχιστου εγγυηµένου εισοδήµατος Το σηµερινό σύστηµα κοινωνικής αλληλεγγύης στη χώρα µας είναι αναποτελεσµατικό, κοινωνικά άδικο και διάτρητο δηλαδή µε σηµαντικές διαρροές. Παραδείγµατος χάριν, στα νοικοκυριά µε εξαρτώµενα παιδιά και χωρίς εργαζόµενα µέλη το ποσοστό φτώχειας πλησιάζει το 60. Το υπάρχον σύστηµα κοινωνικής αλληλεγγύης δυστυχώς δεν προβλέπει τίποτε για αυτούς, µετά την παρέλευση του σχετικά µικρού χρονικού διαστήµατος της επιδότησης της ανεργίας, όπως εξάλλου και για πολλές άλλες ευάλωτες οµάδες του πληθυσµού. Όσο και αν βελτιωθεί η στόχευση του υπάρχοντος συστήµατος, τα άτοµα αυτά θα βρίσκονται πολύ κάτω από την γραµµή της φτώχειας. Μια λύση θα µπορούσε να είναι η θέσπιση ενός καθολικού και ταυτόχρονα επιλεκτικού ως προς το εισόδηµα µέτρου που θα αποβλέπει στην εξάλειψη της ακραίας φτώχειας και θα διασφαλίζει για όλους ένα ελάχιστο εισόδηµα και επίπεδο διαβίωσης χωρίς, κατ ανάγκη, ανταποδοτική βάση. Η εφαρµογή και η διαχείριση ενός τέτοιου καθολικού µέτρου στην περίπτωση της Ελλάδας έχει να αντιµετωπίσει, πέρα από το κόστος του, πρακτικά προβλήµατα κυρίως όσον αφορά τον εντοπισµό των πραγµατικών δικαιούχων. Ωστόσο, η πιλοτική εφαρµογή ενός επιλεκτικού ως προς το εισόδηµα προγράµµατος διασφάλισης ενός ελάχιστου εισοδήµατος για όλους, θα επέτρεπε τη συστηµατική διερεύνηση των κρίσιµων διαχειριστικών προβληµάτων του, όπως άλλωστε συνέβη σε άλλες χώρες της Νότιας Ευρώπης που η µία µετά την άλλη προχώρησαν στη θεσµοθέτησή του. Η επιτυχηµένη εφαρµογή του απαιτεί τη συνεργασία διαφορετικών τµηµάτων του κρατικού µηχανισµού αλλά και τη συµµετοχή της τοπικής αυτοδιοίκησης, της "κοινωνίας των πολιτών" και των εθελοντικών οργανώσεων. Πάντως, η εµπειρία των ευρωπαϊκών χωρών δείχνει ότι η υιοθέτηση πολιτικών που είναι πραγµατικά καθολικές αλλά και στοχευµένες σε οµάδες υψηλού κινδύνου φτώχειας ή/και κοινωνικού αποκλεισµού µπορεί να µειώσει θεαµατικά τις 122

127 οικονοµικές ανισότητες και τη φτώχεια. Εξάλλου, η καθιέρωση ανάλογου µέτρου για τον ευαίσθητο πληθυσµό των συνταξιούχων είχε εξαιρετικά αποτελέσµατα στη χώρα µας. Είναι γεγονός ότι µε την καθιέρωση της σύνταξης των ανασφαλίστων δεν υπάρχουν διαρροές στο δίκτυο κοινωνικής προστασίας των ηλικιωµένων, καθώς όλοι τους πλέον λαµβάνουν κάποιου είδους σύνταξη. Το µέτρο αυτό, σε συνδυασµό µε τις αξιοσηµείωτες αυξήσεις στις κατώτερες συντάξεις και το ΕΚΑΣ, έχει συµβάλει σηµαντικά στην αξιόλογη µείωση του κινδύνου φτώχειας που καταγράφεται για την οµάδα των ηλικιωµένων στη χώρα µας τα τελευταία έτη. Η υλοποίηση ενός προγράµµατος Ελάχιστου Εγγυηµένου Εισοδήµατος στην Ελλάδα, δηλαδή η υποστήριξη νοικοκυριών που βιώνουν ακραίες µορφές φτώχειας, δεν θα πρέπει να εξαντλείται στην παροχή οικονοµικής ενίσχυσης, αλλά να περιλαµβάνει και δράσεις κοινωνικής ενσωµάτωσης και προώθησης ίσων ευκαιριών. Υπό αυτή την έννοια το ελάχιστο εγγυηµένο εισόδηµα δεν µπορεί να λειτουργεί ως ανεξάρτητο µέτρο, αλλά αντιθέτως οφείλει να αποτελέσει ένα συµπληρωµατικό µέτρο στις υπάρχουσες πολιτικές κοινωνικής πρόνοιας. Γενικότερα η εφαρµογή του προϋποθέτει την πλαισίωσή του από ένα σύνολο κοινωνικών υπηρεσιών, η ύπαρξη των οποίων θα συντελέσει στη δηµιουργία ενός ολοκληρωµένου και αποτελεσµατικού µηχανισµού κοινωνικής υποστήριξης Το προτεινόµενο Πρόγραµµα Κοινωνικής Υποστήριξης & Ελάχιστου Εγγυηµένου Εισοδήµατος αποβλέπει στην εξάλειψη της ακραίας φτώχειας και έχει τα παρακάτω χαρακτηριστικά: Είναι καθολικό, απευθύνεται σε όλα τα νοικοκυριά καθώς και σε όλα τα άτοµα που ζουν µόνα τους (µε την προϋπόθεση των πόρων). Συνδυάζει την εισοδηµατική ενίσχυση µε ενεργητικές πολιτικές επανένταξης (ενεργητικό επίδοµα στη βάση της οικογένειας). Ειδικότερα, αποτελείται από δύο κεντρικούς άξονες: (α) Άξονας κοινωνικής στήριξης και ενσωµάτωσης µέσω της παροχής κοινωνικών υπηρεσιών και (β) Άξονας εισοδηµατικής στήριξης ελάχιστου εγγυηµένου εισοδήµατος. Προϋποθέτει έλεγχο των πόρων των νοικοκυριών για τη θεµελίωση του δικαιώµατος ένταξης στο πρόγραµµα. Ως υπεύθυνος φορέας διαχείρισης του συστήµατος προτείνεται η Τοπική Αυτοδιοίκηση σε επίπεδο ήµου. Σηµαντική η συµβολή των ΟΤΑ στον εντοπισµό των δικαιούχων, όχι όµως στην οικονοµική του διαχείριση (παραδείγµατα κακοδιαχείρισης, πελατειακές σχέσεις κ.ά.). Είναι µη ανταποδοτικό και χρηµατοδοτείται κυρίως από τον κρατικό προϋπολογισµό Υποχρεώσεις αναζήτησης εργασίας και διάθεσης για αποδοχή κατάλληλης θέσης εργασίας µε δέσµευση των δικαιούχων σε προσωπικά σχέδια επανένταξης. Το πρόγραµµα αυτό απευθύνεται σε κάθε τύπο νοικοκυριού, µε την προϋπόθεση ότι το συνολικό διαθέσιµο εισόδηµά του θα βρίσκεται κάτω από το όριο του ελάχιστου εγγυηµένου εισοδήµατος, όπως αυτό θα καθορίζεται βάσει του µεγέθους του νοικοκυριού. Ως ελάχιστο εγγυηµένο εισόδηµα του νοικοκυριού ορίζουµε το συνολικό ετήσιο καθαρό εισόδηµα του νοικοκυριού το οποίο δεν ξεπερνάει το 1/3 (ή το 40, ή 50) του επισήµου ορίου κινδύνου φτώχειας. Τα προηγούµενα όρια (1/3) αντιστοιχούν σε περίπου 200 ευρώ µηνιαίως για µονοµελές νοικοκυριό ή 420 ευρώ για τετραµελές νοικοκυριό (δυο ενήλικες και δύο εξαρτώµενα παιδιά ηλικίας κάτω των 14 ετών). Από τα ποσά του Ελαχίστου Εγγυηµένου Εισοδήµατος (ΕΕΕ) αφαιρούνται οι κάθε είδους παροχές που τυχόν λαµβάνει το νοικοκυριό από οποιονδήποτε άλλο φορέα, το τεκµαρτό ενοίκιο σε περίπτωση ιδιόκτητης κατοικίας καθώς και το 50 του εισοδήµατος που αποκτά το νοικοκυριό από εργασία Ως προς τα μονομελή νοικοκυριά (άτομα που ζουν μόνα), φαίνεται δόκιμο να τεθεί κάποιο ελάχιστο όριο ηλικίας και η προϋπόθεση ότι είναι εκτός της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Δεν συμπεριλαμβάνονται τα νοικοκυριά των συνταξιούχων καθώς αυτά καλύπτονται από την σύνταξη των ανασφαλίστων και δεν υπάρχουν «διαρροές» από το δίχτυ κοινωνικής προστασίας για αυτούς. Με τις επιλογές αυτές, αφενός διασφαλίζεται η καθολικότητά του μέτρου, ώστε να μπορούν όλοι 123

128 Ο άξονας κοινωνικής στήριξης και ενσωµάτωσης αποτελεί σηµαντικό στοιχείο του Ολοκληρωµένου Προγράµµατος, καθώς η ύπαρξή του κρίνεται απολύτως απαραίτητη, για την αποτελεσµατική λειτουργία του Ελάχιστου Εγγυηµένου Εισοδήµατος. Πιο συγκεκριµένα, ο άξονας αυτός, που αποβλέπει στην ανάπτυξη και ενίσχυση των τοπικών κοινωνικών υπηρεσιών, αναµένεται όχι µόνο να διευκολύνει τη διαχείριση του πρώτου σταδίου του προγράµµατος, αλλά και να συµβάλλει στην περαιτέρω διεύρυνση του δεύτερου σταδίου της κοινωνικής ενεργοποίησης των δικαιούχων. Η δυνατότητα των ωφελούµενων του Ελάχιστου Εγγυηµένου Εισοδήµατος να έχουν πρόσβαση στις κοινωνικές υπηρεσίες και να απολαµβάνουν τα βασικά κοινωνικά δικαιώµατα αποτελεί βασικό συστατικό για την καταπολέµηση του κοινωνικού αποκλεισµού που, µεταξύ άλλων, βιώνουν οι οµάδες των ατόµων που βρίσκονται σε ακραία φτώχεια. Η παροχή πληρέστερης κοινωνικής υποστήριξης στους δικαιούχους θα βελτιώσει την ποιότητα της ζωής τους θα συµβάλλει στη µείωση των ανισοτήτων και στην ενίσχυση της συνοχής στην τοπική κοινωνία. Με αυτόν τον τρόπο διαµορφώνονται δύο συγκοινωνούντα δοχεία, καθώς η ανάπτυξη κοινωνικών υπηρεσιών δηµιουργεί τις κατάλληλες προϋποθέσεις όχι µόνο για την εξυπηρέτηση µέρους του τοπικού πληθυσµού αλλά και για τη συµµετοχή του σ αυτές στο πλαίσιο των δράσεων κοινωνικής ενεργοποίησης. Οι φορείς της Τοπικής Αυτοδιοίκησης ανάλογα µε τις ανάγκες τους και τις δυνατότητές τους, µπορούν να λειτουργήσουν διαδηµοτικές ή δηµοτικές δοµές και προγράµµατα για την παροχή αυτών των κοινωνικών υπηρεσιών, στο πλαίσιο ενός ευρύτερου σχεδίου αστικής οικονοµικής και κοινωνικής ανάπτυξης το οποίο αξιοποιεί όλες τις κοινωνικές δοµές και προγράµµατα που προσφέρονται από την Πολιτεία. Ο Άξονας Εισοδηµατικής Στήριξης ή αλλιώς Ελάχιστου Εγγυηµένου Εισοδήµατος δεν είναι σε κάθε περίπτωση ένα επιδοµατικό - παθητικό µέτρο, αλλά συνδυάζεται και µε την ενεργό συµµετοχή των δικαιούχων σε επιµέρους δράσεις. Ωστόσο υπάρχουν και δικαιούχοι, οι οποίοι δεν µπορούν, για διάφορους λόγους, να συµµετέχουν σε ενεργητικές δράσεις επανένταξης. Για το λόγο αυτό ο άξονας περιλαµβάνει δύο στάδια: Α. Παθητικό επιδοµατικό στάδιο Β. Ενεργητικό στάδιο δραστηριοποίησης Το πρώτο στάδιο θα έχει τον χαρακτήρα της οικονοµικής ενίσχυσης µε το 50 του Ελαχίστου Εγγυηµένου Εισοδήµατος και θα απευθύνεται σε όλους όσους πληρούν τα προκαθορισµένα αντικειµενικά κριτήρια. Το δεύτερο στάδιο, θα συνδυάζει την περαιτέρω οικονοµική ενίσχυση του νοικοκυριού µε δράσεις ενεργοποίησης, δηλαδή µε τη συµµετοχή των µελών του σε δραστηριότητες κοινωνικής ή/και επαγγελµατικής επανένταξης. Κάθε µέλος του νοικοκυριού που µετέχει στο δεύτερο στάδιο, θα πρέπει να αποδείξει ότι δραστηριοποιείται είτε µε ενέργειες για την ένταξή του στην αγορά εργασίας, είτε µε συµµετοχή σε προγράµµατα κατάρτισης και επιµόρφωσης, είτε ακόµα και µε συµµετοχή σε διάφορες δραστηριότητες κοινωνικής φύσεως. Η συµµετοχή του νοικοκυριού στο στάδιο αυτό θα συνοδεύεται από τη λήψη του υπολειπόµενου ποσού και θα µπορεί να φτάνει µέχρι το καθορισµένο όριο του ελάχιστου εγγυηµένου εισοδήµατος. όσοι έχουν ανάγκη να διεκδικούν την ένταξή τους σ αυτό, αφετέρου δεν επιβαρύνεται ο διοικητικός μηχανισμός με τη διαχείριση επιμέρους κατηγοριών ευπαθών ομάδων ωφελουμένων και κατ επέκταση με ξεχωριστές γραφειοκρατικές διαδικασίες για κάθε μία από αυτές. 124

129 Η πρόταση της εφαρµογής του Ελάχιστου Εγγυηµένου Εισοδήµατος σε δύο στάδια εµφανίζει ορισµένα πλεονεκτήµατα. Μεταξύ αυτών δηµιουργείται ένας ενιαίος διοικητικός µηχανισµός για τον έλεγχο των δικαιολογητικών και τον καθορισµό του εισοδήµατος του νοικοκυριού, απλοποιείται η διαδικασία ελέγχου στο πρώτο στάδιο και αποφεύγονται οι υποκειµενικές αντιλήψεις στη θεµελίωση δικαιώµατος, µειώνεται η πιθανότητα ανάπτυξης πελατειακών σχέσεων στο πρώτο στάδιο καθώς η καταβολή της παροχής γίνεται κεντρικά από το ΚΕΠΥΟ, το µέτρο λειτουργεί ικανοποιητικά και για οµάδες πληθυσµού που δεν µπορούν να λάβουν µέρος σε δράσεις κοινωνικής ένταξης, δίνει κίνητρα ενεργοποίησης στα νοικοκυριά µέσω της αύξησης του ποσού ενίσχυσης στο δεύτερο στάδιο, δηµιουργεί τις απαραίτητες συνθήκες για την σύσταση ενός πιο εξειδικευµένου σχήµατος στο δεύτερο στάδιο το οποίο θα αναλαµβάνει τη σύνταξη του σχεδίου ενεργοποίησης του νοικοκυριού. Σχηµατικά, η διαδικασία που προτείνεται παρουσιάζεται στο προηγούµενο σχήµα. Εν κατακλείδι Τα πρόσφατα δεδοµένα σε σχέση µε τις εξελίξεις ως προς τις διαστάσεις και τα χαρακτηριστικά της ανεργίας και των άλλων κοινωνικών δεικτών προκαλούν έντονη ανησυχία. Η ανεργία αυξάνεται θεαµατικά, τα ονοµαστικά και κυρίως τα πραγµατικά εισοδήµατα συρρικνώνονται, το κοινωνικό κράτος πλήττεται εξαιτίας των δηµοσιονοµικών προσαρµογών, ενώ οι κοινωνικοί δείκτες της ανισότητας και της φτώχειας επιδεινώνονται. Ως µία πιθανή λύση στην άµβλυνση των προβληµάτων αυτών οι συγγραφείς της µελέτης προτείνουν ένα συγκεκριµένο σχέδιο καθιέρωσης ενός προγράµµατος Ελαχίστου Εγγυηµένου Εισοδήµατος για όλους. Στην εµπειρική ανάλυση χρησιµοποιήθηκαν κυρίως τα διαστρωµατικά στοιχεία της έρευνας που διεξήχθη στους 19 Νοµούς της χώρας σε συνδυασµό µε τις δειγµατοληπτικές έρευνες των οικογενειακών προϋπολογισµών (ΕΟΠ) της ΕΛΣΤΑΤ. Η ανάλυση τεκµηριώνει την εντονότατη διαχρονική αύξηση του αριθµού των νοικοκυριών και των µελών τους που βρίσκονται µε τον υψηλότερο κίνδυνο χαµηλού εισοδήµατος, στη διάρκεια της τρέχουσας κρίσης. Ως προς τις ποιοτικές µεταβολές που έλαβαν χώρα στην περίοδο της κρίσης, καταγράφονται τα όλο και πιο επώδυνα χαρακτηριστικά της ανεργίας, καθώς αυξάνεται το κλιµάκιο και ο κίνδυνος χαµηλού εισοδήµατος, αφού περίπου τα 2/3 των ανέργων του έκτου κλιµακίου είναι αρχηγοί νοικοκυριών και οι καταστάσεις πλήρους ανέχειας και φτώχειας γίνονται όλο και πιο συχνές. 125