Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Β ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ

Transcript

1 Μέρος 11 Πρόλογος Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Β ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ Β ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ Αγαπητέ μαθητή, μαθήτρια Στο μέρος αυτό θα βρεις την ανάλυση της ενδέκατης ενότητας του σχολικού βιβλίου των Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Η ενδέκατη ενότητα έχει τίτλο «Η βιοπάλη Το αγωνιστικό πνεύμα του ανθρώπου» και αποτελείται από τέσσερα κείμενα με θέμα τις προσπάθειες του ανθρώπου για οικονομική επιβίωση, τα ηθικά διλήμματα και την ψυχική αντοχή και αγωνιστικότητα που επιδεικνύει για να τα ξεπεράσει. Η ανάλυσή μας περιλαμβάνει: 1. Βιογραφικά στοιχεία των συγγραφέων - ποιητών, για να γνωρίζεις κάποια πράγματα για τη ζωή και το έργο των δημιουργών. 2. Ερμηνείες των λέξεων που θεωρούμε ότι μπορεί να σου είναι άγνωστες. 3. Νοηματική προσέγγιση του περιεχομένου των κειμένων, για να μπορέσεις να κατανοήσεις καλύτερα και ευκολότερα το μάθημά σου. 4. Σχολιασμό της κεντρικής ιδέας των κειμένων, για να γνωρίζεις τους βασικούς άξονες των έργων. 5. Καταγραφή σκέψεων και συναισθημάτων που θα σε βοηθήσουν να εκφράσεις και εσύ με τη σειρά σου τις προσωπικές σου σκέψεις και απόψεις. 6. Καταγραφή και ερμηνεία των τεχνικών στοχείων του κειμένου, προκειμένου να σε βοηθήσουν στην πιο ουσιαστική ανάλυση και κατανόηση του περιεχομένου. 7. Ενότητες, περίληψη και ανακεφαλαίωση των κειμένων, ώστε να έχεις μια σφαιρική εικόνα των έργων. 8. Απαντήσεις στις ερωτήσεις και στις διαθεματικές δραστηριότητες του σχολικού σου βιβλίου, για να προετοιμαστείς καλύτερα για την προφορική και γραπτή εξέταση του μαθήματός σου. 9. Ερωτήσεις και απαντήσεις εκτός σχολικού βιβλίου, για καλύτερη κατανόηση της ύλης. 10. Παράθεση κειμένων παράλληλων με το σχολικό κείμενο και σχετικές ερωτήσεις και απαντήσεις, προκειμένου να εμπλουτίσεις τις γνώσεις σου και να προβληματιστείς γύρω από τη θεματική τού βιβλίου. Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 1

2 Ενότητα 11: Η βιοπάλη Το αγωνιστικό πνεύμα του ανθρώπου o Κ. Π. Καβάφης, «Θερμοπύλες» o Έλλη Αλεξίου, «Όμως ο μπαμπάς δεν ερχόταν» o Δήμητρα Χ. Χριστοδούλου, «Για ένα παιδί που κοιμάται» o Ανώνυμος, «Το τραγούδι του Γιανγκ» 2 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς

3 Η βιοπάλη - Το αγωνιστικό πνεύμα του ανθρώπου Εισαγωγή στο θέμα της ενότητας Στην ενότητα αυτή περιλαμβάνονται τέσσερα εξαίρετα κείμενα που αναφέρονται στο σθένος της ανθρώπινης ύπαρξης που υπερασπίζεται με προσωπικό κόστος τις συλλογικές αξίες. Η ελευθερία, η δικαιοσύνη και η αξιοπρέπεια προάγουν το ήθος του ανθρώπου καθώς και την κοινωνία. Η κοινωνία όχι μόνο δεν καταπνίγει τα θέλω των ατόμων, αλλά αντίθετα, προσφέρει τις μεγαλύτερες και πιο ρεαλιστικές βάσεις για μια επαρκή και απελευθερωμένη ζωή. Ο βασικός πυρήνας και κατευθυντήριος άξονας των τεσσάρων κειμένων είναι ο άνθρωπος που αγωνίζεται, που οραματίζεται, που μάχεται, που προβληματίζεται, που αναλαμβάνει την ευθύνη της ύπαρξής του, που καταγγέλλει το άδικο, που δε διστάζει να αντιμετωπίσει κατάματα την πραγματικότητά του. Είναι ο άνθρωπος που κινητοποιείται προκειμένου να υπερασπιστεί τα πιστεύω και τα ιδεώδη του και να ζήσει μια ζωή που να ανταποκρίνεται στο ηθικό του σύστημα. Ο συνεχής αγώνας αποτελεί κοινό παρονομαστή σε όλα τα κείμενα και χαρακτηρίζει τον άνθρωπο σε όλες τις περιόδους της ύπαρξής του πάνω στη γη. Άλλωστε, μια ζωή που δεν τη μελετάς και δεν τη στηρίζεις με αξιοπρέπεια δεν αξίζει να τη ζεις. Τίτλοι έργων και συγγραφέων της ενότητας Κ.Π. Καβάφης, «Θερμοπύλες» Έλλη Αλεξίου, «Όμως ο μπαμπάς δεν ερχόταν» Δήμητρα Χ. Χριστοδούλου, «Για ένα παιδί που κοιμάται» Ανώνυμος, «Το τραγούδι του Γιανγκ» Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 3

4 Κ.Π. Καβάφης «Θερμοπύλες» Ο ποιητής Αναφορά στη ζωή και το έργο του Πληροφορίες για τη ζωή και το έργο του Κ. Π. Καβάφη θα βρείτε στην τέταρτη ενότητα του βιβλίου με θέμα «Θρησκευτική ζωή» και συγκεκριμένα στο κείμενο «Στην εκκλησία». Το ποίημα Εισαγωγικό σημείωμα Οι Θερμοπύλες αποτελούν ένα καθαρά συμβολικό ποίημα, όπου ο Κ. Π. Καβάφης μέσα από την αναφορά στην ιστορική μάχη των Θερμοπύλων αποδίδει δόξα σε όλους όσους μάχονται για τις αξίες τους. Ο ποιητής περιγράφει τη θυσία και τον αγώνα των Σπαρτιατών, αλλά η μάχη τους αυτή δε μένει στα στενά όρια ενός σημαντικού ιστορικού γεγονότος. Αντίθετα, γίνεται ηθικό δίδαγμα για όσους ζουν με αξίες και ιδεώδη και μάχονται με αξιοπρέπεια και ανθρωπισμό, ώστε να μη συγκρούεται το βίωμά τους με τις ηθικές αξίες τους. Πλέκει το εγκώμιο όλων των αφανών εκείνων ηρώων που αψηφούν τις αντιξοότητες. Αποδίδεται τιμή σε εκείνους που παραμένουν σταθεροί στο καθήκον τους, χωρίς να χάσουν τον ανθρωπισμό τους. Αποδίδεται τιμή σε εκείνους που μάχονται απέναντι σε υπερδυνάμεις, γνωρίζοντας ότι θα αποτύχουν, αλλά επιθυμούν να προσπαθήσουν για το καλύτερο. Ο ποιητής θέλει να επιτύχει μέσα από αυτό το ηθικό δίδαγμα και ένα κάλεσμα για αγωνιστικότητα. Δεν επιθυμεί μόνο να εκφράσει το θαυμασμό του για όσους αγωνίζονται για τα πιστεύω τους, αλλά επιθυμεί να κινητοποιήσει 4 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς

5 και όσους έχουν επαναπαυτεί, όσους φλέγονται από το άδικο αλλά ο φόβος τους στέκεται εμπόδιο στον αγώνα. Λεξιλόγιο - Ερμηνευτικά γενναίοι = γενναιόδωροι ψευδομένους = αυτούς που λένε ψέματα θα διαβούνε = θα έρθουν Ενότητες - Πλαγιότιτλοι Το παρόν απόσπασμα μπορεί να χωριστεί σε δύο ενότητες. 1 η ενότητα: Τιμή Θερμοπύλες. Πλαγιότιτλος: Απόδοση τιμής σε όσους αγωνίστηκαν υπερασπιζόμενοι «Θερμοπύλες». 2 η ενότητα: Ποτέ για τους ψευδομένους: Πλαγιότιτλος: Οι ηθικές αξίες που υπερασπίζονται από τη συναίσθηση του χρέους. 3 η ενότητα: Και περισσότερη τιμή θα διαβούνε: Πλαγιότιτλος: Η προάσπιση των ιδανικών και η αντίσταση παρά τις αντιξοότητες και το κόστος. Στην τελευταία στροφή αποδίδεται μεγαλύτερη τιμή σε όσους εμμένουν στο χρέος παρόλο που γνωρίζουν ότι θα αποτύχουν. Περίληψη Ο Καβάφης τονίζει την ειδική σχέση του με την ιστορία, γράφοντας ένα ποίημα που μπορεί να θεωρηθεί ότι αποτελεί άλλο ένα επίγραμμα που τιμά τους ηρωικούς μαχητές. Με επίκεντρο τη διαχρονική συμβολική σημασία της μάχης των «Θερμοπύλων» και της θυσίας των Σπαρτιατών, ο ποιητής εξαίρει κάθε άνθρωπο, ο οποίος παρά τις δυσκολίες και την προδοσία, μένει πιστός στις αξίες και υπερασπίζεται μέχρι τέλους τα ιδανικά του. Αποδίδει τιμή, μέσα από το συμβολικό παράδειγμα των Σπαρτιατών, σε όλους εκείνους τους απλούς ανθρώπους που έχουν διαπαιδαγωγηθεί με τα σπαρτιατικά ιδεώδη, έχουν μάθει να αψηφούν τις αντιξοότητες και αγωνίζονται με αξιοπρέπεια και ανθρωπισμό, υπερασπιζόμενοι τις ηθικές τους αξίες. Τιμά όλους εκείνους που παραμένουν σταθεροί στο καθήκον τους, όλους εκείνους που μάχονται απέναντι σε υπερδυνάμεις, προσπαθώντας για το καλύτερο, ακόμα και όταν γνωρίζουν ότι θα αποτύχουν. Επιλέγουν ωστόσο να αγωνιστούν με πλήρη επίγνωση της θυσίας τους. Το ποίημα αυτό του Καβάφη αποτελεί ένα κάλεσμα του ποιητή για αγωνιστικότητα. Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 5

6 Νοηματική Προσέγγιση Το ποίημα ξεκινά με μια ελλειπτική πρόταση «Τιμή σε εκείνους» που σημαίνει «πρέπει να αποδίδουμε τιμή σε εκείνους». Η έλλειψη αυτή που παρατηρείται και πιο κάτω είναι στοιχείο χαρακτηριστικό των αποφθεγμάτων. Ο προτρεπτικός τόνος του στίχου επιτείνεται με την επιγραμματικότητα και τη λακωνικότητα ενός αποφθέγματος και η διδακτική μορφή του ποιήματος δηλώνεται από τις πρώτες κιόλας λέξεις. Αυτοί όμως που αξίζει να τιμούμε δεν είναι οι ήρωες των Θερμοπύλων, οι οποίοι εδώ χρησιμοποιούνται ως σύμβολα. Συμβολίζουν τον κάθε άνθρωπο που αυτοθυσιάζεται μπροστά στο χρέος. Το σύμβολο που χρησιμοποιεί ο ποιητής είναι μοναδικό, καθώς ποτέ τόσοι λίγοι δεν αντιμετώπισαν τόσους πολλούς σε μια αναμέτρηση χωρίς καμιά ελπίδα σωτηρίας και με μοναδικό ελατήριο την εκτέλεση του χρέους. Το ήθος αυτών των αγωνιστών περιγράφεται παρακάτω με λιτότητα. Είναι άνθρωποι δίκαιοι, γενναιόδωροι και ειλικρινείς, ενώ ταυτόχρονα νιώθουν συμπόνια και ευσπλαχνία για τους άλλους. Ο ανθρωπισμός τους αυτός τους οδηγεί σε πράξεις γενναιοδωρίας, όχι μόνο όταν διαθέτουν τα μέσα. Αγαπούν την αλήθεια, αλλά συγχωρούν εκείνους που χρησιμοποιούν το ψέμα. Με αυτόν τον τρόπο φτάνουν στο ύψιστο σημείο της αρετής. Οι ίδιοι πράττουν το χρέος τους και παράλληλα συγχωρούν εκείνους που από αδυναμία του χαρακτήρα τους δεν μπορούν να το πραγματοποιήσουν. Περισσότερο όμως απ όλους οφείλουμε να τιμούμε εκείνους τους ανθρώπους που αν και γνωρίζουν ότι η προσπάθειά τους θα προδοθεί και ότι η πραγματικότητα θα τους συντρίψει, επιμένουν να υπηρετούν πιστά τα ιδεώδη τους παρά το κόστος. Για την απόδοση της ύψιστης αυτής μορφής χρέους, ο ποιητής αντλεί από το ίδιο ιστορικό περιστατικό δυο νέα σύμβολα, τον Εφιάλτη και τους Πέρσες. Ο πρώτος συμβολίζει την προδοσία, ενώ οι Πέρσες τη βία. Η αντίθεση ανάμεσα στο συμβολισμό με τον οποίο αρχίζει το ποίημα (Θερμοπύλες αρετή χρέους) και στο συμβολισμό με τον οποίο κλείνει (Εφιάλτης, Πέρσες κακία, βία), εξυψώνει ακόμα περισσότερο την αξία του αγώνα για ό,τι προσδιορίζει τον κάθε άνθρωπο ως ύπαρξη. Η κεντρική ιδέα και τα συναισθήματα που εγείρονται ακολουθούν μια ανοδική πορεία, ώσπου να φτάσουν στην κορύφωσή τους. Κεντρική ιδέα Κεντρική ιδέα του ποιήματος είναι η διαχρονική συμβολική σημασία των «Θερμοπύλων» για κάθε άνθρωπο που υπερασπίζεται τις αξίες και τα πιστεύω του, αψηφώντας τις δυσκολίες, αγωνιζόμενος ως το τέλος με αξιοπρέπεια, ακόμα και όταν γνωρίζει την έκβαση της άνισης μάχης. Οφείλουμε, λοιπόν, να αποδίδουμε τιμή σε όλους εκείνους που επιλέγουν να θυσιαστούν και αναλαμβάνουν την ευθύνη απέναντι στην ύπαρξή τους, θέτοντας ως λάβαρο το καθήκον και το χρέος που έχουν πρώτα απ όλα απέναντι στον ίδιο τους τον εαυτό. 6 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς

7 Σκέψεις - Συναισθήματα Ο ποιητής μέσα από το ποίημα του «Θερμοπύλες» πετυχαίνει να μεταδώσει στον αναγνώστη τη σημασία των ηθικών αξιών. Εξαίροντας όλους εκείνους που αγωνίστηκαν και θυσιάστηκαν κάνοντας το χρέος τους, τονίζει τη σημαντικότητα του να θυσιάζεσαι υπερασπιζόμενος το ηθικό σου σύστημα και τα ιδεώδη σου. Οι «Θερμοπύλες» ξεχωρίζουν για το ήθος αυτών που αγωνίστηκαν. Είναι άνθρωποι δίκαιοι, γενναιόδωροι και ειλικρινείς, ενώ ταυτόχρονα νιώθουν συμπόνια και ευσπλαχνία για τους άλλους. Ο ανθρωπισμός τους αυτός τους οδηγεί σε πράξεις γενναιοδωρίας, όχι μόνο όταν διαθέτουν τα μέσα. Υπερασπίζονται την αλήθεια, αλλά έχουν μάθει να συγχωρούν εκείνους που λόγω της αδυναμίας του χαρακτήρα τους καταφεύγουν στο ψέμα. Με αυτόν τον τρόπο φτάνουν στο ύψιστο σημείο της αρετής. Αυτό, λοιπόν, το δρόμο καλούμαστε όλοι να επιλέξουμε αν επιθυμούμε να φτάσουμε στο ύψιστο σημείο της αρετής και να αισθανόμαστε υπερηφάνεια για την πορεία μας στη σύγχρονη κοινωνία. Καθημερινά ερχόμαστε αντιμέτωποι με καταστάσεις που έχουν αντίστοιχα κοινά στοιχεία με τις «Θερμοπύλες» και το ζητούμενο είναι να επιδεικνύουμε και εμείς την πίστη στα ιδανικά, την αυτοθυσία και την τόλμη που επέδειξαν οι Σπαρτιάτες, ακόμη και όταν γνωρίζουμε ότι η πραγματικότητα θα μας συντρίψει. Τεχνικά μέσα Η λιτότητα του ποιητή φτάνει σε τέτοιο σημείο, ώστε η έκφρασή του να στηρίζεται αποκλειστικά και μόνο στο λεξιλόγιο του καθημερινού λόγου, απογυμνωμένο από κάθε άλλο καλολογικό σχήμα. Όσον αφορά στη μορφή του ποιήματος, ο ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος είναι ακατάστατος, οι χασμωδίες είναι συχνές και η ομοιοκαταληξία λείπει. Τα βασικά εκφραστικά μέσα είναι οι συμβολισμοί. Εκτός από τους συμβολισμούς - οι οποίοι αναφέρθηκαν παραπάνω - ο ποιητής δε χρησιμοποιεί κάποιο άλλο εκφραστικό μέσο. Ανακεφαλαίωση Οι «Θερμοπύλες» του Κ. Π. Καβάφη είναι ένα ποίημα που το ύφος του και το περιεχόμενό του θυμίζει αρχαίο επίγραμμα. Αναφέρεται στη μάχη των «Θερμοπύλων» αλλά έχει συμβολικό χαρακτήρα. Εξαίροντας την προσωπική στάση των Σπαρτιατών που αγωνίστηκαν γνωρίζοντας πως πιθανότατα θα ηττηθούν και θυσιάστηκαν για τα πιστεύω τους, ο ποιητής αναφέρεται σε κάθε άνθρωπο που παρά τις αντιξοότητες αγωνίζεται για να διαφυλάξει τις αξίες του και την ελευθερία του. Το ήθος και η υψηλή συναίσθηση του χρέους είναι στοιχεία που αξίζει να τιμηθούν, όπως επίσης και η σθεναρή αντίσταση παρά την πλήρη επίγνωση για τη μοιραία έκβαση του αγώνα. Ο ποιητής επικεντρώνει την προσοχή μας στις υψηλές ηθικές αξίες που εκφράζουν οι μαχητές «τιμή», «χρέος», «δίκαιοι και ίσοι», «γενναίοι» σε Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 7

8 συνδυασμό με την ανθρώπινη φύση τους «λύπη κι ευσπλαχνία», «αλήθεια ομιλούντες», «προβλέπουν». Είναι ένα ποίημα που τιμά κάθε άνθρωπο που παρά τις δυσκολίες μένει πιστός στις αξίες του και υπερασπίζεται τα ιδανικά του. Η ανάγνωση του ποιήματος αυτού μας προβληματίζει, καθώς αναλογιζόμαστε πόσοι από μας διαθέτουν στη σημερινή κοινωνία τα χαρακτηριστικά των αρχαίων Σπαρτιατών. Είναι ωστόσο μια καλή αφορμή να επαναπροσδιορίσουμε το ηθικό μας σύστημα, ώστε να μη συγκρούεται με το βίωμά μας. Οι «Θερμοπύλες» είναι ένα λιτό ποίημα που η έκφρασή του στηρίζεται όχι στα πλούσια εκφραστικά μέσα, αλλά στον καθημερινό λόγο μέσα από τον οποίο αναδεικνύει αποτελεσματικότερα το συμβολισμό που επιδιώκει. 8 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς

9 Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου Εργασίες 1. Β ρ ε ί τ ε τ ι ς μ ε τ ο χ έ ς τ ο υ π ο ι ή μ α τ ο ς κ α ι ε ξ η γ ή σ τ ε τ ο σ υ ν τ α κ τ ι κ ό κ α ι σ η μ α σ ι ο λ ο γ ι κ ό τ ο υ ς ρ ό λ ο. Οι μετοχές που αναφέρονται μέσα στο ποίημα και είναι αρχαιοελληνικές είναι οι εξής παρακάτω: «μη κινούντες», «συντρέχοντες», «ομιλούντες», «ψευδομένους». Από συντακτική άποψη οι τρεις πρώτες μετοχές είναι επιρρηματικές τροπικές που προσδιορίζουν τα ρήματα όρισαν και φυλάγουν. Η τέταρτη μετοχή χρησιμοποιείται στη θέση ουσιαστικού (=ψεύτες), γιατί είναι επιθετική. Οι μετοχές παρουσιάσουν τον τρόπο με τον οποίο δρουν οι ήρωες του ποιητή και κατ επέκταση σημασιολογικά να ενισχύσουν την εικόνα του απαράμιλλου ήθους και της μέγιστης αξίας των μαχόμενων ανθρώπων, είτε αυτοί είναι οι Σπαρτιάτες στις Θερμοπύλες, είτε ο κάθε κοινός θνητός που υπερασπίζεται τα ιδεώδη του και το χρέος που ορίζει για τον εαυτό του. Αυτοί, λοιπόν, που αξίζουν τιμή και δόξα είναι αυτοί που δεν κινητοποιούνται από υποχρέωση, αλλά από εσωτερική συνείδηση, που υπερασπίζονται την αλήθεια, αλλά δε φθονούν όσους ψεύδονται και συμπαραστέκονται στον πάσχοντα με ό,τι καλύτερο μπορούν και διαθέτουν. 2. Π ώ ς ο ρ ί ζ ε ι ο Κ α β ά φ η ς τ ο ή θ ο ς τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν π ο υ ε ξ α ί ρ ε ι σ τ ο π ο ί η μ ά τ ο υ ; Ο ποιητής πλέκει το εγκώμιο εκείνων των ανθρώπων που αποφασίζουν να υποστηρίξουν τα πιστεύω τους και τις αξίες που συνθέτουν το ήθος τους, όχι μόνο μέσα από πομπώδη λόγια, αλλά πρωταρχικά μέσα από το προσωπικό τους παράδειγμα και το βίωμά τους. Οι άνθρωποι αυτοί υπερασπίζονται το χρέος που έχουν πρωτίστως απέναντι στην ύπαρξή τους με σθένος, εσωτερική δύναμη, με κίνητρα καθαρά, έτοιμοι να δεχθούν το όποιο κόστος, ορθώνοντας το ανάστημά τους σε δυνάμεις πιο ισχυρές και μεγαλύτερες σε αριθμό, αλλά όχι με πιο ισχυρή ψυχική δύναμη. Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 9

10 3. Μ ε π ο ι ο ν τ ρ ό π ο κ α ι γ ι α π ο ι ο λ ό γ ο ο Ν ε ο έ λ λ η ν α ς π ο ι η τ ή ς α π ο δ ί δ ε ι τ ι μ ή σ τ ο υ ς α ρ χ α ί ο υ ς υ π ε ρ α σ π ι σ τ έ ς τ ω ν Θ ε ρ μ ο π υ λ ώ ν ; Ο ποιητής θεωρεί ιδιαίτερα σημαντικό το γεγονός των Θερμοπύλων και το παραθέτει, όχι μόνο ως ιστορικό συμβάν με εξέχουσα σημασία, αλλά και ως μια μάχη με βαθιά φιλοσοφική αξία και πλούσιους συμβολισμούς. Οι αρχαίοι υπερασπιστές στα μάτια του ποιητή είναι οι άνθρωποι εκείνοι που τόλμησαν, όντας μικρότεροι σε δυναμικό και αγνοώντας την υπερδύναμη των αντιπάλων, να ορθώσουν το ψυχικό τους ανάστημα και με μεγαλοσύνη και ήθος να υπερασπιστούν αυτό που όριζαν ως χρέος και καθήκον τους. Αυτοί οι άνθρωποι αξίζουν να τιμηθούν και να αποτελέσουν πρότυπα για όσους διεκδικούν μάχιμα αυτό που τους αρμόζει και επιθυμούν. Ο ποιητής προτρέπει τους αναγνώστες με ελλειπτικές προτάσεις, όπως συμβαίνει στα αποφθέγματα, να τιμήσουν τους ήρωες των Θερμοπύλων. Εξαίρει με λιτότητα το μεγαλείο τους και στοχεύει να κινητοποιήσει συναισθηματικά τον αναγνώστη που συγκινείται και ταυτίζεται, συνειδητοποιώντας το συμβολισμό της πράξης των ηρώων. 4. Τ ι σ υ μ β ο λ ί ζ ο υ ν ο ι Θ ε ρ μ ο π ύ λ ε ς, ο ι Μ ή δ ο ι κ α ι ο Ε φ ι ά λ τ η ς ; Οι Θερμοπύλες είναι η αρετή, το χρέος, το καθήκον, οι αξίες και τα ιδεώδη. Είναι όλα αυτά που για τον καθένα συνθέτουν το ηθικό του σύστημα, τα πιστεύω του και ό,τι αξίζει να διεκδικήσει και να παλέψει. Οι Μήδοι είναι η βία, τα εμπόδια που ορθώνονται στην πορεία της διεκδίκησης. Αντιπροσωπεύουν τις δυσκολίες, τις πραγματικότητες, αυτό που μπορεί να σταθεί τροχοπέδη στην όποια προσπάθεια. Το ίδιο και ο Εφιάλτης. Υπάρχει για να θυμίζει ότι ο αγώνας δεν είναι εύκολος και ότι μπορεί να αποκαλυφθούν αλήθειες δυσάρεστες που για την υπέρβασή τους απαιτείται μεγαλοσύνη. 10 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς

11 Διαθεματικές Δραστηριότητες Α ν α φ ε ρ θ ε ί τ ε σ ε έ ν α ά λ λ ο π ε ρ ι σ τ α τ ι κ ό τ η ς ε λ λ η ν ι κ ή ς ή τ η ς π α γ κ ό σ μ ι α ς ι σ τ ο ρ ί α ς κ α ι ε ξ η γ ή σ τ ε τ ο υ ς λ ό γ ο υ ς γ ι α τ ο υ ς ο π ο ί ο υ ς α ξ ί ζ ε ι ν α τ ι μ η θ ο ύ ν ο ι ά ν θ ρ ω π ο ι π ο υ έ λ α β α ν μ έ ρ ο ς σ ε α υ τ ό. Το γεγονός του Πολυτεχνείου το έτος 1973 αποτελεί χαρακτηριστική ιστορική στιγμή για τη χώρα της Ελλάδας. Το Νοέμβρη του 73 το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο δέχτηκε τους φοιτητές και το λαό της Αθήνας που διεκδικούσαν την επίλυση των προβλημάτων που είχαν συσσωρευτεί εξαιτίας του δικτατορικού πολιτεύματος και της ανικανότητάς του να τα λύσει. Η δικτατορία του Γ. Παπαδόπουλου προσπάθησε να κρατηθεί στην εξουσία από τη μια, ορίζοντας πρωθυπουργό το Σ. Μαρκεζίνη και δείχνοντας έτσι το «φιλελεύθερο» πρόσωπό της και από την άλλη τρομοκρατώντας και αστυνομεύοντας το λαό. Το φθινόπωρο του 1973 ο αγώνας κορυφώνεται και ο λαός του Πολυτεχνείου μάχεται δυναμικά για την ελευθερία, για την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, για τη δικαιοσύνη και την ισότητα. Οι συγκρούσεις κορυφώνονται, πολλοί σκοτώνονται, εκατοντάδες οδηγήθηκαν στην ασφάλεια και βασανίστηκαν. Ενώ συνεχίζονται οι συλλήψεις εμφανίζεται στο προσκήνιο η χούντα του Ιωαννίδη. Ο λαός διεκδικεί, δεν συμβιβάζεται, δεν υποτάσσεται. Το Πολυτεχνείο αποτέλεσε την αρχή τού τέλους για τη δικτατορία. Είναι το σθένος της αντίστασης και της υπεράσπισης πανανθρώπινων δικαιωμάτων που καταπατούνται βίαια και αυθαίρετα που αξίζει να τιμηθεί. Είναι το όραμα μιας ελεύθερης ζωής για την οποία διαρκώς μάχεται ο άνθρωπος και για το οποίο οι άνθρωποι του Πολυτεχνείου μνημονεύονται. Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 11

12 Ερωτήσεις εκτός βιβλίου Α ν α φ ε ρ θ ε ί τ ε σ τ ο Μ ά η τ ο υ 6 8 κ α ι κ ά ν τ ε τ ο ν π α ρ α λ λ η λ ι σ μ ό μ ε τ ι ς Θ ε ρ μ ο π ύ λ ε ς τ ο υ Κ. Π. Κ α β ά φ η. Ο Μάης του 68 υπήρξε ένα επαναστατικό ρεύμα που κινητοποίησε μέσα σε μερικές μέρες εκατομμύρια εργαζομένων. Εργαζόμενοι και φοιτητές στη Γαλλία εγκατέλειψαν την εργασία τους και εξεγέρθηκαν πραγματοποιώντας την πιο γνωστή στην ιστορία απεργία με αιτήματά τους ζητήματα που σχετίζονται με τα εργασιακά, αυξήσεις του μισθού, πενθήμερο, οχτάωρο, κ.τ.λ. Το σύνθημα «πάρτε τις επιθυμίες σας για πραγματικότητα» υποδηλώνει πως υπήρξε μια κίνηση ανθρώπων που δεν κινούνταν με βάση το τι είναι «φυσιολογικό», που μέχρι τότε φυσιολογικό ήταν οι εργάτες να ενδιαφέρονται για αυξήσεις και οι φοιτητές για τις εξετάσεις τους, αλλά το τι είναι «δυνατό». Εστιάζοντας κανείς στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των ανθρώπων που αγωνίστηκαν το «Μάη του 68» και των Σπαρτιατών, παρατηρεί πως και στις δυο περιπτώσεις οι πρωταγωνιστές είναι άτομα με ηθικές αξίες, πίστη στα ιδεώδη, που αγνοούν τον κίνδυνο και το φόβο και μάχονται μέχρι τέλους. Βασικό επίσης κοινό χαρακτηριστικό τους είναι η γνώση της πιθανής αρνητικής έκβασης του αγώνα που όμως δεν τους να σταματήσουν τη μάχη τους. Παρίσι, Μάιος Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς

13 Παράλληλα κείμενα Κ.Π. Καβάφης, «Υπέρ της Αχαϊκής Συμπολιτείας πολεμήσαντες», (1922), Ποιήματα, τόμ. 2, Ίκαρος 1983 σ. 31. Ανδρείοι σεις που πολεμήσατε και πέσατ ευκλεώς τους πανταχού νικήσαντας μη φοβηθέντες. Άμωμοι σεις, αν έπταισαν ο Δίαιος και ο Κριτόλαος. Όταν θέλουν οι Έλληνες να καυχηθούν, «Τέτοιους βγάζει το έθνος μας» θα λένε για σας. Έτσι θαυμάσιος θα ναι ο έπαινός σας.- Εγράφη εν Αλεξανδρεία υπό Αχαιού έβδομον έτος Πτολεμαίου, Λαθύρου. Κωνσταντίνος Π. Καβάφης (1922) Σ χ ο λ ι ά σ τ ε μ ε β ά σ η τ ο ε ξ ε τ α ζ ό μ ε ν ο π ο ί η μ α α λ λ ά κ α ι τ ο π α ρ α π ά ν ω π α ρ ά λ λ η λ ο κ ε ί μ ε ν ο τ η ν ε ι δ ι κ ή σ χ έ σ η τ ο υ Κ α β ά φ η μ ε τ η ν ι σ τ ο ρ ί α κ α ι τ ο σ τ ό χ ο τ ω ν σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν ω ν π ο ι η μ ά τ ω ν. Ο Καβάφης και στα δυο ποιήματά του, που αποτελούν ένα είδος επιγράμματος, εξυμνεί την ανδρεία και την τόλμη όσων θυσιάζονται για την πατρίδα, τα ιδανικά και τα πιστεύω τους. Υμνεί αυτούς που, αψηφώντας το φόβο τους, πολεμούν μέχρι τέλους υπερασπιζόμενοι τις ηθικές αξίες τους. Και στις δυο περιπτώσεις - Θερμοπύλες και Υπέρ της Αχαϊκής Συμπολιτείας πολεμήσαντες - ο ποιητής εκφράζει την ειδική σχέση που διατηρεί με την αρχαιότητα, την ιστορία των Ελλήνων και δείχνει να τιμά και να θαυμάζει τον τρόπο που οι αρχαίοι Έλληνες μάχονται. Συχνά ο Καβάφης καλεί μέσα από τα ποιήματά του τους Έλληνες της εποχής του να μοιάσουν στους προγόνους τους και να φανούν αντάξιοι απόγονοί τους. Παρατηρώντας προφανώς ένα κλίμα ιδιοτέλειας, σύγκρουσης ανάμεσα στο ηθικό σύστημα αξιών και τα βιώματα των Νεοελλήνων, επιλέγει αυτόν τον τρόπο για να αφυπνίσει συνειδήσεις. Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 13

14 Έλλη Αλεξίου «Όμως ο μπαμπάς δεν ερχόταν» Η συγγραφέας Αναφορά στη ζωή και το έργο της Πληροφορίες για τη ζωή και το έργο της Έλλης Αλεξίου θα βρείτε στη δεύτερη ενότητα με τον τίτλο «Λαογραφικά» στο κείμενο «Η Άννα του Κλήδονα». Το κείμενο Εισαγωγικό σημείωμα Το διήγημα «Όμως ο μπαμπάς δεν ερχόταν» προέρχεται από το βιβλίο της Έλλης Αλεξίου Προσοχή συνάνθρωποι που κυκλοφόρησε το Ωστόσο, το κείμενο γράφτηκε το 1954 και σκιαγραφεί τις οδυνηρές συνέπειες του Εμφυλίου στην καθημερινή οικογενειακή ζωή. Εστιάζει στα προβλήματα της φτώχειας και της στέρησης που αντιμετώπιζαν οι άνθρωποι τη μεταπολεμική περίοδο τονίζοντας την ψυχική δύναμη που διέθεταν προκειμένου να ανταπεξέλθουν στις δυσκολίες. Στο κείμενο αυτό η συγγραφέας αναφέρεται στην προσπάθεια μιας μητέρας να επιβιώσει με τα δυο μικρά παιδιά της παλεύοντας ολομόναχη, καθώς ο σύζυγός της είναι εξόριστος. Η συγγραφέας γνωρίζει τις δυσκολίες αυτές, γιατί και η ίδια πέρασε ένα μεγάλο μέρος της ζωής της, από το εκπατρισμένη στη Ρουμανία. 14 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς

15 Λεξιλόγιο - Ερμηνευτικά να διακονέψω = να ζητιανέψω άμα σφίξει ο κόσμος = αν αυξηθεί ο κόσμος ξεθαρρεύτηκε = απέκτησε θάρρος μποξάς = ζεστό μάλλινο σάλι συνερίζονταν = συναγωνίζονταν Ενότητες - Πλαγιότιτλοι Η συγγραφέας έχει προβλέψει το χωρισμό τού κειμένου σε ενότητες αφήνοντας τα σχετικά κενά ανάμεσα στις διαφορετικές θεματικές. Οι ενότητες που διακρίνονται στο κείμενο είναι οι εξής: 1 η ενότητα: «Η Αγγελικούλα, μόλις άνοιξε τα μάτια της. - Ναι ναι θα του το πω», στην οποία γίνεται αναφορά στις οικονομικές δυσκολίες της οικογένειας. 2 η ενότητα: «Στην οδό Αιόλου. θα τους δώσουν για τις γιορτές», στην οποία αναφέρονται οι επιθυμίες των παιδιών για χαρά και παιχνίδι. 3 η ενότητα: «Η Αγγελικούλα με τη μαμά.. τα ορφανεμένα μας τα σπίτια», στην οποία καταγράφεται η σκληρή πραγματικότητα που αφήνει τις παιδικές επιθυμίες ανικανοποίητες. Περίληψη Το διήγημα αυτό της Έλλης Αλεξίου πραγματεύεται τις δύσκολες συνθήκες της μεταπολεμικής εποχής. Συγκεκριμένα, παρουσιάζει τον αγώνα μιας μητέρας να στηρίξει τα δυο της παιδιά όσο ο άνδρας της βρίσκεται στην εξορία, αλλά και τις οικονομικές δυσκολίες όλων των ανθρώπων της μεταπολεμικής εποχής. Η άθλια οικονομική κατάσταση παίρνει μεγαλύτερες διαστάσεις την περίοδο των Χριστουγέννων. Στο βαρύ κλίμα της στέρησης και στον υπεράνθρωπο αγώνα των ανθρώπων προστίθενται και οι επιθυμίες των παιδιών για χαρά και παιχνίδι. Ωστόσο, τα όνειρα των παιδιών παραμένουν ανικανοποίητα, καθώς η πραγματικότητα είναι πολύ σκληρή. Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 15

16 Νοηματική Προσέγγιση Πρώτη ενότητα Στην πρώτη ενότητα του διηγήματος η συγγραφέας μάς τοποθετεί στο χρόνο και τις συνθήκες ζωής των ηρώων. Πρόκειται για μια μητέρα που μεγαλώνει μόνη τα δυο της παιδιά, καθώς ο σύζυγός της βρίσκεται στην εξορία. Οι συνθήκες ζωής τη μεταπολεμική περίοδο είναι δυσχερείς και η μητέρα που πάντα ξενοδούλευε, για να στηρίξει οικονομικά την οικογένειά της, αναγκάζεται πλέον να ζητιανέψει. Η περίοδος των Χριστουγέννων που πλησιάζει εντείνει το ήδη υπάρχον οικονομικό πρόβλημα και η μητέρα, μη έχοντας άλλον τρόπο να ανταπεξέλθει, επιλέγει τη λύση της διακονίας (ζητιανιάς). Τα δυο παιδιά αποφασίζουν, όσο βρίσκονται μαζί με τη μητέρα τους σε κεντρικό δρόμο, να λένε στους περαστικούς τα «κάλαντα της εξορίας», βοηθώντας και εκείνα με τον τρόπο αυτό στη συγκέντρωση ενός χρηματικού ποσού ικανού να περάσουν τις ημέρες των Χριστουγέννων. Βέβαια η αθωότητα των παιδιών δεν τα επιτρέπει να συμμεριστούν το άγχος της μητέρας για τα οικονομικά και ονειρεύονται με τα χρήματα που θα συγκεντρώσουν να αγοράσουν παιχνίδια. Ο μικρός Πέτρος έχει ήδη επιλέξει έναν πανάκριβο σιδηρόδρομο. Η μητέρα, ωστόσο, προσπαθεί να κερδίσει χρόνο πείθοντας τον Πέτρο πως το παιχνίδι θα το αγοράσει ο πατέρας του την Πρωτοχρονιά, όταν θα επιστρέψει από την εξορία. Δεύτερη ενότητα Στο τμήμα αυτό του διηγήματος τα δύο αδέρφια, ο Πέτρος και η Αγγελικούλα, κοιτάζουν τη βιτρίνα του μαγαζιού όπου εκτίθεται το τρενάκι. Το βαρύ κλίμα της στέρησης μάλλον δεν επηρεάζει τόσο τα παιδιά, τα οποία πάντα ελπίζουν και ονειρεύονται. Την ίδια βιτρίνα κοιτάζουν και άλλα μικρά παιδιά που και εκείνα επιθυμούν το ίδιο παιχνίδι. Τα εκθέματα αυτής της βιτρίνας αντιπροσωπεύουν τα όνειρά τους για μια χαρούμενη ζωή. Όλα ελπίζουν πως θα αποκτήσουν το σιδηρόδρομο αυτό. Εκτός από τον Πέτρο που περιμένει τον πατέρα του για να του το αγοράσει, ένα άλλο παιδί υποστηρίζει πως θα το αποκτήσει, όταν ο πατέρας του που είναι καθηγητής πάρει το δώρο των Χριστουγέννων από τη δουλειά του. Ένα άλλο παιδί θα το ζητήσει από το νονό του, που είναι οδηγός, ενώ ένα τρίτο παιδί περιμένει το παιχνίδι αυτό από τη θεία και το θείο που έχουν περίπτερο. Όλα τα παιδιά, ακόμα και σε συνθήκες δυσβάσταχτες φαίνεται να διατηρούν μια αισιόδοξη και χαρούμενη 16 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς

17 διάθεση, η οποία μέσα στο κείμενο εκφράζεται με την επιθυμία τους να αποκτήσουν αυτό το πολυπόθητο τρενάκι. Τρίτη ενότητα Στην τελευταία ενότητα του κειμένου η αγωνία των παιδιών για την απόκτηση του σιδηρόδρομου συνεχίζεται, καθώς κάθε μέρα που πήγαιναν με τη μητέρα τους στην οδό Αιόλου όπου βρισκόταν το κατάστημα με τα παιχνίδια, έβλεπαν αν υπάρχει ακόμη στη βιτρίνα. Επίσης, τα βράδια όταν βρίσκονταν στο σπίτι και ο Πέτρος και η Αγγελικούλα περίμεναν εναγωνίως να επιστρέψει ο πατέρας τους από την εξορία για να τους αγοράσει το τρενάκι. Οι γιορτές όμως περνούσαν «και ο μπαμπάς δεν ερχόταν»: αυτή η φράση λειτουργεί ως αφηγηματικό μοτίβο και προωθεί τη δράση. Αν και τα φτηνότερα παιχνίδια που ήταν εκτεθειμένα στη βιτρίνα είχαν πουληθεί, το τρενάκι ήταν ακόμη εκεί. Κανείς δε διέθετε τόσα χρήματα για να το αγοράσει. Τα επιχειρήματα που χρησιμοποίησε κάθε παιδί για να τονίσει ότι θα αποκτήσει το ποθητό δώρο, τώρα ακυρώνονται. Πρώτος απ όλους ο Πέτρος υποστηρίζει πως ο πατέρας του δεν ήρθε από την εξορία γιατί δεν τον άφησαν οι κακοί. Το δεύτερο παιδί δεν κατόρθωσε να αποκτήσει το παιχνίδι που τόσο επιθυμούσε γιατί, όπως λέει, ο πατέρας του δεν πήρε το δεύτερο μισθό από τη δουλειά του. Το τρίτο παιδί δικαιολογήθηκε πως τελικά ο νονός του προτίμησε να του χαρίσει μια ζεστή φανέλα για να μην κρυώνει, ενώ το τελευταίο παιδί πήρε ως δώρο Χριστουγέννων από τη θεία και το θείο του ένα παλτό, καθώς το παλιό ήταν πλέον μικρό και σε κακή κατάσταση, δείχνοντας τη δεινή οικονομική κατάσταση όχι μόνο της συγκεκριμένης μητέρας, αλλά και όλων των ανθρώπων της μεταπολεμικής περιόδου. Το κείμενο τελειώνει με την ελπίδα και την ευχή πως την επόμενη χρονιά «Όλα θα χουν αλλάξει» και «οι καλοί μπαμπάδες θα μας έχουν έρθει και θα χουν γεμίσει τα έρημα, τα ορφανεμένα μας τα σπίτια» δηλώνοντας την ανάγκη των ανθρώπων να προσπαθούν για το καλύτερο και να ελπίζουν πως αυτό κάποια στιγμή θα γίνει. Κεντρική ιδέα Κεντρική ιδέα του διηγήματος είναι τα προβλήματα της φτώχειας και της στέρησης που αντιμετωπίζουν κάποιοι συνάνθρωποί μας και η ψυχική δύναμη που επιδεικνύουν χωρίς να λυγίζουν στις δυσκολίες. Οι μονογονεïκές οικογένειες, καθώς ο πατέρας συχνά δεν υπάρχει σε πολλές οικογένειες τη μεταπολεμική εποχή, και τα προβλήματα επιβίωσης που αντιμετωπίζουν είναι τα κύρια προβλήματα των ανθρώπων. Ωστόσο, η αθωότητα και η αισιοδοξία των παιδιών κυριαρχούν, καθώς τα παιδιά πάντα διατηρούν μια χαρούμενη διάθεση, ακόμη και όταν η σκληρή πραγματικότητα έρχεται να τα διαψεύσει. Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 17

18 Σκέψεις - Συναισθήματα Η συγγραφέας, έχοντας βιώσει και η ίδια δυσκολίες στην προσωπική της ζωή, καταφέρνει να μας συγκινήσει παρουσιάζοντας τις σκληρές εμπειρίες των ανθρώπων της μεταπολεμικής περιόδου που αγωνιούν για βασικά ζητήματα, όπως αυτό της επιβίωσης. Η μάνα που παλεύει μόνη της για να επιβιώσει με τα δυο μικρά παιδιά της μας προκαλεί θαυμασμό. Κατορθώνει μετά από τόσες δυσκολίες να συγκεντρώσει τα ψυχικά αποθέματα που διαθέτει και να μη λυγίσει. Το γεγονός ότι προσπαθεί μόνη της χωρίς τη βοήθεια του συζύγου, κάνει αυτό το θαυμασμό ακόμη μεγαλύτερο. Είναι πράγματι αξιέπαινη, όπως αξιέπαινη είναι και κάθε μάνα που βρέθηκε για λίγο στη θέση αυτή. Από την άλλη πλευρά, εντύπωση προκαλεί η αισιοδοξία και η χαρούμενη διάθεση των παιδιών που συνεχίζουν, παρά τις δυσβάσταχτες συνθήκες, να ελπίζουν. Ο διάλογός τους σε πολλά σημεία του κειμένου δείχνει μια ωριμότητα, η οποία δικαιολογείται από τις σκληρές εμπειρίες που έχουν βιώσει. Τεχνικά στοιχεία Η γλώσσα που χρησιμοποιεί ο ποιητής είναι απλή δημοτική. Οι φράσεις, όπως «ο μπαμπάς δεν ερχόταν», καθώς και άλλες συναφείς που χρησιμοποιούνται στο κείμενο, λειτουργούν ως αφηγηματικό μοτίβο που προωθεί τη δράση και δημιουργεί ένταση στην αφήγηση. Ως προς τη μορφή, η χρήση του διαλόγου δίνει μια θεατρική διάσταση στην αφήγηση. Επίσης, οι διάλογοι δίνουν τη δυνατότητα στη συγγραφέα να προβάλλει τους χαρακτήρες ανάγλυφους και φυσικούς. Όσον αφορά τα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί η Αλεξίου, το κείμενο είναι λιτό. Παρατηρούνται μόνο τα εξής: Επίθετα:«φτωχοντυμένα αδέλφια», «λυπημένα παιδιά», «έρημα, ορφανεμένα σπίτια» Μεταφορές: «να βρεθεί και κανείς χριστιανός» Παρομοιώσεις: «σα στενοχωρημένος» Επαναλήψεις: «μόνο και μόνο» Αντιθέσεις: «αντί χαρά, τους είχε δώσει στενοχώρια» Προσωποποιήσεις: «Κι ο σιδηρόδρομος ήταν και αυτός πολύ στενοχωρημένος», «τα ορφανεμένα μας τα σπίτια» Ανακεφαλαίωση Το διήγημα «Όμως ο μπαμπάς δεν ερχόταν» περιλαμβάνεται στο βιβλίο της Έλλης Αλεξίου Προσοχή συνάνθρωποι που κυκλοφόρησε το Το διήγημα γράφτηκε το 1954 και παρουσιάζει τον αγώνα μιας μητέρας να ζήσει και στηρίξει τα δυο της παιδιά, όσο ο άντρας της βρίσκεται στην εξορία αλλά και 18 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς

19 τις οικονομικές δυσκολίες όλων των ανθρώπων της μεταπολεμικής περιόδου. Εκτός από το πρόβλημα της επιβίωσης, το κείμενο αναφέρεται και στην αθωότητα και την αισιοδοξία που διατηρούν τα παιδιά παρά τις δυσμενείς οικονομικές συνθήκες. Είναι ένα κείμενο που μας προκαλεί έντονη συγκίνηση για τα δεινά των ανθρώπων και παράλληλα μεγάλο θαυμασμό για όλους αυτούς που κατορθώνουν να επιδείξουν μια πρωτοφανή ψυχική δύναμη και να μη λυγίσουν μπροστά στις δυσκολίες. Τέλος, το διήγημα αυτό της Αλεξίου επιδιώκει να θίξει γενικότερα τα κοινωνικά προβλήματα της εποχής χρησιμοποιώντας την απλή καθημερινή γλώσσα και έχοντας σε αρκετά σημεία διαλογική μορφή, η οποία αποδίδει στους ήρωες μεγαλύτερη φυσικότητα. Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 19

20 Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου Εργασίες 1. Π ε ρ ι γ ρ ά ψ τ ε τ ι ς σ υ ν θ ή κ ε ς ζ ω ή ς τ η ς Α γ γ ε λ ι κ ο ύ λ α ς κ α ι τ ο υ Π έ τ ρ ο υ, α ν τ λ ώ ν τ α ς π λ η ρ ο φ ο ρ ί ε ς α π ό τ ο κ ε ί μ ε ν ο. Η συγγραφέας σε όλο το κείμενο τονίζει τα προβλήματα της φτώχειας και της στέρησης που αντιμετώπιζαν τα δύο παιδιά τη μεταπολεμική εποχή. Η φτωχή οικογένειά τους ήρθε αντιμέτωπη με ακόμη μεγαλύτερα προβλήματα, όταν έμεινε μόνη η μητέρα, όσο ο πατέρας τους βρισκόταν στην εξορία. Αν και πάντα εργαζόταν, τώρα η ανάγκη αυτή έγινε πιο έντονη. Το γεγονός ότι πλησίαζαν τα Χριστούγεννα είχε σαν αποτέλεσμα η άθλια οικονομική κατάσταση της οικογένειας να πάρει τραγικές διαστάσεις. Οι απαιτήσεις των δυο παιδιών για δώρα και παιχνίδια δυσκολεύουν τη μητέρα που αναγκάζεται να ζητιανέψει. Όλες αυτές οι πληροφορίες που δίνονται στο κείμενο σε συνδυασμό με την περιγραφή των ρούχων που φέρονται να φορούν τα δυο παιδιά (σακάκι μπαλωμένο στους αγκώνες και το γιακά, γάντια που βγαίναν όξω τα δυο πρώτα δάχτυλα) σκιαγραφούν τις συνθήκες ζωής τους και το βαρύ κλίμα της στέρησης. 2. Τ ι α ν τ ι π ρ ο σ ω π ε ύ ε ι γ ι α τ α π α ι δ ι ά τ ο υ δ ι η γ ή μ α τ ο ς ο σ ι δ η ρ ό δ ρ ο μ ο ς π ο υ β ρ ί σ κ ε τ α ι σ τ η β ι τ ρ ί ν α τ ο υ κ α τ α σ τ ή μ α τ ο ς ; Τα παιδιά του διηγήματος, αν και προέρχονται από φτωχές οικογένειες που το βιοποριστικό ζήτημα αποτελεί το κυρίαρχο πρόβλημά τους, φαίνεται να διατηρούν μια αισιοδοξία. Ακόμα και μέσα σ αυτές τις δυσβάσταχτες συνθήκες εξακολουθούν να έχουν μια χαρούμενη διάθεση, να ελπίζουν και να ονειρεύονται. Τα πανάκριβα παιχνίδια που επιθυμούν να αποκτήσουν αντιπροσωπεύουν το όνειρό τους για μια χαρούμενη ζωή. Κοιτάζοντας τη βιτρίνα όπου εκτίθεται ο σιδηρόδρομος βλέπουν ένα όνειρό 20 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς

21 τους που επιθυμούν να υλοποιηθεί. Όπως επιθυμούν να αποκτήσουν το πανάκριβο τρενάκι, έτσι ακριβώς επιθυμούν να ζήσουν ευτυχισμένα και χαρούμενα, να ξεχάσουν τη φτώχεια και τις στερήσεις. 3. Κ ά θ ε π α ι δ ί π ρ ο β ά λ λ ε ι έ ν α ε π ι χ ε ί ρ η μ α γ ι α ν α π ε ί σ ε ι τ α ά λ λ α ό τ ι θ α α π ο κ τ ή σ ε ι τ ο π ο θ η τ ό δ ώ ρ ο. Π ο ι α ε ί ν α ι α υ τ ά τ α ε π ι χ ε ι ρ ή μ α τ α κ α ι π ώ ς α κ υ ρ ώ ν ο ν τ α ι σ τ ο τ έ λ ο ς τ ο υ δ ι η γ ή μ α τ ο ς ; Επιθυμία όλων των παιδιών που εμφανίζονται στο διήγημα, όχι μόνο του Πέτρου και της Αγγελικούλας, είναι να αποκτήσουν ένα πανάκριβο παιχνίδι που είδαν στη βιτρίνα ενός καταστήματος. Το τρενάκι που εκτίθεται στη βιτρίνα είναι το όνειρο των παιδιών, το οποίο πιστεύουν πως θα πραγματοποιηθεί τις γιορτές των Χριστουγέννων. Ο Πέτρος πρώτος απ όλους περιμένει την επιστροφή του πατέρα του από την εξορία, ώστε να του πάρει εκείνος το δώρο που επιθυμεί. Κάποιο άλλο παιδί υποστηρίζει πως θα το αποκτήσει, όταν ο πατέρας του που είναι καθηγητής, πάρει το δώρο των Χριστουγέννων από τη δουλειά του. Ένα άλλο θα το ζητήσει από το νονό του, που είναι οδηγός, ενώ ένα τέταρτο παιδί περιμένει το παιχνίδι αυτό από τη θεία και το θείο του που έχουν περίπτερο. Ενώ όμως τα Χριστούγεννα τελειώνουν, κανένα από τα τέσσερα παιδιά δεν απέκτησε το πολυπόθητο τρενάκι. Το κάθε παιδί εξηγεί για ποιο λόγο δεν κατάφερε να αποκτήσει το δώρο που ονειρευόταν, ακυρώνοντας έτσι το προηγούμενο επιχείρημά του. Έτσι, πρώτα ο Πέτρος υποστηρίζει πως οι κακοί δεν επέτρεψαν στον πατέρα του να φύγει από την εξορία με αποτέλεσμα να μην του χαρίσει το δώρο αυτό. Το δεύτερο παιδί δεν κατόρθωσε να αποκτήσει το παιχνίδι που τόσο επιθυμούσε γιατί, όπως εξηγεί, ο πατέρας του δεν πήρε το δεύτερο μισθό από τη δουλειά του. Το τρίτο παιδί δικαιολογήθηκε πως τελικά ο νονός του προτίμησε να του χαρίσει μια ζεστή φανέλα για να μην κρυώνει, ενώ το τελευταίο παιδί πήρε ως δώρο Χριστουγέννων από τη θεία και το θείο του κάτι που είχε μεγαλύτερη ανάγκη, ένα παλτό, καθώς το παλιό του ήταν πλέον μικρό και σε κακή κατάσταση. 4. Σ χ η μ α τ ί σ τ ε τ ο π ο ρ τ ρ έ τ ο τ η ς μ η τ έ ρ α ς, κ ά ν ο ν τ α ς α ν α φ ο ρ ά σ τ ο ν α γ ώ ν α τ η ς γ ι α ε π ι β ί ω σ η. Η μητέρα του διηγήματος είναι μια γυναίκα που μεγαλώνει μόνη της δυο παιδιά κάνοντας περισσότερες από μια δουλειές και ξενοδουλεύοντας. Είναι έτοιμη να εργαστεί σκληρά, ακόμη και να ζητιανέψει, για να ζήσει τα παιδιά της. Είναι πράγματι αξιέπαινη, καθώς βρίσκει την ψυχική δύναμη παρά τις άθλιες οικονομικές συνθήκες να στηρίξει τα όνειρα των παιδιών της και να επιδιώξει με κάθε Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 21

22 τρόπο να τα δει ευτυχισμένα. Γενικότερα, οι δύσκολες συνθήκες της μεταπολεμικής εποχής αναδεικνύουν σε μεγαλύτερο βαθμό τα ψυχικά αποθέματα των ανθρώπων που συνέχισαν να αγωνίζονται χωρίς να εγκαταλείπουν την προσπάθεια και χωρίς να λυγίσουν μπροστά στις δυσκολίες τους. Ένας τέτοιος άνθρωπος είναι και η μητέρα του Πέτρου και της Αγγελικούλας. 22 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς

23 Διαθεματικές Δραστηριότητες Δ ι α β ά σ τ ε τ ο β ι β λ ί ο τ η ς Α λ ε ξ ί ο υ «Σ κ λ η ρ ο ί α γ ώ ν ε ς γ ι α μ ι κ ρ ή ζ ω ή», τ ο ο π ο ί ο έ χ ε ι α ν ά λ ο γ η θ ε μ α τ ι κ ή, κ α ι π α ρ ο υ σ ι ά σ τ ε σ τ η ν τ ά ξ η μ ι α σ υ ν θ ε τ ι κ ή ε ρ γ α σ ί α μ ε τ ί τ λ ο «Τ ο π α ι δ ί σ τ ο έ ρ γ ο τ η ς Έ λ λ η ς Α λ ε ξ ί ο υ», ό π ο υ ν α ε ξ ε τ ά ζ ε τ ε κ υ ρ ί ω ς τ ι ς σ υ ν θ ή κ ε ς ζ ω ή ς κ α ι τ ι ς δ υ ν α τ ό τ η τ ε ς ε κ π α ί δ ε υ σ η ς π ο υ ε ί χ α ν τ α π α ι δ ι ά τ η ς μ ε τ α π ο λ ε μ ι κ ή ς ε π ο χ ή ς. Για να ανταποκριθείτε στις απαιτήσεις της συγκεκριμένης διαθεματικής δραστηριότητας, κρίνεται σκόπιμο να παρατεθούν οι περιλήψεις των διηγημάτων που περιλαμβάνει η Έλλη Αλεξίου στο βιβλίο της «Σκληροί αγώνες για μικρή ζωή» και τα οποία διηγήματα αφορούν σε παιδιά που προέρχονται από τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα. Περιλήψεις διηγημάτων: «Τα τρία αδέρφια». Τρία ορφανά, που έχασαν τους γονείς τους στην κακοδαιμονία που ακολούθησε στους πρώτους καιρούς της Οκτωβριανής Επανάστασης στη Ρωσία. Τα φέρνουν στην Ελλάδα κάποιοι δικοί τους και τα κλείνουν σ ένα ορφανοτροφείο. Εκεί αφοσιώνονται στη δασκάλα και την αγαπούν σαν μητέρα τους, καθώς της μοιάζει και εξωτερικά. Πριν κοιμηθούν ζητούν την άδεια να φιλούν το χέρι του δασκάλου, όπως έκαναν και με τον πατέρα τους. Η αρραβωνιασμένη δασκάλα κάποια στιγμή φεύγει για να παντρευτεί και ο δάσκαλος φεύγει κι αυτός με την οικογένειά του για τον τόπο του. Τα παιδιά για δεύτερη φορά βιώνουν την πίκρα της ορφάνιας. «Τα μάτια της Γιαννούλας». Στο διήγημα αυτό περιγράφεται μια ακόμη παιδική δυστυχία και σ αντίθεση μ αυτή ένα θείο δώρο. Το δώρο αυτό είναι το καλλιτεχνικό της ταλέντο να παλεύει με επιμονή να αποδώσει με τη ζωγραφική της τα σχήματα και τα χρώματα των πραγμάτων. «Η ιστορία του Δημητράκη». Αφορά τη δυστυχία που χτυπά τους ανθρώπους ως συνέπεια του πολέμου. Ο Δημητράκης είναι γιος μιας Σμυρνιάς και ενός μπέη Τούρκου. Στην απελευθέρωση της Σμύρνης μέσα στις γιορτές η νεαρή μάνα, χαρούμενη, αρπάζει το μωρό της που το λέγανε Οσμάν και φεύγει από το χαρέμι. Αρχίζει κρυφά να αποκαλεί το παιδί της Δημητράκη, το όνομα του πατέρα της. Όταν έρχεται στην Ελλάδα συναντά δυσκολίες. Δουλεύει σαν υπηρέτρια σε ένα ορφανοτροφείο, το οποίο της παίρνει και το παιδί της. Όλα αυτά την κάνουν να νοσταλγεί την αγάπη και τη ζεστασιά του χαρεμιού, τη στοργική φροντίδα που της έδειχναν ο μπέης και η μητέρα του. Αρχίζει να αμφιβάλλει για την επιλογή της να στερήσει το παιδί από την πατρική φροντίδα και προστασία. Βασανίζεται περισσότερο όταν πληροφορείται ότι ο πατέρας του παιδιού είναι απαρηγόρητος και πονά για το χωρισμό τους. Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 23

24 «Η νίκη της Μαριγώς». Δίνει εικόνες από τη δυστυχισμένη ζωή μιας φτωχής οικογένειας, όπου ο πατέρας πεθαίνει και η μάνα, μόνη της πια, μεγαλώνει τα παιδιά της με μεγάλες δυσκολίες. Οι κόρες της όμως όταν μεγαλώνουν, προκαλούν σε όλους την απορία, πώς αν και μεγαλώνοντας μέσα στη φτώχεια και τη στέρηση είναι τόσο όμορφες με τόση λάμψη. Η ομορφιά των κοριτσιών είναι για τη Μαριγώ η νίκη που κέρδισε στη σκληρή βιοπάλη της ζωής. «Η Βαγγελίτσα». Είναι ένα κορίτσι που δεν της αρέσει να πηγαίνει στο σχολείο, αλλά έχει γλυκύτατη και δυνατή φωνή. Η δασκάλα της θεωρεί παρήγορο το γεγονός ότι η φύση προίκισε το παιδί με ένα πολύ ισχυρό αντιστάθμισμα. Η μητέρα της ωστόσο, έχοντας άγνοια της σημασίας του ταλέντου της μικρής, παρακαλεί τη δασκάλα να μην τονίζει το ταλέντο της Βαγγελίτσας για να μην της αποδώσει ο κόσμος τον υποτιμητικό χαρακτηρισμό «τραγουδίστρια». «Αμαρτίαι γονέων». Ένα μικρό κορίτσι, με πλούσιο συναισθηματικό κόσμο ταλαιπωρείται από απανωτές αρρώστιες. Η δασκάλα παρακολουθεί με αγωνία τις περιπέτειες του κοριτσιού. Μεσολαβεί ένα χρονικό διάστημα που η μικρή γίνεται καλά, αλλά την επόμενη χρονιά πεθαίνει. Ο πατέρας της θεωρείται ο κύριος υπαίτιος, καθώς είναι ένας αδιάφορος πατέρας που αφιερώνει όλο το χρόνο του στη διασκέδαση και τα ταξίδια. Όπως αντιλαμβάνεστε, έστω από τις περιλήψεις των διηγημάτων, κοινό σημείο αναφοράς των κειμένων τής Αλεξίου αποτελεί το παιδί που προέρχεται από τα χαμηλά κοινωνικά στρώματα, ζει μια ζωή με αρρώστιες και στερήσεις, υποφέρει. Άλλες φορές ζει σε μια μονογονεϊκή οικογένεια χωρίς τη στήριξη και τη φροντίδα του ενός γονιού. Άλλες φορές μεγαλώνει σε ορφανοτροφείο και στερείται εντελώς τη μητρική και πατρική φιγούρα και στοργή. Ακόμη και όταν δεν συμβαίνει τίποτα από τα παραπάνω, μεγαλώνει σε ένα περιβάλλον όπου η έλλειψη παιδείας και η άγνοια το καθιστούν ανίκανο να υπερασπιστεί τις επιθυμίες του και να αξιοποιήσει τα ταλέντα του. Τέλος, μπορεί το παιδί να είναι έρμαιο ενός ανύπαρκτου οικογενειακού πλαισίου. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις το παιδί ζει τον καθημερινό αγώνα για επιβίωση και συνήθως είναι καταδικασμένο να στερηθεί το δικαίωμα στην εκπαίδευση, τη μόρφωση και κατά συνέπεια το δικαίωμα να διεκδικήσει ένα καλύτερο μέλλον. www. google/ europa. eu. publications/ maps 24 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς

25 Ερώτηση εκτός βιβλίου Σ χ ο λ ι ά σ τ ε τ ο υ ς δ ι α λ ό γ ο υ ς τ ω ν π α ι δ ι ώ ν τ ο υ κ ε ι μ έ ν ο υ. Παρατηρώντας προσεχτικά στο κείμενο τους διαλόγους των παιδιών διαπιστώνουμε ότι χαρακτηρίζονται από μια ωριμότητα. Αν και πρόκειται για μικρά παιδιά που λογικά διαθέτουν τον αυθορμητισμό, τον ενθουσιασμό και την αισιοδοξία που διακρίνει την ηλικία τους, ωστόσο ανάμεσα στα παραπάνω στοιχεία εντοπίζουμε μια περίεργη ωριμότητα στον τρόπο που εκφράζονται και διεκδικούν και η οποία μας εντυπωσιάζει. Το γνώρισμα αυτό δικαιολογείται, αν αναλογιστούμε τις δυσκολίες που βίωσαν αυτά τα παιδιά καθώς και τις σκληρές εμπειρίες που είχαν στη ζωή τους λόγω του εμφύλιου πολέμου. Είναι παιδιά που δε γνώρισαν την ανεμελιά και την ασφάλεια με την οποία μεγαλώνουν τα παιδιά που ζουν σε ένα ειρηνικό περιβάλλον. Από την άλλη όμως οι ώριμοι αυτοί διάλογοι μπορεί να προκύπτουν και από την πρόθεση της συγγραφέα να συγκινήσει και να θίξει σύγχρονά της κοινωνικά προβλήματα, εφόσον και η ίδια πέρασε ένα μεγάλο μέρος της ζωής της εκπατρισμένη στη Ρουμανία. Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 25

26 Παράλληλα κείμενα Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, «Πατέρα στο σπίτι!», Άπαντα, τόμ. 3, Δόμος 1984, σ «- Μπάρμπα, βάλε μου λίγο λαδάκι μες στο γυαλί, είπε η μάνα μου, γιατί δεν έχουμε πατέρα στο σπίτι. - Χωρίς πεντάρα; - Ναι. - Και τι έγινε ο πατέρας σου; - Να, πάει να βρη άλλη γυναίκα. Ήτο πενταετές παιδίον, ζωηρόν, με λαμπρούς μεγάλους οφθαλμούς, ρακένδυτον. Και με παιδικήν χάριν, με σπαρακτικόν εν τη αθωότητι μειδίαμα, επρόφερεν εκάστοτε την φράσιν ταύτην, της οποίας όλον το βάθος δεν ήτο ικανόν να κατανοήση, τόσον ώστε οι άνθρωποι οι μη έχοντες να κάμουν τίποτε, καθώς εγώ, πολλάκις το εκάλουν, και απέτεινον αυτώ την άνω ερώτησιν του μικρού παντοπώλου της γειτονιάς, μόνον και μόνον δια ν ακούσωσιν από το στόμα του την απόκρισιν. - Να, πάει να βρη άλλη γυναίκα. Δεν ήτο η πρώτη φορά όπου το έβλεπα. Κατ εκείνην την ημέραν συνέβη να είμαι πλούσιος, διότι είχα κατορθώσει μετά πέντε εκλιπαρήσεις, και μετά τέσσαρας αποπομπάς, να λάβω δεκαπέντε δραχμάς, απέναντι ογδοήκοντα οφειλομένων μοι δι αμοιβήν φιλολογικής εργασίας πέντε εβδομάδων. Κατά τας τοιαύτας δε ημέρας, ισαρίθμους με τας σελήνας του ενιαυτού, μοι συμβαίνει, χωρίς να φροντίσω να πληρώσω μέρος των χρεών μου, να εξοδεύω μονοημερίς τα δυο τρίτα του ούτω πως εκβιασθέντος ποσού, φυλάττων φρονίμως το τρίτον δια τας επομένας τρεις εβδομάδας. Έκραξα το παιδίον και του έδωκα μίαν πεντάραν. Εκείνο την έλαβεν, έβγαλεν έξω από τα χείλη την γλώσσαν, με μειδίαμα ευδαιμονίας, και ατένιζον με είπε: - Δο μ κι άλλη, μπάρμπα! Δεν ήτο το μόνον παιδίον, το οποίον ήρχετο εις το μικρόν εκείνο παντοπωλείον της οδού Σ., κατά την δυτικήν εσχατιάν της πόλεως. Πτωχαί γυναίκες έστελναν συνήθως τας πενταετείς ή επταετείς κορασίδας των δια να οψωνίσουν. Συνέβαινε καθ εσπέραν να κάθημαι επί ημίσειαν ώραν και πλέον, συνομιλών με δύο ή τρεις φίλους, πίνοντας το ορεκτικόν των, εις το μικρόν μαγαζίον, ενίοτε δε να λαμβάνω εκεί το λιτόν δείπνον μου. Πολλάκις τριετή νήπια ψελλίζοντα τα έστελναν αι προκομμέναι αι μητέρες των, με επικίνδυνα ποτήρια ή 26 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς

27 φιαλίδια εις τας χείρας, δια ν αγοράσουν κ α σ ί ή λ ά ι ή λ υ κ ά ζ ι. Εν τούτων εζήτει να του δώσουν ένα κουμπί (σκουμβρί), άλλο εζήτει μια πεντάρα πίτα (σπίρτα). Την γλώσσαν των μόνον ο νεαρός παντοπώλης, ο φίλος μου, ήτο ικανός να την εννοή. Ο ίδιος εσπλαχνίζετο ενίοτε και έστελνε προπομπούς τους ίδιους του υπηρέτας έως την θύραν των μικρών παιδίων, δια να φθάσουν ταύτα ασφαλώς εις την μητέραν των. Συχνά συνέβαινε να ξεχάση η μικρά παιδίσκη, πενταέτις ή εξαέτις, το είδος, το οποίον εστάλη ν αγοράση, και να είπη άλλα αντ άλλων. Εντεύθεν παράπονα, διαμαρτυρίαι εκ μέρους των μητέρων, ύβρεις κατά του μπακάλη. Πάντοτε τον μπακάλην έβγαζαν πταίστην. Το παιδί ποτέ δεν έπταιεν. Άλλοτε συνέβη να του πέση εις τον δρόμον το μισό το ρύζι ή να φάγη την μισήν την ζάχαριν. Τότε η μήτηρ ή η γιαγιά κατήρχετο η ιδία, και ύβριζε τον μπακάλην, λέγουσα, ότι τέτοιος ήτον, τον ήξευρεν αυτή, όλο ξίκικα επώλει μ αυτά εζητούσε να πλουτίση κι αυτός. Και δύναμαι να μαρτυρήσω, ότι ο μπακάλης ήτο, και ως εμπορευόμενος και ως άτομον, τίμιος άνθρωπος. Άλλοτε πάλιν, ο μικρός ψωνιστής, το δεινότερον, έχανε καθ οδόν τα λεπτά, τα ρέστα, όσα έλαβεν από τον παντοπώλην. Πλην δια τούτο είχε ληφθεί η πρόνοια να τυλίγωνται τα ρέστα εις χαρτίον, και κάποτε να δένωνται κομπόδεμα εις ράκος και να εμβάλλωνται εις την τσέπην του μικρού. Και όμως, πολλάκις εχάνοντο πεντάλεπτα και δεκάλεπτα και ολόκληροι λιμοκοντόροι. Και πάλιν ο μπακάλης έπταιεν. Αλλ ας επανέλθω εις το παιδίον, περί ου ο λόγος εν αρχή. Δεν είμαι ποτέ πολυπράγμων αλλ ο φίλος μου, ο μικρός παντοπώλης, ήξευρεν, ως εικός, όλα τα μυστικά της γειτονιάς. Ήτο γενικός θεματοφύλαξ των αλλοτρίων υποθέσεων. Δεν ηξεύρω αν το βλέμμα μου του εφάνη ερωτηματικόν, αλλ όταν ευκαίρησεν, αυθόρμητος, ήρχισε να μου διηγήται την ιστορίαν. Προ εννέα ετών ο Μανόλης ο Φλοεράκης είχε νυμφευθή την Γιαννούλαν Πολυκάρπου. Εκ της συζυγίας ταύτης εγεννήθησαν πέντε τέκνα, εξ ων το τρίτον ήτο το παιδίον εκείνο. Ο Μανόλης ήτο ξυλουργός, αλλά δεν διέπρεπε πολύ επί φιλοπονία. Ειργάζετο, οσάκις είχεν εργασίαν, από την Τρίτην έως την Παρασκευήν. Το Σάββατον πρωί τού επονούσεν αίφνης η μέση του, την Δευτέραν τού επονούσεν το κεφάλι. Εννοείται ότι διήρχετο εν κραιπάλη από το Σάββατον εσπέρας έως την Δευτέρα πρωί. Η γυνή ήτο φιλεργός. Είχε ραπτικήν μηχανήν και κατεσκεύαζεν υποκάμισα. Εκέρδιζεν ούτω εν τάλιρον την εβδομάδα, το οποίον, προστιθέμενον εις τα δεκατρείς ή τας δεκατέσσερας δραχμάς, όσας εκέρδιζεν εκείνος, και εκ των οποίων τα ημίση του εχρειάζοντο δια το τακτικόν μεθύσι της Κυριακής, μόλις ήρκει προς συντήρησιν της οικογενείας. Πλην η οικογένεια ηύξανε, σχεδόν κάθε χρόνο. Ανά εν κουτσουβέλι ή κατσιβέλι εγεννάτο τακτικά κάθε δεκαοκτώ μήνας, με κανονικότητα απελπιστικήν. Η οικογένεια ηύξανεν, αλλά το εισόδημα ηλαττούτο. Η εργασία εγένετο σπανιωτέρα. Η ραπτική μηχανή παρερρίφθη εις μίαν Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 27

28 γωνίαν, ετέθη εις αχρηστίαν. Η Γιαννούλα, μη προφθάνουσα ν απογαλακτίσει εν μωρόν, και αρχίζουσα να βυζάνη αμέσως άλλο, μόλις επαρκούσα δια να πλύνη ράκη, δεν είχεν πλέον καιρόν να ράπτη υποκάμισα. Ο Μανόλης δεν έπαυσε να μεθύη τακτικά από το Σαββατόβραδον έως το εξημέρωμα της Δευτέρας. Η Γιαννούλα δεν είχεν πλέον δεύτερον φόρεμα. Τα παιδιά δεν είχον πάντοτε ψωμί. Η εστία σπανίως ήτο αναμμένη. Η γυνή εγόγγυζεν. Ο Μανόλης, όταν ήρχετο, την έτρωγε από την γκρίνια. Τα παιδιά έκλαιαν. Η αχυροστρωμνή ήτο τρύπια. Η κουβέρτα δεν ήρκει να σκεπάση τα τρία μεγαλύτερα παιδιά. Η λάμπα ήτο ακαθάριστη και δεν είχε πετρέλαιον. Η στάμνα είχε σπάσει προ τριών ημερών, και έπιναν από ένα τσαγγλί, οσάκις είχε νερόν η βρύσις της γειτονιάς. Η σκούπα, καταλερωμένη, είχε φαγωθή η μισή, και ελίπαινε το πάτωμα αντί να το σκουπίση. Το τηγάνι είχε τρυπήσει και ήτο άχρηστον. Η χύτρα ήτο ραγισμένη και έσβηνε την φωτιάν διαρρέουσα, όταν φωτιά υπήρχεν. Η κατσαρόλα ήτο παλαιά, φαγωμένη, αγάνωτη. Ο γανωτής είχε προτείνει, ή να την αγοράσει αντί πενήντα λεπτών, ή να την γανώση αντί πενήντα, με κίνδυνον, είπε, να τρυπήσει και να γίνη άχρηστη. Η Γιαννούλα επροτίμησε να την κρατήση αγάνωτην. Η ραπτική μηχανή είχε δοθή ενέχυρον δια δύο εικοσιπεντάρικα, τα οποία θα εχρησίμευαν δια τα γεννητούρια του τελευταίου μωρού και δι άλλας χρείας. Τα δύο εικοσιπεντάρικα δεν επεστράφησαν, και η μηχανή εκρατήθη. Εις τοιαύτην κατάστασιν ήτο η οικία, όταν εισεχώρησεν ο κουμπάρος εντός. Ο κουμπάρος ήτο άγαμος και τεσσαροκοντούτης, παχύς, ευμορφάνθρωπος, με πλατύ ζουνάρι. Ήτο μέγας και πολύς, κομματάρχης ενός των πολιτευτών της Αττικής, είχε κερδίσει χρήματα από κάτι ενοικιάσεις. Ήτο άνθρωπος μ επιρροήν. Κατ αρχάς ήρχετο άπαξ του μηνός. Είτα ήλθε δις εις μίαν εβδομάδα, φέρων κρέας και μικρά τινά δώρα δια τα παιδιά. Κατόπιν ήρχισε να έρχεται ημέραν παρ ημέραν. Τέλος ήρχετο καθ εκάστην, φέρων πάντοτε οψώνια. Τις οίδε ποίους σκοπούς έτρεφεν ο κουμπάρος. Πλην η Γιαννούλα ήτο τίμια, όσον πάσα άλλη. Η Γιαννούλα ήτον τίμια, αλλ ο Μανόλης ήτον ζηλιάρης. Και μετά πολλά εσπερινά δείπνα, τα οποία έφαγεν εις την οικίαν ομού με τον κουμπάρον, μετά πολλάς δε πρωινάς σκηνάς, τας οποίας έκαμεν εις την γυναίκαν του, ήρχισε να μην είναι συνεπής εις τίποτε, κάποτε μάλιστα να ξενοκατιάζη. Της είχε διηγηθή πολλάκις, ότι, πριν την πάρη, είχε μία φιλενάδα. Εκείνη είχε νυμφευθή έκτοτε, ίσως χωρίς παπά, καθώς συνηθίζεται κάποτε εις την πτωχήν συνοικίαν. Τώρα φαίνεται ότι την είχε ξανανταμώσει, αυτήν την παλαιάν γνωριμίαν, και διά τούτο έλειπεν από το σπίτι βραδιές βραδιές. 28 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς

29 Όσο διά την Γιαννούλαν, το μόνον έγκλημά της ήτο ότι, ίσως, είχε πολιτέψει τον κουμπάρον, και δεν τον είχε διώξει μίαν και καλήν. Ο κουμπάρος, ήξευρε, βλέπετε, από πολιτικήν, και αυτή, ως γυνή οπού ήτον, ήξευρεν από ψευτοπολιτικήν. Πλην οι γειτόνισσες, δεν ήσαν επιεικείς, και την εκακολόγησαν. Και εις των γειτόνων, ο κυρ- Ζάχος ο Ξεφαντούλης, ήτο της αρχής ότι έπρεπεν ο ενδιαφερόμενος «να ξέρη τι τρέχει». Και η υστεροβουλία, η λανθάνουσα και αυτόν τον ίδιον, ήτο να εύρη διασκέδασιν αυτός, με τις φωνές, με τες κατακεφαλιές, με τα τραβήγματα των μαλλιών και με το χώρισμα του ανδρογύνου. Αυτό θα ειπή να σου θέλη τις το καλόν σου, να κήδεται της τιμής σου, δηλαδή. Να σε βάλη να σκοτωθής. Μετά τελευταίαν φοβεράν σκηνήν, από την οποίαν η Γιαννούλα εβγήκε με μισήν πλεξίδα, με εν μάγουλον αιματωμένον, και με σχισμένον υποκάμισον και όλοι οι φρονιμότεροι άνθρωποι της γειτονιάς έτρεφον την πεποίθησιν, την οποία συμμερίζεται και ο γράφων, ότι η Γιαννούλα ήτον αθώα - ο Μανόλης έγινεν άφαντος. Επήγε να ενταμώση οριστικώς την παλαιάν του γνωριμίαν. Ο κουμπάρος εν τω μεταξύ είχε παύσει τας συχνάς επισκέψεις του. Είχεν αρραβωνισθή. Γεροντοπαλίκαρον ακμαίον, καλοκαμωμένος, ευμορφάνθρωπος, με πλατύ ζουνάρι, κομματάρχης, μέγας και πολύς, κερδίσας χρήματα από τας ενοικιάσεις, επόμενον ήτο να εύρη νύμφην με προίκα. Η Γιαννούλα τον είχε πολιτέψει η πτωχή. Μόνον τούτο το αμάρτημα είχε πράξει. Αλλά τα παιδιά επεινούσαν. Πλην εκείνος εβαρύνθη να περιμένη, κι έφυγε με την ώραν του. Και η Γιαννούλα έμεινε με τα τέσσαρα παιδιά - το πέμπτον είχεν αποθάνει, ανακληθέν ενωρίς υπό του Πολυευσπλάγχνου και Πανσόφου εις τον κήπον τον ανθηρόν, εις το ωραίον περιβολάκι με τα κρίνα και με τους ναρκίσσους, μετά των οποίων φυτεύονται και ανθούσιν εσαεί και τα άκακα νήπια - έμεινε, λέγω, με τα τέσσαρα παιδιά, χωρίς πατέρα και χωρίς κουμπάρον. Έμεινε χωρίς άρτον εις το ερμάρι και χωρίς φωτιάν εις την εστίαν, χωρίς φόρεμα, χωρίς στρωμνήν, χωρίς σκέπασμα, χωρίς χύτραν και χωρίς στάμναν και χωρίς ραπτικήν μηχανήν! Και το τρίτον παιδίον, ο Μήτσος, εκείνο το οποίον έβλεπα, ήρχετο εις το παντοπωλείον, και εζήτει από τον μικρόν μπακάλην, όστις ήτο ακριβής εις τα σταθμά, αλλά δεν εννόει από ελεημοσύνην, ήρχετο και εζήτει να του στάξη «μια σταξιά λάδι εις το γυαλί», αυτό το οποίον θα ήτο άξιον να στάξη μίαν σταγόνα νερού εις πολλών πλουσίων χείλη, εις τον άλλον κόσμον. Και ητιολόγει την αίτησίν του, λέγον - Δεν έχουμε πατέρα στο σπίτι!» Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 29

30 Σ υ γ κ ρ ί ν ε τ ε τ ο ν τ ρ ό π ο μ ε τ ο ν ο π ο ί ο τ ο ε ξ ε τ α ζ ό μ ε ν ο κ ε ί μ ε ν ο κ α ι τ ο κ ε ί μ ε ν ο τ ο υ Π α π α δ ι α μ ά ν τ η π α ρ ο υ σ ι ά ζ ο υ ν τ η ν Ε λ λ η ν ί δ α μ η τ έ ρ α. Διαβάζοντας το κείμενο του Παπαδιαμάντη εντοπίζουμε πολλά κοινά στοιχεία με το κείμενο της Αλεξίου όσον αφορά στα χαρακτηριστικά της μητέρας. Βασικό κοινό στοιχείο των δυο γυναικών αποτελεί το γεγονός ότι ο ρόλος της μητέρας είναι και για τις δυο γυναίκες ο ουσιαστικός, αν όχι και ο μοναδικός, ρόλος στη ζωή τους. Ως αρχηγοί μιας μονογονεϊκής οικογένειας και οι δύο η καθεμιά βέβαια για διαφορετικούς λόγους - περιορίζονται στην ανατροφή των παιδιών τους και στη συγκέντρωση χρημάτων. Παρά το γεγονός της μεγάλης φτώχειας που χαρακτηρίζει και τις δυο οικογένειες, και οι δύο μητέρες στέκονται στο ύψος των περιστάσεων, διατηρώντας την αξιοπρέπειά τους. Η ψυχική δύναμη που χαρακτηρίζει τις μητέρες και των δύο διηγημάτων είναι άξια θαυμασμού. Πράγματι φαίνεται πως είναι αποφασισμένες να υπερασπιστούν την οικογένειά τους χωρίς να λυγίσουν και αυτό είναι στοιχείο που πάντοτε θα προκαλεί συγκίνηση. 30 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς

31 Δήμητρα Χ. Χριστοδούλου «Για ένα παιδί που κοιμάται» Η ποιήτρια Αναφορά στη ζωή και το έργο της Η ζωή της Η Δήμητρα Χ. Χριστοδούλου γεννήθηκε στην Αθήνα το Σπούδασε Νομικά και Φιλολογία. Εργάζεται ως καθηγήτρια στη Μέση Εκπαίδευση. Έχει εκδώσει ως τώρα επτά βιβλία ποίησης και ένα με πεζά κείμενα. Έργα της έχουν μεταφραστεί σε αρκετές γλώσσες και έχουν δημοσιευτεί σε ελληνικά και ξένα λογοτεχνικά περιοδικά και ανθολογίες ποίησης. Το έργο της «Τα άλογα του Μυροβλήτου», (1974) «Ηγησώ», (1979) «Χώμα», (1984) «Η προσευχή του αναιδούς», (1991) «Το κυπαρίσσι των εργατικών», (1995) «Ακτή στο φως του χειμώνα», (1996) «Φορτίο», (1997) «Προς τα κάτω», (1999) Εγκυκλοπαίδεια 2002, νέα Έκδοση Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 31

32 Το ποίημα Εισαγωγικό σημείωμα Το ποίημα «Για ένα παιδί που κοιμάται» περιλαμβάνεται στη συλλογή της Δήμητρας Χ. Χριστοδούλου Το κυπαρίσσι των εργατικών που κυκλοφόρησε το Το ποίημα αυτό γράφτηκε με αφορμή το κύμα των οικονομικών μεταναστών που κατευθύνθηκε προς τις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες μετά την κατάρρευση των καθεστώτων των ανατολικών χωρών την τελευταία δεκαετία του προηγούμενου αιώνα. Χιλιάδες άνθρωποι από τις χώρες αυτές έχουν έρθει και στην Ελλάδα με σκοπό την εύρεση εργασίας, ζουν και παλεύουν για τη βελτίωση των συνθηκών ζωής τους που συνήθως δεν είναι οι καλύτερες. Κεντρικός ήρωας του ποιήματος είναι ένας ανήλικος μετανάστης, που βιώνει την ξενιτιά, την ορφάνια και την κοινωνική περιθωριοποίηση, προσπαθώντας να κερδίσει το ψωμί του εργαζόμενος στα φανάρια. Επίκεντρο, λοιπόν, του ποιήματος είναι οι σκληρές συνθήκες ζωής και ο καθημερινός αγώνας του παιδιού αυτού για την επιβίωση. Λεξιλόγιο - Ερμηνευτικά αποσταμένες = κουρασμένες εύλογη = δικαιολογημένη, αναμενόμενη στρατηλάτης = ο αρχηγός του στρατού, πιθανόν στο σημείο αυτό γίνεται έμμεση αναφορά στο Μ. Αλέξανδρο εγκάρδια = με ειλικρίνεια, φιλικά Ενότητες - Πλαγιότιτλοι Το ποίημα χωρίζεται σε δύο χρονικά επίπεδα και σε δύο αφηγηματικά μέρη. διακρίνουμε δύο ξεχωριστές και ανεξάρτητες ενότητες: Μπορούμε να 1 η ενότητα: «Νύχτα κοιμάται εκεί μέσα», όπου περιγράφονται ο ύπνος και οι συνθήκες της βιοπάλης του μικρού παιδιού. 2 η ενότητα: «Τα χιονισμένα βουνά θερμό ατμό», όπου ανακαλούνται στη μνήμη του παιδιού γλυκές αναμνήσεις. 32 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς

33 Το μεγαλύτερο μέρος του ποιήματος αναφέρεται στην τωρινή ζωή του μικρού μετανάστη και ένα μέρος («Τα χιονισμένα βουνά πληρωνότανε με γάλα») περιγράφει τη στερημένη ζωή του βιοπαλαιστή όσο βρισκόταν στην πατρίδα του. Η υπόμνηση του παρελθόντος υπάρχει επίσης και μέσα στο παρόν «με του αδερφού του παλτό σκεπασμένος». Κυρίως όμως το παρελθόν του συνδέεται με τη μακρινή μνήμη - όχι μόνο του τόπου του αλλά και- της ελληνικής γλώσσας. Περίληψη Το ποίημα αυτό της Δ. Χ. Χριστοδούλου αναφέρεται στη σύγχρονή μας πραγματικότητα και στο ζήτημα των οικονομικών μεταναστών. Περιγράφει τις σκληρές συνθήκες ζωής και τον καθημερινό αγώνα των ανθρώπων αυτών, που μετά την κατάρρευση των καθεστώτων των ανατολικών χωρών όπου ζούσαν, κατευθύνονται προς τις ανεπτυγμένες ευρωπαϊκές χώρες διεκδικώντας μια καλύτερη ζωή. Ο μικρός βιοπαλαιστής μετανάστης, που είναι το κεντρικό πρόσωπο του ποιήματος, μας μεταφέρει τη σκληρή πραγματικότητα, το αίσθημα της ξενιτιάς και της ορφάνιας, την κοινωνική περιθωριοποίηση που βιώνουν πολλά παιδιά στην ηλικία του. Μέσα από το μικρό αγόρι που εργάζεται στα φανάρια για να κερδίσει «τα προς το ζην» βλέπουμε τη δύσκολη ζωή πολλών μεταναστών και τον καθημερινό τους αγώνα για επιβίωση. Νοηματική Προσέγγιση Ο τίτλος του ποιήματος «Για ένα παιδί που κοιμάται» μας δίνει την αίσθηση πως πρόκειται για ένα νανούρισμα ή ένα λυρικό ποίημα. Αν και λειτουργεί παραπλανητικά, στην πραγματικότητα έχει κυριολεκτική σημασία, καθώς όλη η περιγραφή μοιάζει να παραστέκει σιωπηλά και στοργικά τη μοναχική νύχτα και τον ύπνο του μικρού παιδιού στο μηχανοστάσιο του εργοστασίου, ανάμεσα σε χιλιάδες αυτοκίνητα και την κίνηση της λεωφόρου. Πρόκειται για έναν οικονομικό μετανάστη που «όλη τη μέρα δουλεύει στα φανάρια» σκουπίζοντας τζάμια για να κερδίσει λίγα χρήματα τίμια, εισπράττοντας πολλές φορές την «εύλογη» αγανάκτηση των οδηγών και την κοινωνική περιθωριοποίηση. Μη έχοντας κάπου αλλού να μείνει το παιδί αυτό, πιθανότατα ορφανό, συνηθίζει να κοιμάται στο μηχανοστάσιο του εργοστασίου, σκεπασμένο με το παλιό παλτό του αδελφού του το μόνο ως τώρα στοιχείο που θυμίζει το παρελθόν του «κοντά στη σκάρα του ατμού». Πληρώνει βέβαια για τη «διαμονή» αυτού του είδους ένα ποσό στο νυχτοφύλακα που του επιτρέπει να χρησιμοποιεί το χώρο. Εντελώς ξεριζωμένο από τον τόπο και τους δικούς του ανθρώπους, πλήρως απογυμνωμένο από κάθε ανθρώπινη παρουσία και χωρίς καμία συναισθηματική κάλυψη, αγωνίζεται μόνο του να επιβιώσει. Το ένστικτο της αυτοσυντήρησης και η ανάγκη για την εξασφάλιση τροφής και στέγης είναι τα μόνα στοιχεία που στηρίζουν το μικρό μετανάστη. Κάπως έτσι είναι η σκληρή πραγματικότητα της καθημερινότητάς του. Το επόμενο τμήμα του ποιήματος κάνει αναφορές στο παρελθόν του μικρού μετανάστη. Περιγράφει εικόνες που το μικρό παιδί έχει από την πατρίδα του: τα χιονισμένα βουνά της χώρας του, τη μητέρα Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 33

34 του που προσπαθούσε να το ζεστάνει μόνο με τα χέρια της, εφόσον χρήματα για ζεστά ρούχα δεν υπήρχαν, το δάσκαλό του που και αυτός πληρωνόταν με γάλα και όχι με χρήματα. Αν και τα βιώματα αυτά από το παρελθόν διαφέρουν σημαντικά σε σχέση με τη ζωή του μικρού στην παρούσα φάση, ωστόσο είναι εμφανείς και τότε και τώρα οι επιπτώσεις στη στερημένη ζωή του που μάλλον χειροτερεύει χρόνο με το χρόνο. Το παρελθόν του κυρίως συνδέεται κυρίως με τις μνήμες του τόπου του, της μητέρας του και του δασκάλου του, αλλά και με τη μακρινή μνήμη, και όχι τη νοσταλγία, της ελληνικής γλώσσας. Η ελληνική λαλιά της διασποράς, όπως την άκουσε για πρώτη φορά από το δάσκαλό του, απέχει πολύ από την πραγματικότητα. Δεν μοιάζει με «τα γυαλιστερά βότσαλα μεγάλης θάλασσας» ούτε με το «ποδοβολητό του αλόγου» του Μ. Αλεξάνδρου. Μοιάζει μόνο με τα κέρματα που έχει στην τσέπη του. Διαπιστώνει πως δεν έχει καμία σχέση η παιδική οπτασία της ελληνικής γλώσσας με τη σκληρή πραγματικότητα με την οποία είναι τώρα αντιμέτωπος, παλεύοντας καθημερινά και βιώνοντας την κοινωνική αποξένωση και περιθωριοποίηση. Κεντρική ιδέα Κεντρική ιδέα του ποιήματος είναι οι δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι οικονομικοί μετανάστες που βρίσκονται σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες μετά την κατάργηση των καθεστώτων των ανατολικών χωρών. Οι σκληρές συνθήκες ζωής και ο καθημερινός αγώνας τους για επιβίωση αποτελούν τον κεντρικό άξονα. Το ποίημα εστιάζει ιδιαίτερα στις άσχημες συνθήκες διαβίωσης ενός μικρού μετανάστη που δουλεύει στα φανάρια, βιώνοντας την ξενιτιά, την ορφάνια και την κοινωνική περιθωριοποίηση. Σκέψεις - Συναισθήματα Η ποιήτρια μέσα από την αναφορά που κάνει για τις συνθήκες ζωής του μικρού μετανάστη πετυχαίνει να μεταφέρει στον αναγνώστη τη σκληρή πραγματικότητα που βιώνουν οι άνθρωποι που εγκαταλείπουν την πατρίδα τους. Η εύρεση εργασίας και κατά συνέπεια η βελτίωση του βιοτικού επιπέδου είναι τα κίνητρα για τους ανθρώπους αυτούς, ώστε να αναζητήσουν την τύχη τους σε μια άλλη χώρα. Η ορφάνια, η έλλειψη συναισθηματικής κάλυψης και ανθρώπινης παρουσίας είναι στοιχεία που χαρακτηρίζουν τη ζωή των περισσότερων παιδιών που αναγκάζονται να δουλεύουν στα φανάρια σκουπίζοντας τα τζάμια των αυτοκινήτων. Η μέτρια γνώση της γλώσσας της χώρας όπου βρίσκονται δυσχεραίνει ακόμη περισσότερο την έτσι και αλλιώς δύσκολη προσαρμογή τους. Και το σημαντικότερο απ όλα είναι η αίσθηση της αποξένωσης και της κοινωνικής περιθωριοποίησης που βιώνουν οι οικονομικοί μετανάστες, όπως συμβαίνει και με τον ήρωα του ποιήματος. Η στερημένη ζωή του μικρού μετανάστη του ποιήματος καθώς και ο δύσκολος αγώνας του για επιβίωση, παρότι είναι μια κατάσταση γνώριμη σε όλους μας, δεν παύει να μας προκαλεί συμπάθεια και 34 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς

35 συμπόνια. Ίσως να μας προκαλεί και ενοχές, καθώς όλοι είμαστε με τον τρόπο μας «συνένοχοι» στην κατάσταση αυτή. Τεχνικά μέσα Η γλώσσα που χρησιμοποιεί η ποιήτρια είναι απλή καθημερινή, εφόσον περιγράφει μια καθημερινή κατάσταση. Το ύφος του ποιήματος είναι αφηγηματικό και άμεσο. Ο στίχος είναι ελεύθερος, χωρίς μέτρο και ομοιοκαταληξία. Τα εκφραστικά μέσα που παρατηρούνται είναι ελάχιστα. Σημειώνουμε τα εξής: Επίθετα: κλειστό, φωτισμένο εργοστάσιο, άγρυπνες μηχανές, ανίκητου στρατηλάτη, γυαλιστερά βότσαλα Παρομοιώσεις: «επιβλέπουν σαν άκακοι γίγαντες», «όχι σαν βότσαλα γυαλιστερά», «όχι σαν ποδοβολητό του αλόγου», «σαν τα κέρματα στην τσέπη», «σαν το φτύσιμο στο βλέμμα του πελάτη», «σαν τούτο δω το βουητό της σκάρας» Μεταφορές: «εισπράττει την εύλογη αγανάκτηση», «τα χέρια της μάνας του που τύλιγαν γύρω του» Προσωποποιήσεις; «οι μηχανές, αποσταμένες μα άγρυπνες, επιβλέπουν σαν άκακοι γίγαντες» Εικόνες: Ολόκληρο το ποίημα αποτελείται από εικόνες που περιγράφουν τις δύσκολες συνθήκες ζωής του μικρού μετανάστη και που αποδίδουν αποτελεσματικότερα το μήνυμα που θέλει να περάσει στους αναγνώστες η ποιήτρια. Ανακεφαλαίωση Το ποίημα «Για ένα παιδί που κοιμάται» της Δ. Χ. Χριστοδούλου περιλαμβάνεται στη συλλογή της με τον τίτλο Το κυπαρίσσι των εργατικών και γράφτηκε το 1995, την περίοδο που το φαινόμενο της οικονομικής μετανάστευσης έλαβε μεγάλες διαστάσεις. Κεντρικός ήρωας του ποιήματος είναι ένας μικρός μετανάστη που εγκατέλειψε την πατρίδα του με το όνειρο μιας καλύτερης ζωής. Η ποιήτρια περιγράφει τις σκληρές συνθήκες ζωής του παιδιού αυτού που, αποκομμένο από τις ρίζες του και χωρίς συναισθηματική στήριξη, προσπαθεί μόνο του να κερδίσει το ψωμί του σκουπίζοντας τα τζάμια των αυτοκινήτων στα φανάρια. Η στερημένη ζωή που είχε στην πατρίδα του δεν διαφέρει πολύ από την επίσης στερημένη ζωή που κάνει τώρα. Πρόκειται για ένα ποίημα που προκαλεί συναισθήματα συμπάθειας και συμπόνιας στον αναγνώστη, ίσως και ενοχές για την παθητική συμμετοχή όλων στη Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 35

36 διατήρηση αυτής της κατάστασης. Είναι ένα απλό, περιγραφικό κείμενο, γεμάτο εικόνες που λειτουργούν καταλυτικά στη μεταφορά του κλίματος από την ποιήτρια. Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου Εργασίες 1. Π ε ρ ι γ ρ ά ψ τ ε π ώ ς π ε ρ ν ά ε ι τ η μ έ ρ α κ α ι τ η ν ύ χ τ α τ ο υ τ ο π α ι δ ί. Ο μικρός μετανάστης, πιθανότατα ορφανός χωρίς κανέναν δικό του άνθρωπο δίπλα του, χωρίς καμιά συναισθηματική στήριξη, εργάζεται όλη την ημέρα στα φανάρια. Σκουπίζει τα τζάμια των αυτοκινήτων των οδηγών διεκδικώντας λίγα χρήματα προκειμένου να εξασφαλίσει τις βασικές του ανάγκες, την τροφή και τη στέγη. Το δικαίωμα στη μόρφωση, το δικαίωμα στο παιχνίδι και όλα όσα τα άλλα παιδιά θεωρούν δεδομένα, για το μικρό μετανάστη είναι άγνωστα. Μετά από μια κουραστική μέρα δουλειάς και αγώνα για επιβίωση, περνάει τα βράδια του στο μηχανοστάσιο ενός εργοστασίου δίπλα στη λεωφόρο, ανάμεσα στα αυτοκίνητα. Σκεπασμένος μόνο με ένα παλιό παλτό του αδελφού του και στριμωγμένος κοντά στη σχάρα απ όπου βγαίνουν οι θερμοί ατμοί των μηχανών, προσπαθεί να κοιμηθεί, γιατί και η επόμενη μέρα ίσως να είναι περισσότερο κουραστική και ψυχοφθόρα, αντιμετωπίζοντας πολλές φορές την αγανάκτηση των ανθρώπων. 2. Τ ο π ο ί η μ α α ν α φ έ ρ ε τ α ι σ ε δ ύ ο χ ρ ο ν ι κ ά ε π ί π ε δ α κ α ι χ ω ρ ί ζ ε τ α ι σ ε δ ύ ο α φ η γ η μ α τ ι κ ά μ έ ρ η. Π ο ι α ε ί ν α ι α υ τ ά κ α ι τ ι π ε ρ ι λ α μ β ά ν ε ι τ ο κ α θ έ ν α ; Το ποίημα οργανώνεται σε δυο αφηγηματικούς χρόνους, το παρόν και το παρελθόν. Το ένα κομμάτι του κειμένου αφορά στις συνθήκες ζωής του μικρού μετανάστη «σήμερα» και το άλλο στις αναμνήσεις από τη ζωή του όσο ζούσε στην πατρίδα του. 36 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς

37 Η ζωή του παιδιού σήμερα περιλαμβάνει μόνο φτώχεια, μοναξιά και βιοπάλη. Από το πρωί ως αργά το βράδυ στέκεται στα φανάρια των δρόμων περιμένοντας το «κόκκινο», για να σκουπίσει τα τζάμια των αυτοκινήτων και να κερδίσει έτσι ένα μικρό χρηματικό ποσό από τους οδηγούς. Πολλές φορές αντί για χρήματα εισπράττει μόνο την αγανάκτησή τους. Μετά από μια κουραστική μέρα τον περιμένει ο κρύος και αφιλόξενος χώρος ενός μηχανοστασίου δίπλα στη λεωφόρο, για τον οποίο χώρο πληρώνει κάποιο ποσό στο νυχτοφύλακα ώστε να του επιτρέπει να μένει εκεί. Το παρελθόν του, αν και περιλαμβάνει διαφορετικές εικόνες, ωστόσο μοιάζει με το παρόν, όσον αφορά τις στερήσεις και το δύσκολο αγώνα για επιβίωση. Θυμάται τη μητέρα του να τον προφυλάσσει από το κρύο όχι με κουβέρτα ή ζεστά ρούχα, αλλά μόνο με τα χέρια της. Επίσης, η κακή οικονομική τους κατάσταση δεν τους επέτρεπε να πληρώνουν το δάσκαλό του με χρήματα και αναγκάζονταν να του προσφέρουν γάλα. 3. Π ο ι α σ χ έ σ η φ α ί ν ε τ α ι ν α έ χ ε ι μ ε τ η ν ε λ λ η ν ι κ ή γ λ ώ σ σ α τ ο π α ι δ ί ; Α ι τ ι ο λ ο γ ή σ τ ε τ η ν α π ά ν τ η σ ή σ α ς β ρ ί σ κ ο ν τ α ς κ α ι ά λ λ ε ς ε κ φ ρ ά σ ε ι ς τ ο υ κ ε ι μ έ ν ο υ π ο υ α π ο τ υ π ώ ν ο υ ν τ η σ υ ν α ι σ θ η μ α τ ι κ ή τ ο υ κ α τ ά σ τ α σ η. Το παιδί είχε επαφή με την ελληνική γλώσσα όσο ζούσε ακόμη στην πατρίδα του, που από τα στοιχεία που δίνει το ποίημα συμπεραίνουμε ότι μάλλον πρόκειται για μια χώρα στα ρωσικά παράλια του Εύξεινου Πόντου. Οι κάτοικοι των περιοχών αυτών προσπαθούσαν να διατηρήσουν τις ρίζες τους μέσα από την εκμάθηση της μητρικής τους γλώσσας. Ο μικρός θυμάται το παρελθόν του το οποίο συνδέεται με τη μακρινή μνήμη -και όχι νοσταλγία- του τόπου του, αλλά και με τις πρώτες ενθυμήσεις της ελληνικής γλώσσας. Τις πρώτες ελληνικές λέξεις τις άκουσε από το δάσκαλό του. Ωστόσο, η ελληνική διάλεκτος της διασποράς απέχει πολύ από το γλωσσικό ίνδαλμα του Ελύτη («σαν βότσαλα γυαλιστερά μεγάλης θάλασσας») και την πολιτισμική επιβολή της κοινής ελληνικής, που προώθησε ως τα βάθη της Ασίας ο Μέγας Αλέξανδρος. Ο τρόπος που ο μικρός θυμάται την ελληνική γλώσσα δε μοιάζει καθόλου μ αυτό που βιώνει τώρα. Τώρα γι αυτόν όλα «χάνονται» μέσα στη σκληρή καθημερινότητα, τον αγώνα για επιβίωση, την αποξένωση και την περιθωριοποίηση («τα ελληνικά εδώ ακούγονται σαν τα κέρματα στην τσέπη»). 4. Β ρ ε ί τ ε σ τ ο κ ε ί μ ε ν ο ε ι κ ό ν ε ς π ο υ δ ε ί χ ν ο υ ν α ) τ η σ τ ε ρ η μ έ ν η ζ ω ή β ) τ ο ν α γ ώ ν α γ ι α τ η ν ε π ι β ί ω σ η π ο υ δ ί ν ε ι κ α θ η μ ε ρ ι ν ά τ ο π α ι δ ί. Όλο σχεδόν το κείμενο αποτελείται από εικόνες που αποτυπώνουν τη σκληρή πραγματικότητα της ζωής του μικρού μετανάστη. Και το παρελθόν αλλά και το παρόν του είναι γεμάτο από καταστάσεις σκληρές για να τις αντέξει ένα μικρό παιδί. Οι στερήσεις και ο δύσκολος αγώνας της επιβίωσης είναι τα μόνα βιώματα αυτού του παιδιού. Εικόνες που περιγράφουν τη στερημένη του ζωή είναι οι εξής: «Οι μηχανές, αποσταμένες μα άγρυπνες, επιβλέπουν σαν άκακο γίγαντες τον ύπνο του μικρού» Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 37

38 «Στριμωγμένος κοντά στη σκάρα του ατμού» «Με του αδερφού του το παλτό σκεπασμένος» «Τα χέρια της μάνας του που τύλιγαν γύρω του γυναικείο μαντήλι για το κρύο» «Το δάσκαλο που πληρωνότανε με γάλα» Εικόνες που περιγράφουν τον καθημερινό του αγώνα για την επιβίωση είναι οι εξής: «Όλη τη μέρα δουλεύει στα φανάρια» «Σκουπίζει τζάμια βιαστικά με το κόκκινο» «Σαν το φτύσιμο στο βλέμμα του πελάτη» 38 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς

39 Διαθεματικές Δραστηριότητες Β ρ ε ί τ ε τ η ν ε θ ν ι κ ό τ η τ α τ ο υ π α ι δ ι ο ύ, μ ε β ά σ η τ α σ τ ο ι χ ε ί α γ ι α τ ο ν τ ό π ο κ α ι τ ι ς σ υ ν θ ή κ ε ς ζ ω ή ς τ ω ν κ α τ ο ί κ ω ν τ ο υ π ο υ δ ί ν ο ν τ α ι σ τ ο π ο ί η μ α, κ α ι ε ν τ ο π ί σ τ ε σ τ ο χ ά ρ τ η τ η χ ώ ρ α α π ό τ η ν ο π ο ί α π ρ ο έ ρ χ ε τ α ι. Μ ε τ η β ο ή θ ε ι α τ ω ν κ α θ η γ η τ ώ ν τ η ς Ι σ τ ο ρ ί α ς κ α ι τ η ς Γ ε ω γ ρ α φ ί α ς, ε ξ ε τ ά σ τ ε τ η σ χ έ σ η τ η ς χ ώ ρ α ς α υ τ ή ς μ ε τ ο ν ε λ λ η ν ι σ μ ό. Από τις πληροφορίες που μας δίνονται από το ποίημα(χιονισμένα βουνά, δριμύ ψύχος, μητρική ελληνική γλώσσα) συμπεραίνουμε ότι η χώρα καταγωγής του μικρού μετανάστη θα μπορούσε να είναι μια χώρα στα ρωσικά παράλια του Εύξεινου Πόντου, καθώς φαίνεται να έχει ελληνική καταγωγή και να μαθαίνει ελληνικά γράμματα. Άλλωστε στην περιοχή εκείνη ήταν έντονη η παρουσία Ελλήνων από την αρχαιότητα και γνώρισαν ιδιαίτερη άνθιση οι πόλεις τους. Οι Πόντιοι, αν και ζούσαν μακριά από την Ελλάδα, προσπάθησαν να διατηρήσουν ζωντανή τη μητρική τους γλώσσα, τις παραδόσεις της πατρίδας τους και τον ελληνικό πολιτισμό. Οι παρακάτω χάρτες βοηθούν να εντοπίσουμε τη χώρα αυτή που θα μπορούσε να είναι π.χ. η Γεωργία ή η Αρμενία κ.τ.λ. Πηγή: www. google/ europa. eu. publications/ maps Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 39

40 Ζητήστε τη βοήθεια του καθηγητή της Ιστορίας και του καθηγητή της Γεωγραφίας για να συζητήσετε για τη σχέση των χωρών αυτών με την Ελλάδα. Η χώρα μας διαθέτει άριστες σχέσεις με όλες τις χώρες της παραπάνω περιοχής. Δες και την ιστοσελίδα www. pontos. gr 40 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς

41 Ερώτηση εκτός βιβλίου Π ο λ λ ά π α ι δ ι ά ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν μ ε τ α ν α σ τ ώ ν ε ί ν α ι α ν α γ κ α σ μ έ ν α ν α ζ ο υ ν κ ά τ ω α π ό δ ύ σ κ ο λ ε ς σ υ ν θ ή κ ε ς. Π ο ι ε ς ε ί ν α ι ο ι δ ι κ έ ς σ α ς π ρ ο τ ά σ ε ι ς γ ι α τ η ν ε π ί λ υ σ η τ ο υ μ ε τ α ν α σ τ ε υ τ ι κ ο ύ ζ η τ ή μ α τ ο ς ; Ο πρόσφυγας, ο οικονομικός μετανάστης, ο ξένος, ο διαφορετικός αντιμετωπίζεται με «περίεργο» τρόπο στην αυστηρά δομημένη ευρωπαϊκή κοινωνία. Συχνά ως αναγκαίο κακό. Είναι ευπρόσδεκτος σε ό,τι αφορά την παροχή από αυτόν φτηνής εργασίας, άρα ως σημαντικός παράγοντας οικονομικής ανάπτυξης, αλλά την ίδια στιγμή είναι ανεπιθύμητος ως υποκείμενο δικαιωμάτων και υποχρεώσεων ή ως διεκδικητής μιας θέσης εργασίας. Για την επίλυση αυτών των ζητημάτων θα μπορούσαν να προταθούν τα εξής: α. Σε ότι αφορά τα εργασιακά δικαιώματα (ωράριο, μισθοί, δώρα, επιδόματα, υπερωρίες, αποζημίωση, άδειες κλπ.). Προτείνονται συμπεριφορές χωρίς καμιά διάκριση εθνικότητας, θρησκεύματος, κοινωνικής, φυλετικής ή πολιτιστικής προέλευσης. β. Σε ότι αφορά την ισότιμη πρόσβαση στην αγορά εργασίας (ίσες ευκαιρίες στην απασχόληση, αξιοποίηση γνώσεων, δεξιοτήτων, εμπειρίας, συμμετοχή σε προγράμματα κατάρτισης, δια βίου εκπαίδευση κλπ.). γ. Οικογένεια. Θα πρέπει με κάθε τρόπο να διαφυλαχτεί το δικαίωμα των μεταναστών για οικογενειακή επανένωση. δ. Εκπαίδευση. Η εκπαίδευση αποτελεί βασικό παράγοντα κοινωνικοποίησης μαζί με την οικογένεια. Η οικογένεια όμως εξ ορισμού δεν μπορεί να βοηθήσει καθοριστικά στην ενσωμάτωση του μετανάστη και των παιδιών του, αφού είναι φορέας αξιών του τόπου καταγωγής. Κατά συνέπεια, η εκπαίδευση αποτελεί το πρωταρχικό και ίσως το μοναδικό θεσμό που βοηθά στη διαδικασία ένταξης στην κοινωνία εγκατάστασης τόσο για τα παιδιά της δεύτερης γενιάς όσο και για τους ίδιους τους μετανάστες. Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 41

42 ε. Κοινωνική ένταξη. Η επιστημονική έρευνα καθώς και η εμπειρία της μετανάστευσης στην Ελλάδα δείχνει ότι μια μεγάλη μερίδα των μεταναστών επιθυμεί να ζήσει μόνιμα στη χώρα. Μέσα από αυτή την προοπτική, λοιπόν, διεκδικεί αναγνώριση της πραγματικής και ουσιαστικής κοινωνικής συμμετοχής και ένταξής της μέσα από την κατάκτηση δικαιωμάτων που δυνητικά μπορεί να βοηθήσουν ακόμη και στην απόκτηση της ιδιότητας του Έλληνα πολίτη. Όλα οι παραπάνω προτάσεις έχουν διαφορετική υπόσταση και μεγαλύτερη αξία αν αναλογιστούμε πως αφορούν μικρά παιδιά. 42 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς

43 Παράλληλα κείμενα Σωτήρης Δημητρίου, «Σαν τα χελιδόνια, λέλε μου», Η φλέβα του λαιμού, Πατάκης «Αφού δεν ανακατεύεις εσύ τα πράγματα, λέω να τα ανακατέψω εγώ» μου τηλεφώνησε ο αδερφός μου στις αρχές του 95. Ήταν μια νύξη, απ τις ελάχιστες, του αδερφού μου για την προσωπική μου ζωή. Είχε, κατά κάποιον τρόπο, υιοθετήσει για έξι μήνες ένα παιδάκι από τη Σερβία, εννιά με δέκα χρονών. Δεν ξέρω γιατί, αλλά η είδηση πολύ με χαροποίησε. Πλησίαζαν οι Απόκριες και περίμενα πώς και πώς να πάω στο πατρικό μου να γνωρίσω το μικρό ξένο. Συνέβαλε στην περιέργειά μου και τ όνομά του. Μπόσκο, ή Μπόσκος κατά τη μάνα μου. Εν τω μεταξύ, όλο και τηλεφωνούσα και μάθαινα διάφορα πράγματα. Έμαθα, ας πούμε, πως τις πρώτες μέρες κατουριόταν στον ύπνο του, αλλά τον φοβέρισε η μάνα μου και σταμάτησε. Έμαθα ακόμα ότι με το συνομήλικό του ανιψιό μου δεν τα πήγαινε και τόσο καλά. Από τον τρόπο όμως που μου μιλούσαν γι αυτόν κι από τον ήχο της φωνής τους, ένιωθα ότι ο Μπόσκο τους είχε κάνει εντύπωση. Τις Απόκριες, στο πατρικό μου πλέον, ο Μπόσκο με αντιμετώπισε μ ένα μούδιασμα. Ποιος ξέρει τι προσπάθειες κατέβαλλε για να προσαρμοστεί, τώρα θα πρεπε να ξαναπροσπαθήσει, έστω και για μένα. Αλλά κι εγώ με τη σειρά μου τον αντιμετώπισα με επιφύλαξη. Ποιος ξέρει. Πάντως μου άρεσε να τον ακούω να μιλάει. Ένα μήνα είχε και όμως μπορούσε να συνεννοείται. Ήταν ένα αδύνατο, καχεκτικό περίπου πλάσμα, που όμως δεν απωθούσε. Η διακριτικότητά του ήταν υπερβολική. Δεν πατούσε, αλαφράγγιζε. Δεν έτρωγε, τσιμπούσε. Ήταν και πολύ μοναχικός. Όλα τα παιδιά έπαιζαν μπάλα, ο Μπόσκο έπαιζε μόνος του επιτραπέζια παιχνίδια, πλήρως απορροφημένος. Κι αφού τα παιδιά μαζεύονταν, έπαιρνε το ποδήλατο του ανιψιού μου - κατόπιν της αδείας του φυσικά - και έκανε λίγη ώρα μόνος του. Με την ανιψιά μου οι σχέσεις τους ήταν τυπικές, λίγο καλοπροαίρετα - ειρωνικές. Είχαν βέβαια και δυο τρία χρόνια διαφορά ηλικίας. Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 43

44 Στην μάνα του σπάνια τηλεφωνούσε και μετά από πολλές προτροπές. Διπλό μήνυμα απ το μικρό χορευτή. Στη μάνα του οτ είναι καλά και στη νύφη μου ότι επίσης είναι καλά. «Άλλο θάμα τούτο το παιδί» έλεγε η μάνα μου. «Αλλού τηράει, αλλού αφουγκράζεται». Γούστο είχε πως τα ελληνικά τα μιλούσε με τον τρόπο της μάνας μου. Αυτήν έβλεπε περισσότερο. «Ω γιαγιά» την προσφωνούσε. Κι αυτό το παιδί, που δεν ήθελε να ενοχλεί στο παραμικρό, ξαφνικά πήγαινε και χωνόταν στην αγκαλιά της νύφης μου και την έσφιγγε πολύ ώρα. Η νύφη μου είχε μάθει τα πάντα για τον Μπόσκο. Πώς λέγαν τις θείες του, τι έκαναν. Για τα ξαδέρφια του, για τους φίλους του, πώς ήταν το μέρος που ζούσε. Να βλέπατε με τι φλυαρία και χαρά τιτίβιζε ο Μπόσκο. Ψαλιδοκέρι η γλώσσα του. Και αυτή όλο ρωτούσε κι όλο μάθαινε. Αισθανόμουν δε ότι ήταν πάντα αμφίβολη. Να του δείξει περίσσια αγάπη ή να του συμπεριφερθεί όπως τα παιδιά της. Και στα παιδιά της, ιδίως στον Φώτη, πώς να συμπεριφερθεί εν σχέσει με τον Μπόσκο. Τους δισταγμούς αυτούς ενίσχυε κι ο Φώτης, γιατί αρνιόταν κάτι στη μάνα του της έλεγε «ντόμπρο βέτσε, λάκου νοτς, ρίο μάρε φα ντου γο». Ο αδερφός μου, πιο φανερά, του επέβαλλε να κάνει κι αυτός διάφορες μικροδουλειές, αλλά ο Μπόσκο ήταν λίγο τεμπέλης και του λεγε σοβαρά σοβαρά «άσε μας Σπύρο», και δυστυχώς δεν μπορώ να μεταφέρω την ξεκαρδιστική, όμορφη χροιά της φωνής του. Χαρακτήρισα πιο πάνω τον Μπόσκο μικρό χορευτή, γιατί ένα βράδυ μας χόρεψε. Έβαλε στο κασετόφωνο ένα τραγούδι της αγαπημένης του τραγουδίστριας, κάτι σαν τα δικά μας ρυθμικά, μοντέρνα, που αγαπούν τα παιδιά, αλλά με σλάβικο χρώμα. Χόρευε με μεστή κίνηση άντρα αλλά και με αφέλεια. Καμιά στιγμή δεν ξεχνούσες ότι ήταν παιδί. Μόνο από τα μάτια του δεν έλεγε να αποχωριστεί η λύπη. Ανέμιζε τα χεράκια του και κοιτούσε ψηλά εκστασιασμένος, σ έναν δικό του, αποκλειστικό χώρο. Έλεγε και τα λόγια με την ψιλή φωνούλα του ασθμαίνοντας και λιγάκι ασυγχρόνιστα, γιατί έκανε και τούμπες και δεν προλάβαινε την τραγουδίστρια. Τον χειροκροτήσαμε θερμά, κι ο Φώτης μαζί. Αργότερα πήγα στο δωμάτιό τους να τα δω λίγο και άκουσα τις φωνές τους εναλλάξ. «Εβδομήντα τρία, εβδομήντα τέσσερα, εβδομήντα πέντε, εβδομήντα έξι..» του μάθαινε ο Φώτης να μετράει. 44 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς

45 Το Πάσχα, που ξαναπήγα στην Ηγουμενίτσα, ο Μπόσκο και τ άλλα παιδιά είχαν μεταμορφωθεί. Χαρούμενα, δυναμωμένα, μιλούσαν τέλεια τα ελληνικά, κάτι που δεν έπαυε να μου προκαλεί θαυμασμό και απορία. Μαζευτήκαμε την ημέρα του Πάσχα όλοι οι συγγενείς στο σπίτι μας. Χόρεψε πάλι ο Μπόσκο και τότε οι θείες μου, η μάνα μου, αλλά και οι θείοι μου άρχισαν να κλαίνε. «Παιδάκι μου», «ορφανό μου», «μακριά απ τη μανούλα του» άκουγα. Νόμιζα πως του καναν κακό, που έτσι φανερά έδειχναν συμπόνια, αλλά έπεσα έξω, γιατί μετά το χορό πήγαινε από αγκαλιά σε αγκαλιά σε όσους έκλαιγαν. Είμαστε στο καλοκαίρι πια, παραμονές της αναχωρήσεως. Το τελευταίο βράδυ η μάνα μου έραψε με πανί ένα σακουλάκι και έβαλε μέσα τα μάρκα - αυτό το νόμισμα είχε πέραση εκεί - που είχαμε μαζέψει με συνεισφορά όλων, συγγενών και φίλων. Έραψε γερά το σακουλάκι σ ένα φανελάκι του Μπόσκου. Κατόπι του το φοράει, του βάζει την παλάμη στο εξόγκωμα και του λέει «και αγκάθια να σε σπαίνουν, ετούτη τη φανέλα δεν θα τη βγάλεις πουθενά. Μόναχα στη μάνα σου. Ήκουσες;». «Ναι, γιαγιά». Χαράματα σηκωθήκαμε όλοι. Ο κήπος της μάνας μου ήταν γιομάτος δροσιές. Εμφανίστηκε στην αυλή και ο Μπόσκο πανέτοιμος, μ ένα σακίδιο στην πλάτη. «Έρθαν κι έφυγαν σαν τα χελιδόνια, λέλε μου» είπε η μάνα μου, που δεν της σταμάταγαν τα δάκρυα. Πήγαμε στο λεωφορείο στην παραλία. Η μάνα μου δεν μας ακολούθησε. Οι γονείς αγκάλιαζαν και φιλούσαν τα παιδιά, τους έλεγαν τα τελευταία λόγια. Ένας πατέρας έλεγε σ ένα παιδί με κλάματα. «-Κι όπως σου πα. Άμα χρειαστεί να τρέξεις, να τρέξεις». Μπήκαν τα παιδιά στο λεωφορείο, κλείνει ο οδηγός τις πόρτες και τότε πάγωσα. Κόλλησαν τα πρόσωπά τους στα τζάμια, ούρλιαζαν, έκλαιγαν με αναφιλητά. Έξι μήνες μακριά από τις μανάδες τους, απ τον τόπο τους και δεν ήθελαν να φύγουν. Ποιος ξέρει τι χαν δει τα ματάκια τους. Ο Μπόσκο ήταν πίσω πίσω, φαινόταν λίγο, ξαναχανόταν, προσπαθούσε να φτάσει στα παράθυρα. Οι δε γονείς, ιδίως οι άντρες, έκαναν χειρότερα απ τα παιδιά. Ένιωθα απορία, λίγο ντροπή κι ένα μικρό κέντημα στην καρδιά γι αυτούς τους άντρες. Φαίνεται πως χρόνια στη μοναχικότητα είχα ξεμάθει. Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 45

46 Ήρθε και το φθινόπωρο και η σκέψη του Μπόσκο ήταν παντού στο σπίτι. Καθόμουν μια μέρα με τη μάνα μου στην αυλή και είδα άδειες τις φωλιές απ τα χελιδόνια. «Πάει» της λέω «έφυγαν». «Όχι» μου λέει. «Πήγαν να βρουν το δρόμο και θα ρθουν πίσω για ν αποχαιρετήσουν». Δεν την πολυπίστεψα, αλλά θυμόμουν από μικρό παιδί πόσο έντονα ζούσε τον ερχομό και το φευγιό των χελιδονιών. Τα καρτέραγε, τους έλεγε τραγούδια, μια φορά μάλιστα παραφύλαξε όλη τη νύχτα, γιατί κατέβαινε ένα κουνάβι και τα τρωγε. Πραγματικά, μετά από λίγες μέρες, ένα πρωί την ακούω να φωνάζει ολόχαρη «ούι, για τα, για τα» και συγχρόνως όρμησαν στην αυλή δέκα δεκαπέντε χελιδόνια. Έφερναν γύρω γύρω με μεγάλη ταχύτητα, φτεροκοπούσαν δυνατά και κελαηδούσαν συνεχώς. Σήκωσαν τον τόπο. Έκαναν λίγη ώρα σαν τρελά και μετά πάλι ξαφνικά χύθηκαν εν σώματι προς τα ουράνια. Η μάνα μου τα χαιρετούσε, ώσπου έγιναν σημαδάκια. «Στο καλό, στο καλό, κι ο νους σας πάλι εδώ» τους έλεγε. Π ώ ς π α ρ ο υ σ ι ά ζ ε τ α ι η δ ύ σ κ ο λ η ζ ω ή τ ο υ μ ι κ ρ ο ύ Μ π ό σ κ ο σ τ ο π α ρ α π ά ν ω κ ε ί μ ε ν ο ; Ο Μπόσκο είναι ένα από τα παιδιά που βίωσαν τον πόλεμο στη Σερβία, έζησαν κάτω από σκληρές συνθήκες και πιθανότατα έχασαν και κάποιον από τους γονείς τους. Αν και οι συνθήκες ζωής στη χώρα του ήταν δύσκολες, πολύ πιο δύσκολος φαίνεται να είναι ο αποχωρισμός από την οικογένεια και την πατρίδα. Είναι πράγματι πολύ σκληρό για ένα μικρό παιδί να αναγκάζεται να εγκαταλείψει πατρίδα, οικογένεια, φίλους για να ζήσει σε μια άλλη χώρα, έστω και για έξι μήνες. Ίσως η ασφάλεια και η αγάπη που θα του προσφερθεί από την οικογένεια που θα το υιοθετήσει να είναι πολύ σημαντικά γι αυτόν, δεν παύει όμως να νιώθει τη μοναξιά, την ορφάνια και την ξενιτιά. Κάπως έτσι παρουσιάζεται και η ζωή του μικρού Μπόσκο στο κείμενο. 46 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς

47 Ανώνυμος «Το τραγούδι του Γιανγκ» Ο ποιητής Αναφορά στη ζωή και το έργο του Παρατήρηση: Είναι άγνωστος ο δημιουργός αυτού του παλιού κινέζικου ποιήματος και επομένως δεν Το ποίημα υπάρχει η δυνατότητα να γνωρίζουμε πληροφορίες για τη ζωή και το έργο του. Εισαγωγικό σημείωμα Το ποίημα αυτό είναι ένα παλιό κινέζικο τραγούδι, του οποίου το δημιουργό δε γνωρίζουμε. Αναφέρεται στην καθημερινή εργασία κάποιου Κινέζου εργάτη, ο οποίος αντλεί μεγάλη ικανοποίηση απ αυτή. Πρόκειται για ένα ποίημα που υμνεί την αγάπη για την ελευθερία και την ανεξαρτησία, τα οποία, όπως υποστηρίζει ο ποιητής, κερδίζονται μέσα από την αυτονομία. Λεξιλόγιο - Ερμηνευτικά ξαποσταίνω = ξεκουράζομαι βασιλέψει = με τη δύση του ήλιου αψηφώ = δεν υπολογίζω, δε φοβάμαι Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 47

48 Ενότητες - Πλαγιότιτλοι Το ποίημα δεν μπορεί να χωριστεί σε επιμέρους ενότητες. Διακρίνουμε μια αρμονική εξέλιξη στο περιεχόμενο, το οποίο αποτυπώνει την ψυχική ικανοποίηση που αντλεί ο Κινέζος εργάτης μέσα από την καθημερινή χειρωνακτική εργασία, νιώθοντας αυτοδύναμος, ελεύθερος και ανεξάρτητος. Περίληψη Το ποίημα αυτό του ανώνυμου Κινέζου δημιουργού αναφέρεται στην άμεση σχέση του ανθρώπου που εργάζεται χειρωνακτικά με τη γη και το προϊόν της εργασίας του και την ψυχική ικανοποίηση που αντλεί από αυτό. Επιδιώκει με τον τρόπο αυτό να ζει ελεύθερος και ανεξάρτητος, χωρίς να έχει την ανάγκη κανενός. Η αυτοδυναμία που νιώθει τον κάνει ιδιαίτερα ευτυχισμένο και είναι ικανή να μηδενίσει σχεδόν τη σωματική κούραση και να ενισχύσει την ψυχική του υγεία. Νοηματική Προσέγγιση Το ποίημα είναι ένα σύντομο τραγούδι ενός Κινέζου εργάτη, ο οποίος μας μεταδίδει τις επιθυμίες του και κάνει αισθητή την αγάπη του για την ελευθερία. Περιγράφει την καθημερινή του εργασία. Εργάζεται καθημερινά στη γη του, πολλές ώρες, από τη στιγμή που ξημερώνει ώσπου να δύσει ο ήλιος. Έχει την ικανότητα μέσω της χειρωνακτικής του εργασίας να κερδίζει όλα όσα του χρειάζονται για να είναι αυτάρκης «Για να πίνω νερό, πηγάδι ανοίγω, κι οργώνω το χωράφι για να τρώγω». Το στοιχείο που τονίζεται στο σημείο αυτό είναι η ικανοποίηση που αντλεί από την εργασία του, κυρίως γιατί η σχέση του με τη γη και τα προϊόντα που ο ίδιος παράγει του δίνουν την αίσθηση της ελευθερίας και της ανεξαρτησίας. Είναι ικανός ανά πάσα στιγμή να κερδίσει μόνος του ό,τι χρειαστεί. Αν και εργάζεται όλη μέρα, φαίνεται να έχει μεγάλα ψυχικά αποθέματα σωματικής δύναμης και ψυχικής υγείας, τα οποία οφείλονται στην ευχαρίστηση που νιώθει αποκτώντας ο ίδιος τα υλικά αγαθά που χρειάζεται χωρίς να έχει την ανάγκη κανενός. Η φράση «αψηφώ τον μεγάλον αυτοκράτορα» υποδηλώνει ακριβώς αυτή την αίσθηση αυτοδυναμίας και ανεξαρτησίας που τον κάνει να μην υπολογίζει την εξουσία ούτε καν του αυτοκράτορα. 48 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς

49 Κεντρική ιδέα Κεντρική ιδέα του ποιήματος είναι το αίσθημα της ανεξαρτησίας που αποκτά ο εργαζόμενος μέσα από τη δουλειά του. Από τη μια πλευρά η ψυχική ικανοποίηση που βιώνει κάνοντας μια χειρωνακτική εργασία μετριάζει τη σωματική κούραση και από την άλλη η αυτοδυναμία τού δίνει την αίσθηση της ελευθερίας. Σκέψεις - Συναισθήματα Ο ποιητής με το τραγούδι αυτό μας μεταδίδει τις επιθυμίες του, εστιάζοντας στην αίσθηση της ελευθερίας που βιώνει κάνοντας μια χειρωνακτική εργασία. Είναι πράγματι πολύ σημαντικό να αποκτά κανείς μέσα από την προσωπική χειρωνακτική εργασία όλα τα υλικά αγαθά που απαιτούνται για να είναι αυτάρκης και ανεξάρτητος. Η άμεση σχέση του ανθρώπου που εργάζεται χειρωνακτικά με τη γη και το προϊόν της εργασίας του χαρακτήριζε κυρίως την παραδοσιακή κοινωνία, ενώ τη σημερινή εποχή έχει ελαχιστοποιηθεί ή έχει σχεδόν εκλείψει. Η ειδική αυτή σχέση που διαμορφώνει ο άνθρωπος με το προϊόν της εργασίας του τού προσφέρει ψυχική ικανοποίηση, η οποία όχι μόνο μειώνει τη σωματική κούραση, αλλά συμβάλλει στη γενικότερη βελτίωση της ψυχικής του υγείας. Νιώθει αυτοδύναμος και ανεξάρτητος χάρη στην εργασία του και μπορεί να στηριχτεί στις δικές του δυνάμεις, χωρίς να έχει την ανάγκη κανενός (ούτε και του αυτοκράτορα). Τεχνικά μέσα Η γλώσσα που χρησιμοποιεί ο ποιητής είναι απλή και άμεση. Το ποίημα έχει ελεύθερη μορφή, χωρίς μέτρο και ομοιοκαταληξία. Δεν παρατηρούνται κάποια εκφραστικά μέσα στο ποίημα, καθώς είναι σύντομο και λιτό. Αναφέρουμε μόνο την ύπαρξη. ρημάτων ενεργητικής φωνής («πιάνω», «ξαποσταίνω», «πίνω», «ανοίγω», «οργώνω», «τρώγω», «αψηφώ») που αποδίδουν αυτό το αίσθημα της ελευθερίας και της αυτάρκειας του κεντρικού προσώπου που θέλει να μεταφέρει ο ποιητής. Ανακεφαλαίωση Το ποίημα «Το τραγούδι του Γιανγκ», γραμμένο από έναν ανώνυμο Κινέζο εργάτη, αναφέρεται στην άμεση σχέση του ανθρώπου που εργάζεται στη γη του και το προϊόν της εργασίας του. Η σχέση αυτή που διαμορφώνει ο άνθρωπος με το προϊόν της εργασίας του είναι ιδιαίτερα σημαντική, προσφέροντας του μεγάλη ψυχική ικανοποίηση. Η αυτοδυναμία που νιώθει ο άνθρωπος που εργάζεται χειρωνακτικά υπερτερεί της κούρασης που νιώθει το σώμα του και του δίνει την αίσθηση της ελευθερίας και της Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 49

50 ανεξαρτησίας. Κεντρικός άξονας του ποιήματος είναι αυτό το αίσθημα ανεξαρτησίας που αποκτά ο εργαζόμενος μέσα από τη δουλειά του. Πρόκειται για ένα κείμενο που προκαλεί προβληματισμό στον αναγνώστη, καθώς στη σημερινή εποχή η σχέση του ανθρώπου με το προϊόν της εργασίας του έχει αλλάξει, έχει σχεδόν εκλείψει. Το κείμενο είναι γραμμένο απλά, το ύφος του είναι άμεσο και απουσιάζουν τα εκφραστικά μέσα. Κινέζος γεωργός 50 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς

51 Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου Εργασίες 1. Γ ι α π ο ι ο υ ς λ ό γ ο υ ς ο Κ ι ν έ ζ ο ς γ ε ω ρ γ ό ς δ ι α κ η ρ ύ σ σ ε ι ό τ ι δ ε ν υ π ο λ ο γ ί ζ ε ι τ η ν ε ξ ο υ σ ί α τ ο υ α υ τ ο κ ρ ά τ ο ρ α ; Ο Κινέζος γεωργός εργαζόμενος χειρωνακτικά στη γη του έχει διαμορφώσει μια σημαντική σχέση ανάμεσα σ αυτόν και τα προϊόντα που παράγει. Οτιδήποτε χρειάζεται για να ζήσει, έχει τη δυνατότητα να το φτιάξει μόνος του. Αυτό του δίνει μια αίσθηση ελευθερίας και ανεξαρτησίας. Η αυτοδυναμία που αισθάνεται έχει σαν αποτέλεσμα την ηθική του ικανοποίηση και την προαγωγή της ψυχικής του υγείας. Επομένως, είναι απόλυτα λογικό να αισθάνεται πως δε χρειάζεται να στηρίζεται στους άλλους και κατά συνέπεια εύλογα διακηρύσσει πως δεν υπολογίζει ούτε καν την εξουσία του αυτοκράτορα. 2. Π ο ι α ε κ φ ρ α σ τ ι κ ά μ έ σ α κ υ ρ ι α ρ χ ο ύ ν σ τ ο π ο ί η μ α κ α ι γ ι α τ ί ; Στο ποίημα που εξετάζουμε διαπιστώνουμε πως απουσιάζει η χρήση πλούσιων εκφραστικών μέσων. Παρατηρούμε μόνο την ύπαρξη ρημάτων ενεργητικής φωνής που στόχο έχουν να μεταφέρουν στον αναγνώστη το κλίμα ελευθερίας και ανεξαρτησίας που επιθυμεί ο ποιητής. Τα ρήματα «πιάνω», «ξαποσταίνω», «πίνω», «ανοίγω», «οργώνω», «τρώγω», «αψηφώ» αποδίδουν έντονα την αίσθηση αυτοδυναμίας που χαρακτηρίζει τον Κινέζο γεωργό. Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 51

52 Διαθεματικές Δραστηριότητες Σ κ ε φ τ ε ί τ ε α ν σ τ η ν ε π ο χ ή μ α ς υ π ά ρ χ ε ι κ ά π ο ι ο ς ά ν θ ρ ω π ο ς, ο ο π ο ί ο ς ν α μ π ο ρ ε ί ν α υ π ε ρ η φ α ν ε ύ ε τ α ι ό τ ι δ ε ν έ χ ε ι κ α ν έ ν α ν α ν ά γ κ η σ τ η ζ ω ή κ α ι σ τ ο ε π ά γ γ ε λ μ α π ο υ α σ κ ε ί. Α ν ν ο μ ί ζ ε τ ε ό τ ι β ρ ή κ α τ ε κ ά π ο ι ο ν, π ε ρ ι γ ρ ά ψ τ ε τ η ζ ω ή τ ο υ. Α ν ό χ ι, π ε ρ ι γ ρ ά ψ τ ε τ η ζ ω ή ό π ο ι ο υ ε π α γ γ ε λ μ α τ ί α π ρ ο τ ι μ ά τ ε κ α ι ε ξ η γ ή σ τ ε τ η ν ε ξ ά ρ τ η σ ή τ ο υ α π ό τ η ν υ π ό λ ο ι π η κ ο ι ν ω ν ί α. Όσο και αν προσπαθήσουμε να βρούμε κάποιον άνθρωπο που να είναι αυτοδύναμος και ελεύθερος και η ζωή του να μην εξαρτάται από κανέναν, το πιθανότερο είναι πως δεν θα τα καταφέρουμε. Είτε πρόκειται για έναν αγρότη είτε για ένα γιατρό, διαπιστώνουμε πως η δουλειά και των δυο εξαρτάται και από τους άλλους ανθρώπους. Κανείς δεν μπορεί να ισχυριστεί πως είναι αυτάρκης και μπορεί να επιβιώσει μόνος του. Είναι έτσι διαμορφωμένη η σύγχρονη κοινωνία, ώστε όλοι μας να λειτουργούμε σαν ένα μικρό μέρος του συνόλου που ο καθένας μας συμβάλλει στο κοινωνικό σύνολο με το δικό του τρόπο και πάντα σε συνάρτηση και με τους υπόλοιπους. 52 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς

53 Ερώτηση εκτός βιβλίου Π ο ι ε ς ε ί ν α ι ο ι θ ε τ ι κ έ ς κ α ι π ο ι ε ς ο ι α ρ ν η τ ι κ έ ς σ υ ν έ π ε ι ε ς τ η ς σ χ έ σ η ς π ο υ α ν α π τ ύ σ σ ε ι ο ά ν θ ρ ω π ο ς μ ε τ η φ ύ σ η ; Κάποιες από τις πιθανές θετικές και αρνητικές συνέπειες της σχέσης του ανθρώπου με τη φύση είναι οι εξής: Θετικές συνέπειες Παράγει τα προϊόντα που χρειάζεται για να ζήσει. Του δίνει τη δυνατότητα να είναι αυτάρκης. Αντλεί ψυχική ικανοποίηση από την ενασχόλησή του με τη φύση. Αρνητικές συνέπειες Η φύση «τιμωρεί» πολλές φορές τον άνθρωπο για τις παρεμβάσεις του σ αυτή. Τα φυσικά φαινόμενα καθορίζουν τη ζωή και τη δουλειά του ανθρώπου και επηρεάζουν πολλές φορές αρνητικά τον άνθρωπο. Η έντονη επαφή του με τη φύση τον οδηγεί στην απομόνωση. Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 53

54 Παράλληλα κείμενα Μάνος Σμαραγδής, Παρακολουθώντας το θέρισμα του σταριού, Κινέζικη Κλασική Ποίηση, Εκδ. Ν.Μαυρομάτης, 1985, σ Για τους εργάτες, λιγοστοί είναι οι μήνες οι αργοί. Τον πέμπτο μήνα έχουνε πάντα διπλή ασχολία. Συχνά τη νύχτα ο νότιος αγέρας ξαγρυπνά Ενώ το στάρι στα χρυσά ντύνει ως πέρα τις πλαγιές. Συμβίες και νέες κοπελιές πανέρια έχουν στον ώμο -και νέα παιδιά σηκώνοντας δοχεία με νερό- Σειρές σειρές κομίζουνε στους άντρες φαγητό. Όλοι οι άντρες οι γεροί, εδώ στις νότιες πλαγιές -ψημένα πόδια απ τους ατμούς της αναμμένης γης, κι απ τις αχτίδες του ηλιού, τη ράχη τους καμένηείναι τόσο κατάκοποι οπού ξεχνούν τη ζέστη και βρίσκουνε, παράλληλα, πολύ μικρή τη μέρα. Λίγο πιο κει βλέπει κανείς άθλιες φτωχές γυναίκες, τους θεριστές ν ακολουθούν. Στο να τους χέρι το παιδί και τ άλλο να μαζεύει στάχυα, σκόρπια, πεσμένα. Στο ζερβό ώμο κρέμεται πανέρι ξεσκισμένο. Τις άκουσα που λέγανε μιλώντας μεταξύ τους: «Πουλήθηκε όλη μας η γη, η οικογενειακή για να βρεθούνε τα λεφτά, τους φόρους να ξοφλήσουν. Τώρα τ αποδιαλέγια μας, από πεσμένα στάχυα, Άδειες κοιλιές ένα σωρό θα πρέπει να χορτάσουν». Εγώ ποτέ δε δούλεψα σε κάμπους ή αγρούς κι έχω μια θέση αξιόλογη, μ επίσημο μισθό τρισχίλια δωδεκάκιλα από εκλεχτό σιτάρι. Δεν τα ξοδεύω όλα αυτά. Στο τέλος της χρονιάς Έχω καρπού περίσσεμα. Μόνο στη σκέψη αυτή, στο μέτωπο αισθάνομαι η ντροπή μου ν ανεβαίνει. 54 Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς

55 Νύχτα και μέρα δεν μπορώ αυτό να το ξεχάσω Πο Τσου-γι Μ ε π ο ι ο υ ς τ ρ ό π ο υ ς ο Κ ι ν έ ζ ο ς π ο ι η τ ή ς ε κ φ ρ ά ζ ε ι τ η φ τ ώ χ ε ι α π ο υ μ α σ τ ί ζ ε ι τ ο ν κ ι ν ε ζ ι κ ό λ α ό ; Ο Κινέζος ποιητής, παρά τη δική του καλή οικονομική κατάσταση, προβληματίζεται και νιώθει ντροπή σχετικά με την αθλιότητα της κινεζικής φτωχολογιάς. Περιγράφει στο ποίημα την εποχή του θερισμού και την προσπάθεια των ανθρώπων να ανταπεξέλθουν στις ανάγκες της γης εκείνο το χρονικό διάστημα, καθώς και στην έντονη σωματική κούραση. Εργάζονται από το πρωί ως το βράδυ, ασταμάτητα κάτω από τον καυτό ήλιο. Η δυσχερής οικονομική τους κατάσταση όμως «ξεθωριάζει» την κόπωση. Όλοι, μικροί και μεγάλοι, άνδρες και γυναίκες, βοηθούν στο θερισμό. Συχνά αναγκάζονται να πουλήσουν τη γη που τους ανήκει για να εξοφλήσουν τους φόρους. Έτσι, οι μεγάλες οικογένειες που συνήθως έχουν οι Κινέζοι θα πρέπει να καλύψουν τις βασικές τους ανάγκες με τα λιγοστά χρήματα που θα κερδίσουν από τα πεσμένα στάχια, εφόσον η βασική σοδειά είναι αρκετή μόνο για τα χρέη. Και αυτό το κείμενο περιγράφει με παραστατικότητα τη βιοπάλη των φτωχών ανθρώπων και τον καθημερινό τους αγώνα για επιβίωση. Εκπαιδευτικός Οργανισμός Ν. Ξυδάς 55