Δ Ι Μ Η Ν Ι Α Ι Α Ε Κ Δ Ο Σ Η Ι Ε Ρ Α Σ Μ Η Τ Ρ Ο Π Ο Λ Ε Ω Σ Ι Ε Ρ Α Π Υ Τ Ν Η Σ Κ Α Ι Σ Η Τ Ε Ι Α Σ

Transcript

1 Δ Ι Μ Η Ν Ι Α Ι Α Ε Κ Δ Ο Σ Η Ι Ε Ρ Α Σ Μ Η Τ Ρ Ο Π Ο Λ Ε Ω Σ Ι Ε Ρ Α Π Υ Τ Ν Η Σ Κ Α Ι Σ Η Τ Ε Ι Α Σ Ἄγκυρα Ἐλπίδος Π Ε Ρ Ι Ο Δ Ο Σ Β Τ Ε Υ Χ Ο Σ 5 0 Μ Α Ϊ Ο Σ Ι Ο Υ Ν Ι Ο Σ

2 Περιεχόμενα σελ. Ἐνισταμένων «Ὁμολογία Πίστεως», Μ. Πρωτ. Γεωργίου Τσέτση Ὁ Ἱερός Ἐνοριακός Ναός Ἁγίας Τριάδος Βασιλικῆς, ημητρίου Λ. Παπαδάκη «Ἡ γιαγιάκα...», Μίνωος Μαρκάκη Ἡ τριπλή σύγχρονη κρίση καί παράγοντες ἐξυγίανσης, Ἀρχιμ. Νικοδήμου Κανσίζογλου Ἐσύ ἤπρεπε νά σαι δικηγόρος, Ἐμμανουήλ Πηγιάκη Στό Γιώργη ρακάκη, Μιχαήλ Καναβάκη Τοπωνύμια καί ἡ πολιτική τῆς ἱστορικῆς λήθης, Νικολάου Μαστοράκη Ἀπό τή ζωή τῆς Μητέρας Ἐκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως, Ἐλευθερίου Χρυσοχόου Ἀπό τή ζωή τῆς Τοπικῆς Ἐκκλησίας, Ἄγκυρα Ἐλπίδος ιμηνιαῖο Ὀρθόδοξο Περιοδικό τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ἱεραπύτνης καί Σητείας. Περιόδος Β, Τεῦχος 50, Μάιος-Ἰούνιος Ἰδιοκτήτης: Ἱερά Μητρόπολις Ἱεραπύτνης καί Σητείας. Ἐκδότης- ιευθυντής, Ὑπεύθυνος κατά νόμο: Ὁ Σεβ. Μητροπολίτης Ἱεραπύτνης καί Σητείας κ. Εὐγένιος. Ἠλεκτρονική στοιχειοθεσία: Σταῦρος Κακοδειπνάκης, Γραμματεύς Ἱ. Μητροπόλεως. Ἐπιμέλεια ὕλης, ἠλεκτρονική σελιδοποίηση, προετοιμασία ἐκτύπωσης: Ἀρχιμ. Κύριλλος ιαμαντάκης, Πρωτοσύγκελλος Ἱ. Μητροπόλεως Ἱεραπύτνης καί Σητείας. ιεύθυνση: Φιλοθέου Α 8, Ἱεράπετρα. Τηλέφωνο: /22786, FAX: / Web Site: / angira@otenet.gr Κωδικός Ταχυδρομείου: Ἐκτύπωση: Γραφικές Τέχνες «ΤΥΠΟΚΡΕΤΑ», Ἡράκλειο. Τό περιοδικό ἀποστέλλεται δωρεάν. Προαιρετικές εἰσφορές καί ἐμβάσματα. Ἐξώφυλλο: Ὁ Ἀπόστολος Παῦλος, ἀπό τήν παράσταση τῆς κρίσεως τοιχογραφία ἀπό τόν Ἱερό Ναό Ἁγίου Γεωργίου τῆς Ἐνορίας Καβουσίου, 14ος αἰ. 2

3 Ἐνισταμένων «Ὁμολογία Πίστεως» Γεωργίου Τσέτση, Μεγάλου Πρωτοπρεσβυτέρου τοῦ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου Οχι, δέν πρόκειται γιά τήν γνωστή Παλαιοημερολογιτική φράξια τῶν «Ἐνισταμένων», ἡ ὁποία δραστηριοποιεῖται στήν Φυλή Ἀττικῆς, ἀλλά γιά μία νεοφανή ὁμάδα «ἐνισταμένων» κληρικῶν καί μοναχῶν κανονικῶν Ὀρθοδόξων Ἐκκλησιῶν (Κωνσταντινουπόλεως καί Ἑλλάδος), οἱ ὁποῖοι, βαδίζοντες σέ παλαιοημερολογιτικές ἀτραπούς, ἀνέλαβαν πρόσφατα μιά δυναμική ἐκστρατεία κατά τοῦ διεκκλησιαστικοῦ καί διαθρησκειακού διαλόγου πού διεξάγει ἡ Ὀρθοδοξία στό σύνολό της, εἰδικώτερα δέ κατά τῆς «παναιρέσεως τοῦ Οἰκουμενισμοῦ» ἡ ὁποία, καθώς δηλώνουν, ἀναπτύσσεται καί προωθεῖται μέσα στά πλαίσια τῆς Οἰκουμενικῆς Κινήσεως. Ἐμφανιζόμενοι ὡς γνήσιοι Ὀρθόδοξοι, ἄσπιλοι δέ καί ἀμίαντοι ἀμύντορες τῆς Ὀρθοδοξίας, οἱ ἐν λόγῳ κληρικοί καί μοναχοί, μέ ἕνα κείμενο τό ὁποῖο χαρακτηρίζουν ὡς «Ὁμολογία Πίστεως κατά τοῦ Οἰκουμενισμοῦ», ἐλέγχουν μέ περισσή ἔπαρση καί προπέτεια ἐκείνους πού εἶναι ταγμένοι νά οἰκονομοῦν τά τῆς Ἐκκλησίας σ ὅλο τόν ἀνά τήν ὑφήλιο Ὀρθόδοξο χῶρο, καί ψέγουν τούς πάντας καί τά πάντα, δίνοντας τήν ἐντύπωση ὅτι ἡ Ἐκκλησία τῶν Πατέρων ἐξεμέτρησε τό ζῆν τό ὄγδοο αἰώνα, πώς ἔπαυσε νά ἔχει συνέχεια καί νά εἶναι ἕνας ζῶν Ὀργανισμός, ὅτι στήν σύγχρονη ἐποχή ἡ Ἐκκλησία μας στερεῖται Πατέρων καί ιδασκάλων, ἤ ὅτι ὁ Παράκλητος δέν συγκροτεῖ πλέον τόν Θεσμόν τῆς Ἐκκλησίας, οὔτε δέ καί φωτίζει τήν σκέψη καί κατευθύνει τά διαβήματα τῶν ἐν Συνόδῳ συνερχομένων καί διαβουλευομένων Ἱεραρχῶν! Καί ἐνεργοῦν μέ τόν πρωτοφανῆ αὐτό ἀλαζονικό τρόπο, ἔχοντες προφανῶς τήν ἐντύπωση ὅτι τό Ἅγιον Πνεῦμα ἐπιφοιτᾶ ἀποκλειστικά μόνο μέσα στό καθηγητικό γραφεῖο τους, τό καλογηρικό τούς κελλί, ἤ τήν ἀρχισυνταξία κάποιου θεολογικοῦ περιοδικοῦ! Ἡ ὡς ἄνω «Ὁμολογία πίστεως», ὡστόσο, δέν κομίζει γλαύκας εἰς Ἀθήνας. Ἁπλῶς ἀναμασᾶ τήν ἐδῶ καί μιά τριακονταετία περίπου ἐπαναλαμβανόμενη κοινότοπη ἀντιδυτική ἐπιχειρηματολογία τῶν πάσης φύσεως παρασυναγωγῶν τοῦ λεγόμενου «Πατρίου Ἡμερολογίου», ὅπως καί τούς μύδρους τῶν μέχρις ἐσχάτων ἐκτός κανονικῆς Ἐκκλησίας εὑρισκομένων Ὑπερορίων Ρώσσων. Ὅτι δηλ. πᾶσα ἐπαφή μέ ἑτεροδόξους καί ἑτεροθρήσκους εἶναι ἀπορριπτέα ὅτι κάθε διάλογος μέ τούς παραμένοντας στήν πλάνη καί καινοτομοῦντας εἰς τά τῆς πίστεως εἶναι καταδικαστέος ὅτι ὅσοι Ὀρθόδοξοι συμπροσεύχονται μέ ἑτεροδόξους καταστρατηγοῦν τούς Ἱερούς Κανόνας, (περί τοῦ ἄν ἀπαγορεύεται ἤ ὄχι ἡ μετά τῶν ἑτεροδόξων συμπροσευχή [καί ὄχι συλλειτουργία], βλέπε τήν πρόσφατη ἐμπεριστατωμένη μελέτη τοῦ καθηγητοῦ Βλασίου Φειδᾶ στό περιοδικό «Ἐπίσκεψις», ἀρ. 699, 30 Ἀπριλίου 2009) ὅτι «ὁ Οἰκουμενισμός, ἡ χειρότερη αἵρεση ὅλων τῶν αἰώνων», ὁδηγεῖ σέ συγκρητισμό καί πώς μέ τήν ἔνταξή τους στό Παγκόσμιο Συμβούλιο Ἐκκλησιῶν οἱ Ὀρθόδοξες Ἐκκλησίες πρόδωσαν τήν ἐκκλησιολογική τους αὐτοσυνειδησία ὅτι οὐκ ὀλίγοι πατριάρχαι, ἀρχιεπίσκοποι, ἐπίσκοποι, κληρικοί, μοναχοί καί λαϊκοί θεολόγοι «οἰκουμενιστικῶν φρονημάτων», ἀποδεχθέντες τήν «παναίρεση τοῦ Οἰκουμενισμοῦ», διδάσκουν αὐτήν γυμνῇ τῇ κεφαλῇ, «θέτωντας οὐσια- 3

4 στικῶς ἑαυτούς ἐκτός Ἐκκλησίας» καί τέλος, ὅτι ἡ μέχρι τῶν ἀρχῶν τοῦ εἰκοστοῦ αἰῶνος σταθερή ἀπορριπτική στάση τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας ἔναντι τῆς ύσεως ἐγκαταλήφθηκε μετά τήν ἀποστολή ἀπό τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο τῆς Ἐγκυκλίου τοῦ 1920 «Πρός τάς ἁπανταχοῦ Ἐκκλησίας τοῦ Χριστοῦ», καί ἔτσι, πρωτοστατούντων Πατριαρχῶν καί Ἐπισκόπων, ἀναπτύχθηκε σταδιακά ἕνα νέο ἀνορθόδοξο Ἐκκλησιολογικό όγμα. Πρόθεση τῶν ἐμπνευστῶν τοῦ ὡς ἄνω ἐγχειρήματος εἶναι, καθώς δηλώνουν, ἡ καθησύχαση τῶν ὀρθοδόξων πιστῶν «πού ἀγωνιοῦν γιά τά τεκταινόμενα καί ἀναμένουν λόγους ἀληθείας». Ἄν καί εἶναι συζητήσιμο τό κατά πόσο οἱ ἀγωνιοῦντες γιά τήν τύχη τῆς Ἐκκλησίας τους αὐτοί πιστοί, γνωρίζουν τί ἀκριβῶς σημαίνει «ἡ ἐκ τοῦ Πατρός μόνον ἐκπόρευσις τοῦ Ἁγίου Πνεύματος», ποιά εἶναι ἡ ἔννοια τοῦ ὅρου «Ὁμοούσιος» σέ ἀντιδιαστολή μέ ἐκεῖνο τοῦ «ὁμοιούσιος», ἤ ποιά εἶναι ἡ οὐσιώδης διαφορά μεταξύ «μετουσιώσεως» καί «μεταβολῆς» τῶν Τιμίων ώρων, ἤ, ἀκόμη, τί ὑποδηλώνει ἡ καλβινική θεολογική θέση περί «ἀπολύτου προορισμοῦ». Καί γεννᾶται τό ἐρώτημα. Ἄν σκοπός τῆς ὅλης προσπάθειας τῶν «νεο-ενισταμένων» εἶναι νά ἔχει ὁ λαός «λόγον ἀληθείας», γιά ποιό λόγο ἐξεγείρουν τούς πιστούς κατά τῆς πνευματικῆς των ἡγεσίας, χαρακτηρίζοντας ποιμένας καί διδασκάλους ὡς ἀπεμπολητές τῆς πίστεως καί «αἱρετικούς οἰκουμενιστές» πού προωθοῦν τόν διομολογιακό καί διαθρησκειακό συγκρητισμό, ἀντί νά 4 τούς καθησυχάζουν μέ βάση τήν ἄνευ περιστροφῶν δήλωση Ὀρθοδόξων Ἱεραρχῶν καί θεολόγων, ἀπό τίς ἀρχές ἤδη τῆς Οἰκουμενικῆς Κινήσεως τό 1927, ὅτι «πᾶσα ἕνωσις δέον νά στηρίζεται ἐπί τῆς κοινῆς πίστεως καί ὁμολογίας τῆς ἀρχαίας ἀδιαιρέτου Ἐκκλησίας τῶν ἑπτά Οἰκουμενικῶν Συνόδων καί τῶν ὀκτώ πρώτων αἰώνων»; Καί τό κυριώτερο, διατί τηροῦν σιγήν ἰχθύος καί ἀποκρύπτουν ἀπό τούς «ἀγωνιῶντας πιστούς», τήν ξεκάθαρη πανορθόδοξη τοποθέτηση ὅσον ἀφορᾶ στήν Οἰκουμενική Κίνηση; Ὅτι δηλ. «ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία, πιστή εἰς τήν ἐκκλησιολογίαν αὐτῆς, εἰς τήν ταυτότητα τῆς ἐσωτερικῆς αὐτῆς δομῆς καί εἰς τήν διδασκαλίαν τῆς ἀδιαιρέτου Ἐκκλησίας, συμμετέχουσα ἐν τῷ Παγκοσμίῳ Συμβουλίω Ἐκκλησιῶν, οὐδόλως παραδέχεται τήν ἰδέαν τῆς «ἰσότητος τῶν ὁμολογιῶν» καί οὐδόλως δύναται νά δεχθῆ τήν ἑνότητα τῆς Ἐκκλησίας ὥς τινα διομολογιακήν προσαρμογήν. Ἐν τῷ πνεύματι τούτω, ἡ ἑνότης ἡ ὁποία ἀναζητεῖται ἐν τῷ ΠΣΕ δέν δύναται νά εἶναι προϊόν μόνον θεολογικῶν συμφωνιῶν. ( ιότι) ὁ Θεός καλεῖ πάντα χριστιανόν εἰς τήν ἐν τῷ μυστηρίῳ καί τή παραδόσει βιουμένην ἐν τῇ Ὀρθοδόξῳ Ἐκκλησίᾳ ἑνότητα τῆς πίστεως» (Γ Προσυνοδική Πανορθόδοξος ιάσκεψις, 1986). Ἡ ἀποσιώπηση αὐτή ξενίζει. Πολύ περισσότερο ἐφ ὅσον ἕνας ἐκ τῶν ὑπογραψάντων τήν «Ὁμολογία Πίστεως», καί προφανῶς κύριος συντάκτης αὐτῆς, ἦταν τότε, ὡς λαϊκός ἀκόμη καθηγητής, θεολογικός σύμβουλος τῆς Ἀντιπροσωπείας τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου στήν ἀνωτέρω ιάσκεψη.

5 Σέ συνάφεια πρός τά ἀνωτέρω, θά μποροῦσε νά θέσει κανείς καί ἕνα ἐρώτημα σέ ὅσους πρωτοστάτησαν στήν ἐκπόνηση τῆς «Ὁμολογίας», ἤ ἀποδέχθηκαν αὐτήν ἐκ τῶν ὑστέρων καί τήν προσυπέγραψαν, καί οἱ ὁποῖοι ἔτυχε νά λάβουν κάποτε τήν χάρη τῆς ἱερωσύνης καί τῆς ἀρχιερωσύνης ἀπό χέρια καταξιωμένων Ἱεραρχῶν τοῦ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου, γνωστῶν γιά τήν μακροχρόνια ἐνεργό συμμετοχή τους στήν πανορθόδοξη προσπάθεια προωθήσεως τῆς χριστιανικῆς ἑνότητος. Τώρα μόνο οἱ ἐν λόγῳ ἱερωμένοι, ἐξεγερθέντες τοῦ ὕπνου, ἀνακάλυψαν ὅτι οἱ χειροτονήσαντες αὐτούς Ἱεράρχες, μεταξύ τῶν ὁποίων καί ὁ σημερινός Οἰκουμενικός Πατριάρχης, ἦταν «οἰκουμενισταί» εὑρισκόμενοι, κατά τήν ἀντίληψή τους, «ἐκτός Ἐκκλησίας»; Καί ἄν ὄντως αὐτή εἶναι ἡ πεποίθησή τους, νά ὑποθέσει τότε κανείς ὅτι, κατά συνέπεια, καί ἡ χειροτονία τούς εἶναι ἀχαρίτωτη καί ἀμφιβόλου κανονικότητος, δοθέντος ὅτι ἔγινε ἀπό «ἐκτός Ἐκκλησίας» κειμένων «αἱρετικῶν» Ἀρχιερέων; Οἱ παντός βαθμοῦ κληρικοί, μοναχοί καί λαϊκοί θεολόγοι πού εἶναι ταγμένοι σήμερα στή διακονία τῆς καταλλαγῆς καί τῆς Χριστιανικῆς ἑνότητος, ὄχι μόνο δέν προδίδουν τήν ὀρθοδοξοπατερική Παράδοση καί Πίστη τῆς Ἐκκλησίας, καθώς διατείνονται οἱ ἐμπνευσταί τῆς «Ὁμολογίας», ἀλλά στοιχοῦντες τῷ παραδείγματι τῶν Πατέρων, βρίσκονται, ὅπως ἐκεῖνοι, σέ διαρκῆ διάλογο καί ἄμεση ἐπαφή μέ τήν ἐποχή τους, προκειμένου ὅπως καταθέσουν τήν Ὀρθόδοξη μαρτυρία στόν σύγχρονο ἀποπροσανατολισμένο κόσμο. έν πρέπει νά ὑπάρχουν αὐταπάτες. Ἡ σύγχρονη παρήγορη φωνή τῆς Ὀρθοδοξίας δέν μπορεῖ νά φθάσει στόν ἔξω κόσμο οὔτε μέ ἡμερίδες συγκαλούμενες ἀπό θρησκευτικές ὀργανώσεις καί ζηλωτικά κινήματα, οὔτε δέ καί ἀπό σελίδες διαφόρων ἐκκλησιαστικῶν ἐντύπων τοῦ Ἑλλαδικοῦ χώρου. Ἄν σήμερα ἡ Ὀρθοδοξία εἶναι γνωστή καί σεβαστή στόν υτικό Χριστιανικό κόσμο, καί συμβάλλει τά μέγιστα στήν ἀνακάλυψη τῆς Θεολογίας τῶν Πατέρων καί τοῦ πλούτου τῆς Ὀρθοδόξου Λειτουργικῆς παραδόσεως ἐκ μέρους, κυρίως, τῶν ιαμαρτυρομένων, τοῦτο ὀφείλεται ἐν πολλοῖς στήν πλατφόρμα πού μᾶς παρέχουν, ἐδῶ καί χρόνια, οἱ διμερεῖς θεολογικοί διάλογοι καί ἡ Οἰκουμενική Κίνηση γενικά. Οἱ καιροί οὐ μενετοί γιά νά ἐμφιλοχωρεῖ ἡ ἀμφιβολία στίς καρδιές τῶν πιστῶν. Οὔτε δέ νά διαιρεῖται τό ποίμνιο σέ πρόβατα καί ἐρίφια, σέ «ἀμόλυντους» καί «μεμιασμένους», σέ «γνήσιους Ὀρθοδόξους» καί σέ «προδότες τῆς Ὀρθοδοξίας». Καί, κυρίως, νά μετατρέπεται ἡ Ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ σέ «σέκτα καθαρῶν»! υστυχῶς, ἡ περί ἧς ὁ λόγος «Ὁμολογία» αὐτό ἀκριβῶς κάμει. έν καθησυχάζει τόν Ὀρθόδοξο πιστό. Οὔτε τόν ὁδηγεῖ στό «δρόμο τοῦ Θεοῦ». Ἁπλῶς, τόν ἐρεθίζει. Τοῦ ἐμπνέει ἔχθρα, ξενοφοβία καί μισαλλοδοξία, μεταβάλλοντάς τον σέ «θιασώτη» καί «ὀπαδό», ἕτοιμο, ὁσάκις δεήσει, νά προπηλακίσει τήν Ἱεραρχία του, νά διαταράξει τήν κατάνυξη καί ἡσυχία μιᾶς Θείας Λειτουργίας, ἤ νά βιάσει, δίκην κουκουλοφόρου, τό Πανεπιστημιακό ἄσυλο. 5

6 Ὁ Ἱερός Ἐνοριακός Ναός Ἁγίας Τριάδος Βασιλικῆς Δημήτρη Λ. Παπαδάκη, τ. Λυκειάρχη, Προέδρου Λογοτεχνικοῦ Συνδέσμου Ἡρακλείου Σεβασμιότατε*, Πανοσιολογιότατε Πρωτοσύγκελλε τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ἱεραπύτνης καί Σητείας καί ὑπογραμματέα τῆς Ἱερᾶς Ἐπαρχιακῆς Συνόδου Ἐκκλησίας Κρήτης, Τίμιο πρεσβυτέριο, Κύριοι δήμαρχοι, Εὐσεβές ἐκκλησίασμα. Μ έ βαθιά συγκίνηση καί πνευματική ἀγαλλίαση παρακολουθήσαμε τήν τελετή τῶν Θυρανοιξίων τῆς ἐκκλησίας μας καί τό Μέγα πανηγυρικό Ἑσπερινό. Τή μεγάλη αὐτή ὥρα, ἄς μοῦ ἐπιτραπεῖ νά παρουσιάσω τό ἱστορικό τῆς παλαίφατης ἐκκλησίας μας καί τόν ἄρρηκτο δεσμό μου, τόν ἄρρηκτο δεσμό ὅλων τῶν χωριανῶν μου, μέ αὐτή. Στό χῶρο τοῦτο πού βρισκόμαστε, ὅπως μοῦ εἶπε πρίν ἀπό πολλά χρόνια ἡ γιαγιά μου Μαρία Ν. Περάκη, ὑπῆρχε μικρή ἐκκλησία καί μικρή ἀποθήκη της. Στά 1880, ἐπί ἐπισκόπου Ἱερᾶς καί Σητείας Γρηγορίου Παπαδοπετράκη, οἱ κάτοικοι τοῦ χωριοῦ μας ἀποφάσισαν νά κατεδαφίσουν τήν ἐκκλησία καί τήν ἀποθήκη της καί στή θεση της νά κτίσουν μεγάλη ἐκκλησία. Ἡ ἀπόφασή τους αὐτή μέ τά δεδομένα τῆς ἐποχῆς ἦταν ἀντίθετη πρός τή λογική. Τό χωριό μας, σύμφωνα μέ τήν ἀπογραφή τοῦ 1881, κατοικοῦσαν χριστιανικές οἰκογένειες μόνο 40 καί τουρκικές 22 (Νικολάου Σταυράκη, Στατιστική τοῦ πληθυσμοῦ τῆς Κρήτης μετά διαφόρων γεωγραφικῶν, ἱστορικῶν, ἀρχαιολογικῶν, ἐκκλησιαστικῶν κ.λπ. εἰδήσεων περί τῆς νήσου, Ἀθήνησι 1890, σελ. 137). Οἱ χριστιανοί εἶχαν λίγα καί ἄγονα χωράφια. Οἱ Τοῦρκοι δέ εἶχαν πολλά καί εὔφορα. Τοῦτο φαίνεται ἀπό τά χωράφια πού ἄφησαν φεύγοντας γιά τή Μικρά Ἀσία, ἔπειτα ἀπό τήν ὑποχρεωτική ἀνταλλαγή τῶν ἑλληνοτουρκικῶν πληθυσμῶν τό Καί ἐλάχιστα χωράφια ἀρδεύονταν ἀπό τήν πηγή τοῦ χωριοῦ. Ἔτσι ἡ γεωργική παραγωγή τους ἦταν μικρή. Ὅμως οἱ προπάτορές μας στήν ἀπόφασή τους νά κτίσουν μεγάλη ἐκκλησία δέν ἔλαβαν ὑπόψη τους τήν οἰκονομική τους ἀνέχεια. Στήν καρδιά τους ἔκαιγε ἡ θρησκευτική ἐκείνη φλόγα, πού τήν ἔκαμε τραγούδι ἡ κρητική μούσα. Ἅγιε Παντελεήμονα κι Ἅγιε Ἀστράτηγέ μου, ἀιδάρετέ με τό φτωχό νά κτίσω μοναστήρι 1 νά λειτουργοῦνται οἱ χριστιανοί καί νά μεταλαβαίνουν καί νά βαφτίζουνται παιδιά. Ἀκουσετ εἶντα κάνανε οἱ προαπερασμένοι μιστά ἐκάναν κι ἐκκλησιές κι ἦταν μακαρισμένοι Πόσο δυνατή ἦταν ἡ φλόγα αὐτή στήν καρδιά τῶν προπατόρων μας μᾶς δίδει μέ τρόπο συγκλονιστικό τοῦτο τό ριζίτικο τραγούδι. Ὑπάρχει καί στούς πεθαμένους! Μωρέ σύ, πού κατέβηκες ἀπ τόν Ἀπάνω κόσμο, *Ἡ ὁμιλία ἐκφωνήθηκε ἀπό τόν κ. ημ. Λ. Παπαδάκη τό Σάββατο 6 Ἰουνίου, κατά τήν ἀκολουθία τῶν Θυρανοιξίων τοῦ Ἱεροῦ Ἐνοριακοῦ Ναοῦ Ἁγίας Τριάδος Βασιλικῆς καί τοῦ Ἑσπερινοῦ τῆς Πεντηκοστῆς, χοροστατοῦντος τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Ἱεραπύτνης καί Σητείας κ. Εὐγενίου. 6

7 Ἄποψη τοῦ χωριοῦ Βασιλική. Στό κέντρο δεσπόζει ὁ Ἱερός Ναός τῆς Ἁγίας Τριάδος. εἶδες ἀνέν κρατᾶ ὁ οὐρανός κι α στέκει ὁ Πάνω κόσμος, ἀνέ βαφτίζουνε παιδιά κι α χτίζουν μοναστήρια; Μέ τή φλόγα αὐτή στήν καρδιά οἱ προπάτορές μας κατεδάφισαν τή μικρή ἐκκλησία καί τήν ἀποθήκη της καί ἔκτισαν στή θέση τους μεγάλη ἐκκλησία. Γιά τό κτίσιμό της, ὅπως μοῦ εἶπε πρίν ἀπό πολλά χρόνια ὁ παπποῦς μου Νικολής Περάκης (Περονικολής), δέ διενέργησαν ἐράνους, ἀλλά προσέφεραν ὅλοι ἀπό τό ὑστέρημά τους καί προσωπική ἐργασία. Οἱ ἄντρες μετέφεραν μέ τά μουλάρια, τούς γαϊδάρους καί τό βαρίδι, λίθους καί ὀγκόλιθους ἀπό τήν Κεφάλα, τό Κεφάλι καί ἄλλα μέρη τῆς περιοχῆς στό χῶρο τοῦτο. Μέ τά μουλάρια καί τούς γαϊδάρους μετέφεραν ἄμμο ἀπό τήν Παχειά Ἄμμο ἐδῶ. Ἀσβέστη ἔπαιρναν ἀπό ἀσβεστοκάμινο, πού ἔκαμαν οι ἴδιοι. Οἱ γυναῖκες μέ στάμνες καί τά παιδιά μέ λαγήνια μετέφεραν νερό ἀπό τήν πηγή ἐδώ γιά τήν παρασκευή ἀσβεστοκονιάματος. Χωριανοί μαστόροι καί ὁ Καρπαθιώτης πρωτομάστορας Μηνᾶς Κανάκης 2 μέ τή βαριά, τό σφυρί, τήν πριονωτή τσάπα και τή σμίλη ἔδιδαν τό σχῆμα πού ἔπρεπε στούς λίθους. Ἔπειτα μέ τόν ξύλινο πήχη, τή γωνιά καί τό ἀλφάδι τίς τοποθετοῦσαν κατά τό κτίσιμο τῆς ἐκκλησίας στήν κατάλληλη θέση. Τόν πρωτομάστορα Μηνᾶ μᾶς παρουσιάζει σέ κείμενό του ὁ ἀπό τό Ἐπάνω Χωριό Ἱεράπετρας ποιητής Νίκος Στρατάκης, πού δεκάχρονο ἀγόρι τό 1898 τόν εἶδε ἀνάμεσα στούς μαστόρους, πού ἔκτιζαν τήν ἐκκλησιά Ἑφτάτρουλη τῆς Ἐπισκοπῆς (Ζωοδόχος Πηγή). «Ὁ Μηνᾶς ὁ πρωτομάστορας ἦταν τό ἴνδαλμα καί ὁ θαυμασμός στά γαλάζια μάτια τοῦ παιδιοῦ. Μέ τή γραφική του παρουσία ἑρμήνευε μέ κάθε του φωνή καί μέ κάθε του κίνηση τήν ἐνσάρκωση καί τό ρυθμό τῆς δημιουργίας. Ἦταν ψηλόκορμος, στερεός καί στιβαρός σάν πελεκημένη κολώνα. Τό πρόσωπό του γράφανε ἁδρά, αὐστηρά καί 7

8 ἄκαμπτα χαρακτηριστικά. Ἕνα λευκασμένο πυκνό μουστάκι τόνιζε περισσότερο τήν ἀρρενωπή του ἔκφραση. Κ ὕστερα μιά κόκκινη φεσάρα καθισμένη περήφανα στό κεφάλι καί σπασμένη ἀγέρωχα στά πίσω μέ τήν πολυκροσσάτη φούντα ἦταν σά νά θελε μέ τή χάρη της νά κάμψει καί νά γλυκάνει τήν αὐστηρή ἔκφραση τοῦ προσώπου. Ἡ καρπαθιώτικη βράκα, τό πλουμιστό γελέκο, ἡ μαύρη πολύδιπλη ζώνη, τά τσόχινα μπουτούρια πού σκέπαζαν τό καύκαλο τῶν παπουτσιῶν, ὅλα αὐτά συμπληρώνανε τήν ἀρχαϊκή ἐμφάνιση τοῦ μαστρο-μηνᾶ τοῦ πρωτομάστορα. Ὁ φημισμένος πρωτομάστορας, πού σκυμμένος πάνω στή χάρτα του μέ τό κομπάσο στό χέρι μετροῦσε καί ξαναμετροῦσε, κουβέντιαζε μέ τούς μαστόρους κι ἔδινε ὁδηγίες, διέτασσε τούς πουργούς καί τούς ἐργάτες καί ἡ παρουσία του γέμιζε ψυχή καί κίνηση ὅλο τό χτίρι τῆς Ἑφτάτρουλης. Στήν ἡλιοκαμένη καί ἁδροχάρακτη μορφή τοῦ μαστρο-μηνᾶ ἀνασταίνονταν, μέσα στόν ἱερο αὐτό χῶρο τῆς Πισκοπῆς, ὁ ἐμπνευσμένος Ἀνθέμιος ὁ Τραλλιανός, «ὁ δεινός ἀνήρ κέντρον ἑλεῖν καί σχῆμα χαράξαι», καί ὁ Μιλήσιος Ἰσίδωρος, οἱ δύο τοῦτοι μεγαλόπνευστοι καί μεγάλοι αἰσθητικοί τῆς γραμμῆς, τῆς εὐστάθειας καί τῆς ἁρμονικῆς σύνδεσης, οἱ ἀρχιτέκτονες, πού συνδέσανε αἰώνια τό ὄνομά τους μέ τό καύχημα τῶν οἴκων τοῦ Θεοῦ, τό ναό τῆς Ἁγίας Σοφίας (...). Καί ὁ ναός στέκεται σήμερα μεγαλόπρεπος καί θεόκτιστος, καθώς τόν ἐμπνεύστηκε ἡ ἀρχιετεκτονική φαντασία τοῦ ἀσπούδαχτου μά θεόπνευστου μαστρο-μηνᾶ». (Νίκου Στρατάκη, Τά 8 Ἀπό τόν Ἁγιασμό τῶν Ἱερῶν Θυρανοιξίων. ἐγκαίνια τῆς Ἑφτάτρουλης, περιοδ. «Κνωσός», ἀριθμ. 26, Σεπτέμβριος- εκέμβριος 1958, σελ. 9-10). Ἡ ἐκκλησία μας εἶναι ρυθμοῦ βασιλικῆς. Ἔχει δύο κλίτη. Τό βόρειο κλίτος εἶναι ἀφιερωμένο στήν Κοίμηση τῆς Θεοτόκου καί τό νότιο στήν Ἁγία Τριάδα. Τά ἐγκαίνιά της ἔγιναν στίς 2 Ὀκτωβρίου τοῦ 1892, ἐπί ἐπισκόπου Ἱερᾶς καί Σητείας Ἀμβροσίου Σφακιανάκη. Ἡ χρονολογία εἶναι χαραγμένη στό ὑπέρθυρο τῆς κυρίας εἰσόδου της. Τό βορειοδυτικό μέρος τοῦ περιβόλου χρησιμοποιοῦσαν οἱ χωριανοί μας ὡς κοιμητήριο. Τό 1918, ἐπειδή ὁ χῶρος αὐτός δέν ἦτο ἀρκετός, λόγῳ τῶν πολλῶν θανάτων ἀπό τή γρίπη, οἱ χωριανοί δημιούργησαν νέο κοιμητήριο, ὅπου ἀργότερα ἔκτισαν τήν ἐκκλησία τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Θεολόγου. Τό κοιμητήριο αὐτό χρησιμοποιοῦμε καί σήμερα. Βλέποντας κανείς τή μεγάλη μας ἐκκλησία στήν πιό ψηλή θέση τοῦ χωριοῦ καί τά μικρά σπίτια πολύ κοντά καί γύρω της, χωρίς ἀμφιβολία ἀκούει τά λόγια ταῦτα: Ἡ ἐκκλησία μαζεύει τούς κατοίκους τοῦ χωριοῦ κοντά της «ὡς ὄρνις τήν ἑαυτῆς νοσσιάν ὑπό τάς πτέρυγας» (Λουκᾶς 13, 14).

9 Μπορῶ νά πῶ ὅτι ὅλοι οἱ χωριανοί εἴμαστε δεμένοι μέ ὀμφάλιο λῶρο μέ τήν ἐκκλησία μας, ὁ ὁποῖος σέ ἐμᾶς πού ζοῦμε μακριά μπορεῖ νά τεντώνεται ἀλλά δέ σπάζει. Γιά τοῦ λόγου μου τό ἀσφαλές θά σᾶς ἀναφέρω ἀναμνήσεις μου, πού εἶναι δεμένες μέ αὐτή, καί σκέψεις μου. Εἶμαι βέβαιος ὅτι τίς ὑπογράφουν ὅλοι οἱ χωριανοί μου. Καί αὐτοί ἔχουν σχετικές ἀναμνήσεις καί ἔχουν κάμει σχετικές σκέψεις. Ἐδῶ οἱ γονεῖς μας μᾶς ἄνοιξαν τήν ἅγια θύρα τῆς θρησκείας μας, πού εἶναι φῶς, γαλήνη καί στήριγμα ἀκριβό. Μικρό παιδί ἡ μάνα μου, κρατώντας μέ ἀπό τό χέρι σφιχτά, ἀκριβό στήριγμα, μέ ἔφερε μπροστά στό εἰκόνισμα τῆς Παναγίας καί μοῦ ἔλεγε μέ τή γλυκιά της φωνή πώς ἡ Παναγία ἀγαπᾶ ὅλα τά παιδιά καί πώς εἶναι μητέρα ὅλων τῶν ἀνθρώπων. Ἔπειτα μέ σήκωσε στό ὕψος πού ἦταν τό εἰκόνισμά της καί ἐγώ τό φιλοῦσα πολλές φορές. Καθώς δέ ἀπομακρυνόμαστε ἀπό τό εἰκόνισμά της, μοῦ θώπευε τά πυκνά, μαῦρα καί ἀτίθασα μαλλιά. Σήμερα μπροστά στό εἰκόνισμα τῆς Παναγίας μέ ἄσπρα καί ἀραιά μαλλιά. Τά χέρια πού μέ στήριζαν καί μέ σήκωναν, γιά νά προσκυνήσω τό εἰκόνισμά της, καί μοῦ θώπευαν τά μαλλιά, νεκρά. Ὅμως κοιτάζοντας τό εἰκόνισμά της βρίσκω τό μικρό παιδί, πού ἔχει χαθεῖ τώρα καί πολλά χρόνια. Συγκινημένος Ἀκούω μιά φωνή μυστηριακή νά βγαίνει - Εδῶ εἶμ ἐγώ, τῶν οὐρανῶν ἡ Πλατυτέρα γιά ὅλους μητέρα. Καί νιώθω νά μέ στηρίζουν τά χέρια τῆς Παναγίας καί τά δάκρυά μου νά σβήνουν στά μεγάλα της μάτια. Οἱ καλοί ἱερεῖς μας καί οἱ ψάλτες μας, πού ἔψαλαν μέ σεμνότητα, μέ εὐλάβεια καί ὄχι μέ βοές ἄτακτες, μέ ὁδήγησαν στήν πηγή τοῦ ζῶντος ὕδατος. Θυμᾶμαι τήν ἔκδηλη κατάνυξη τῶν ἀνδρῶν καί γυναικῶν τοῦ χωριοῦ κατά τίς ἱερές ἀκολουθίες στόν ἱερό τοῦτο χῶρο. Ἄς μήν καταλάβαιναν ἀπόλυτα - ἦταν ἀγράμματοι ἤ ὀλιγογράμματοι- τά ἱερά κείμενα καί τούς θεσπέσιους ὕμνους. Ἐκεῖνοι εἶχαν βρεῖ τήν ἀλήθεια μέ τῆς καρδιᾶς τους τούς κτύπους. Ἡ εἰκόνα αὐτή μέ προστάτευσε ἀργότερα ἀπό τούς ψυχρούς διανοητές, πού μπερδεύουν τήν ἀλήθεια σέ σκοτεινούς καί ἄκαρπους συλλογισμούς. Ἐδῶ οἱ ἁπλοϊκές γυναῖκες τοῦ χωριοῦ, πού ἔκαναν μακρόσυρτες μετάνοιες διπλώνοντας τό σῶμα καί ἀγγίζοντας τό δάπεδο μέ τό μέτωπο κατά τή Θεία Λειτουργία, μέ δίδαξαν μέ τόν πιό πειστικό τρόπο, πολύ πρίν διαβάσω σχετικά κείμενα τῆς Ἐκκλησίας μας καί φιλοσόφων, ὅτι πρέπει νά δαμάζομε τό κορμί, πού ἀνήμερο θεριό θέλει νά φάει τήν ψυχή. Μαθητής δημοτικοῦ σχολείου, τήν ὥρα τῆς Θείας Λειτουργίας πήγαινα στό σπίτι τῆς σάντολάς 3 μου Μενελαΐναινας, πού βρίσκεται δίπλα στήν ἐκκλησία μας, καί ἔπαιρνα ἀπό τό τζάκι ἀναμμένα κάρβουνα γιά τό πήλινο θυμιατό. Ἔνιωθα ὅτι ἤμουν στή δούλεψη τοῦ Θεοῦ. Στό χῶρο τοῦτο χύσαμε δάκρυα χαρᾶς καί συγκίνησης σέ βαφτίσια καί γάμους ἀγαπημένων μας προσώπων. Καί ἐδῶ κατευοδώσαμε μέ ψεκάδες στά μάτια, πού ἔφερνε ἡ μέσα μας φουρτούνα, ἀγαπημένα μας πρόσωπα γιά τήν αἰώνια πατρίδα. Ἡ ψυχή μας εἶναι δεμένη μέ τή φωνή τῆς καμπάνας μας. Ὁ ἤρεμος ἦχος της μᾶς καλοῦσε καί μᾶς καλεῖ σέ σταυροκόπημα καί σιωπηλή προσευχή. ιατηρῶ μέσα μου μέ συγκίνηση μιά 9

10 παλιά ὡραία εἰκόνα. Ὁ παπποῦς μου, καθώς ἄκουε τόν ἤρεμο ἦχο τῆς καμπάνας τοῦ ἑσπερινοῦ, παράτησε τό ἀλέτρι μέ τό ὁποῖο ὄργωνε τό χωράφι του, ἔστρεψε τό βλέμμα του στό χωριό καί μέ εὐλάβεια σταυροκοπήθηκε. Εἶναι βέβαια ἡ εἰκόνα αὐτή συνήθης. Τήν ἔχει παρουσιάσει ὁ Ἀλέκος Φωτιάδης στό ὄμορφο ποίημά του «Ἡ καμπάνα τοῦ χωριοῦ». Ἐπίσης ὁ Γάλλος ζωγράφος Ἰωάννης Φραγκίσκος Μιλλέ ἔχει παρουσιάσει σέ θαυμάσιο πίνακά του χωρικούς στούς ἀγρούς νά προσεύχονται κατά τήν ὥρα τοῦ ἑσπερινοῦ, τό μήνυμα τοῦ ὁποίου τούς μετέφερε ἦχος καμπάνας. Ὅμως τήν εἰκόνα πού κρατῶ μέσα μου δέν μπορεῖ κανείς νά τήν ἀποτυπώσει σέ χαρτί μέ τά φτωχά μέσα τοῦ ἀνθρώπινου λόγου ἤ νά τή ζωγραφίσει. Πρίν ἀπό δέκα χρόνια βρέθηκα μέ μιά μεγάλη συντροφιά στήν πόλη Σουζντάλ τῆς Ρωσίας. Ἡ ξεναγός μας μᾶς ὁδήγησε στήν ἐκεῖ Μονή τοῦ Ἁγίου Εὐθυμίου. Φτάσαμε στή μονή τήν ὥρα πού ὁ καμπανοκρούστης χτυποῦσε τίς καμπάνες γιά ἑσπερινό. Τίς χτυποῦσε μέ μοναδική τέχνη. Εἶχε γίνει ἕνα σῶμα, μιά ψυχή μέ τίς καμπάνες. Ὅταν τελείωσε ἡ κωδωνοκρουσία ἡ ξεναγός μᾶς εἶπε μέ ὑπερηφάνεια: Λένε, καί ἔχουν δίκιο, ὅτι ἡ κωδωνοκρουσία ἀπό τόν Κουασιμόδο, πού ἀπαθανάτισε ὁ Βίκτωρ Οὐγκώ στό ἔργο του «Ἡ Παναγία τῶν Παρισίων», δέν μπορεῖ νά εἶναι καλύτερη ἀπό τήν κωδωνοκρουσία σέ τούτη τή μονή. Πραγματικά ἡ κωδωνοκρουσία αὐτή ἦταν ἐντυπωσιακή. Ὅμως ὁ ἦχος της δέν στάθηκε ἱκανός νά πάρει τή θέση τοῦ ἤχου τῆς καμπάνας τοῦ χωριοῦ μου. Αὐτή μόνο μέ ὁδηγεῖ σέ ἀνώτερες σφαῖρες μυστικιστικῆς ἔξαρσης. Μέ τό χτύπημα τῆς καμπάνας ξεκινούσαμε τό πρωί καί τό ἀπόγευμα ὅλα τά παιδιά γιά τό σχολεῖο. Τότε ρολόγια δέν εἴχαμε. Μέ τό χτύπημά της οἱ χωριανοί, πού εἶχαν ἐνημερωθεῖ τήν προηγούμενη ἡμέρα, συγκεντρώνονταν στήν πλατεία τοῦ χωριοῦ φέροντας φτυάρια, ἀξίνες, σκοῦπες καί κοφίνια, γιά νά φτιάξουν τό δρόμο πού κατέστρεψε ὁρμητικός χείμαρρος, γιά νά καθαρίσουν στούς δρόμους τοῦ χωριοῦ. Τήν πικρή ὥρα τῆς ἐκφορᾶς χωριανοῦ, ἡ καμπάνα, τό τρανό αὐτό στόμα τοῦ χωριοῦ, διαχέει τούς διακεκομμένους ἤχους της, τούς λυγμούς της. Μέ τούς δυνατούς καί γρήγορους ἤχους της μάθαιναν οἱ χωριανοί γιά τίς νίκες μας κατά τόν Ἑλληνοϊταλικό πόλεμο. Θά σᾶς ἀναφέρω ἕνα προσωπικό μου βίωμα. Μικρό παιδί πῆγα ἕνα πρωΐ στό λιοτρίβι τοῦ χωριοῦ. Ὁ λιοτριβάρης Ἀντώνης Ἐ. Κοϊνᾶς μοῦ εἶπε. - ημητράκι, γλάκα α παίξεις τή γκαμπάνα. Ἐπήραμε τή Γκορυτσά. -Εἰντά ναι ἡ Γκορυτσά, τοῦ εἶπα μέ τά μάτια ὀρθάνοιχτα. Καί ἐκεῖνος γεμᾶτος χαρά. -Ἐνικήσαμε μαθές τσί Ἰταλούς, ημητράκι. Σέ λίγο, στηριγμένος στά ἄκρα τῶν δακτύλων μου, ἔπιασα τό σκοινί τῆς καμπάνας καί μέ αὐτό τίναζα τό γλωσσίδι της. Οἱ ἦχοι της δέν ἦταν πολύ δυνατοί καί γρήγοροι. Ὅμως ἔδωσαν τό μήνυμα τῆς χαρᾶς στούς χωριανούς μου. Ἡ χαρά μου ἦταν μεγάλη. Ἀκόμα ἠχοῦν στά αὐτιά μου οἱ ἦχοι της. Στά πέτρινα πεζούλια τοῦ αὐλόγυρου τῆς ἐκκλησίας μας, ὕστερα ἀπό τή Θεία Λειτουργία, κάθονταν, ὅπως καί σέ ἄλλα χωριά, ὁ παπάς, ὁ δάσκαλος καί χωριανοί καί συζητοῦσαν τά προβλήματα τοῦ χωριοῦ. Καί ἔπαιρναν τίς ἀποφάσεις τους μέ τό λόγο καί τόν ἀντίλογο, μέ πνεῦμα δημοκρατικό. Οἱ ἱστορικοί ἔχουν μιλήσει γιά τήν Ἐκκλησία τοῦ ήμου τῆς Ἀθήνας, γιά 10

11 γνώσματα. Ὅμως στό μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν εἴχαμε ἐποπτικά μέσα διδασκαλίας. Στήν Παλαιά καί Καινή ιαθήκη εἴχαμε τίς εἰκόνες τῆς ἐκκλησίας μας καί στή Λειτουργική τά ἱερά σκεύη καί τά ἱερά βιβλία της. Πρέπει νά ἦταν Μάρτιος τοῦ Στό χωριό μας, μετά τή συνθηκολόγηση τῆς Ἰταλίας μέ τούς συμμάχους, Ἀπό τόν Μέγα Πανηγυρικό Ἑσπερινό τῆς Πεντηκοστῆς. ἔμεναν Γερμανοί στρατιῶτες. Ὥρα πρωινή. Ὥρα Διακρίνεται τό ἐσωτερικό τοῦ ἀνακαινισμένου Ἱεροῦ Ναοῦ. τήν Ἀπέλλα τῆς Σπάρτης καί γιά τά Κοινοβούλια. μαθήματος. Κάποια στιγμή Γιά τό Ἱερό Κοινοβούλιο στά πεζούλια τοῦ αὐλόγυρου τῆς ἐκκλησιᾶς ποιός θά μιλήσει; Τά μεγάλα δέντρα ἔχουν τήν ἀξία τους. Ἔχουν ὅμως τήν ἀξία τους καί οἱ θάμνοι. Τήν ἰταλογερμανική κατοχή εἶχαν ἐπιταχθεῖ τό σχολεῖο καί τά καλά σπίτια τοῦ χωριοῦ. Κατάλληλο σπίτι γιά τή στέγαση τοῦ σχολείου δέν ὑπῆρχε. Ἔτσι στεγάσθηκε στήν ἐκκλησία μας. Τό χειμώνα, καθώς ὁ βοριάς χτυποῦσε τήν ἐκκλησία, τό κρύο ἦταν ἀνυπόφορο. Τά ἐνδύματά μας ἦταν ἐλαφρά καί τριμμένα, τό παντελόνι ἔφτανε ὥς τά γόνατα, ἀκούσαμε ἐκκωφαντικό ἦχο ἀεροπλάνου. Καί τήν ἴδια στιγμή δαιμονισμένα σφυρίγματα σειρήνας καί κροταλισμοί πυροβόλων ὅπλων καί πολυβόλων γέμισαν τήν ἀτμόσφαιρα. Ὅλα τά παιδιά τρομαγμένα τρέξαμε κοντά στόν ἀγαπημένο μας δάσκαλο. Ἐκεῖνος μέ ἤρεμη φωνή μᾶς εἶπε. -Μή φοβάστε, παιδιά μου. Μᾶς προστατεύει ἡ ἐκκλησία μας. Σέ λίγο δέν ἀκουόταν ὁ θόρυβος τοῦ ἀεροπλάνου. Εἶχε ἀπομακρυνθεῖ. Ἡ σειρήνα, τά πυροβόλα καί τά πολυβόλα σίγησαν. Μπροστά στήν εἰκόνα τῆς ἤμαστε ξυπόλυτοι καί τά Παναγίας ὅλοι οἱ μαθητές μέ τό δά- σωματάκια μας ἐξασθενημένα ἀπό τήν πείνα. Καί θέρμανση δέν ὑπῆρχε. Παίρναμε ὅμως δύναμη βλέποντας τήν εἰκόνα τῆς Ἀνάστασης τοῦ Χριστοῦ στό τέμπλο. Ὁ δάσκαλός μας Μανώλης Νικολαΐδης, διδάσκοντας τήν ἑνότητα τοῦ μαθήματος τῶν θρησκευτικῶν «Ἡ Ἀνάσταση τοῦ Χριστοῦ», μᾶς εἶχε πεῖ μέ συγκίνηση: Ἡ ἀνάσταση τοῦ γένους μας, ἡ ἀπαλλαγή του ἀπό τήν ἰταλογερμανική κατοχή, παιδιά μου, θά ἔλθει γρήγορα. Τά χρόνια αὐτά δέν εἴχαμε βιβλία γιά ὅλα τά μαθήματα. Εἴχαμε μόνο τό Ἀλφαβητάριο καί τά Νεοελληνικά ἀνασκαλό μας ψάλαμε θερμή εὐχαριστήρια προσευχή. Τή μεγάλη τούτη ὥρα ἄς ἀφήσομε τή σκέψη μας νά πετάξει μέ εὐγνωμοσύνη στούς προπάτορές μας, πού μᾶς ἀφῆκαν τήν ὡραία τούτη ἐκκλησιά, στούς ἱερεῖς καί τούς ψάλτες μας, στούς παπποῦδες μας, στίς γιαγιάδες καί στούς γονεῖς μας, πού μᾶς ὁδήγησαν στό δρόμο τοῦ μεγάλου, τοῦ ὡραίου καί τοῦ ἀληθινοῦ. Ἡ ἐκκλησία μας εἶχε ὑποστεῖ φθορές ἀπό τό χρόνο. Σέ πολλά σημεῖα τῶν τοίχων της εἶχε καταπέσει τό κονίαμα καί εἶχαν ἀναφανεῖ κρυσταλλικά ἅλατα. 11

12 Ἐπίσης εἶχε ὑποστεῖ ἀλλοιώσεις ἀπό ἄστοχες ἐμεμβάσεις χωριανῶν μας. Κάλυψαν μέ ἀσβεστοκονίαμα τούς λαξευμένους λίθους στους μέσα στό ναό κίονες, στίς ἁψίδες, στά πλαίσια τῶν θυρῶν καί τῶν παραθύρων καί στούς ἐξωτερικούς τοίχους, πιστεύοντας ὅτι ἔτσι εὐπρεπίζουν τήν ἐκκλησία. έν γνώριζαν τήν ἀξία τῶν λαξευμένων λίθων. Για τήν ἀξία τους θά σᾶς ἀναφέρω τοῦτα. Οἱ ἀρχαῖοι μας πρόγονοι θεωροῦσαν αὐτούς πού ἐπεξεργάζονταν τούς λίθους, τούς λιθοξόους, τεχνίτες, ὄχι χειρώνακτες ὡς τούς λατόμους. Ἡ ἐκλεκτή φιλόλογος καί πολύ ἀγαπητή μου Ἔφη Ψιλάκη γράφει: «Ὁ μάστορας μιλοῦσε μέ τήν πέτρα, τήν ἔπιανε στά χέρια του καί τή χάιδευε. Ἤξερε σέ ποιό σημεῖο θά τήν κτυπήσει γιά νά σπάσει, πῶς θά σπάσει καλύτερα καί πῶς θά τή κτίσει γιά νά μή χαλάσει ποτέ (...). Οἱ πετρες εἶναι πλεγμένες, σάν κέντημα, ἡ μιά μέ τήν ἄλλη (...). Εἶδα στήν Πυρσόγιαννη μάστορα νά κοιτάζει μιά-μιά ὅλες τίς πέτρες γύρω-γύρω καί νά δακρύζει» (Ἔφη Ψιλάκη, «Ἡ μνήμη τῆς πέτρας», περιοδ. Explore Nature, Ἰανουάριος 2009, σελ. 157). Εὐσεβές ἐκκλησίασμα, μέ τίς ἐνέργειες καί τήν ἀνύσταχτη καθοδήγηση τοῦ σεπτοῦ ἱεράρχη μας κ.κ. Εὐγενίου οἱ τοίχοι τῆς ἐκκλησίας μας ἐπιχρίσθηκαν μέ κονίαμα καί ἀφαιρέθηκε τό ἀσβεστοκονίαμα ἀπό τούς λαξευμένους λίθους. Ἔτσι ἡ ἐκκλησία μας σήμερα εἶναι χάρμα ὀφθαλμῶν καί ἀγαλλίαση ψυχῆς. Πρέπει ἔπαινος στόν ἐργολάβο Ἀντώνη Μπαλοθιάρη, πού ἐργάσθηκε μέ ζῆλο γιά τήν ἀνακαίνιση τῆς ἐκκλησίας μας. Ἐπίσης πρέπει ἔπαινος στούς ἱερεῖς καί τό ἐκκλησιαστικό συμβούλιο γιά τή συμβολή τους στήν ἀνακαίνιση αὐτή. Αἰσθάνομαι τήν ἀνάγκη νά σᾶς πῶ μέ τήν εὐκαιρία τούτη ὅτι ὁ ποιμενάρχης μας ἔχει ἐνδιαφερθεῖ καί γιά ἄλλους ναούς καί ξωκκλήσια τῆς μητροπολιτικῆς του περιφέρειας. Συγκεκριμένα μέ τίς ἐνέργειές του καί τήν ἄγρυπνη παρακολούθηση τῶν ἐργασιῶν οἱ γκρεμισμένοι τοίχοι τους κτίσθηκαν καί οἱ ἑτοιμόρροποι ἁρμολογήθηκαν καί ἐπισκευάσθηκαν. Ἐπίσης μέ τίς ἐνέργειές του ἡ Ἀρχαιολογική Ὑπηρεσία καθάρισε τίς τοιχογραφίες τους ἀπό κρυσταλλικά ἅλατα, ἀπολεπίσεις καί λειχῆνες ἐξαιτίας τῆς ὑγρασίας, στερέωσε στούς τοίχους τά ἀποκολλημένα τμήματά τους, ἀποκάλυψε αὐτές πού βρίσκονταν κάτω ἀπό ἀσβεστοχρίσματα, πού ἔκαμαν ἀπό ἄγνοια ἄνθρωποι τοῦ λαοῦ μας, καί ἐκτέλεσε μικρές ζωγραφικές συμπληρώσεις πρός ἀποκατάσταση τῆς ἑνότητας τῆς ζωγραφικῆς. Σεβασμιότατε, γιά τήν προσφορά σας αὐτή, ἀλλά καί τή θαυμαστή γενικά ποιμαντορία σας, διερμηνεύοντας τά συναισθήματα τῶν χωριανῶν μου καί ὅλου τοῦ ποιμνίου σας, σᾶς ἐκφράζω τήν ἀγάπη μου. Γιά τήν ἔκφραση τοῦ συναισθήματός μου δέν μπόρεσα νά βρῶ ἄλλη λέξη πιό ἁπλή, πιό βαθιά, πιό μεγάλη. Εὔχομαι δέ de profundis νά ἔχετε ὑγεία, γιά νά συνεχίσετε τό θεάρεστο ἔργο σας. 1. Ὁ ὅρος μοναστήρι στήν Κρήτη δέ σημαίνει μόνο μονή, τόπο πρός ἐνδιαίτημα μοναχῶν, ἀλλά καί κάθε ναό, στόν ὁποῖο δέ μονάζουν, ἀλλά ἐκκλησιάζονται οἱ πιστοί. 2. Στή γενέτειρά του Μενετές τῆς Καρπάθου, πρίν ἀπό πολλά χρόνια, γέροντες μοῦ μίλησαν μέ θαυμασμό γιά τόν πρωτομάστορα Μηνᾶ Κανάκη. 3. Σάντολα (ἀρσ. σάντολος), ἀπό τό ἰταλ. sandolo, λέγεται στήν Κρήτη ἡ ἀνάδοχος. Ἐπικράτησε ὅμως τά παιδιά τῆς ἀναδόχου νά ἀποκαλοῦν τή μητέρα τοῦ ἀναδεξιμιοῦ σάντολα. Ἡ μητέρα μου εἶχε βαφτίσει ἕνα παιδί της. 12

13 «Ἡ γ ι α γ ι ά κ α...» Μίνωος Μαρκάκη Ὤ ἀγαπημένη μου Ἑλένη! Ἔρχομαι νά σέ σώσω! ΣΤΑΝΤΑΛ Δ έν ἐγνώρισα τούς παπποῦδες μου. Ὁ ἕνας σκοτώθηκε ἀπό ἔκρηξη βόμβας. Ὁ ἄλλος πέθανε ὅταν ἤμουν τριῶν χρόνων. Ἀπό τόν πρῶτο, τόν πατέρα τῆς μάνας μου, δέν ἔχω τίποτε πού νά τόν θυμίζει. Ἐκτός ἀπό μιά μικρή φωτογραφία πού τόν δείχνει μέ στολή στρατιώτη. Ἀπό τόν ἄλλο, τό δάσκαλο, ἔχω τό τελευταῖο του ἡμερολόγιο καί μερικές παρτιτοῦρες μέ βαλσάκια καί πόλκες -ἦταν ἐρασιτέχνης βιολιστής. Γνώρισα, ὅμως, καί τίς δύο γιαγιάδες. Ἡ μία ἦταν, πῶς νά τό πῶ, πολύ χωματένια. έ μοῦ ἔμαθε τίποτα. έ μέ βοήθησε ποτέ. Ἤξερε μόνο νά μισεῖ καί νά εὔχεται τή δυστυχία τῶν ἄλλων. Ὅταν ἤμουν δέκα χρόνων μέ εἶπε «κοπρόσκυλο». Ὅταν ἤμουν δεκαπέντε τήν ἄκουσα νά μέ κατηγορεῖ σ ἕναν ἐπισκέπτη μας: «Κάθε σπίτι ἔχει καί τήν ἁμαρτία του.» Οἱ δύο φράσεις αὐτές εἶναι τά μόνα δῶρα πού μέ φίλεψε. Καί ἀφοῦ εἶναι δῶρα τά κρατῶ. Ἡ ἄλλη γιαγιά, ἡ μάνα τοῦ πατέρα μου, ἦταν πολύ διαφορετική. Ἐκείνη, ἄν τή χαρακτήριζε ὁ Σαίξπηρ, θά λεγε πώς ἤτανε πλασμένη ἀπό τήν ὕλη πού ὑφαίνονται τά ὄνειρα. Λοιπόν, πῶς νά ξεχάσω τό λευκό, γαληνότατο κεφάλι της μέσα στά χρυσάνθεμα -ἄσπρα λουλούδια τοῦ θανάτου- καί τό συγκινημένο ἄγγιγμα τοῦ πατέρα μου στό μέτωπο της ὅταν τήν ἀποχαιρετοῦσε λέγοντας: «Ἡ γιαγιάκα...». Αἰφνίδια ἐκείνη τήν ὥρα ὅλες οἱ ἀναμνήσεις μου ἀπό τή νεκρή ζωντάνεψαν στήν καρδιά μου κι ἔγιναν εἰκόνες μπερδεμένες, ἀσύνδετες πού πλημμύρισαν τό παγωμένο κενό. Θά ἤμουν ἑφτά ἤ ὀχτώ χρόνων τότε πού μέ πήγαινε ὁ πατέρας μου τά Σαββατοκύριακα στήν Τάμπια. Ἔτσι ἔλεγαν τή συνοικία ὅπου ἔμενε ἡ γιαγιά ἐπειδή ἦταν χτισμένη πάνω σ ἕνα βενετσιάνικο προμαχώνα. Ἀπό τό σπίτι της ἔβλεπες ὅλο τό λιμάνι καί τούς τρούλους πολλῶν ἐκκλησιῶν πού ξεχώριζαν ἀνάμεσα στά σπίτια. Πήγαινε τό μάτι πολύ μακριά, μέχρι τήν Ντία, ἕνα νησί ἀκατοίκητο. Ὅταν φτάναμε μέ τή σακαράκα τοῦ μπαμπᾶ, πού τή σπρώχναμε τίς περισσότερες φορές γιά νά ξεκινήσει, βλέπαμε τή γιαγιά πίσω ἀπό τό παράθυρο νά μᾶς κοιτᾶ χαμογελώντας. Ἔκανε τόσο θόρυβο τό αὐτοκίνητο πού σίγουρα μᾶς ἄκουγε ἀπό μακριά. Ὁ μπαμπάς χαιρετοῦσε τή μάνα του κι ἐγώ τῆς φιλοῦσα τό χέρι. Αὐτό τό χειροφίλημα ἦταν μιά ἔκφραση σεβασμοῦ πού ἀποδίδαμε στούς γέροντες καί τούς κληρικούς στή δική μας τάξη δέ γινόταν ποτέ ἀπό κοκεταρία. Ὅταν ἐξασθένισε ὁ σεβασμός σάν ἠθικός κανόνας τό χειροφίλημα περιορίστηκε στή χειραψία. Εὐτυχῶς γιά μένα, καί τή γιαγιά μου, αὐτή ἡ σταδιακή ἀποδυνάμωση τοῦ σεβασμοῦ δέ μᾶς ἄγγιξε. Κι ἔτσι, προλάβαμε νά δεχτοῦμε δεκάδες χειροφιλήματα ἐκείνη καί ἀντίστοιχες εὐλογίες ἐγώ. Μέ τό ἴδιο αἴσθημα, καί χωρίς ἴχνος ἐπιθυμίας νά ἐντυπωσιάσω, ἔσκυψα καί φίλησα στά τριάντα τρία μου χρόνια τό χέρι τῆς κυρίας Ἕλλης Σεραϊδάρη, πού ὁ πόνος κι ὁ πολιτισμός της ταίριαζαν θαυμαστά πάνω στό πρόσωπο τῆς γιαγιᾶς. Λοιπόν, γιά νά ἐπανέλθω, τό σπίτι τῆς γιαγιᾶς ἤτανε τρίπατο. Ἐκείνη ἔμενε στό ἰσόγειο καί τούς ἄλλους δύο ὀρόφους τούς κρατοῦσε ἡ κόρη της. Μᾶς δεχόταν στό δωμάτιο μέ τό μεγάλο κρητικό καναπέ πού τόν κάλυπτε ἕνα κατακόκκινο ὑφαντό καί τόν στόλιζαν τρία μακρόστενα μαξιλάρια φτιαγμένα καί αὐτά στόν ἀργαλειό. Καθότανε συνήθως σέ μιά πολυθρόνα καί διάβαζε ξένα μυθιστορήματα. Ἐγώ καθόμουνα στόν καναπέ καί τήν ἄκουγα νά μοῦ ἀφηγεῖται τίς περιλήψεις τῶν ἀναγνωσμάτων της ἐνῶ ἔτρωγα σιγά-σιγά τά καρυδάκια πού 13

14 εἶχε βάλει μπροστά μου. Ἡ γιαγιά ἦταν κάποτε δασκάλα καί ἁπλοποιοῦσε μ ἕναν τρόπο δικό της τίς ὑποθέσεις καί τά νοήματα τῶν βιβλίων πού μοῦ περιέγραφε. Ἔτσι, σέ ἀντίθεση μέ τά ἄλλα παιδιά τῆς ἡλικίας μου, ἤξερα ἀπό τότε ποιός ὁ Ρασκόλνικοφ καί ποιό τό ἔγκλημά του, ποιά ἦταν ἡ Μαντάμ Μποβαρύ, ποιά ἦταν ἡ Ἄγνωστος, καί εἰλικρινά ὑπέφερα μέ τά παθήματα τῶν ἡρώων τῆς άφνης ντύ Μωριέ. Ἐνῶ μιλοῦσε ἡ γιαγιά, ἔπλεκε μ ἕνα ψιλό βελόνι μακριές δαντέλες πού τίς θαύμαζαν οἱ διερχόμενες φιλοπερίεργες γειτόνισσες. Μερικές φορές μᾶς διέκοπταν πάνω σέ καίρια σημεῖα τῆς ἀφήγησης, γιά παράδειγμα, τήν ὥρα πού ὁ Γιάννης Ἀγιάννης σπάει τό κρεβάτι καί ἀπειλεῖ νά χτυπήσει τόν Ἰαβέρη μ ἕνα σίδερο («τέτοιο ὡραῖο κρεβάτι!», συμπλήρωνε ἡ γιαγιά μου μέ λύπη, σά νά τό εἶχε πληρώσει ἐκείνη), γιά νά ρωτήσουν πῶς γίνεται αὐτή ἡ πλέξη. Τοῦτες οἱ διακοπές δέ μεγάλωναν μονάχα τήν ἀγωνία μου γιά τή συνέχεια τῆς ἱστορίας, μεγάλωναν καί τήν ἀντιπάθειά μου γιά τίς ἀργόσχολες αὐτές γυναῖκες πού, μήν ἔχοντας κανένα ἄλλο ἐνδιαφέρον ἔξω ἀπ τό κουτσομπολιό, γύρευαν προφάσεις γιά νά περάσουν τήν ὥρα τους χαζεύοντας. Βέβαια, ἡ γιαγιά μου ἔβρισκε πάντα τόν τρόπο νά τίς ξεφορτώνεται εὐγενικά ὅλες αὐτές τίς ἀπερίγραπτες κυράδες, ὄχι μόνο γιά τό χατίρι μου, ἀλλά καί γιά τό δικό της τό κέφι. έν ἤθελε καθόλου τά σούσουρα. Ἀκόμα κι ἐκεῖνα τά ἐνδοοικογενειακά, πού τροφοδοτοῦσαν οἱ διαρκῶς παραπονούμενες νύφες της, τά ἀπεχθανόταν. Εἶχε καταφέρει νά διατηρήσει μία οὐδετερότητα πού ἐκτιμήθηκε σέ τέτοιο βαθμό ὥστε νά τήν ἀποκαλοῦν «ἀκριβοδίκαιη», ἐνῶ στήν πραγματικότητα ἦταν ἀδιάφορη. Αὐτό τό στοιχεῖο τοῦ χαρακτήρα της δέν τό ἀξιολόγησαν ποτέ σωστά οἱ γνώριμοί της, εἴτε ἀπό βλακεία εἴτε ἀπό βαθύτερη ἄγνοια γιά τό νόημα τῆς δικαιοσύνης. Ἴσως, πάλι, νά θύμιζε ἕνα εἶδος φιλοσοφικῆς ἀδιαφορίας πού συχνά στούς ἡλικιωμένους θεωρεῖται σχεδόν φυσική. Προσήλωνε τό ἀπαθές βλέμμα της στόν ὁρίζοντα κι ἔτριβε ἁπαλά τά χέρια της κάπου-κάπου τά δερματικά τῆς προκαλοῦσαν φαγούρα. Ἐκτός ἀπό τήν ἐνοχλητική αὐτή πάθηση, καί τήν ἀδυναμία τῆς ὅρασής της, ἡ γιαγιά δέν εἶχε κανένα σοβαρό πρόβλημα ὑγείας στά ὀγδόντα ὀχτώ της χρόνια. Πέθανε ἄξαφνα ἀπό καρδιακή προσβολή, χωρίς ποτέ νά ἔχει ἐνοχληθεῖ ἀπό τήν καρδιά της. Τό βράδυ, ὅταν πιά κουρ α ζ ό μ α - σταν, ἐκείνη ἀπό τό πλέξιμο, ἐγώ ἀπό τή συναισθηματική ὑπερδιέγερση, μοῦ ἐφτίαχνε τό γάλα μου καί ἔ σ τρ ω νε τό καναπελίκι. Προτοῦ κοιμηθῶ μοῦ μάθαινε μερικές φράσεις ἀπό τό Σύμβολο τῆς Πίστεως. Φοροῦσε τό φαρδύ, μακρύ νυχτικό της, ἔλυνε τά μαλλιά καί, ὅπως ἑτοιμαζόταν νά πλαγιάσει στό ντιβανάκι της, τήν παρατηροῦσα μέ ἔκπληξη, γιατί ἔμοιαζε ὑπερβολικά στή σινιόρα Ντέ Καμπιρεάλι. Ἄρχιζε λοιπόν ἐκείνη κι ἐγώ ἐπαναλάμβανα μέχρι ν ἀποστηθίσω τό: Πιστεύω εἰς ἕνα Θεόν, Πατέρα παντοκράτορα, ποιητήν οὐρανοῦ καί γῆς, ὁρατῶν τε πάντων, καί ἀοράτων... Ὅταν ὁ πατέρας μου πῆρε μετάθεση γιά Ἀθήνα, ἔνιωσα ἀπέραντη θλίψη πού θά ἄφηνα τή γειτονιά καί τούς φίλους μου καί τή ζωή μου ἐκεῖ. Ἤμουν ἕνα ψάρι πού τό βγαζαν ἀπό τή γυάλα καί τό ριχναν στή λίμνη. Ἐγώ ἤθελα νά εἶμαι πάντα τό ψάρι μέσα 14

15 στή γυάλα. Ἀποχωρίστηκα, βέβαια, καί τή γιαγιά μου. Τέρμα πιά τά μυθιστορήματα καί ὁ ὕπνος στό καναπελίκι, τέρμα τά λουκούμια καί τά καρύδια. Θά τήν ἔβλεπα πιά μόνο τά καλοκαίρια, ὅταν κλεῖναν τά σχολεῖα καί περνούσαμε τίς διακοπές μας στό νησί. Ἡ γιαγιά, ὡστόσο, μοῦ ἔστελνε μέ κάθε εὐκαιρία μερικά ἀπό τά βιβλία της καί μᾶς ἔγραφε πότεπότε κανένα γράμμα σάν αὐτό πού παραθέτω ἐδῶ: Ἀγαπητέ μας Ὀδυσσέα, Πασιφάη, Ἱππόλυτε, Ραδάμανθυ καί μονάκριβη Φαίδρα, Πῆρα τό γράμμα σας καί χάρηκα πολύ γιά τήν ὑγεία ὅλων σας καί δοξάζω τόν Πανάγαθον πού ὅλοι σας παχύνατε καί εἶσθε καλά. Ἐγώ ἐπίσης εἶμαι καλά στήν ὑγεία μου. Στό Ἱπποκράτειο κάθισα 18 ἡμέρας καί μετά τήν ἔξοδό μου μέ πῆρε ἡ Ἀριάδνη 15 ἡμέρας στό σπίτι της. Τώρα εὑρίσκομαι στό δωμάτιό μου. Μέ ἐγχείρισε κάποιος χειρουργός Ἀλεξανδράκης, ὅστις ἡργάζετο εἰς τό ἀνώτατον νοσοκομεῖον τῶν Ἀθηνῶν καί τώρα εἶναι δύο-τρεῖς μῆνες πού ἐγκατεστάθη ἐδῶ - ἡ κυρία του εἶναι μικροβιολόγος. Μέ πρόσεξε πάρα πολύ. Μέ τόν σύστησε ὁ Νεονάκης ὁ καθηγητής. Εἶχε ἀπάνω τήν Ἀγάπη καί τήν γιάτρευε αὐτός. Κόντευε νά πάθει ἀποκόλληση στό μάτι της. Μοῦ ἔδωσε δύο ζεύγη γυαλιά, ἕνα νά διαβάζω καί ἕνα νά κυκλοφορῶ στό δρόμο καί νά βλέπω μακριά. Βλαστήμα τά! Ἐάν δέν ἔχει κανείς τά δικά του μάτια, τά ἄλλα ὅλα εἶναι μπαλώματα. Τέλος πάντων, βλέπω γιά τήν ὥρα καί διαβάζω λιγάκι, δέν ξέρω παραπέρα. Τώρα βλέπω στήν τζαμαρία μου ὅλους ὅσοι περνοῦν καί περνᾶ ἡ ὥρα μου. Τά κορίτσια ἔφυγαν ἀπό τό ὑπόγειον καί εἶχα τόν Γιῶργο μιά μέρα καί μοῦ ἄσπρισε τά δύο δωμάτια μέ 150 δραχμάς ἡμερομίσθιον. Εἴκοσι κιλά γύψον ἔφαγαν τά παλιοντούβαρα, ἄς εἶναι! Ἔχω κι ἕνα μολύβι ἀπό τόν καιρό τοῦ Νῶε καί γράφει παράξενα, γι αὐτό καί τά γράμματα εἶναι παράορα. Ὁ Ραδάμανθυς βλέπω ὅτι γράφει ὡραῖα γράμματα καί εἶναι καλός μαθητής, γι αὐτό τόν ἀγαποῦν οἱ διδάσκαλοι. έν μοῦ ἔγραψε, ὅμως, πόσους δασκάλους ἔχουν. Νά διαβάζετε πολλές φορές καί νά προσέχετε νά μήν κάνετε λάθη ἀνορθογραφικά. Νά εἶσθε οἱ καλύτεροι μαθητές στό σχολεῖο. Ἡ Φαίδρα ἀκόμη δέν τό κατούρησε τό ὡραῖο κρεβατάκι της; Ὁ Ἱππόλυτος ὁ γιός σου ἦλθε τήν πρώτη μέρα νά μέ ἰδεῖ καί κρατοῦσε δύο κανταΐφια μέσα σ ἕνα χαρτί καί τά ἄφησε ἀπάνω στό ψυγεῖο χωρίς νά μοῦ πεῖ λέξη. Τό ἔβλεπα τό χαρτί δυό-τρεῖς μέρες καί δέν ἤξερα τί ἤτανε. Ὕστερα τό πῆρα στό χέρι καί εἶδα πώς ἦταν γλυκά. Ἐγώ τό πῆρα γιά ἁλάτι. έν τόν ξαναεῖδα ἀπό κείνη τή μέρα. Γιά τό σπίτι σου, πού μοῦ γράφεις, κάνε ὅ,τι θέλεις. Ἐγώ δέν ἀνακατεύομαι. Ἀλλά ἡ σταφίδα θά εἶναι ὀλίγη ἐφέτος λόγω ἀνομβρίας. Ἐδῶ φυσᾶ δυνατός ἀέρας συνεχῶς. Μόνον τήν νύκτα σταματᾶ. Σκόνες καί φύλλα μαζεύω κάθε μέρα. Αὐτά πρός τό παρόν. Σᾶς φιλῶ μέ ἀγάπη Ἡ μητέρα σας Εἶχα κλείσει πιά τά δεκαεφτά καί εἶχα ἤδη διαβάσει ἀρκετή λογοτεχνία, ὅταν σκέφτηκα νά τῆς ζητήσω νά μοῦ ἀφηγηθεῖ τή ζωή της. Πίστευα πώς ὁ ἱστορικός χῶρος ὅπου εἶχε κινηθεῖ καί οἱ ἐθνικές περιπέτειες πού εἶχαν σημαδέψει τή ζωή της ἀποτελοῦσαν ἕνα ὁλοκληρωμένο μύθο μέ τόν ὁποῖο φλεγόμουν νά ἀσχοληθῶ. Ἐκείνη δέχτηκε μέ προθυμία τήν πρότασή μου. Ἦταν μιά ζεστή μέρα τοῦ Ἰουνίου στό Ἡράκλειο. Τήνε βρῆκα καθισμένη στήν ἴδια πολυθρόνα, μέ τό ἴδιο ὑπομονετικό βλέμμα, νά μέ περιμένει πανέτοιμη καί πρόθυμη. Αὐτό τό συμπέρανα ἀπό τόν τρόπο πού ἄρχισε τήν ἱστορία της. Σά νά θελε νά μοῦ πεῖ ἕνα παραμύθι, ὅπως παλιά. Μήπως δέ λογάριαζε πώς εἶχα μεγαλώσει; Ἐξάλλου, τώρα θά μιλούσαμε γιά τή ζωή της κάτι πολύ συγκεκριμένο καί πραγματικό. Ἤ μήπως μεταμορφώνεται ἡ ἀλήθεια ὅταν παλιώνει καί φαίνεται σάν θαῦμα, σάν παραβολή; Μέσα σέ τρία ἤ τέσσερα ἀπογεύματα κατέγραψα τή συγκροτημένη ἀφήγησή της καί γύρισα ἐνθουσιασμένος σπίτι μου, ἀδημονώντας νά δουλέψω πάνω σ ἐκεῖνο τό πολύτιμο ὑλικό. Ὅμως κάθε μου προσπάθεια γιά νά ἀναπτύξω τό θέμα μου μέ ἀπομάκρυνε αἰσθητά ἀπό τήν ἄφταστη λιτότητα τοῦ προσωπικοῦ της λόγου. ιαβάζοντας ξανά καί ξανά τήν ἀφήγηση τῆς γιαγιᾶς κατάλαβα πώς, 15

16 ἄν ἤθελα πραγματικά νά διασώσω τήν πνευματική ὑπόστασή της, καί ἴσως λίγο ἀπό τό ἦθος τοῦ κόσμου πού τή διαμόρφωσε, ἔπρεπε νά κρατήσω τή διήγησή της ἀνέγγιχτη. Ὁ λόγος εἶναι τελικά πιό ὑπαρκτός, πιό δυνατός καί πιό εὐαίσθητος ἀπό τήν ὑπερφίαλη νόησή μας. Ψηλαφεῖ μέ ἀφάνταστη ἀκρίβεια ἀναμνήσεις τῆς παιδικῆς μας ζωῆς καί τά σημάδια τοῦ μόχθου καί τῆς δυσπιστίας ἀπό τήν ἐποχή τῆς ὡριμότητας. Νά, λοιπόν, πῶς κύλησε αὐτός ὁ λόγος μέσα στή γέρικη καρδιά τῆς Ἑλένης: Ἕνας Τοῦρκος, στήν Κωνσταντινούπολη, εἶχε ἕνα παιδί ἄρρωστο καί προσκάλεσε ὅλους τούς γιατρούς τῆς Κωνσταντινουπόλεως γιά νά τό κάνουν καλά. Ἀλλά κανείς δέν κατόρθωσε νά γιάνει τό παιδί ἑνός Τούρκου μεγάλου, πού εἶχε μεγάλη περιουσία καί βεζίρης νομίζω τοῦ αὐτοκράτορος τότε ἦταν αὐτός. Λοιπόν, φώναξε καί τόν Ἀρχιγένη, τό Σαράντη Ἀρχιγένη, στό μέρος του καί τοῦ πε νά κάνει τό παιδί του καλά. Ἄν μπορέσει καί γίνει καλά τό παιδί του θά τοῦ δώσει ὅ,τι ζητήσει. Ὁ γιατρός κάθισε ἐκεῖ μιά βδομάδα καί παρακολούθησε τό παιδί τοῦ βεζίρη καί ἔγινε καλά τό παιδί. Τότε ρωτᾶ: «Τί θέλετε νά σᾶς δώσω;» «Θέλω», λέει, «νά μοῦ χτίσετε ἕνα μεγάλο σχολεῖο, μέ γυμνάσιο, μέ δημοτικό, μέ νηπιαγωγεῖο, στήν πατρίδα μου». Λέει: «Εὐχαρίστως θά σ τό χτίσω τό σχολεῖο αὐτό». Καί ἀνάλαβε ὁ βεζίρης τά ἔξοδα κι ἔχτισε ὁ Σαράντης Ἀρχιγένης στούς Ἐπιβάτες τό σχολεῖο, μεγαλοπρεπῶς, μέ κήπους μεγάλους πρός τό βόρειο μέρος, ἔχτισε νηπιαγωγεῖο, δημοτικό σχολεῖο, γυμνάσιο, ἀπό κάτω ἔκανε τραπεζαρίες νά τρῶνε τά παιδιά, ἔπειτα ἔχτισε πολλά δωμάτια ἀπό πάνω, ἕνα ρολόι, πού τό κουρντίζανε καί ἀκουγόταν σ ὁλο τό σχολεῖο. Ἀνεβαίνανε μιά σκάλα νά τό κουρντίσουν, ἤτανε πολύ ψηλά τό ρολόι αὐτό καί μεγάλο, πολύ μεγάλο. Ἔ, αὐτά τά ἔκανε ὅλα ὁ βεζίρης στόν Ἀρχιγένη, ὅπως ἤκουσα ἀπό πολλούς γέροντες. Τό χτισε τό σχολεῖο καί λειτουργοῦσε ὥς τό διωγμό. Ὥς τό διωγμό, πού μᾶς κάνανε δηλαδή οἱ Τοῦρκοι, λειτουργοῦσε τό σχολεῖο. Ἔβγαζε δασκάλες, πηγαίνανε σέ διάφορα χωριά τῆς Μικρᾶς Ἀσίας, διδάσκανε, ἄλλες παντρευόντουσαν ἐκεῖ, ἄλλες φεύγανε πάλι κι ἔρχονταν πίσω στό χωριό κι ἔπειτα πηγαίνανε σ ἄλλα χωριά, ὅπως κι ἐγώ... ἔπειτα γεννήθηκα ἐγώ, βέβαια, γεννήθηκα στά Εἶχα καί μίαν ἀδερφή μεγαλύτερη -τεσσάρων χρονῶν- καί ἡ μητέρα μου μέ ἄφησε ἕξι μηνῶν ὀρφανό. Πέθανε ἡ μάνα μου καί μέ πῆρε ἡ γιαγιά μου καί μέ ἀνάθρεψε- ἡ γιαγιά μου καί μιά θεία μου, τοῦ πατέρα μου ἀδερφή. Ἐρχόταν στό σπίτι καί μᾶς εἶχε τρία χρόνια. Ὁ πατέρας μου δούλευε σέ μεγάλα καράβια ναυτικός κι ἔστελνε λεφτά στή γιαγιά -γιαγιά ἦταν ἡ μητέρα τῆς μητέρας μου δηλαδή- πού μέ εἶχε στό σπίτι τό ἴδιο πού καθότανε κι αὐτή. Βέβαια τό σπίτι ἦταν μεγάλο. Εἶχε τρία δωμάτια, στό ἕνα κοιμόταν ὁ πατέρας μέ τή μάνα μου (ὕστερα πέθανε), στό ἄλλο κοιμόμασταν ἐγώ (ἐγώ ἤμουνα μωρό) μέ τήν ἀδερφή μου καί στό μικρό δωματιάκι κοιμόταν ἡ γιαγιά μου. Ὅταν ἔγινα τριῶν χρονῶν ὁ πατέρας μου θέλησε νά παντρευτεῖ καί πῆρε μιά γυναίκα ἀπό ἕνα χωριό ἄλλο. Ἀλλά ἦταν ἐντελῶς ἀγράμματη ἡ γυναίκα αὐτή. Μεγάλωσα ἐγώ ἐκεῖ, ἔγινα πέντε-ἕξι χρονῶ, μέ περιποιόταν ἡ μητριά μου, ἡ μητέρα μου ἄς ποῦμε, καί ἡ γιαγιά μου καθόταν πάλι στό δωματιάκι της καί μεγάλωνα κι ἐγώ σιγά-σιγά. Ἐν τῷ μεταξύ ἦρθε ἡ ὥρα νά πάω σχολεῖο. Ἔγινα πέντε ἐτῶν κι ὁ πατέρας μου δέν ἤθελε νά μέ στείλει στό σχολεῖο, δέν ἤθελε νά μέ μάθει γράμματα. Λέω ἐγώ: «Ὄχι, θά πάω στό σχολεῖο, ὅπως κάνουν καί τ ἄλλα παιδάκια, νά πάω κι ἐγώ νά μάθω γράμματα». Καί δέν ἄκουσα τόν πατέρα μου καί πῆγα στό νηπιαγωγεῖο πέντε ἐτῶν. Μαθαίναμε ἐκεῖ τό σύστημα τοῦ Fröbel, παίζαμε διάφορους κύβους, κάναμε ὑφαντά, μᾶς μάθαιναν καί μερικά γράμματα ἐκεῖ καί ὕστερα, τήν ἄλλη χρονιά, πῆγα στήν πρώτη τάξη. Λοιπόν, ἐκεῖ εἶχα μία δασκάλα καί ἐπειδή ἐγώ ἤμουνα παχουλή μέ ἔλεγε μπιλικάκι -μπιλικάκια εἶναι τά γουρουνάκια πού γεννάει ἡ γουρούνα, τά λέγανε μπιλικάκια ἐκεῖ τότε. Στή δευτέρα τάξη εἶχα πάθει πνευμονία καί δέν πῆγα στό σχολεῖο πολλούς μῆνες, ὥστε ἔμεινα μία τάξη, πίσω δηλαδή. Καί ἔλεγε ἡ διευθύντρια: «Νά τηνε προβιβάσουμε τήν Ἑλένη, δέν πειράζει 16

17 πῶς...». «Ὄχι», λέει, «πρέπει νά κάνει τή δευτέρα τάξη πλήρως». Καί σπούδαζα ἐγώ, πῆγα τρίτη τάξη, πέρασα τήν τετάρτη, τήν πέμπτη, τήν ἕκτη. Αὐτή μᾶς περιποιότανε ἡ μητριά μου, ὅμως κι ὁ πατέρας μου ἔστελνε χρήματα. Καί ἤμουνα στό σπίτι μας μέ τή μητριά μου ἐγώ καί ἡ ἀδερφή μου μαζί. Αὐτή πήγαινε πιό μεγάλη τάξη ἀπό μένα, βέβαια, ἄλλα δέ μάθαινε τά γράμματα. Ἔβγαινε νά πεῖ τό μάθημα καί τό ξεχνοῦσε ὁλότελα. Ἐγώ, ὅμως, μάθαινα καλά τά γράμματα καί σπούδαζα ὅλα τά μαθήματα καί τελείωσα τήν ἕκτη, πῆγα πρώτη γυμνασίου, πῆγα δευτέρα γυμνασίου, πῆγα τρίτη γυμνασίου. Ἀλλά ἐγώ διάβαζα πολύ στό σπίτι καί ἤμουνα καλή μαθήτρια. Καί τό γράψιμό μου ἦταν ὡραῖο, ἔκανα ἰχνογραφίες μεγάλες, ἀπό μικρές τίς ἔκανα μεγάλες, καί πάντα ἡ διευθύντρια μέ παινοῦσε. Ἐρχόταν κι ἔλεγε: «Ἡ Ἑλένη γράφει ὡραῖα γράμματα, σά νά ρίχνεις διαμάντια στό γραφτό της ἀπάνω, τόσο ὡραῖα γράφει!» Εἶχα καί καλή φωνή. Τότε, στό σχολεῖο, μέ βάλανε καί τραγούδησα τό «Εὖ παρέστης» τοῦ δεσπότη, μόνη μου ὅμως! Ὡς εὖ παρέστης ἀναφωνοῦμεν, ὦ ἱεράρχα μας σεπτέ, τήν εὐλογίαν σου ζητοῦμεν, πάτερ ἡμῶν πνευματικέ. Εὐδαίμων νά εἶσαι εἰς ὅλον σου τόν βίον, ἱεράρχα μας σεπτέ. Αὐτά τά εἶπα ἐγώ μόνη μου, μέ τή δική μου φωνή, κατάλαβες; Ἀπάνω σέ μίαν ἐξέδρα μέ βάλανε καί τά εἶπα αὐτά τά τραγούδια ἐγώ τοῦ δεσπότη! Αὐτά εἶχα κάνει ὅταν ἤμουνα τρίτη γυμνασίου. Ἀλλά πῆγα καί στήν τετάρτη. Ἐκεῖ εἴχαμε ἕνα γιατρό πού δίδασκε σωματολογία. Εἶχα καί μιά συμμαθήτρια πού ἔκανε μουρμοῦρες στό διευθυντήριο ὅτι δέν τά καταλαβαίνει αὐτά πού λέει ὁ γιατρός. Καί μέ φωνάξανε κι ἐμένα: «Ἐσύ, Ἑλένη, τά καταλαβαίνεις αὐτά;». «Γιατί νά μήν τά καταλάβω; Μήπως εἶναι τούρκικα τά γράμματα; Ἑλληνικά λέει ὁ ἄνθρωπος καί τά γράφουμ ἐμεῖς καί τά διαβάζουμε καί τοῦ τά λέμε.» Αὐτήν, ὅμως, τήν ἀποκόψανε ἀπ αὐτό τό μάθημα γιατί, λέει, δέν τά καταλάβαινε. Ἔ, ἅμα θέλει, ἄς μάθει αὐτή σωματαγωγία. Ὕστερα ἐγώ ἀπό τήν τετάρτη γυμνασίου πῆγα στήν πέμπτη κι ἔκανα τό πρῶτον ἔτος τῆς διδασκαλίας τότε. ιδάσκαμε δηλαδή ἐμεῖς τά παιδιά καί συγχρόνως παίρναμε μαθήματα ἀπό τούς καθηγητές. Εἴχαμε πολλούς καθηγητές. Φιλόλογους, μαθηματικούς, ἡ διευθύντρια ἔκανε τήν παιδαγωγική καί τή διδακτική, κάναμε καί πολλά μαθήματα στό πρῶτο διδασκαλία. Στό δεύτερο μᾶς κρατοῦσαν στό σχολεῖο γιά νά διδάσκουμε ἐμεῖς τά παιδιά. Ἐμένα μοῦ ἀνέθεσαν τή δευτέρα δημοτικοῦ, στήν ἄλλη ἀνέθεσαν τήν τρίτη, ἄλλη ἔκανε γεωγραφία, ἄλλη ἔκανε ἱστορία, ἐγώ ἔκανα καί καλλιγραφία σέ μιά τάξη -καλλιγραφία, ἰχνογραφία, γιατί ἤμουνα καλλιγράφος καί ἰχνογράφος πολύ ἔγραφα δηλαδή ὡραῖα κι ἔκανα. Τή χρονιά αὐτή κάναμε καί τό γάμο τῆς ἀδερφῆς μου στό σπίτι μας. Ὁ πατέρας μου ἀγόρασε ἕνα ἄλλο σπίτι καί κάθισε. Λοιπόν, ἐγώ τώρα θά σᾶς μιλήσω γιά τό πῶς διορίστηκα δασκάλισσα. Πῆγα στήν Κωνσταντινούπολη. Πῆγα μέ τή θεία μου μαζί. Ψώνισα κι ἕνα καπέλο, νά βάλω καί καπέλο, βέβαια, νά πάγω ὡς δασκάλισσα καί ἔφτασα στό Τσανάκκαλε πρῶταπρῶτα. έν εὕρηκα ἁμάξι γιά νά φύγω ἐκεί- 17

18 νη τήν ἡμέρα καί ἔφυγα τήν ἄλλη ἡμέρα. Λοιπόν, πέρασα ἀπ τό Ρένκιοϊ καί ρωτῶ: «Ἐδῶ εἶναι τό χωρίο πού θά μείνω;» -«Ὄχι, ἀκόμη θά πᾶμε πολύ δρόμο», μοῦ λέει ὁ ἁμαξηλάτης. Ὅταν φτάσαμε ἐκεῖ περάσαμε μιά μεγάλη γέφυρα κι ἀπ τή γέφυρα πήγαμε στό ἄλλο τμῆμα, στό χωριό πού λεγόταν Ἐζινέ. Μέ πῆγε στοῦ Λασκαρίδη τό σπίτι, ὅπου εἶχαν πένθος, γιατί πέθανε ὁ γιατρός, τῆς πεθερᾶς του ὁ ἄντρας -ἦταν γιατρός. Μοῦ βρῆκαν ἕνα σπίτι μέσα στό χωριό. Μιά καλή νοικοκερά ἤτανε, τό πάνω δωμάτιο τό εἶχε ἐπιπλωμένο, ἔβαλε κουρτίνες, ἔβαλε στούς καναπέδες ὑφάσματα, μοῦ ἄφησε τό τραπέζι της μέ τόν καθρέφτη κι ἄλλα πράγματα, καρέκλες, τό ἕνα, τό ἄλλο, ὅ,τι χρειαζόμουνα μοῦ ἄφησε ἡ νοικοκερά αὐτή. Ἔπειτα ἔφυγα ἐγώ καί πῆγα στό Ρένκιοϊ δασκάλα, πού μέ διόρισε ἐκεῖ ἕνας γιατρός φίλος τοῦ χωριοῦ μας ἦταν αὐτός, γιατί πῆρε μία χωριανή μου δασκάλα, πού δούλευε στό Ἑξάστερο, παραπάνω, τήν ἀγάπησε καί τήν πῆρε. Ἐκεῖ ἔμεινα ἕνα χρόνο. Ἐκεῖ κάναμε κι ἕνα θέατρο στό ὁποῖο ἐγώ ἔλαβα μέρος στά τραγούδια. Καί τραγούδησα πρῶτα-πρῶτα τό «Τραγούδι τοῦ Στραβογιώργη»: Τραβώντας ἀπ τό χέρι τό παιδί του καί τ ἄλλο ἀκουμπώντας στό ραβδί του ἐβγῆκε ὁ Στραβογιώργης μιά φορά νά βρεῖ στόν κόσμο τή χαρά. Ἐγύρισε βουνά, λαγκάδια, δάση ἀλλά δέν μπόρεσε νά βρεῖ τή χαρά. Ἔπειτ ἀνέβη σέ κρυστάλλινα παλάτια π ἄν τά βλεπε θά τοῦ σβηναν τά μάτια μά οὔτε κεῖ στά παλάτια κατοικεῖ ἡ χαρά. Καί τρέχει καί γυρίζει νύχτα-μέρα γιά νά βρεῖ τή χαρά. Ἀλλά οὐδέποτε θά τή βρεῖ τή χαρά. Τήν εἶχε κοντά, τό παιδί του ἦταν ἡ χαρά, ἀλλά δέν τό 18 Ἄποψη τῆς ἀρχαίας Σηλύβριας. βλεπε ὁ καημένος. Μετά κάναμε μ ἕνα συνάδελφό μου μία κωμωδία, «Τό κοκαλάκι τῆς νυχτερίδας». Ἔκανα στό Ρένκιοϊ αὐτό ἕνα χρόνο καί τά χρήματα εἰσεπράχθησαν ὑπέρ τῆς σχολικῆς ἐφορείας, ὑπέρ τοῦ σχολείου. Ἀπό δῶ καί πέρα θά φύγω κι ἀπ τό Ρένκιοϊ, βέβαια, θά πάω νά δῶ τό χωριό μου. Θά πάω νά δῶ τήν ἀδερφή μου, τά παιδιά της, τόν πατέρα μου, τή μητριά μου (αὐτή δέν εἶχε πεθάνει, ζοῦσε ἀκόμα τότε). Λοιπόν, οἱ Ἐπιβάτες βρισκόντουσαν στήν παραλία ἀνάμεσα στή Σηλύβρια καί στό Ἑξάστερο, τά ὁποῖα ἤτανε χωριά. Στό χωριό μου, σέ πολλές μεριές πού ἦταν καφενεῖα καί κουρεῖα, εἶχαν φυτέψει πλατάνους καί ἄλλα δέντρα καλλωπιστικά. Οἱ δρόμοι δέν ἤτανε καλοί, ἦταν ὅλοι λιθόστρωτοι. Ὑπῆρχαν καί μερικά σπίτια μέσα στή θάλασσα μέ στύλους ξύλινους κρεμασμένα, χτισμένα. Πολύ παλαιά σπίτια ἦταν αὐτά. Βουνά δέν εἶχε. Τά βουνά ἦταν πολύ μακριά γιά νά πᾶς ἀπ τό χωριό μας. Ἐκεῖ οἱ ἄνθρωποι ἦταν ψαράδες. Εἶχαν μεγάλα καΐκια καί ψαρεύανε καί κρεμοῦσαν τήν πραμάτεια τους στά σπίτια πού εἴχανε νοικιασμένα, νά στεγνώξει. Βγάζανε διάφορα ψάρια: μπαρμπούνια, ἀστακούς, μύδια, χτένια, γαρίδες, μπαρμπούνια -τά εἶπα τά μπαρμπούνια-, λυθρίνια, καί τά πουλούσανε τήν ἴδια ὥρα μέσα στό χωριό, πού τ ἀγοράζανε οἱ ἄνθρωποι. Τό χωριό μας εἶχε κι ἄλλα καΐκια, πού πήγαιναν τά ἐμπορεύματα στήν Κωνσταντινούπολη καί τά πουλούσανε, γιατί εἶχαν ἀντιπροσώπους ἐκεῖ οἱ ἄνθρωποι πού τά στέλνανε καί τά παραλαβαίνανε. Ἀμπέλια εἴχαμε πολλά, πράσινο πολύ, χωράφια, τά σπαρμένα δηλαδή, σιτάρι, κριθάρι, ταγή καί τέτοια. Ἔπειτα, μάζευαν τά σταφύλια, ἀγόραζαν τά σταφύλια οἱ ἔμποροι, τά βάζαν σέ

19 μεγάλες κόφες, τά φόρτωναν σέ μουλάρια καί τά πηγαίνανε οἱ ἴδιοι κάτω στήν παραλία καί τά φορτώνανε στά καΐκια γιά νά τά πᾶνε στήν Κωνσταντινούπολη κι αὐτά. Καί γύριζαν πίσω πάλι τίς κόφες καί ξανάβαζαν ἄλλα σταφύλια. Ἄλλοι πουλοῦσαν τά σταφύλια, ἄλλοι δέν τά πουλοῦσαν καί τά κάνανε κρασί. Εἶχαν μεγάλα μαγαζιά μέ βαρέλια μεγάλα καί πουλοῦσαν κι αὐτοί τό κρασί. Κρασί στέλναν πολλές φορές στήν Κωνσταντινούπολη. Στέλναν γιαούρτια, πού τά φτιάναν μέσα στό χωριό μου (ἦταν δύο ἐργοστάσια), στέλναν πεπόνια, καρπούζια, τέτοια πράματα. Εἴχαμε δέντρα, καρυδιές, ἀμυγδαλιές, κυδωνιές, μηλιές ὄχι! έν εἴχαμε ἐμεῖς μηλιές. Ἐλιές, λιόφυτα δέν εἴχαμε, οὔτε μία ἐλιά -δέ μεροῦσε ἐκεῖ ἡ ἐλιά καθόλου. Ὕστερα ἄρχισαν καί βάζαν ἐλιές, ἄλλα δέν ξέρω, ὕστερα πού ἔφυγα ἐγώ δέν ξαναπῆγα πιά στό χωριό μου. Πῆγα μόνον ὅταν γύρισα ἀπό τό Ρένκιοϊ. Ἀπό κεῖ θά διοριστῶ δασκάλισσα πολύ μακριά. Θά περάσω τή γέφυρα τή μισή, τά πράγματά μου θά τά βάλω στό commission -εἶχε commission ἐκεῖ- κι ἐγώ θά πάγω στό Χαϊδάρπασα μέ δύο ἄλλες δασκάλες. Κοιμηθήκαμε μιά βραδιά στό Ἰκόνιο καί μιά βραδιά στό ὕπαιθρο. Ἔπειτα φτάσαμε στή Μαλακοπή ἕνα χωριό (!), δέν εἶχε σπίτια! «Μά», λέγω, «πού εἶν τά σπίτια, δέ φαίνονται ἐδῶ σπίτια;» Φαινόταν μόνο τό σχολεῖο τους, ἡ ἐκκλησία καί τό χάνι, πού θελε μείνει ὁ ἀγωγιάτης μας, νά ταΐσει τ ἄλογα καί νά ξεκουραστοῦμε κι ἐμεῖς λιγάκι. Τά σπίτια τους αὐτονῶν, ὅταν πῆγα νά τά ἐπισκεφθῶ ἐγώ, δέν εἶχε σπίτια, ἦταν κατακόμβες. Σέ παλιές κατακόμβες τῶν χριστιανῶν καθόντουσαν οἱ ἄνθρωποι ἐκεῖ. Ἤτανε παλαιό χωριό ἡ Μαλακοπή. Ὕστερα, μέ τό κάρο πάλι, πήγαμε στή Νεάπολη τῆς Καππαδοκίας. Καί φτάσαμε στό Νέβσεχιρ, στό σπίτι πού καθόταν ἕνα χρόνο πιό μπρός ἡ ἄλλη δασκάλα. Μιά γριούλα ἦταν μέσα ἡ ὁποία δέν ἡξερε καθόλου ἑλληνικά, μιλοῦσε τουρκικά, καθόλου ἑλληνικά, οὔτε μία λέξη! Ἔ, μιά φορά τῆς ζήτησα λιγάκι φωτιά καί τῆς ἔλεγα: «Φωτιά θέλω, φωτιά.» Ἐκείνη μου μιλοῦσε τουρκικά. Καί πῆρα τή φωτιά μέ τή μασιά καί τήν ἔδειχνα: «Νά, αὐτό θέλω!» Καί μοῦ λέει αὐτή: «Ates istiyor...», δηλαδή, φωτιά γυρεύει ἡ κοπέλα. Λοιπόν, εἶχε τρία νηπιαγωγεῖα ἐκεῖ, τρεῖς δασκάλες. Τά παιδιά ἦταν πέντε ἐτῶν καί μιλοῦσαν τήν τουρκική γλώσσα. Ἐκεῖ κάναμε συμφωνία γιά τρία χρόνια νά καθίσουμε ἐμεῖς. Ἐγώ κάθισα τό τρίτον ἔτος ἐκεῖ κι ἔλεγα νά πάω στό χωριό, νά γυρίσω. Ἐν τῷ μεταξύ, ὅμως, παντρέψαμε τή δασκάλα πού ἔκανε μαθήματα στό ἕνα νηπιαγωγεῖο. Τώρα, βέβαια, αὐτή τήν π α ν τ ρ έ ψ α μ ε. Ἦρθε καί ἡ σειρά μου ὕστερα, νά μέ παντρέψουν καί μένα. Ἐγώ δέν ἤθελα. Ἔ, τέλος πάντων, δηλαδή, μέ συβάσανε καί μοῦ δώσανε ἕνα δάσκαλο κι ἐμένα, ὁ ὁποῖος ἦταν τελειόφοιτος τῆς Εὐαγγελικῆς Σχολῆς Σμύρνης κι ἤτανε κοντά στά Βουρλά τό χωριό του. Τόν πῆρα ἐγώ καί τόν στεφανώθηκα καί συνέχιζα νά δουλεύω. ιότι, ὅταν στεφανώθηκα κι ὕστερα, κατηγόρησαν τόν ἄνδρα μου ὡς προπαγανδιστή τῆς Ἑλλάδος, μαζί μέ τό γιατρό, ὁ ὁποῖος ἦταν πρόεδρος τῆς σχολικῆς ἐφορείας, καί τό διευθυντή τοῦ σχολείου. Τούς κατηγορήσανε, λοιπόν, καί τούς πήγανε κάτω στήν ἀστυνομία καί ἡ ἀστυνομία τούς ἔστειλε νά παρουσιαστοῦν στό Ἰκόνιο, σέ ἀνώτερο ἀστυνομικό -ποιός ἦταν αὐτός δέν ξέρω. Τούς καταδικάσανε σέ τρία χρόνια φυλακή. Καί ἔκανε ὁ ἄνδρας μου τρία χρόνια φυλακή στό Ἰκόνιο καί μαζί μ αὐτόν Σύγχρονη ἄποψη τοῦ Νέβσεχιρ. Ἄγκυρα Ἐλπίδος 19

20 20 καί οἱ ἄλλοι ὁ διευθυντής τοῦ σχολείου καί ὁ γιατρός, ὁ ὁποῖος ἦταν ἕνας καλός γιατρός καί γέρων, πολύ γέρος ἦταν ὁ καημένος (πήγαινε στά σπίτια, ἀλλά δέν ἔπαιρνε λεφτά ἀπό τούς φτωχούς καθόλου. Πολύ πονόψυχος ἄνθρωπος! Ἐρχόταν ταχτικά καί ἔβλεπε τά παιδιά ἄν εἶναι ὑγιῆ, ἄν εἶναι κανένα φιλάσθενο, ἔδινε φάρμακα κ.τ.λ.). Ὁ ἄντρας μου ἔκανε τρία χρόνια νά ρθει στό χωριό. Ἀλλά ἐγώ δούλευα ὡστόσο. Καί γέννησα καί τόν Τάσο, τό μεγάλο γιό μου. Ἐκεῖ γέννησα ἕνα παιδί... ἐγώ ἀρρώστησα, τά πόδια μου πρηστήκανε ἀπό φλεβίτη καί ἦρθε ἕνας ἄλλος γιατρός καί μοῦ εἶπε πώς αὐτός ὁ θρόμβος προῆλθε ἀπό ἀκαθαρσία. έ μέ περιποιήθηκε, φαίνεται, καθαρά. Αὐτή τά πλενε στή βρύση τά ροῦχα -ξέρω γώ τί ἔκανε αὐτή;... Ἡ σπιτονοικοκερά μου μέ τά πλενε αὐτά, γιατί ἐγώ εἶχα φύγει ἀπ τῆς γριᾶς καί πῆγα σ ἄλλο σπίτι, πιό καλό, πολυτελέστατο, ὡραῖο σπίτι, δρόμος περαστικός, γειτόνοι καλοί, καί παντοῦ οἱ γειτόνοι ἦταν ὅλοι καλοί γιά μᾶς. Τά μαθήματα πού κάναμε καί οἱ τρεῖς δασκάλες στά τρία νηπιαγωγεῖα ἦταν τά ἴδια. Ἡ ἐφορεία ἀγόρασε κουτιά, τρία κουτιά, ξύλινα. Τό ἕνα εἶχε μέσα ἕναν κύβο, τό ἄλλο ἕναν κύλινδρο καί τό ἄλλο εἶχε ὀχτώ μικρούς κύβους. Καί κάναν μέ τούς κύβους πηγάδια, κρεβατάκια, κάνανε σκηνές τά παιδιά καί τραγουδοῦσαν τό τραγουδάκι τους. Νά τό ποῦμε τό τραγουδάκι; Ὅταν κάνανε πηγάδι λέγανε: «Θέλεις καθαρό νεράκι; Σκάψε ἕνα πηγαδάκι». Ὕστερα, ὅταν κάναν κρεβατάκι, λέγανε: «Μικρό-μικρό κρεβατάκι, κοιμᾶται τό παιδάκι». Ὅταν κάναν σκηνές λέγαν: «Ἐλᾶτε, ἐλᾶτε παιδιά, ἡ σκηνή αὐτή μᾶς χωρεῖ ὅλους». Κάναμε ὑφαντά, κάναμε τρυπητά, δηλαδή περνούσαμε τίς κορδέλες μέσα σέ χαρτιά κομμένα -ἕτοιμα τά φέρνανε, ἡ ἐφορεία τά φερνε ἕτοιμα ἀπ τήν Κωνσταντινούπολη αὐτά τά πράγματα. Ἔπειτα παῖζαν τά παιδιά φασόλες. Κάνανε τετράγωνα, τρίγωνα, κάθετες γραμμές, κύκλους. Ἔ, κάνανε πολλά παιγνιδάκια τά παιδιά στήν ὥρα πού δέ μιλούσαμε δηλαδή. Γιατί εἴχαμε καί λεκτικές ἀσκήσεις περισσότερες ὧρες. Ἀπ τό πρωί ὥς τό βράδυ σχεδόν κάναμε λεκτικές ἀσκήσεις καί μάθαν τά παιδιά, γιατί ἀγαποῦσαν τήν ἑλληνική γλώσσα πάρα πολύ. Τρία χρόνια δίδασκα στά παιδιά αὐτή τή γλώσσα, ἀλλά μετά, ἅμα φυλακίστηκε ὁ ἄντρας μου, ἀνέλαβα στό ἀρρεναγωγεῖο μαθήματα στήν τρίτη τάξη ὅλα τά μαθήματα, στήν τετάρτη ἱστορία, θρησκευτικά... καί ὠδική ἔκανα στά παιδιά, καλλ ι γ ρ α φ ί α, ἰχνογραφία, ἐγώ ὡς δασκάλα, πού ἤξερα δηλαδή, τούς ἔδειχνα αὐτά τά π ρ ά γ μ α τ α. Ἦρθε καί μιά μέρα ὁ Ζεκήμπεη (Ζεκήμπεη λέγεται ἐκεῖ ὁ νομάρχης), παρακολούθησε κι ἐμένα, τά μαθήματά μου, κι ὁλονῶν τῶν δασκάλων. έν ἤξερε ἑλληνικά, ἀλλά ἅμα σήκωνε ἕνα παιδί κι ἔλεγε γρήγορα τό μάθημα, σοῦ λέει, αὐτός καλά διδάσκει. Ὅταν ἀποφυλακίστηκε ὁ ἄντρας μου πῆγε στή Σινασό μόνος του, μ ἕναν ἄλλο δάσκαλο, πού κι αὐτός ἐκεῖ δίδασκε καί παντρεύτηκε μιά χήρα γυναίκα -γιατί ἦταν χηρεμένος- κι εἶχε αὐτός ἕνα ἀγόρι κι ἡ χήρα ἕνα ἀγόρι. Ἔ, ὑστέρα ἀπό μερικές μέρες ἐπίασα κι ἐγώ δύο γαϊδάρους, φόρτωσα στόν ἕνα τά πράγματά μου, στόν ἄλλο ἔκατσα ἐγώ κι ἔβαλα τό παιδί ἀνάμεσα στά δέματα. Καί μᾶς πήγαιναν ἀπ τό δρόμο κεῖνο τόν ἴσιο, σόπατος δρόμος. Ἀλλά ἐγώ ἔπεσα στό δρόμο ἀπ τό γάιδαρο, γιατί ἔσκυψε νά φάει ἕνα χόρτο καί δέν ἐκράτησα τήν ἰσορροπία μου κι ἔπεσα καί χτύπησα ἐδῶ στό κουμί πού βαστοῦσε εἶχε Ἡ Σμύρνη ἀπό κάρτ ποστάλ τῆς ἐποχῆς.