ΣΧΟΛΗ: ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΑ ΟΠΛΑ ΚΑΙ ΟΙ ΤΑΚΤΙΚΕΣ ΜΑΧΗΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΗ: ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ: ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΤΑ ΟΠΛΑ ΚΑΙ ΟΙ ΤΑΚΤΙΚΕΣ ΜΑΧΗΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΔΟΥΡΓΟΥΤΗ ΜΑΡΙΑ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΠΟΥΛΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΜΕΛΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ: ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ ΑΡΙΣΤΟΥΛΑ, ΡΑΓΚΟΣ ΣΠΥΡΙΔΩΝ 1

2 Πίνακας Περιεχομένων Εισαγωγή Ο πόλεμος στην αρχαία Ελλάδα Η σημασία του πολέμου για τους αρχαίους Έλληνες Από ποιες πηγές γνωρίζουμε για τις μάχες του αρχαίου ελληνικού κόσμου Σημαντικές έρευνες που έχουν γίνει στο ερευνητικό πεδίο των μαχών στην αρχαία Ελλάδα Η στρατιωτική εκπαίδευση στην αρχαία Ελλάδα Σχέση των μαχών με τη θρησκεία Όπλα Όπλα Αμυντικά όπλα Επιθετικά όπλα Πολεμικές μηχανές Kατηγορίες στρατιωτών Το ιππικό Tο ναυτικό Tακτικές Παράγοντες που επηρεάζουν τις τακτικές μάχης Τακτικές μάχης Σημαντικοί πόλεμοι και μάχες της αρχαιότητας Η ηθική του πολέμου

3 3.5. Σύνδεση με τη θρησκεία - πως η θρησκεία επηρέαζε τις αποφάσεις των στρατηγών και στρατευμάτων Η θέση της γυναίκας στον πόλεμο Εκστρατείες Οι συνέπειες του πολέμου Συμπεράσματα Επίλογος Βιβλιογραφία

4 Πίνακας Εικόνων Εικόνα 1: Νότια μετόπη Εικόνα 2: Νότια μετόπη Εικόνα 3: Αναπαράσταση της δυτικής πλευράς του ναού του Δία στην Ολυμπία Εικόνα 4: Μάχη οπλιτών από την όλπη Chigi Εικόνα 5: Όλπη Chigi - ιππείς Εικόνα 6: Η Στήλη του Μνάσωνος Εικόνα 7: Γενική άποψη του μαντείου των Δελφών Εικόνα 8: Ασπίδα βοιωτικού τύπου Εικόνα 9: Χάλκινη αναθηματική ασπίδα σπάνιου τύπου Εικόνα 10: Κωδωνόσχημος χάλκινος θώρακας Εικόνα 11: Ο λινοθώραξ του Φιλίππου Β Εικόνα 12: Οπίσθιο τμήμα θώρακος του 7 ου αιώνα π.χ Εικόνα 13: Κορινθιακό κράνος Εικόνα 14: Παραλλαγή κράνους κορινθιακού τύπου Εικόνα 15: Χάλκινο ιλλυρικό κράνος Εικόνα 16: Ζεύγος χάλκινων περικνημίδων Εικόνα 17: Μηνοειδές Περιτραχήλιο Εικόνα 18: Αιχμές δοράτων και σταυρωτήρες Εικόνα 19: Σιδερένια αιχμή δόρατος Εικόνα 20: Λαβή ξίφους με κεφαλή αετού Εικόνα 21: Σιδερένιο ξίφος του 6 ου π.χ. αιώνα Εικόνα 22: Σιδερένια αιχμή ακοντίου Εικόνα 23: Σκύθης τοξότης από ερυθρόμορφη αγγειογραφία του π.χ Εικόνα 24: Η χρυσή φαρέτρα από τον τάφο του Φιλίππου Β Εικόνα 25: Πολιορκητικός Κριός Εικόνα 26: Πολιορκητικός Καταπέλτης

5 Εικόνα 27: Πολιορκητικός Πύργος Εικόνα 28: Ανάγλυφο με αναπαράσταση τριήρους Εικόνα 29: Μάχη του Μαραθώνα Η παράταξη των αντιπάλων Εικόνα 30: Γεωμορφικός χάρτης της περιοχής των Θερμοπυλών

6 Εισαγωγή Ο πόλεμος στην αρχαία Ελλάδα ήταν συχνό φαινόμενο. Μάλιστα, ο τρόπος με τον οποίο τον αντιμετώπιζε η κοινωνία της εποχής αντανακλά τις αξίες και τα ιδανικά της, τη φιλοσοφία, την ελευθερία, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του αρχαίου ελληνικού κόσμου που μεταξύ άλλων οδήγησαν στο μεγαλείο του. Έτσι, από μικρή ηλικία τα αγόρια άρχιζαν να γυμνάζονται ώστε να γίνουν καλοί και ικανοί πολεμιστές. Το «νοῦς ὑγιής ἐν σώματι ὑγιεί» έβρισκε εφαρμογή και στην πολεμική εκπαίδευση των νέων. Εκτός από την εκγύμναση και την ανάπτυξη των σωματικών ικανοτήτων οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν απαραίτητη την παράλληλη ανάπτυξη του πνεύματος. Γι αυτό τα παιδιά μάθαιναν γραφή, ανάγνωση, μαθηματικά και μουσική καθώς ελάμβαναν τη στρατιωτική τους εκπαίδευση 1. Οι λόγοι που οδηγούσαν σε πολεμικές συρράξεις κατά την αρχαιότητα ήταν ποικίλοι. Αφορμή για την έναρξη μίας πολεμικής σύγκρουσης μπορεί να ήταν μία προσβολή, ένα περιστατικό, η ύβρις κ.ά. Όμως, οι πραγματικοί λόγοι που οδηγούσαν στην κήρυξη του πολέμου, οι βαθύτερες αιτίες που οδηγούσαν σε αυτόν δεν διέφεραν πολύ από τις αιτίες πολέμου της σύγχρονης εποχής. Πολιτικοί ή οικονομικοί λόγοι, επεκτατική πολιτική, η επιβολή της δύναμης και της εξουσίας του ισχυρού ήταν και εκείνη την εποχή αιτίες για τις οποίες οι πόλεις κράτη οδηγούνταν σε πολεμικές συρράξεις. Οι μάχες αποτελούν αντικείμενο μελέτης από πολλές απόψεις. Ιδιαίτερα ενδιαφέρον είναι το κομμάτι της στρατηγικής και των τακτικών που οι ηγέτες συνήθιζαν να ακολουθούν ή εφάρμοσαν σε συγκεκριμένες, νικηφόρες ή μη, μάχες. Ακόμα, οι ερευνητές ασχολούνται με τα όπλα που χρησιμοποιούνταν και την εξέλιξή τους με την πάροδο των αιώνων και τον τρόπο με τον οποίο οι φαινομενικά ασήμαντοι, μη σχετικοί 1 Κ. Σμπόνια (επιμ.), Εισαγωγή στον Ελληνικό Πολιτισμό, Τόμος Β, Σημαντικοί Σταθμοί του Ελληνικού Πολιτισμού, Πάτρα: Ε.Α.Π., 1999, σελ

7 με τον πόλεμο εξωτερικοί παράγοντες (π.χ. καιρός, μορφολογία εδάφους κ.ά) επηρεάζουν την επιλογή όπλων και τακτικών. Το κεντρικό θέμα με το οποίο ασχολείται η παρούσα εργασία είναι η διεξαγωγή των μαχών και των πολέμων στον αρχαίο ελληνικό κόσμο. Σκοπός της είναι να μελετήσει τα όπλα που χρησιμοποιούσαν οι πολεμιστές της αρχαίας εποχής, αλλά και τις τακτικές που ακολουθούσαν κατά τη διεξαγωγή των μαχών. Η μέθοδος που έχει χρησιμοποιηθεί στην εργασία είναι η ανασκόπηση της βιβλιογραφίας. Τα στοιχεία που προέκυψαν από τη μελέτη των βιβλιογραφικών πηγών καταγράφηκαν τόσο βάσει του θέματός τους όσο και χρονολογικά, ώστε να γίνει κατανοητή η εξέλιξη των διαφόρων όπλων και τακτικών με την πάροδο του χρόνου. Παράλληλα, δόθηκε έμφαση στην κατανόηση και παρουσίαση όλων των παραγόντων, κοινωνικών, πολιτικών, οικονομικών,ιδεολογικών, που συνέβαλαν στις μεταβολές πρώτα του τρόπου σκέψης των πολιτών της εποχής και έπειτα στη στρατιωτική οργάνωση των πόλεων. Η εργασία διαιρείται σε τρία κεφάλαια. Το πρώτο κεφάλαιο αφορά την επισκόπηση του τρόπου με τον οποίο ο πόλεμος ήταν αντιληπτός στον αρχαίο ελληνικό κόσμο και στη σκέψη των ανθρώπων της εποχής, όπως αποτυπώνεται στις πηγές τόσο της αρχαίας ελληνικής γραμματείας όσο και των σύγχρονων μελετητών. Το δεύτερο κεφάλαιο αφορά στα όπλα που έφεραν οι πολεμιστές και αποτελούσαν μέρος του επιθετικού και αμυντικού τους εξοπλισμού, τις πολεμικές μηχανές που χρησιμοποιούνταν και το ναυτικό. Όσον αφορά τα όπλα μελετάται η εξέλιξή τους καθώς και οι διαφορές που παρουσίαζαν ανάλογα με την πόλη κράτος όπου χρησιμοποιούνταν. Τέλος, το τρίτο κεφάλαιο αφορά στις πολεμικές τακτικές που ακολουθούσαν οι στρατηγοί του αρχαίου κόσμου στις μάχες και την εξέλιξη που αυτές είχαν στο πέρασμα των χρόνων. Παράλληλα, και σε αυτή την περίπτωση γίνεται ιδιαίτερη αναφορά στις διαφοροποιήσεις των τακτικών από πόλη σε πόλη, ανάλογα με τις ανάγκες κάθε περιοχής. Για τη μελέτη των τακτικών χρησιμοποιούνται παραδείγματα συγκεκριμένων μαχών, ώστε να διαφανεί η σχέση των ιδιαίτερων συνθηκών με την 7

8 επιλογή της τακτικής που επιλέχθηκε από τους στρατηγούς σε κάθε περίπτωση ξεχωριστά. 1. Ο πόλεμος στην αρχαία Ελλάδα 1.1. Η σημασία του πολέμου για τους αρχαίους Έλληνες Οι πόλεμοι ήταν συχνό φαινόμενο στην αρχαία Ελλάδα. Οι άνδρες των πόλεων κρατών από μικρή ηλικία προετοιμάζονταν για να γίνουν πολεμιστές. Μάλιστα, σύμφωνα με τις πεποιθήσεις των αρχαίων Ελλήνων, ήταν μεγάλη τιμή για κάποιον να πολεμά για την πατρίδα του και ακόμα μεγαλύτερη να πεθαίνει γι αυτήν την ώρα της μάχης, υπερασπιζόμενος τα εδάφη και τα ιδανικά της. Η αρχαία ελληνική κοινωνία, το σύνολο των πόλεων που την αποτελούσαν χαρακτηριζόταν από την ετοιμότητα που έδειχνε όσον αφορά τις πολεμικές αναμετρήσεις. Αυτό βασίζεται, σύμφωνα με μελετητές, όχι τόσο στην καλλιέργεια της αντιπαλότητας και του μίσους για τις άλλες πόλεις κράτη, αλλά στο ότι η κουλτούρα της κοινωνίας ήταν σε μεγάλο βαθμό πολεμική 2. Στην αρχαία ελληνική γραμματεία οι πόλεμοι αποτελούν συχνό θέμα. Ο Θουκυδίδης, ο Ηρόδοτος, ο Ξενοφών, ο Πολύβιος, οι φιλόσοφοι Πλάτωνας και Αριστοτέλης, ο Όμηρος, οι επικοί, τραγικοί ή και κωμικοί ποιητές, όλοι έχουν καταπιαστεί με το θέμα του πολέμου και έχουν δημιουργήσει έργα που ασχολούνται με αυτό. 2 W.G. Runciman, Greek Hoplites, Warrior Culture, and Indirect Bias, The Journal of the Royal Anthropological Institute Vol. 4, No. 4 (Dec., 1998), Published by: Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland, σελ

9 Χαρακτηριστική είναι η φράση που διατύπωσε ο Ηράκλειτος ( π.χ.) στο έργο του Περί Φύσεως: «πόλεμος πάντων μὲν πατήρ ἐστι, πάντων δὲ βασιλεύς, καὶ τοὺς μὲν θεοὺς ἔδειξε τοὺς δὲ ἀνθρώπους, τοὺς μὲν δούλους ἐποίησε τοὺς δὲ ἐλευθέρους» 3 Με τη φράση αυτή γίνεται αντιληπτή η αντιμετώπιση του πολέμου από τον αρχαίο ελληνικό κόσμο. Ο πόλεμος θεωρείται η αρχή του κόσμου και η πηγή της ζωής, η κινητήρια δύναμη της δημιουργίας. Για τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, η σημασία του πολέμου ήταν επίσης σημαντική, μάλιστα πιο σημαντική από ότι η μελέτη και η καλλιέργεια του πνεύματος. Θεωρούσαν ότι ο άνθρωπος θα πρέπει πρώτα να ασχοληθεί με τις πρακτικές ανάγκες, δηλαδή πως θα πολεμήσει και πως θα εξασφαλίσει την τροφή του κι έπειτα να διαλογιστεί και να μελετήσει. Ο Πλάτων μάλιστα θεωρούσε ότι οι πόλεις στον αρχαίο κόσμο βρίσκονταν συνεχώς σε πόλεμο. Χαρακτηριστικά είχε διατυπώσει στο έργο του Νόμοι την παρακάτω φράση: «ἣν γὰρ καλοῦσιν οἱ πλεῖστοι τῶν ἀνθρώπων εἰρήνην, τοῦτ' εἶναι μόνον ὄνομα, τῷ δ' ἔργῳ πάσαις πρὸς πάσας τὰς πόλεις ἀεὶ πόλεμον ἀκήρυκτον κατὰ φύσιν εἶναι» 4. Η σημασία της συμμετοχής στις πολεμικές επιχειρήσεις είναι εμφανής στη μεν Αθήνα από το γεγονός ότι πλήρη πολιτικά δικαιώματα αποκτούσαν μόνο όσοι ήταν ικανοί να στηρίξουν οικονομικά τη συμμετοχή τους στον πόλεμο, στη δε Σπάρτη από το ότι η ιδιότητα του πολίτη ταυτιζόταν σε απόλυτο βαθμό με την πολεμική ιδιότητα. Οι στρατιώτες σε κάθε περίπτωση αποτελούσαν μία ξεχωριστή κοινωνία και θεωρούνταν υψίστης σημασίας για την κάθε πόλη. Χαρακτηριστική είναι η άποψη του Αριστοτέλη 3 Ηράκλειτος. Περί φύσεως / Ηράκλειτος, μτφρ., επιμ.: Ε. Ρούσσος, 2η έκδ., Αθήνα : Παπαδήμας Δημ. Ν., J. Burnet, εκδ Platonis opera. Ι V. Οξφόρδη: Clarendon Press. Ανατ

10 ότι η καλύτερη πόλη είναι η «πόλη των οπλιτών», καθώς σε αυτούς έπρεπε κατά τη γνώμη του να ανατίθεται η διακυβέρνηση της πόλης 5. Επιπρόσθετα, ο Θουκυδίδης μεταφέρει τα λόγια του στρατηγού των Αθηναίων, Νικία, ο οποίος στη Σικελία είχε επισημάνει ότι «Άνδρες γαρ πόλις, και ου τείχη ουδέ νήες ανδρών κεναί», δηλαδή «Οι άνδρες αποτελούν την πόλη και όχι τα τείχη και τα πλοία τα κενά ανδρών». Το νόημα της φράσης αυτής εμπερικλείει τον τρόπο σκέψης του στρατηγού που πίστευε ότι η πόλη ή τα πλοία, γενικά ο εξοπλισμός, δεν έχουν καμία ουσία όταν είναι μόνα τους. Αντίθετα, τη διαφορά την κάνουν οι άνθρωποι που ζουν στην πόλη και που πολεμούν με τα όπλα και τα πλοία για να υπερασπιστούν τα εδάφη τους. Εξάλλου, η πόλη για τους αρχαίους Αθηναίους ήταν οι πολίτες, ενώ η λέξη Αθήνα ήταν ένας γεωγραφικός προσδιορισμός Από ποιες πηγές γνωρίζουμε για τις μάχες του αρχαίου ελληνικού κόσμου Η αρχαία ελληνική γραμματεία είναι διάσπαρτη από αναφορές σε πολέμους και μάχες. Πρόκειται για το πιο διαδεδομένο ίσως θέμα που πραγματεύονται τα έργα κάθε είδους. Ιστορικοί, αλλά και ποιητές στα έργα τους ασχολούνται με τον πόλεμο, με τις αιτίες του, τα γεγονότα, τις συνέπειές του για τους ανθρώπους και για την πόλη. Ο πόλεμος αποτελούσε για τους αρχαίους Έλληνες, εκτός των άλλων, πηγή έμπνευσης. Οι καλλιτέχνες της κλασικής Αθήνας εμπνέονταν από τις μάχες και απεικόνιζαν σκηνές από αυτές στα έργα τους. Ο Παρθενώνας είναι χαρακτηριστικό 5 Γ. Πλάγγεσης, «Η έννοια του «πολιτικού» και η διαλεκτική της εξουσίας την πολιτική φιλοσοφία του Αριστοτέλη, στο Προεισαγωγικό Σημείωμα» στο: Αριστοτέλης, Πολιτικά, Ζήτρος, τόμ. 4, σελ Κ. Καστοριάδης. Η αρχαία Ελληνική Δημοκρατία και η σημασία της για μας σήμερα, Ύψιλον,

11 παράδειγμα ναού ο διάκοσμος του οποίου απεικονίζει σκηνές μάχης, συγκεκριμένα στις 92 μετόπες 7 του. Πιο αναλυτικά, στην ανατολική πλευρά του ναού απεικονίζεται η Γιγαντομαχία, δηλαδή η μάχη μεταξύ των Ολύμπιων θεών ενάντια στους Γίγαντες, ενώ στη δυτική η Αμαζονομαχία, ο αγώνας των κατοίκων της προϊστορικής πόλης της Αθήνας να αποκρούσουν την εισβολή των Αμαζόνων στην πόλη τους. Η νότια πλευρά περιλαμβάνει εικόνες της Κενταυρομαχίας, της μάχης μεταξύ των Κενταύρων και των Λαπίθων, λαού που προερχόταν από την περιοχή της Θεσσαλίας, όταν οι πρώτοι επιχείρησαν να αρπάξουν τις γυναίκες των δεύτερων στη διάρκεια της τελετής του γάμου του βασιλιά Πειρίθου. Η βόρεια πλευρά απεικονίζει, τέλος, σκηνές από τον Τρωικό πόλεμο. Οι μετόπες του Παρθενώνα είχαν ολοκληρωθεί έως το 440 π.χ. Πρόκειται για το πρώτο τμήμα του ναού που διακοσμήθηκε και το διάκοσμο φαίνεται ότι επιμελήθηκε ο Φειδίας με τη βοήθεια νεώτερων καλλιτεχνών, όπως μαρτυρεί ο συνδυασμός νεωτεριστικών και παραδοσιακότερων στοιχείων 8. Οι παραστάσεις μαχών που απεικονίζονται έχουν ιδιαίτερη αξία για τους Αθηναίους καθώς πηγάζουν από την παράδοση της πόλης, τονίζουν ηρωικές στιγμές του μυθολογικού της παρελθόντος δίνοντας έμφαση στο μεγαλείο στο οποίο κατόρθωσαν να φτάσουν οι σύγχρονοι κάτοικοί της. 7 Μετόπες αποκαλούνται οι ορθογώνιες πλάκες που είναι τοποθετημένες στο διάζωμα του ναού, πάνω από τα επιστήλια, και εναλλάσσονται με τα τρίγλυφα. 8 Αρχαιολογία της πόλης των Αθηνών, διαθέσιμο στο ημ/νία ανάκτησης: 25/08/

12 Εικόνα 1: Νότια μετόπη 30 Πηγή: Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης [ Εικόνα 2: Νότια μετόπη 31 Πηγή: Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης [ 12

13 Παρόμοιο θέμα έχει ο διάκοσμος του ναού του Δία στην Ολυμπία. Στο δυτικό αέτωμα του μεγαλοπρεπούς ναού απεικονίζεται και πάλι η Κενταυρομαχία, με κεντρική μορφή τον Απόλλωνα 9. Εικόνα 3: Αναπαράσταση της δυτικής πλευράς του ναού του Δία στην Ολυμπία Πηγή: Οδυσσεύς [ Στην αγγειογραφία παρατηρείται παρόμοια τάση απεικόνισης παραστάσεων εμπνευσμένων από τον πόλεμο και τις μάχες. Έτσι, σε αγγεία συναντώνται παραστάσεις που παρέχουν πληροφορίες για τον οπλισμό των στρατιωτών και τις διάφορες παραλλαγές ή διαφοροποιήσεις που υπήρχαν μεταξύ των πόλεων, την ενδυμασία της κάθε πόλης, αλλά και θεμάτων που σχετίζονται με τον πόλεμο όπως ο αποχαιρετισμός 9 Ναός του Δία στην Ολυμπία, διαθέσιμο στο ημ/νία ανάκτησης 22/08/

14 του πολεμιστή από την οικογένειά του, οι σπονδές κ.ά. Ένα αντιπροσωπευτικό παράδειγμα αγγείου με απεικόνιση πολεμικού θέματος είναι η όλπη 10 Chigi. Πρόκειται για έργο που δημιουργήθηκε κατά την Ύστερη πρωτοκορινθιακή περίοδο που εκτείνεται από το π.χ. Το αγγείο ανήκει στον πρωτοκορινθιακό μελανόμορφο ρυθμό και χαρακτηρίζεται από τάση φυσιοκρατικής απόδοσης των μορφών με παράλληλη παντελή απουσία κάθε είδους διακοσμητικού μοτίβου 11. Εικόνα 4: Μάχη οπλιτών από την όλπη Chigi [ 10 Πρόκειται για ένα είδος αγγείου που εμφανίστηκε για πρώτη φορά αυτή την περίοδο. Είναι στην ουσία μία οινοχόη με περίγραμμα που φαρδαίνει στη βάση του αγγείου. 11 Πρωτοκορινθιακή και κορινθιακή κεραμική, διαθέσιμο στο ημ/νία ανάκτησης: 21/08/

15 Στην όλπη του Chigi, που είναι ένα εκ των σημαντικότερων ευρημάτων της αρχαϊκής περιόδου διακρίνονται τρεις ζώνες. Στη μία ζώνη παρουσιάζεται μία μάχη με οπλίτες. Οι οπλίτες είναι έτοιμοι να συγκρουστούν σε σχηματισμό φάλαγγας, ενώ παρουσιάζεται και ο αυλητής που συνοδεύει με τον αυλό του τη μάχη. Στη δεύτερη ζώνη απεικονίζονται ιππείς ανά ζεύγη και άρματα. Επιγραφές αναγνωρίζουν την παράσταση αυτή ως «Κρίση Πάριδος». Στην πίσω πλευρά του αγγείου αναπαριστάται ένα κυνήγι λιονταριού. Το κεφάλι του ζώου είναι οξύρυγχο κατά τον ασσυριακό τύπο. Η τρίτη ζώνη βρίσκεται κοντά στη βάση της όλπης και κοσμείται από σκηνές κυνηγιού. Η διακόσμηση του αγγείου παρουσιάζει τη χαρακτηριστική για τη συγκεκριμένη περίοδο πολυχρωμία, που πάντως δε διήρκεσε πολύ Αρχαϊκή Αγγειογραφία, Μελανόμορφη -Ύστερη πρωτοκορινθιακή, Ζωγράφος του Chigi, διαθέσιμο στο ημ/νία ανάκτησης 21/08/

16 Εικόνα 5: Όλπη Chigi - ιππείς [ Μία επίσης σημαντική πηγή από την οποία έχουν αντληθεί σημαντικές πληροφορίες για τον οπλισμό και τις μάχες στην αρχαιότητα είναι οι επιτύμβιες στήλες. Πρόκειται για μνημεία που στήνονταν προς τιμήν πολεμιστών που σκοτώθηκαν στις μάχες υπερασπιζόμενοι τα εδάφη και τα ιδανικά της πόλης τους. Οι πολεμιστές παρουσιάζονται συνήθως με τα όπλα και την πανοπλία τους κατά την ώρα της μάχης. Στην εικόνα που ακολουθεί απεικονίζεται η επιτύμβια εγχάρακτη στήλη του Μνάσωνος. Η στήλη είναι κατασκευασμένη από μαύρη πέτρα. Απεικονίζεται σε αυτή ο νεκρός κατά την ώρα της κορύφωσης της μάχης στην οποία έλαβε μέρος και έχασε τη ζωή του 16

17 μαχόμενος για την υπεράσπιση της πόλης του. Ο εικονιζόμενος φέρει δόρυ στο δεξί χέρι και ασπίδα και ξίφος στο αριστερό. Στο κεφάλι του φορά κράνος βοιωτικού τύπου. Το έργο ανήκει στις τελευταίες δεκαετίες του 5 ου αιώνα και βρέθηκε σε νεκροταφείο της περιοχής της Θήβας 13. Εικόνα 6: Η Στήλη του Μνάσωνος Πηγή: Αραβαντινός Β., Το αρχαιολογικό Μουσείο Θηβών, σελ Σημαντικές έρευνες που έχουν γίνει στο ερευνητικό πεδίο των μαχών στην αρχαία Ελλάδα. Όσον αφορά τις σύγχρονες έρευνες, πολλοί σημαντικοί μελετητές κατέβαλαν σημαντικές προσπάθειες να κατανοήσουν και να περιγράψουν τον τρόπο με τον οποίο 13 Β Αραβαντινός., Το Αρχαιολογικό Μουσείο Θηβών ΟΛΚΟΣ, 2010, σελ

18 γίνονταν οι μάχες στην αρχαιότητα. Ο Victor Davis Hanson προσπάθησε με τη μελέτη του να περιγράψει τις μάχες από μία εντελώς διαφορετική οπτική γωνία: από την πλευρά που ο οπλίτης ως μονάδα τις αντιλαμβανόταν. Στόχος του ήταν να περιγράψει το περιβάλλον της αρχαίας ελληνικής μάχης. Για να αποδείξει τις θέσεις του στηρίχθηκε στις πηγές και απέφυγε την υιοθέτηση υποθετικών συμπερασμάτων 14. Σημαντική μελέτη όσον αφορά την πολεμική πλευρά της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας, τις συνήθειες, το ήθος του πολέμου και τον τρόπο με τον οποίο οι αρχαίοι Έλληνες αντιλαμβάνονταν τις μάχες έχει διεξάγει ο Runciman. Ο ερευνητής εξέτασε τη συμπεριφορά των κατοίκων του αρχαίου ελληνικού κόσμου και διατύπωσε τέσσερις «κανόνες», τέσσερις προτάσεις που ίσχυαν και περιγράφουν το πολεμικό πνεύμα της εποχής 15 : 1. Η αρχαία ελληνική κοινωνία έπρεπε πάντοτε να είναι έτοιμη για διεξαγωγή πολέμου 2. Τα ονόματα των πεσόντων σε αγώνα για την υπεράσπιση της πόλης μνημονεύονταν με τιμές 3. Μετά από κάθε νικηφόρα μάχη ή επιχείρηση ακολουθούσαν προσφορές στους θεούς ως σημάδι της αναγνώρισης της βοήθειας που προσέφεραν για την επίτευξη της νίκης. 4. Ο πολεμιστής έπρεπε να επιδεικνύει αγωνιστικότητα και ηρωισμό ώστε να αποφύγει με κάθε τρόπο το όνειδος και την ενοχή που θα ένοιωθε σε αντίθετη περίπτωση. 14 Wheeler E., The Journal of Interdisciplinary History Vol. 21, No. 1 (Summer, 1990), The MIT Press, σελ Runciman, ό.π., σελ

19 1.4. Η στρατιωτική εκπαίδευση στην αρχαία Ελλάδα Αθήνα Η Αθήνα των κλασικών χρόνων θεωρείται έως και σήμερα η κοιτίδα του πολιτισμού και των τεχνών για εκείνη την εποχή, η πόλη κράτος όπου άνθισαν τα γράμματα και καλλιεργήθηκε το πνεύμα όσο σε καμία άλλη. Στην πόλη της Αθήνας όλοι οι πολίτες είχαν ίσα πολιτικά δικαιώματα. Παράλληλα, όμως, η Αθήνα του 5 ου αιώνα διαμόρφωσε και άσκησε ιμπεριαλιστική πολιτική. Η Αθηναϊκή ηγεμονία είχε ως στόχο με τη δύναμή της να επιβληθεί στις άλλες πόλεις κράτη της Αθηναϊκής συμμαχίας, οι οποίες ήταν στην πραγματικότητα υποταγμένες. Ταυτόχρονα, η διαμάχη της με τη Σπάρτη κατέστησε επιβεβλημένη την κατάλληλη και διαρκή στρατιωτική προετοιμασία 16. Αν και στην Αθήνα επικρατούσε πιο ελεύθερο πνεύμα και οι πολίτες μπορούσαν να ασκούν και το μυαλό τους, να λαμβάνουν μόρφωση στις τέχνες, τα γράμματα και τις επιστήμες, δεν έλειπε η στρατιωτική άσκηση και η καλλιέργεια του σώματος. Οι νέοι της Αθήνας διδάσκονταν τον πόλεμο και τα ιδανικά μέσα από τα Ομηρικά έπη, όπου έβρισκαν τα πρότυπά τους. Από τα δεκαοκτώ έως τα εικοσί τους χρόνια υπηρετούσαν τη στρατιωτική τους θητεία. Έπειτα και έως τη συμπλήρωση πενήντα ετών θεωρούνταν ενεργά μέλη του στρατού. Βασική προϋπόθεση για να θεωρηθεί κάποιος καλός στρατιώτης στην αρχαία Αθήνα, εκτός των δεξιοτήτων και των ασκήσεων, ήταν η αρετή της ανδρείας. Πρόκειται για σταθερή αξία στην ιστορία της πόλης κράτους της Αθήνας, που υμνήθηκε από ποιητές, φιλοσόφους, ρήτορες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα των απόψεων των αρχαίων Αθηναίων για τη σημασία της ανδρείας είναι ο Επιτάφιος του Θουκυδίδη, που παρεμβάλλεται στο δεύτερο βιβλίο της ιστορίας του και αποτελεί το λόγο που εκφώνησε ο Περικλής στον Κεραμεικό για να τιμήσει τους νεκρούς των 16 Εισαγωγή στην κοινωνία της αρχαίας Αθήνας, διαθέσιμο στο ημ/νία ανάκτησης 19/08/

20 μαχών 17. Σε αυτό το λόγο εξαίρονται τα ιδανικά της πόλης και της εποχής και τονίζεται ότι είναι καλύτερο να πεθαίνει κάποιος κατά τη διάρκεια της μάχης υπερασπιζόμενος την πόλη παρά να υποχωρεί και να γνωρίζει την ήττα. Ο φιλόσοφος Σωκράτης θεωρούσε ότι η ανδρεία μπορεί να καλλιεργηθεί στον άνθρωπο, καθώς δεν είναι έμφυτη αρετή, αλλά αποτέλεσμα γνώσης. Σε συνέχεια αυτού, ο Πλάτων διατύπωσε την άποψη ότι η ανδρεία βασίζεται κατά κύριο λόγο στη γνώση του κινδύνου, γεγονός που καταδεικνύει ότι ο πολεμιστής συνειδητά επιλέγει το δρόμο της ανδρείας και της ένδοξης μάχης, γνωρίζοντας ότι μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα ακόμα και το θάνατό του. Τέλος, ο Αριστοτέλης υποστηρίζει τη μέση οδό, θεωρεί ότι πρέπει να υπάρχει φόβος, αλλά με μέτρο. Στην αρχαία Αθήνα κυριαρχούσε η αντίληψη ότι την εξουσία πρέπει να διαχειρίζονται όσοι μπορούσαν να εξασφαλίσουν την ελευθερία της. Έτσι, την εξουσία είχαν οι ιππείς, δηλαδή αυτοί που είχαν τη δυνατότητα να εκτρέφουν ίππους, καθώς το ιππικό ήταν όπλο σημαντικό για τη διασφάλιση της ανεξαρτησίας της. Για να ανήκει κάποιος σε αυτή την κατηγορία ήταν απαραίτητο να έχει την οικονομική δυνατότητα, γι αυτό πρόσβαση σε αυτό το σημαντικό αξίωμα, όπως και σε όλα τα υπόλοιπα (άρχοντες, ιερείς, μέλη του Αρείου Πάγου) είχαν όσοι ανήκαν στην αριστοκρατική τάξη 18. Η δύναμη της αρχαίας Αθήνας στον πόλεμο βασιζόταν σε μεγάλο βαθμό στο ναυτικό της. Ιδιαίτερα κατά τον 5 ο και 4 ο αιώνα η πόλη αναδείχθηκε σε ηγέτιδα δυναμη στην ανατολική λεκάνη της Μεσογείου. Για τη δημιουργία και συντήρηση της μεγάλης ναυτικής της δύναμης, η πόλη της Αθήνας επέλεγε τους εκατό πιο πλούσιους πολίτες της και τους αναδείκνυε σε υπεύθυνους για τη φροντίδα του στόλου της πόλης. Έτσι, κάθε ένας από αυτούς είχε ως καθήκον του τη φροντίδα ναυπήγησης μίας τριήρους με κρατική επιχορήγηση ύψους ενός ταλάντου, ενώ αργότερα τα έξοδα περιελάμβαναν τη συντήρηση και την εκπαίδευση των κωπηλατών. 17 Θουκυδίδη Περικλέους Επιτάφιος, διαθέσιμο στο ημ/νία ανάκτησης 21/08/ Ν. Μπιργάλιας, «Ο αρχαίος δημόσιος βίος, πολιτική ζωή και τάξεις: δικαστική, στρατιωτική και θρησκευτική ζωή» στο Μήλιος Ανδρέας, Μπιργάλιας Νίκος Παπαευθυμίου Ελένη, Πετροπούλου Αγγελική, Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην Ελλάδα Ι: Απ την Αρχαιότητα έως και τα Μεταβυζαντινά Χρόνια, τόμ. Α (Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην Αρχαία Ελλάδα), Πάτρα: Ε.Α.Π., σελ

21 Έπειτα από τη μάχη της Χαιρώνειας οι Αθηναίοι αναγκάστηκαν να αναθεωρήσουν την πολιτική τους και να αρχίσουν να παρέχουν οπλισμό σε όλους. Χρειάστηκε να εξετάσουν ακόμα και το ενδεχόμενο να παρέχουν στους θήτες εξοπλισμό οπλιτών 19. Σπάρτη Η αρχαία Σπάρτη θεωρείται έως και σήμερα η πλέον στρατικοποιημένη πόλη. Σε αυτή την αρχαία κοινωνία ήδη από τη γέννησή τους τα αγόρια γίνονταν πολεμιστές. Το σύστημα της πόλης αναλάμβανε τους άνδρες από πολύ μικρή ηλικία και τους προετοίμαζε έτσι ώστε όταν φτάσουν τα είκοσι έτη να είναι έτοιμοι να πολεμήσουν για την πόλη. Στην ουσία η στρατιωτική εκπαίδευση ήταν τρόπος ζωής για τους Σπαρτιάτες. Αυτή σταματούσε στην ηλικία των εξήντα ετών, οπότε και γίνονταν μέλη της Γερουσίας και πλέον επέβλεπαν την εκπαίδευση των νέων. Στη Σπάρτη τα νεαρά αγόρια έμεναν στο σπίτι με την οικογένειά τους έως και τα επτά τους χρόνια. Εκεί λάμβαναν την πρώτη τους γνώση για τον σπαρτιατικό τρόπο ζωής. Έπειτα, έφευγαν από το σπίτι τους και εντάσσονταν στο στρατιωτικό εκπαιδευτικό σύστημα, που ήταν οργανωμένο σε αγέλες ή βούες. Ο παιδονόμος, ένας μεγαλύτερος σε ηλικία πολίτης, είχε την εποπτεία των νεαρτών αγοριών με βοηθούς τους μαστιγοφόρους που επέβαλαν τη σκληρή σπαρτιατική πειθαρχία 20. Ο σπαρτιατικός στρατός ήταν δομημένος ιεραρχικά. Σε αυτόν ανήκαν πολεμιστές με πλήρη δικαιώματα πολίτη καθώς και περίοικοι. Τον αποτελούσαν οπλίτες. Το μειονέκτημα του σπαρτιατικού στρατού ήταν αριθμητικό. Έτσι, έδιναν μεγαλύτερη βαρύτητα στην ταχύτητα και την ευελιξία. Χαρακτηριστικό ήταν ότι οι στρατιώτες ήταν ενδεδυμένοι με κόκκινο χιτώνα, ώστε να μη φαίνεται το αίμα όταν τυχόν τραυματίζονταν. Σημαντικό πλεονέκτημα αποτελούσε η πειθαρχία που χαρακτήριζε το 19 B. Bertosa, «The Supply of Hoplite Equipment by the Athenian State down to the Lamian War», The Journal of Military History,Vol. 67, No. 2 (Apr., 2003), Society for Military History, σελ Α. Ηλιάδη, Η εκπαίδευση στην Αρχαία Ελλάδα, διαθέσιμο στο ημ/νία ανάκτησης 26/08/

22 στράτευμα. παιάνα 21 : Οι σπαρτιάτες βαδίζοντας προς τη μάχη τραγουδούσαν τον παρακάτω «Ἄγετ, ὦ Σπάρτας εὐάνδρω κῶροι πατέρων πολιατᾶν λαιᾷ μὲν ἴτυν προβάλεσθε, δόρυ δ εὐτόλμως ἄνχεσθε, μὴ φειδόμενοι τὰς ζωάς οὐ γὰρ πάτριον τᾷ Σπάρτᾳ!» Όπως και στις υπόλοιπες πόλεις κράτη, έτσι και στη Σπάρτη ήταν μεγάλη τιμή για κάποιον πολεμιστή να νικήσει στη μάχη. Η μόνη εναλλακτική λύση που αποδέχονταν ήταν ο θάνατος. Κρήτη Στην Κρήτη το σύστημα στρατιωτικής εκπαίδευσης ήταν παρόμοιο με αυτό της Σπάρτης. Όπως και στη Σπάρτη, έτσι κι εδώ οι μεγαλύτεροι σε ηλικία πολίτες βοηθούσαν στη στρατιωτική εκπαίδευση των νεώτερων. Τα παιδιά στην Κρήτη τρέφονταν με δημόσια δαπάνη, γεγονός που σήμαινε μείωση των δαπανών των γονέων τους. Τα αγόρια στην Κρήτη εκπαιδεύονταν τόσο στην ατομική όσο και την ομαδική μάχη. Παρέμεναν στα σχολεία έως και τα δεκαεπτά τους χρόνια. Σε αυτή την ηλικία λάμβαναν μέρος σε μία τελετή, τα Εκδύσια, στην οποία έδιναν όρκο παρόμοιο με αυτό των Αθηναίων νέων. Η εκπαίδευση στην Κρήτη, όπως και σε ολόκληρο τον τότε 21 Καθομολογήσεις αρχαίων Ελλήνων, διαθέσιμο στο ημ/νία ανάκτησης 20/08/

23 ελληνικό κόσμο έπρεπε να έχει πάντοτε ως στόχο την καλλιέργεια της αρετής, μέσω της οποίας οι νέοι μαθαίνουν να είναι καλοί πολίτες και να μάχονται για το συμφέρον της πόλης τους Σχέση των μαχών με τη θρησκεία Ο θρησκευτικός χαρακτήρας που απέδιδαν οι αρχαίοι Έλληνες στον πόλεμο είναι εμφανής σε πολλές περιπτώσεις. Στην αρχαία Αθήνα οι νέοι με το ξεκίνημα της στρατιωτικής τους θητείας κρατώντας τα όπλα τους έδιναν τον όρκο στο ναό της θεάς Αγλαύρου στην Ακρόπολη, με τα εξής λόγια 23 : «Οὐ καταισχυνῶ τὰ ὅπλα, οὐδ ἐγκαταλείψω τὸν προστάτην ὢ ἂν στοίχῳ, ἀμυνῶ δὲ καὶ ὑπὲρ ἱερῶν καὶ ὁσίων, καὶ μόνος καὶ μετὰ πολλῶν, καὶ τὴν πατρίδα οὐκ ἐλάττω παραδώσω, πλείω δὲ καὶ ἀρείῳ ὅσης ἂν παραδέξωμαι. Καὶ συνήσω τῶν ἀεὶ κρινόντων, καὶ τοῖς θεσμοῖς τοῖς ἱδρυμένοις πείσομαι, 22 Στο ίδιο 23 Καθομολογήσεις Αρχαίων Ελλήνων, διαθέσιμο στο ημ/νία ανάκτησης: 20/08/

24 καὶ οὓς τίνας ἄλλους ἱδρύσεται τὸ πλῆθος ἐμφρόνως. Καὶ ἂν τὶς ἀναιρεῖ τοὺς θεσμοὺς ἣ μὴ πείθηται οὐκ ἐπιτρέψω, ἀμυνῶ δὲ καὶ μόνος καὶ μετὰ πάντων. Καὶ τὰ ἱερὰ τὰ πάτρια τιμήσω. Ἵστορες θεοὶ Ἄγραυλος, Ἐνυάλιος, Ἄρης, Ζεύς, Θαλλώ, Αὐξώ, Ἡγεμόνη.» Πριν από την έναρξη κάθε εκστρατείας ήταν απαραίτητο να διοργανωθούν τελετές με που θα εξασφάλιζαν την εύνοια των θεών, χωρίς την οποία δεν ήταν σωστό να ξεκινήσουν οι πολεμικές επιχειρήσεις. Για τον ίδιο λόγο ήταν αναγκαίο πριν την έναρξη των επιχειρήσεων να επισκεφθούν κάποιο μαντείο, όπως των Δελφών, της Δωδώνης, του Αμφιαράου κ.ά. για να λάβουν χρησμούς, συμβουλές και την «έγκριση» των θεών. Από τα μαντεία της αρχαιότητας ως πλέον αξιόπιστό έως σήμερα θεωρείται το μαντείο των Δελφών, που είχε μεγάλη φήμη, η οποία έφτανε πολύ μακριά και γνώρισε ακμή από τον 6 ο έως τον 4 ο π.χ. αιώνα Δελφοί, διαθέσιμο στο ημ/νία ανάκτησης 21/08/

25 Εικόνα 7: Γενική άποψη του μαντείου των Δελφών Πηγή: Δελφοί [ Επιπρόσθετα, οι εχθροπραξίες δεν ήταν δυνατό να ξεκινήσουν οποιαδήποτε στιγμή. Ο φόβος των θεών ήταν αυτός που οδήγησε τους Σπαρτιάτες να αργήσουν να ξεκινήσουν για τη μάχη του Μαραθώνα, αφού η πανσέληνος τους είχε δημιουργήσει αρνητικά συναισθήματα. Μετά το πέρας κάθε μάχης οι νικητές έκαναν θυσίες στους θεούς. Με τα λάφυρα έφτιαχναν το τρόπαιον, το οποίο συμβόλιζε το νικήτη και το αφιέρωναν στους θεούς για να τους ευχαριστήσουν που τους βοήθησαν στην επίτευξη της νίκης. Καθήκον τους ήταν ακόμα να φροντίσουν ώστε οι νεκροί να ταφούν με σεβασμό και με βάση τα θρησκευτικά έθιμα. Μάλιστα, ήταν τόσο σημαντική αυτή η υποχρέωση που πολλές φορές γινόταν ανακωχή για να διασφαλιστεί η επιτυχής ολοκλήρωσή της. 25

26 2. Όπλα 2.1. Όπλα Οι πληροφορίες που σήμερα είναι γνωστές και αφορούν στον οπλισμό των στρατιωτών προέρχονται από τις πηγές της αρχαίας ελληνικής γραμματείας και τις λεπτομερείς περιγραφές των πολεμιστών και των πολεμικών σκηνών. Επιπρόσθετα, οι τέχνες έχουν διαδραματίσει με τη σειρά τους σημαντικό ρόλο στη διάσωση αυτών των πληροφοριών. Σκηνές που απεικονίζονται σε αγγεία, αλλά και μνημεία της αρχαιότητας αναπαριστούν σκηνές μάχης και ρίχνουν φως σε ζητήματα της ζωής και των δραστηριοτήτων της αρχαίας εποχής, συμπεριλαμβανομένου ασφαλώς μεταξύ αυτών και του οπλισμού των πολεμιστών 25. Έτσι, συλλέγονται διάφορες πληροφορίες που αφορούν στις διαφορές που παρατηρούνται μεταξύ των διάφορων πόλεων κρατών, αλλά και στην εξέλιξη του οπλισμού και του τρόπου με τον οποίο οι αρχαίοι Έλληνες μάχονταν στις διάφορες χρονικές περιόδους της ιστορίας. Ο οπλισμός που έφεραν ο πολεμιστές ανάλογα με τη λειτουργία του διαιρείται σε δύο μεγάλες κατηγορίες: τον αμυντικό και τον επιθετικό εξοπλισμό. Η πανοπλία και ο εξοπλισμός, αμυντικός και επιθετικός, που έφεραν οι οπλίτες στην αρχαία Ελλάδα θα πρέει να θωρηθεί ως η τεχνολογική απάντηση στις απαιτήσεις που ανέκυψαν από τις εξελίξεις και τις συνεχώς αυξανόμενες απαιτήσεις των πολεμικών επιχειρήσεων Κεραμική, διαθέσιμο στο ημ/νία ανάκτησης: 20/08/ J. Hackett, Hoplite Warfare, The Classical Review New Series, Vol. 42, No. 2 (1992), Published by: Cambridge University Press, σελ

27 Αμυντικά όπλα Ο αμυντικός οπλισμός ήταν απαραίτητος αφού διαφύλασσε την σωματική ακεραιότητα του πολεμιστή και τον προστάτευε από τα χτυπήματα του εχθρού. Τα αμυντικά όπλα των αρχαίων Ελλήνων ήταν η ασπίδα, ο θώρακας, το κράνος και οι περικνημίδες. Σπανιότερα οι πολεμιστές ήταν εξοπλισμένοι με περιτραχήλια, ζώνες, προστατευτικά για την περιοχή των σφυρών, καλύμματα για τα πόδια, τους μηρούς ή τους βραχίονες. Ασπίδα Το κύριο αμυντικό όπλο ενός πολεμιστή ήταν η ασπίδα. Στόχος της ήταν να καλύπτε όσο το δυνατό μεγαλύτερη επιφάνεια ώστε να προστατεύει τον κάτοχό της. Στις περιγραφές των ομηρικών επών η ασπίδα φαίνεται να είναι μεγάλη σε έκταση ώστε να καλύπτει όλο το σώμα του κατόχου της. Αρχικά ήταν κατασκευασμένη από κλαδιά δένδρων, αργότερα είχε σκελετό φτιαγμένο από ξύλο και εξωτερική επένδυση από ύφασμα, χαλκό ή ορείχαλκο 27. Αρχικά οι ασπίδες ήταν ορθογώνιες, όμως έπειτα αντικαταστάθηκαν από στρογγυλές, δρύινες με διπλές λαβές, ώστε το βάρος τους να κατανέμεται σε ολόκληρο το μπράτσο του πολεμιστή. Η κοιλότητα της ασπίδας επιπρόσθετα επέτρεπε στο βάρος της να πέσει και στον ώμο. Αυτό ήταν απαραίτητο για τη διευκόλυνση των οπλιτών, αφού το βάρος της ασπίδας κυμαινόταν μεταξύ των 8 και 10 κιλών 28. Έχουν σωθεί έως σήμερα πληροφορίες για διάφορους τύπους ασπίδων. Κατά τον 9 ο και 8 ο π.χ. αιώνα υπήρχαν τρεις βασικοί τύποι: ο ορθογώνιος ή τετράγωνος, ο τύπος του Διπύλου και ο στρογγυλός. Οι δύο πρώτοι τύποι διέθεταν τελαμώνα ώστε να 27 Ασπίδα, Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία, διαθέσιμο στο ημ/νία ανάκτησης 18/08/ Γ. Γιακουμάκης, «Όπλα και πολεμικές μηχανές» στο Βεργάκης Ι., Γιακουμάκης Γ., Γραμματικάκης Μ., Δαβάκης Χρ., Δερμιτζάκης Ι., Διγενή Γ., Καργάκης Ε., Λιανουδάκης Στρ., Λιναρίτη Δ., Σολακάκη Κ., Ο πόλεμος στην αρχαία Ελλάδα, Πολιτιστικό πρόγραμμα 6 ου ΕΠΑΛ Ηρακλείου , σελ

28 κρέμωνται στο λαιμό του πολεμιστή και αυτός να έχει ελεύθερα τα χέρια του. Η μεγάλη στρογγυλή ασπίδα έκανε την εμφάνισή της στο Άργος στα τέλη του 8 ου π.χ. αιώνα και ήταν γνωστή με την ονομασία όπλον. Από το όνομά της προήλθε στη συνέχεια η ονομασία οπλίτης, που υποδήλωνε τον πολεμιστή που την έφερε. Παραλλαγή της ασπίδας του Διπύλου αποτελεί η βοιωτική ασπίδα, που διαθέτει δύο μικρότερες πλάγιες εγκοπές. Έλαβε το όνομα αυτό καθώς έγινε γνωστή από τα βοιωτικά νομίσματα όπου απεικονίζεται 29. Εικόνα 8: Ασπίδα βοιωτικού τύπου Πηγή: Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία [ Η ασπίδα ήταν όπλο απαραίτητητο για την προστασία των πολεμιστών στη διάρκεια της μάχης. Εκτός όμως από αυτό, αποτελούσε σύμβολο τιμής για κάθε οπλίτη. Σε περίπτωση που κάποιος στρατός αναγκαζόταν να υποχωρήσει από τη μάχη, οι πολεμιστές συνήθιζαν να πετούν τις ασπίδες τους, ώστε να απαλλαγούν από το περιττό πλέον βάρος και να αυξήσουν την ταχύτητα της φυγής. Όμως, η υποχώρηση στην αρχαία Ελλάδα συνιστούσε ατιμωτική πράξη για το στράτευμα. Ο «ρίψασπις», αυτός δηλαδή 29 Ασπίδα, Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία, διαθέσιμο στο ημ/νία ανάκτησης 18/08/

29 που πετούσε την ασπίδα του, έπρεπε να αντιμετωπίσει περιφρονητική συμπεριφορά από τους συμπολίτες του. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της στρατοκρατούμενης κοινωνίας της Σπάρτης, στην οποία όταν οι νέοι εγκατέλειπαν τα σπίτια τους για να λάβουν μέρος σε κάποια μάχη, οι μητέρες έδιναν την ασπίδα στα παιδιά τους λέγοντας τη φράση «ή ταν ή επί τας». Με τη φράση αυτή που έως και σήμερα αποτελεί μία από τις πλέον αναγνωρίσιμες εκφράσεις ανδρείας η Σπαρτιάτισσα μητέρα έδινε στο γιο της την ευχή είτε να φέρει πίσω την ασπίδα του επιστρέφοντας ως νικητής είτε να τον φέρουν πίσω νεκρό πάνω σε αυτή. Σύμφωνα με την πρακτική των αρχαίων χρόνων οι κατασκευαστές των όπλων συνήθιζαν να διακοσμούν τις ασπίδες τους με τρομακτικά σχέδια και εμβλήματα της πόλης τους. Για παράδειγμα οι Λακεδαιμόνιοι συχνά ζωγράφιζαν στις ασπίδες τους ένα μεγάλου μεγέθους Λ, που συμβόλιζε το όνομά τους: Λακεδαιμόνιοι, όνομα συνυφασμένο με τη μεγάλη δύναμη και την πολεμική ικανότητα που τους χαρακτήριζε 30. Σε άλλες περιπτώσεις η ασπίδα μπορεί να φέρει σχηματικό διάκοσμο. Η ασπίδα της παρακάτω φωτογραφίας, που βρίσκεται σήμερα στο αρχαιολογικό μουσείο των Δελφών, χρονολογείται γύρω στο 700 π.χ. και θεωρείται ότι έφθασε στην πόλη των Δελφών από την Κρήτη ή την Κύπρο όπου και κατασκευάστηκε. Πρόκειται για αναθηματική ασπίδα με διάκοσμο από ανάγλυφους, ομόκεντρους κύκλους που τέμνονται από οξείες γωνίες Γιακουμάκος, ό.π., σελ Ρ. Κολώνια, Το αρχαιολογικό μουσείο Δελφών, Τράπεζα EFG Eurobank Ergasias A.E. / Κοινωφελές Ίδρυμα Σ. Λάτση, ΟΛΚΟΣ, 2006, σελ

30 Εικόνα 9: Χάλκινη αναθηματική ασπίδα σπάνιου τύπου Πηγή: Το αρχαιολογικό μουσείο Δελφών [ Θώρακας Η ασπίδα δεν ήταν αρκετή για να προστατεύσει σε κάθε περίπτωση τους πολεμιστές. Πάνω τους, φορούσαν το θώρακα, που ήταν τις περισσότες φορές κατασκευασμένος κι αυτός από ορείχαλκο. Κατά την αρχαϊκή περίοδο ο θώρακας ήταν κωδωνόχημος,. Κατασκευαζόταν σε δύο τμήματα, δύο ορειχάλκινες πλάκες, ένα που κάλυπτε το στήθος και ένα για την πλάτη 32. Τα δύο τμήματα δένονταν σφιχτά με ιμάντες στα πλάγια. Στην κάτω πλευρά ο θώρακας γύριζε προς την έξω πλευρά ώστε να εμποδίζει την εισχώρηση του εχθρικού δόρατος. Εξαιτίας του ότι ήταν κατασκευασμένος από σκληρό μέταλλο, οι οπλίτες ήταν αναγκαίο να φορούν επιπρόσθετα ένα χιτώνιο, το οποίο προστάτευε από τις πληγές που θα μπορούσε να προκαλέσει ο θώρακας και την υψηλή θερμοκρασία που ιδιαίτερα κατά τους καλοκαιρινούς μήνες υπήρχε το ενδεχόμενο να αναπτυχθεί. Ο θώρακας που απεικονίζεται στην ακόλουθη εικόνα βρέθηκε σε τάφο 32 Θώρακας, Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία, διαθέσιμο στο ημ/νία ανάκτησης 18/08/

31 της ύστερης γεωμετρικής περιόδους στην περιοχή του Άργους. Σήμερα βρίσκεται στο αρχαιολογικό μουσείο του Άργους. Εικόνα 10: Κωδωνόσχημος χάλκινος θώρακας Πηγή: Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία [ Στην κλασική εποχή το σχήμα του θώρακα εξελίχθηκε. Πλέον ο κωδωνόσχημος θώρακας αντικαταστάθηκε από μία νέα μορφή που εκτεινόταν και πιο χαμηλά ώστε να προστατεύει το υπογάστριο που παλαιότερα ήταν εκτεθειμένο. Η μεταλλική κατασκευή του θώρακα καθιστούσε δύσκολη τη χρήση του, γι αυτό και στα μέσα του 6 ου αιώνα έκανε την εμφάνισή της η υφασμάτινη παραλλαγή. Επρόκειτο για ένα θώρακα κατασκευασμένο από διαδοχικά στρώματα υφάσματος. Το ύφασμα που χρησιμοποιούσαν στην κατασκευή του ήταν το λινό. Από αυτό προήλθε η ονομασία του, λινοθώραξ. Εναλλακτικά μπορούσε να κατασκευαστεί από στρώσεις δέρματος, οπότε ονομαζόταν σπολάς. Από τη στιγμή που δεν ήταν πλέον κατασκευασμένος από δέρμα, ο θώρακας ευνοούσε τη μεγαλύτερη ταχύτητα και περισσότερους ελιγμούς Γιακουμάκης, ό.π. σελ

32 Ο λινοθώραξ του Φιλίππου Β που απεικονίζεται στην ακόλουθη εικόνα έφερε χρυσή διακόσμηση, ενώ στην πλάτη διακρίνεται με ευκολία ένα έλασμα που προεξέχει και προστατεύει τον αυχένα. Εικόνα 11: Ο λινοθώραξ του Φιλίππου Β Πηγή: Γιακουμάκης Γ., «Όπλα και πολεμικές μηχανές» στο Βεργάκης Ι., Γιακουμάκης Γ., Γραμματικάκης Μ., Δαβάκης Χρ., Δερμιτζάκης Ι., Διγενή Γ., Καργάκης Ε., Λιανουδάκης Στρ., Λιναρίτη Δ., Σολακάκη Κ., Ο πόλεμος στην αρχαία Ελλάδα, Πολιτιστικό πρόγραμμα 6 ου ΕΠΑΛ Ηρακλείου , σελ. 35. Οι Μακεδόνες συχνά έφεραν ημιθωράκια. Η διαφορά με το θώρακα είναι ότι το ημιθωράκιο κάλυπτε μόνο την εμπρόσθια πλευρά, αυτή του στήθους, ενώ άφηνε ακάλυπτη την πλάτη του πολεμιστή. Κατά τον Πολύαινο, ο Αλέξανδρος κατέφυγε σε αυτή τη λύση για να φοβούνται οι άνδρες του να στρέψουν την πλάτη στον εχθρό. Ωστόσο, η πανοπλία του Μεγάλου Αλεξάνδρου περιελάμβανε λινοθώρακα και όχι ημιθωράκιο. Το ημιθωράκιο απουσιάζει και από τις γνωστότερες απεικονίσεις σκηνών μάχης 34. Ο θώρακας επίσης μπορούσε να είναι διακοσμημένος με σχήματα και παραστάσεις. Παρακάτω παρουσιάζεται το οπίσθιο τμήμα από θώρακα που 34 Στο ίδιο, σελ

33 χρονολογείται στον 7 ο π.χ. αιώνα. Το τμήμα αυτό φέρει εγχάρακτες παραστάσεις με διακοσμητικά θέματα, μυθικά ζώα και θεϊκές μορφές. Σήμερα βρίσκεται στο αρχαιολογικό μουσείο της Ολυμπίας. Εικόνα 12: Οπίσθιο τμήμα θώρακος του 7 ου αιώνα π.χ. Πηγή: Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία [ Κράνος Ένα ακόμη σημαντικό αμυντικό όπλο ήταν το κράνος, απαραίτητο για κάθε οπλίτη. Το κεφάλι δε θα έπρεπε σε καμία περίπτωση να παραμείνει ακάλυπτο και ούτε η ασπίδα ούτε ο θώρακας μπορούσαν να συμβάλλουν σε αυτό. Στην αρχαϊκή εποχή οι επικρατέστεροι τύποι κράνους ήταν δύο: ο ιλλυρικός και ο κορινθιακός. Το κορινθιακό κράνος επιτύγχανε μεγαλύτερη κάλυψη του κεφαλιού του οπλίτη. Στο εμπρόσθιο μέρος του υπήρχε το επιρρίνιο, το οποίο προστάτευε τη μύτη του πολεμιστή από τα δυνατά χτυπήματα των αντιπάλων του. Όμως η έκτασή του περιόριζε δύο σημαντικές για τη μάχη αισθήσεις: την όραση και την ακοή. Πράγματι, κάλυπτε τα 33

34 αφτιά έτσι ώστε να μη μπορεί να ακούσει πολύ καλά, ενώ ταυτόχρονα περιόριζε το οπτικό του πεδίο επιτρέποντάς του να βλέπει κυρίως μπροστά, στερώντας του έτσι την περιφερειακή όραση. Παράλληλα, το κράνος δεν έφερε δικτυωτό πλέγμα, ούτε εσωτερικό σύσμα αντικραδασμών που θα μπορούσε να μειώσει τη δύναμη των χτυπημάτων στο κεφάλι του πολεμιστή. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να μωλωπίζεται ο εγκέφαλος από τα χτυπήματα. 35 Στην κορυφή του κορινθιακού τύπου κράνους κυριαρχούσε το λοφίο. Στόχος του ήταν να μειώνει την ένταση των χτυπημάτων που γίνονταν σε εκείνο το σημείο του κεφαλιού. Παράλληλα, όμως, προσέδιδε δύναμη και αίγλη στον κάτοχό του. Πρόκειται για ένα μεταλλικό τεμάχιο, ανεξάρτητο από το κυρίως σώμα του κράνους, που προσαρμοζόταν σε αυτό 36. Το κορινθιακό κράνος είναι ο πιο χαρακτηριστικός, αν και όχι μοναδικός τύπος κράνους της αρχαίας ελληνικής ιστορίας. Χρησιμοποιήθηκε κατά κόρον από τα τέλη του 8 ου π.χ. αιώνα έως την Κλασική περίοδο. Σταδιακά στη διάρκεια των κλασικών χρόνων αντικαταστάθηκε από το κράνος τύπου πίλου. Στη φωτογραφία που ακολουθεί απεικονίζεται κράνος του κορινθιακού τύπου, το οποίο είναι κατασκευασμένο από ένα κομμάτι σφυρηλατημένου ελάσματος. Χρονολογείται γύρω στο 600 π.χ., καθώς το επιρρίνιο και οι μεγάλες παραγναθίδες είναι χαρακτηριστικά που ανήκουν σε προχωρημένο στάδιο εξέλιξης του συγκεκριμένου τύπου κράνους. Ακόμα, το κράνος έφερε μία σειρά από διαδοχικές μικρές οπές. Σύμφωνα με τους μελετητές, σκοπός των οπών αυτών ήταν να προστεθεί στην εσωτερική πλευρά του κράνους δερμάτινη επένδυση Στο ίδιο, σελ Κράνος, Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία, διαθέσιμο στο ημ/νία ανάκτησης 18/08/ Κορινθιακό κράνος, Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, διαθέσιμο στο ημ/νία ανάκτησης 19/08/

35 Εικόνα 13: Κορινθιακό κράνος Πηγή: Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης [ Η κατασκευή του κορινθιακού κράνους δεν παρέμεινε σταθερή καθ όλη τη διάρκεια της ύπαρξής του. Οι κατασκευαστές επιχείρησαν να εξαλείψουν τα μειονεκτήματά του σε μία μεταγενέστερη παραλλαγή που απεικονίζεται στην παρακάτω εικόνα. Όπως είναι εμφανές, η παραλλαγή αυτή στοχεύει στη δημιουργία κράνους που θα προσαρμόζεται πιο αποτελεσματικά στις καμπύλες του κεφαλιού του οπλίτη ενώ παράλληλα υπάρχει μέριμνα για τη δημιουργία ανοιγμάτων για τα αυτιά, αυξάνοντας την ακοή του κατόχου του Κράνος, Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία ό.π.. 35

36 Εικόνα 14: Παραλλαγή κράνους κορινθιακού τύπου Πηγή: Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία [ Το ιλλυρικό κράνος κάλυπτε λιγότερη επιφάνεια, αφήνοντας εκτεθειμένο μεγαλύτερο τμήμα του κεφαλιού. Όμως, έδιναν τη δυνατότητα στον οπλίτη να βλέπει και να ακούει καλύτερα. Και στις δύο περιπτώσεις, ιδιαίτερα στη διάρκεια των καλοκαιρινών μηνών οι πολεμιστές ενοχλούνταν από την ύπαρξη τόσο μεγάλου κράνους. Έτσι, δημκιουργήθηκε μία νέα μορφή κράνους που περισσότερο έμοιαζε με καπέλο. Προστάτευε μόνο το πάνω μέρος του κεφαλιού, ενώ το πρόσωπο έμενε ελεύθερο. Αυτή η μορφή κράνους ονομαζόταν πίλος. Στην ακόλουθη φωτογραφία απεικονίζεται ένα χάλκινο ιλλυρικό κράνος που βρίσκεται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Ολυμπίας. Το κράνος αυτό έχει ιδιαίτερη διακόσμηση με αργυρά περίτμητα ελάσματα. Στις παραγναθίδες απεικονίζονται ιππείς, ενώ την περιοχή του μετώπου κοσμεί σκηνή με λέοντες που επιτίθενται σε έναν αγριόχοιρο. Τέλος, ξεκινώντας από την περιοχή του μετώπου έως και λίγο ψηλότερα από το επαυχένιο του κράνους 36

37 `παρατηρείται ένα αυλάκι, που κατά πάσα πιθανότητα προοριζόταν για τη στερέωση του λοφίου 39. Εικόνα 15: Χάλκινο ιλλυρικό κράνος Πηγή: Ψηφιακές Συλλογές Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού [ Περικνημίδες Οι περικνημίδες συμπλήρωναν τον αμυντικό εξοπλισμό του πολεμιστή και την προστασία του σώματός του. Ήταν και αυτές κατασκευασμένες από ορείχαλκο. Εσωτερικά υπήρχε επένδυση υφασμάτινη. Στόχος των περικνημίδων ήταν να καλύπτουν τις κνήμες από τα βέλη που εκτόξευαν οι αντίπαλοι. Εως και τον 5 ο και 4 ο π.χ. αιώνα αποτελεί βασικό στοιχείο της πανοπλίας 40. Παρακάτω απεικονίζεται ένα ζεύγος χάλκινων περικνημίδων που σήμερα βρίσκονται στο αρχαιολογικό μουσείο της Θεσσαλονίκης. Χρονολογικά τοποθετούνται στα τέλη του 4 ου π.χ. αιώνα. 39 Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού, Ψηφιακές Συλλογές, διαθέσιμο στο 6, ημ/νία ανάκτησης: 20/08/ Κνημίδες, Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία, διαθέσιμο στο ημ/νία ανάκτησης 18/08/

38 Εικόνα 16: Ζεύγος χάλκινων περικνημίδων Πηγή: Ψηφιακές Συλλογές Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού [ Περιτραχήλιο Το περιτραχήλιο ήταν ένα μεταλλικό ή φολιδωτό προστατευτικό περίβλημα που κάλυπτε την περιοχή του τραχήλου. Κατά τους μυκηναϊκούς χρόνους αποτελούσε τμήμα της πανοπλίας των πολεμιστών. Με την πάροδο των χρόνων φαίνεται να εγκαταλείφθηκε, καθώς δεν απεικονίζεται ούτε αναφέρεται στις πανοπλίες του 4 ου π.χ. αιώνα. Μόνο ο Πλούταρχος στην περιγραφεί της πανοπλίας του Αλεξάνδρου κάνει αναφορά στο περιτραχήλιο 41. Παρακάτω απεικονίζεται περιτραχήλιο μηνοειδές, ελλιπές κατά τον πυρήνα και την κατακόρυφη ταινία που προστάτευε το λαιμό. Το περιτραχήλιο έχει αποκατασταθεί και συμπληρωθεί με δέρμα. Φέρει διάκοσμο από πεταλόσχημες χάλκινες φολίδες, ενώ 41 Γιακουμάκης, ό.π., σελ

39 στην ευθύγραμμη χορδή τους υπάρχουν από τρεις οπές πρόσδεσης. Υπολογίζεται ότι ανήκει χρονολογικά στα τέλη του 4 ου αιώνα π.χ. ενώ βρίσκεται σήμερα στο αρχαιολογικό μουσείο της Θεσσαλονίκης 42. Εικόνα 17: Μηνοειδές Περιτραχήλιο Πηγή: Ψηφιακές Συλλογές Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού [ Επιθετικά όπλα Τα επιθετικά όπλα του αρχαίου ελληνικού κόσμου διακρίνονταν σε δύο μεγάλες κατηγορίες. Η πρώτη κατηγορία είναι τα αγχέμαχα, στην οποία κατατάσσονται το δόρυ, το ξίφος και το εγχειρίδιο. Η δεύτερη κατηγορία είναι τα εκηβόλα όπλα. Εδώ συναντώνται το ακόντιο, το τόξο και η σφενδόνη. 42 Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού, Ψηφιακές Συλλογές, διαθέσιμο στο 42, ημ/νία ανάκτησης: 20/08/

40 Δόρυ Το κυρίως επιθετικό όπλο των αρχαίων ελληνικών χρόνων ήταν το δόρυ. Το μήκος του κυμαινόταν από δύο έως δυόμισι μέτρα. Εξαίρεση σε αυτό τον κανόνα αποτελούσε η μακεδονική σάρισα, που είχε μήκος πολύ μεγαλύτερο. Είναι όπλο γνωστό όχι μόνο στους Έλληνες, αλλά σε πολλούς λαούς της αρχαιότητας. Όπως και τα υπόλοιπα όπλα, έτσι και το δόρυ το γνωρίζουμε μέσα από την τέχνη καθώς απεικονίζεται σε πλήθος έργων. Η άκρη που στρεφόταν προς την πλευρά του αντιπάλου είχε ως απόληξη μία μεταλλική αιχμή σε σχήμα φύλλου, η οποία είχε μήκος είκοσι έως τριάντα εκατοστά. Στην άλλη άκρη, που στρεφόταν στην πλευρά του πολεμιστή που έφερε το δόρυ έπρεπε να βρεθεί ένας τρόπος ώστε αυτό να στερεώνεται στο έδαφος. Γι αυτό το λόγο εκεί υπήρχε ο σταυρωτήρ ή στύραξ, δηλαδή μία αιχμή κατασκευασμένη από ορείχαλκο. Αυτή την πλευρά χρησιμοποιούσαν επίσης για να αποτελειώσουν τους εχθρούς που είχαν πέσει οι στρατιώτες που βρίσκονταν στις τελευταίες γραμμές της φάλαγγας, οι οποίοι κρατούσαν τό δόρυ στραμμένο προς τα πάνω. Ακόμα έδινε μία ακόμη επιλογή χρήσης στις περιπτώσεις καταστροφής της λόγχης. Το κοντάρι του δόρατος ήταν κάποιες φορές επενδεδυμένο με δέρμα στο σημείο της λαβής ώστε αυτή να είναι πιο στέρεη. Οι πολεμιστές έφεραν προστατευτική θήκη εντός της οποίας τοποθετούσαν το δόρυ όταν δεν το χρησιμοποιούσαν Δόρυ, Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία, διαθέσιμο στο ημ/νία ανάκτησης 18/08/

41 Εικόνα 18: Αιχμές δοράτων και σταυρωτήρες Πηγή: Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία [ Στην επόμενη εικόνα απεικονίζεται μία σιδερένια αιχμή δόρατος, η οποία βρέθηκε σε ανασκαφή στο αρχαίο νεκροταφείο της περιοχής της Σίνδου στη Θεσσαλονίκη. Σήμερα φυλάσσεται στο αρχαιολογικό μουσείο της πόλης. Το μήκος της είναι 0,204 μ. και ο αυλός της έχει μήκος μ. Η αιχμή είναι οξειδωμένη. Σώζεται ολόκληρη εκτός από ένα μικρό τμήμα της λεπίδας που απουσιάζει. Ο αυλός της είναι μακρύς και ελαφρά κωνικός, ενώ η λεπίδα φυλλόσχημη με κυρτή κεντρική ράχη και καμπύλο περίγραμμα στην κάτω πλευρά. Στον αυλό διατηρούνται μέχρι σήμερα λείψανα από το ξύλινο στέλεχος που εφάρμοζε εντός του Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού, Ψηφιακές Συλλογές, διαθέσιμο στο ημ/νία ανάκτησης 20/08/

42 Εικόνα 19: Σιδερένια αιχμή δόρατος Πηγή: Ψηφιακές Συλλογές Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού [ Παραλλαγή του δόρατος που χρησιμοποιήθηκε από το μακεδονικό στρατό ήταν η σάρισσα. Το μέγεθος της σάρισσας ήταν πολύ μεγαλύτερο. Κατά τον Πολύβιο είχε μήκος 7,2 μέτρα, ενώ ο Πολύαινος αναφέρει ότι ήταν λίγο μεγαλύτερη, στα 7,4 μέτρα. Τη σάρισσα πρόσθεσε στη φάλαγγα ο Φίλιππος Β και η χρήση της συνεχίστηκε έως και το τέλος των ελληνιστικών χρόνων. Το μεγάλο μήκος της σάρισσας κάποιες φορές αποτέλεσε μειονέκτημα, αφού την έκανε αυτόματα πιο δύσχρηστη σε σχέση με το απλό δόρυ 45. Ξίφος Το ξίφος χρησιμοποιούνταν κατά κόρον κατά τη διάρκεια του 10 ου π.χ. αιώνα ως επιθετικό όπλο από τους πολεμιστές που δεν διέθεταν δόρυ. Το μήκος του τότε ήταν αρκετά μεγάλο. Το ξίφος των οπλιτών είναι συνήθως μακρύ και αμφίστομο. Το πάχος του ποικίλει. Το πιο πλατύ σημείο του ξίφους βρισκόταν στο μέσο της λεπίδας του. το χρησιμοποιούσαν για να κόψουν ή να τρυπήσουν τον αντίπαλο. Με την πάροδο των ετών το μήκος του ξίφους σταδιακά μειώθηκε. Ακόμη και τότε όμως το χρησιμοποιούσαν οι οπλίτες ως βοηθητικό όπλο στην περίπτωση που είχαν χάσει ή για κάποιο λόγο δε 45 Γιακουμάκης, ό.π., σελ

43 μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν το δόρυ τους. Για το ξίφος υπήρχαν οι όροι άορ και φάσγανον 46. Η λαβή του ξίφους συχνά έφερε διάκοσμο. Παρακάτω απεικονίζεται λαβή ξίφους με διάκοσμο κεφαλής αετού. Η λαβή αυτή βρέθηκε στην περιοχή της Δωδώνης και χρονολογείται γύρω στα 300 π.χ. Σήμερα φυλάσσεται στο αρχαιολογικό μουσείο των Ιωαννίνων. Εικόνα 20: Λαβή ξίφους με κεφαλή αετού Πηγή: Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία [ Ακολουθεί εικόνα ξίφους σιδερένιου με πτηνόμορφη λαβή. Το μήκος του είναι 45 εκατοστά, ενώ η λεπίδα του έχει πλάτος 5 εκατοστά. Χρονολογείται στους αρχαϊκούς χρόνους, στα μέσα του 6 ου π.χ. αιώνα και προέρχεται από την περιοχή της Σίνδου. 46 Ξίφος, Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία, διαθέσιμο στο ημ/νία ανάκτησης 20/08/

44 Σήμερα βρίσκεται στο αρχαιολογικό μουσείο της Θεσσαλονίκης. η λαβή του ξίφους μιμείται πτηνό με μακρύ λαιμό και γαμψό ράμφος. Μαζί με τη λεπίδα αποτελούν ενιαίο έλασμα, το οποίο διαρθρώνεται σε δύο μέρη με το φυλακτήρα. Το ξίφος έφερε επένδυση από ελεφαντόδοντο, ίχνη της οποίας διατηρούνται ακόμα και σήμερα 47. Εικόνα 21: Σιδερένιο ξίφος του 6 ου π.χ. αιώνα Πηγή: Ψηφιακές Συλλογές Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού [ Ακόντιο Το ακόντιο παρουσίαζε αρκετές ομοιότητες με το δόρυ. Χρησιμοποιούνταν ως πολεμικό όπλο ήδη από τον 7 ο π.χ. αιώνα. Στις ομηρικές περιγραφές συχνά οι στρατιώτες χρησιμοποιούν το ακόντιο. Το μήκος του ήταν μικρότερο σε σχέση με το δόρυ (κυμαινόταν από 1,35 1,80 μέτρα) και ήταν παράλληλα ελαφρύτερο. Η αιχμή του ήταν πιο μικρή επίσης από αυτή του δόρατος. Στη λαβή του πολλές φορές διέθετε ένα περιτύλιγμα από κορδόνι ώστε να ενισχύεται η δύναμη και να είναι ικανό να φτάσει σε μεγαλύτερη απόσταση. Οι πολεμιστές έπρεπε να έχουν εξασκηθεί στη ρίψη του 47 Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού, Ψηφιακές Συλλογές, διαθέσιμο στο 63, ημ/νία ανάκτησης 20/08/

45 ακοντίου ώστε να μπορούν να το κατευθύνουν αρκετά μακριά αλλά και να πετύχουν ακριβή χτυπήματα 48. Εικόνα 22: Σιδερένια αιχμή ακοντίου Πηγή: Ψηφιακές Συλλογές Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού [ Στην ανωτέρω εικόνα παρουσιάζεται μία σιδερένια μορφή ακοντίου, η οποία βρέθηκε στο Μακεδονικό τάφο του Φοίνικα στη Θεσσαλονίκη. Χρονολογείται στα π.χ. και φαίνεται να προέρχεται από την επίχωση του σκάμματος και του δρόμου. Το μήκος της είναι 0,12 μ. και η διάμετρος του αυλού 0,018 μ. Ο αυλός είναι κυλινδρικός και σώζεται ακέραιος 49. Τόξο Το τόξο είναι όπλο που συναντάται από αρχαιοτάτων χρόνων στην περιοχή της αρχαίας Ελλάδας και όχι μόνο. Το υλικό που χρησιμοποιούσαν για την κατασκευή του ήταν το ξύλο κρανιάς, υλικό σκληρό αλλά ταυτόχρονα ελαστικό. Το όπλο αποτελούνταν 48 Ακόντιο, Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία, διαθέσιμο στο ημ/νία ανάκτησης 20/08/ Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού, Ψηφιακές Συλλογές, διαθέσιμο στο 63, ημ/νία ανάκτησης 20/08/

46 από ένα στέλεχος καμπύλο, εύκαμπτο αλλά ισχυρό. Η χορδή δενόταν στα δύο άκρα του στελέχους και ήταν φτιαγμένη από συνεστραμμένα έντερα ή νεύρα ζώων. Τα βέλη ήταν στην πραγματικότητα μία μικρογραφία του ακοντίου και είχαν μήκος από 0,45 έως 0,60 μέτρα, ενώ η αιχμή τους ήταν ορειχάλκινη ή σιδερένια. Στην αντίθετη πλευρά του βέλους υπήρχε η γλυφίδα. Οι πολεμιστές έφεραν ειδική θήκη με πώμα όπου τοποθετούσαν τα βέλη και ονομαζόταν φαρέτρα. Η χωρητικότητα της φαρέτρας έφτανε τα είκοσι βέλη. Η χρήση του τόξου επίσης απαιτούσε ιδιαίτερη προετοιμασία και εξάσκηση ώστε να αυξηθεί η ακρίβεια των χτυπημάτων 50. Ακολουθεί απεικόνιση Σκύθη τοξότη, ο οποίος κρατά το τόξο του. Εμφανής είναι και η φαρέτρα από την οποία βγάζει ένα βέλος 51. Εικόνα 23: Σκύθης τοξότης από ερυθρόμορφη αγγειογραφία του π.χ. Πηγή: Γιακουμάκης Γ., «Όπλα και πολεμικές μηχανές» στο Βεργάκης Ι., Γιακουμάκης Γ., Γραμματικάκης Μ., Δαβάκης Χρ., Δερμιτζάκης Ι., Διγενή Γ., Καργάκης Ε., Λιανουδάκης Στρ., Λιναρίτη Δ., Σολακάκη Κ., Ο πόλεμος στην αρχαία Ελλάδα, Πολιτιστικό πρόγραμμα 6 ου ΕΠΑΛ Ηρακλείου , σελ. 41. Στον τάφο του Φιλίππου Β βρέθηκε μία χρυσή ανατολικού τύπου φαρέτρα, η οποία όμως δεν έφερε το μεταλλικό της κάλυμμα. 50 Τόξο, Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία, διαθέσιμο στο ημ/νία ανάκτησης 20/08/ Γιακουμάκης, ό.π., σελ

47 Εικόνα 24: Η χρυσή φαρέτρα από τον τάφο του Φιλίππου Β Πηγή: Γιακουμάκης Γ., «Όπλα και πολεμικές μηχανές» στο Βεργάκης Ι., Γιακουμάκης Γ., Γραμματικάκης Μ., Δαβάκης Χρ., Δερμιτζάκης Ι., Διγενή Γ., Καργάκης Ε., Λιανουδάκης Στρ., Λιναρίτη Δ., Σολακάκη Κ., Ο πόλεμος στην αρχαία Ελλάδα, Πολιτιστικό πρόγραμμα 6 ου ΕΠΑΛ Ηρακλείου , σελ. 41. Σφενδόνη Τέλος, όπλο πολύ απλής κατασκευής που συχνά χρησιμοποιούνταν στην αρχαία εποχή είναι η σφενδόνη. Πρόκειται για το όπλο με το μεγαλύτερο βεληνεκές, αν και υστερεί όσον αφορά την αποτελεσματικότητα και την ακρίβεια σκοπεύσεως. Το όπλο χρησιμοποιήθηκε κατά κόρον κατά τη μυκηναϊκή περίοδο. Στους επόμενους αιώνες έπαψε να εμφανίζεται, ενώ επανήλθε στην αρχαϊκή εποχή. Ήταν κατασκευασμένη από ένα κομμάτι δέρμα που έφερε ιμάντες δεμένους στα δύο του άκρα. Ως βλήματα χρησιμοποιούσαν μικρές πέτρες. Αργότερα οι πέτρες αντικαταστάθηκαν από ελλειψοειδείς σφαίρες κατασκευασμένες από άργιλο ή μέταλλο. Συχνά χρησιμοποιούσαν το μόλυβδο γι αυτό το σκοπό. Η παρουσία της σφενδόνης πιστοποιείται από τα βλήματα που έχουν ανακαλυφθεί, καθώς και κάποιες, σπάνιες ομολογουμένως, απεικονίσεις της στην τέχνη. 47

48 2.2. Πολεμικές μηχανές Οι πολεμικές μηχανές ήταν απαραίτητες στη διάρκεια των εκστρατειών και των πολιορκιών αντίπαλων πόλεων. Οι πρώτοι από τους Έλληνες που χρησιμοποίησαν πολιορκητικές μηχανές ήταν οι κάτοικοι της Σικελίας, που είχαν εξαιρετική επίδοση στην κατασκευή πολεμικών μηχανών αρκετά μεγάλων και πολύπλοκων για την εποχή τους. Ο Μέγας Αλέξανδρος φαίνεται ότι είχε στο στράτευμά του μηχανοποιούς από τη Φοινίκη και την Κύπρο που επίσης θεωρούνταν ιδιαιτέρως ικανοί και εφευρετικοί τεχνίτες. Οι πολιορκητικές μηχανές ήταν απαραίτητο να υπάρχουν πάντα διαθέσιμες στη διάρκεια των επιχειρήσεων. Όμως, δεν ήταν εύκολο να μεταφερθούν. Έτσι, ήταν αναγκαίο να αποσυναρμολογούνται ώστε να μετακινηθούν και να επανασυναρμολογούνται κάθε φορά που έπρεπε να χρησιμοποιηθούν. Οι πολεμικές μηχανές μεταφέρονταν μαζί με τα σκευοφόρα. Ωστόσο, όταν έπρεπε το στράτευμα να διασχίσει θάλασσα φορτώνονταν σε ιππαγωγά πλοία 52. Κριός Ο κριός είναι η εμβληματικότερη, ίσως, πολεμική μηχανή όλων των εποχών. Πρόκειται για μία μεγάλη ξύλινη δοκό κατασκευασμένη από κορμό δένδρου. Το μήκος της εκτεινόταν από 25 έως 45 μέτρα. Το ένα άκρο της δοκού έφερε σιδερένια, αιχμηρή κεφαλή σε σχήμα κριού. Η κεφαλή κυλούσε πάνω σε κυλίνδρους ή κρεμόταν από ένα κριό. Η μηχανή ήταν κατά πάσα πιθανότητα επινόηση των ασσυρίων που ήλθε στον ελλαδικό χώρω από την Περσία μέσω την Ιώνων. Κατά άλλους αποδίδεται στους Καρχηδόνιους. Η χρήση του κριού στόχευε στην αποδυνάμωση του τείχους της υπό πολιορκία πόλης για τη διασάλευση της συνοχής της λιθοδομής του ή και για τη διάρρηξη της θύρας της πύλης. Η λειτουρία του ήταν χειροκίνητη: οι στρατιώτες τον 52 Στο ίδιο, σελ

49 σήκωναν και χτυπούσαν δυνατά την κεφαλή πάνω στο τείχος έως ότου αυτό να κλονιστεί ή να καταρρεύσει 53. Εικόνα 25: Πολιορκητικός Κριός Πηγή: Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία [ Χελώνη Για την προστασία των ανδρών που χειρίζονταν τον πολιορκητικό κριό από τις πέτρες και τα βλήματα ή αυτών που βρίσκονταν κοντά στα τείχη για διάφορες εργασίες χρησιμοποιούνταν η χελώνη. Πρόκειται για ένα είδος υπόστεγου που μετέφεραν με τα χέρια ή μετακινούσαν με τροχούς ώστε να χρησιμοποιείται όποτε κρινόταν απαραίτητο. Καταπέλτης Ο καταπέλτης είναι μία ακόμη πολιορκητική μηχανή που εφευρέθηκε στην περιοχή των Συρακουσών το 399 π.χ. από τους μηχανικούς του Διονυσίουτου 53 Αρχαίος Πολιορκητικός Κριός, Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία, διαθέσιμο στο ημ/νία ανάκτησης 20/08/

50 Πρεσβύτερου λίγο πριν ξεκινήσει η εκστρατεία εναντίον των Καρχηδονίων. Μεταγενέστερα διαδόθηκε σε όλο τον ελληνικό κόσμο και γνώρισε μεγάλες βελτιώσεις και εξέλιξη στο πέρασμα των χρόνων. Ο αρχαίος καταπέλτης αποτελούταν από τα εξής μέρη: Τον ορθοστάτη, δηλαδή μία ισχυρή δοκό κατασκευασμένη από ξύλο που είχε τοποθετηθεί κατακόρυφα πάνω σε βάση σχήματος τριγώνου ή τετραγώνου, Το τόξο, το οποίο σχηματιζόταν από δύο ξύλινους βραχίονες, που ονομάζονταν τόνοι και ήταν προσδεδεμένοι στο άνω μέρος του ορθοστάτη, Μία χορδή φτιαγμένη από τένοντες ή τρίχες βοδιών, αφού είχαν πρώτα υποστεί την κατάλληλη επεξεργασία, Τη σύριγγα, μία ξύλινη δοκό με πιο πλατιά επιφάνεια, που ήταν τοποθετημένη σχεδόν κάθετα στον ορθοστάτη και στηριζόταν σχεδόν με το ένα της άκρο πάνω σε αυτόν ενώ κοντά στο τέλος του αντίθετου άκρου της βρισκόταν πάνω σε ξύλινη κατακόρυφη δοκό και Την κατακλείδα και τους στρόμφαλους που τοποθετούνταν κοντά στο πίσω άκρο της σύριγγας 54. Επρόκειτο για βαρύ μηχανικό όπλο που μπορούσε να εκσφενδονίσει μεγάλα βέλη, ακόντια, βλήματα από πέτρα ή σίδηρο ή εύφλεκτες ύλες για πρόκληση πυρκαγιάς σε μεγάλη απόσταση. Η χορδή, κατά την απελευθέρωσή της εκσφενδόνιζε το βλήμα, στο οποίο μετέδιδε τη μεγάλη αποθηκευμένη ενέργεια που διέθετε τόσο η ίδια όσο και οι βραχίονες του τόξου. Οι καταπέλτες διακρίνονταν σε δύο κατηγορίες. Τους μεγάλους ή πολιορκητικούς και τους μικρούς ή φορητούς Αρχαίος καταπέλτης, Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία, διαθέσιμο στο ημ/νία ανάκτησης 20/08/ Γιακουμάκης, ό.π., σελ

51 Εικόνα 26: Πολιορκητικός Καταπέλτης Πηγή: Γιακουμάκης Γ., «Όπλα και πολεμικές μηχανές» στο Βεργάκης Ι., Γιακουμάκης Γ., Γραμματικάκης Μ., Δαβάκης Χρ., Δερμιτζάκης Ι., Διγενή Γ., Καργάκης Ε., Λιανουδάκης Στρ., Λιναρίτη Δ., Σολακάκη Κ., Ο πόλεμος στην αρχαία Ελλάδα, Πολιτιστικό πρόγραμμα 6 ου ΕΠΑΛ Ηρακλείου , σελ. 46. Τρύπανον Για την πρόκληση ρηγμάτων στα τείχη της υπό πολιορκία πόλης χρησιμοποιούσαν άλλη μία μηχανή: το τρύπανον. Πρόκειται για ένα είδος τρυπανιού, για τη λειτουργία του οποίου δε σώζωνται πληροφορίες 56. Πύργος Οι κινητοί πύργοι διαδίδονται ιδιαίτερα μέσα στον 4 ο π.χ. αιώνα οπότε και χρησιμοποιούνταν συχνά μαζί με τους κριούς και τις χελώνες. Μάλιστα, στη διάρκεια αυτού του αιώνα ως μηχανήματα αναφέρονταν μόνο οι πύργοι. Οι πρώτοι που 56 Στο ίδιο, σελ

52 χρησιμοποίησαν πύργους λέγεται ότι ήταν και πάλι οι Καρχηδόνιοι κατά την πολιορκία του Σελινούντα 57. Ο πύργος ήταν μία κινούμενη κατασκευή που μπορεί να περιγραφή ως χελώνη με πολλούς ορόφους. Χαμηλότερα βρίσκονταν τα τρύπανα και οι κριοί ώστε να είναι προστατευμένα. Στους υψηλότερους ορόφους βρίσκονταν οξυβελείς καταπέλτες ή τοξότες οι οποίοι είχαν ως αποστολή να προστατεύουν τη μηχανή και να χτυπούν τους υπερασπιστές των τειχών της υπό πολιορκία πόλης. Ο πύργος κάποιες φορές είχε και αμυντική χρήση, όμως τότε συνήθως ήταν σταθερή κατασκευή πάνω στα τείχη. Για παράδειγμα, οι Πέρσες στην Αλικαρνασσό είχαν κατασκευάσει τέτοιο πύργο, τον οποίο είχαν γεμίσει με καταπέλτες για να καταφέρουν πιο αποτελεσματικά χτυπήματα κατά των αντιπάλων 58. Γέφυρα - Κλίμαξ Σε συνδυασμό με τον πύργο χρησιμοποιούσαν τη γέφυρα, η οποία έφτανε στο ύψος των επάλξεων του τείχους. Με αυτή οι στρατιώτες εξειδικευμένοι στις μάχες αυτού του είδους, τις τειχομαχίες, προσπαθούσαν να ανέβουν στα τείχη. Επιπρόσθετα, η κλίμακα, μία απλή ξύλινη σκάλα, βοηθούσε ώστε τα τμήματα εφόδου να αναρριχηθούν στις επάλξεις των τειχών. Στην κορυφή της βρίσκονταν δεμένα δύο σχοινιά που τα κρατούσαν δύο στρατιώτες από τη βάση των τειχών ώστε να μην ανατραπεί. 57 Αρχαίοι κινητοί πύργοι, Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία, διαθέσιμο στο ημ/νία ανάκτησης 20/08/ Γιακουμάκης, ό.π., σελ

53 Εικόνα 27: Πολιορκητικός Πύργος Πηγή: Γιακουμάκης Γ., «Όπλα και πολεμικές μηχανές» στο Βεργάκης Ι., Γιακουμάκης Γ., Γραμματικάκης Μ., Δαβάκης Χρ., Δερμιτζάκης Ι., Διγενή Γ., Καργάκης Ε., Λιανουδάκης Στρ., Λιναρίτη Δ., Σολακάκη Κ., Ο πόλεμος στην αρχαία Ελλάδα, Πολιτιστικό πρόγραμμα 6 ου ΕΠΑΛ Ηρακλείου , σελ. 47. Εμπρηστικές Μηχανές Εκτός των πολιορκητικών μηχανών, αναφέρεται στην αρχαία ελληνική γραμματεία συχνά η προσπάθεια εμπρησμού του τείχους από τους πολιορκητές. Ο Ηρόδοτος συγκεκριμένα περιγράφει την επίθεση των Περσών στα ξύλινα τείχη της Ακρόπολης της Αθήνας με τη χρήση βελών που γύρω τους είχαν τυλιγμένα στουπιά. Ο Θουκυδίδης (Β 75.5) κάνει αναφορά σε δύο απόπειρες εμπρησμού κατά την πολιορκία των Πλαταιών. Από αυτές η μία έγινε με τη χρήση πύρινων βελών και η άλλη με μία μεγάλη φωτιά που άναψαν μπροστά στο τείχος της πόλης ενώ περίμεναν ευνοϊκό άνεμο. Η εφαρμογή της πρακτικής του εμπρησμού οδήγησε στην προσθήκη μεγάλων δεξαμενών νερού στο εσωτερικό των πυλών των τειχών. 53

54 Όσον αφορά τις μηχανές που χρησιμοποιούνταν γι αυτό το σκοπό, περιγράφονται, πάλι από το Θουκυδίδη δύο περιπτώσεις. Η μία ήταν η μηχανή που χρησιμοποίησαν οι Θηβαίοι κατά την πολιορκία του Δηλίου (Δ ) και η άλλη αυτή που ο Βρασίδας χρησιμοποίησε εναντίον των Αθηναίων στη Λήκυθο (Δ ). Οι μηχανές λειρουργούσαν ως εξής: διέθεταν ένα σωλήνα, στην άκρη του οποίου κρεμόταν ένα καζάνι με αναμμένα κάρβουνα, πίσσα, θειάφι. Με τη βοήθεια ενός φυσερού η φωτιά εκτοξευόταν στο τείχος Kατηγορίες στρατιωτών Οπλίτες Ο οπλίτης ήταν ο εμβληματικός πολεμιστής των αρχαίων ελληνικών χρόνων, ο οποίος έφερε πανοπλία με τα όπλα που περιγράφηκαν παραπάνω. Οι οπλίτες ήταν αυτοί που αποτελούσαν την οπλιτική φάλαγγα, η οποία πήρε και το όνομά της από αυτούς. Παραλλαγή του οπλίτη που συναντάται στο χώρο της μακεδονίας είναι ο φαλαγγίτης και πεζέταιρος, που απάρτιζαν τη μακεδονική φάλαγγα 60. Λεπτομέρειες για την κατηγορία των οπλιτών και τη λειτουργία τους ακολουθούν αναλυτικά στο επόμενο κεφάλαιο της εργασίας. Πελταστές Μία ιδιαίτερη κατηγορία στρατιωτών που εμφανίστηκαν κατά τη διάρκεια της κλασικής εποχής, περί τον 5 ο με 4 ο αιώνα π.χ. είναι οι πελταστές. Ανήκουν στο ελαφρύ πεζικό. Ονομάζονταν έτσι διότι έφεραν μία θρακική ασπίδα, την πέλτη που είχε μία 59 Αρχαίες εμπρηστικές μηχανές, Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία, διαθέσιμο στο ημ/νία ανάκτησης 20/08/ Στρ. Λιανουδάκης, Οι ένοπλες δυνάμεις στο Βεργάκης Ι., Γιακουμάκης Γ., Γραμματικάκης Μ., Δαβάκης Χρ., Δερμιτζάκης Ι., Διγενή Γ., Καργάκης Ε., Λιανουδάκης Στρ., Λιναρίτη Δ., Σολακάκη Κ., Ο πόλεμος στην αρχαία Ελλάδα, Πολιτιστικό πρόγραμμα 6 ου ΕΠΑΛ Ηρακλείου , σελ

55 εσοχή στο σχήμα μισοφέγγαρου, και τρία ακόντια. Το ένα ακόντιο κρατούσαν στο ένα χέρι ενώ τα άλλα δύο μαζί με την ασπίδα στο άλλο. Την εποχή εκείνη ο κάθε στρατιώτης ήταν υποχρεωμένος να πληρώνει για τον εξοπλισμό του. Οι πελταστές ήταν χαμηλής οικονομικής στάθμης πολίτες και δε μπορούσαν να αγοράσουν ακριβά όπλα όπως δόρατα ή τόξα, γι αυτό και συνήθως χρησιμοποιούσαν πιο οικονομικά άρα και ανίσχυρα όπλα. Συγκριτικό πλεονέκτημα των πελταστών ήταν η ταχύτητα και η ευελιξία τους. Συχνά χρησιμοποιούνταν ως μισθοφόροι. Ιδιαίτερα σε περιπτώσεις μαχών που γίνονταν σε ανώμαλο έδαφος, όπου ο σχηματισμός της φάλαγγας αντιμετώπιζε δυσκολίες στο να διατηρήσει τη συνοχή του, οι πελταστές αποτελούσαν ιδανική λύση 61. Μεταξύ των πελταστών ιδιαίτερα ικανοί θεωρούνταν οι Θράκες. Πρώτη φορά θεωρείται ότι χρησιμοποίησε θρακιώτες πελταστές ο Πεισίστρατος στην προσπάθειά του να καταλάβει με πραξικόπημα την εξουσία στην πόλη της Αθήνας. Πελταστές περιλαμβάνονταν και στα στρατεύματα του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Άλλες κατηγορίες Μία ακόμα κατηγορία στρατιωτών είναι οι ονομαζόμενοι ψιλοί. Εναλλακτικά ονομάζονταν γυμνοί ή γυμνήτες. Πρόκειται για στρατιώτες που δεν έφεραν αμυντικά όπλα. Σε αυτή την κατηγορία κατατάσσονται οι πλέον φτωχοί πολίτηες. Τα όπλα που ενδεχομένως έφεραν προέρχονταν κατά πάσα πιθανότητα από δική τους πρωτοβουλία ή μπορεί να ήταν λάφυρα. Αποστολή τους ήταν να υποστηρίζουν τη φάλαγγα και το ιππικό. Άλλοι τύποι στρατιωτών, ανάλογα με τον εξοπλισμό που έφεραν, είναι οι τοξότες, οι ακοντιστές, οι σφενδονήτες και οι χάμιπποι Στο ίδιο, σελ Στο ίδιο, σελ

56 2.4. Το ιππικό Η χρήση του αλόγου σε πολεμικά άρματα είναι επίσης γνωστή στην αρχαία Ελλάδα ήδη πό τον 16 ο π.χ. αιώνα. Μάλιστα, σύμφωνα με τα αρχαιολογικά ευρήματα, κατά τη δεύτερη χιλιετία μεταξύ των ταφικών εθίμων βρισκόταν και η ταφή των αλόγων μαζί με τον κάτοχό τους, έθιμο που καταδείκνυε την ιδιαίτερη σμασία τους 63. Η χρήση του ιππικού στην αρχαία Ελλάδα δεν ήταν παντού η ίδια. Οι πόλεις κράτη που χρησιμοποιούσαν ως κύρια τακτική τη μάχη με οπλίτες διέθεταν ιππικό, όμως αυτό περιοριζόταν σε δευτερεύοντα, βοηθητικό ρόλο. Αντίθετα, στις περιπτώσεις που οι μάχες λάμβαναν χώρα σε ανοικτό χώρο, για παράδειγμα σε μεγάλες πεδιάδες, ο ρόλος του ιππικού ήταν ασφαλώς αναβαθμισμένος και οι αρμοδιότητες των ιππέων μεγαλύτερες. Για πρώτη φορά χρησιμοποιήθηκε ιππικό στη μάχη των Λεύκτρων, που θα παρουσιαστεί στο επόμενο κεφάλαιο. Εκεί το ιππικό των Θηβαίων, πολύ ισχυρό εκείνη την εποχή, συνέτριψε το σπαρτιατικό 64. Το ιππικό των πόλεων, λοιπόν, διαδραμάτιζε σημαντικό ρόλο στην έκβαση των μαχών. Οι ιππείς προέρχονταν από τις πιο εύπορες τάξεις, αφού ήταν υποχρεωμένοι να προμηθεύονται και να συντηρούν τον εξοπλισμό τους οι ίδιοι. Ισχυρά σώματα ιππικού διέθεταν οι Βοιωτοί, οι Θεσσαλοί και ιδιαίτερα οι Μακεδόνες. Όσον αφορά τις δύο μεγάλες δυνάμεις της εποχής: τους Αθηναίους και τους Σπαρτιάτες, δεν διέθεταν συνήθως σημαντική δύναμη. Οι ιππείς έφεραν πανοπλία που συνήθως περιελάμβανε κράνος, θώρακα ή λινοθώρακα, ιππική ασπίδα και εμβάδες. Όσον αφορά την επίθεση, ήταν εξοπλισμένοι με κοπίδα ή μάχαιρα και έφεραν ιππικό δόρυ 65. Στην αρχαία Σπάρτη δεν υπήρχε ισχυρή δύναμη στο ιππικό. Αυτό ενδεχομένως να οφείλεται στην περιορισμένη οικονομική δυνατότητα της πόλης. Ο Αθηναίοι, από την 63 Ιππείς, οι αριστοκράτες της αρχαίας Αθήνας, Μουσείο Ακρόπολης, διαθέσιμο στο ημ/νία ανάκτησης: 26/08/ Lazenby, The Defence of Greece BC, Aris & Phillips Ltd, 1993, σελ Στο ίδιο, σελ

57 άλλη πλευρά, αν και είχαν την οικονομική δύναμη να αποκτήσουν και να συντηρήσουν ικανό ιππικό, δεν το έκαναν, ενδεχομένως λόγω της δυσπιστίας τους προς την τάξη των αριστοκρατών, στην οποία δεν ήθελαν να δώσουν ακόμα μεγαλύτερη δύναμη. Όμως, έπειτα από τη μάχη του Μαραθώνα συνειδητοποίησαν την ανάγκη δημιουργίας υπολογίσιμου ιππικού εξαιτίας της απειλής της Περσικής αυτοκρατορίας. Έτσι, προχώρησαν στην αναβάθμιση του ιππικού τους Tο ναυτικό Η σχέση των Ελλήνων με τη θάλασσα ανέκαθεν ήταν στενή. Έτσι, προσπάθησαν και κατόρθωσαν ήδη από την αρχαιότητα να αναπτύξουν το ναυτικό τους. Τα ευρήματα που έχουν προκύψει από την αρχαιολογική έρευνα έχουν καταδείξει ότι στην αρχαία Ελλάδα χρησιμοποιούνταν πλοία ήδη από τον π.χ. αιώνα. Στα Ομηρικά Έπη υπάρχουν οι παλαιότερες γραπτές αναφορές που αφορούν στις μεθόδους με τις οποίες οι κατασκευάζονταν τα πλοία στην αρχαία Ελλάδα καθώς και οι πρώτες πληροφορίες για την τέχνη της ναυπηγικής και τη ναυτική ζωή της εποχής 66. Έτσι, στην Οδύσσεια (ε ) ο ποιητής αναφέρει: «Κι αφού σκάρωσε κατάστρωμα κι αρμολόγησε στραβόξυλα πυκνά, το μαστόρευε.. και μέσα στήριξε κατάρτι με ταιριασμένη αντένα κι έκαμε και το τιμόνι του να κυβερνάει το σκάφος... κι η Καλυψώ λινά τού κουβαλούσε για τα πανιά. Κι αυτός με τέχνη τα έφτιαξε κι αυτά, κι έδεσε μέσα ξάρτια και καραβόσκοινα» περιοχή. Ηαρχαία Αθήνα των κλασικών χρόνων ήταν κυρίαρχη ναυτική δύναμη στην Τα πλοία στην αρχαία Ελλάδα διακρίνονταν σε κατηγορίες. Αρχικά κινούνταν μόνο με τη χρήση κουπιών, με μία σειρά από κάθε πλευρά και ονομάζονταν μονήρεις. Στη συνέχεια, μετά τον Τρωικό πόλεμο δημιουργήθηκαν οι διήρεις κι έπειτα οι τριήρεις. 66 Α.Γ. Κρασανάκης., Ναυτική Ιστορία Ελληνικού Έθνους, Αθήνα, 2008, διαθέσιμο στο ημ/νία ανάκτησης 26/08/

58 Ο Αθηναίος μηχανικός Δαίδαλος θεωρείται υπεύθυνος για την έμπνευση και τη δημιουργία των ιστιοφόρων πλοίων, επί της βασιλείας του Μίνωα 67. Η τριήρης ήταν σε όλη τη διάρκεια της κλασικής αρχαιότητας το βασικό όπλο της ναυμαχίας. Διέθετε ένα έμβολο, το οποίο είχε ως στόχο να εμβολίσει τον αντίπαλο 68. Ακόμα έφερε δύο ιστία, όμως στη διάρκεια της μάχης χρησιμοποιούσαν μόνο τα κουπια 69. Η πρώτη ελληνική τριήρης θεωρείται ότι ναυπηγήθηκε στην Κόρινθο μεταξύ του 650 και 610 π.χ. Το πλοίο διέθετε τρία καταστρώματα. Στο πάνω κατάστρωμα κάθονταν οι θρανίτες, στο μεσαίο οι ζυγίτες και στο κάτω οι θαλαμίτες. Οι τριήρεις διέθεταν και ιστία, ώστε να αυξάνεται η ταχύτητα και η ευκινησία τους όταν έπνεε ευνοϊκός άνεμος. Αυτό επιπρόσθετα έδινε τη δυνατότητα ξεκούρασης στο πλήρωμα του πλοίου. Εξαιτίας του ότι δεν διέθεταν μεγάλο αποθηκευτικό χώρο τις τριήρεις ακολουθούσαν εμπορικά πλοία με τρόφιμα και εφόδια. Η ανώτατη ταχύτητα της τριήρους υπολογίζεται στα 8 12 μίλια την ώρα, το μήκος τους περίπου 38 μ. και το πλάτος 5,20 μ. Το βύθισμά τους ήταν 1,5 μ. και είχαν εκτόπισμα περίπου 70 τόνους. Ανάλογα με την προέλευση του πλοίου υπήρχαν διάφοροι τύποι. Γνωστοί τύποι ήταν οι Αθηναϊκές τριήρεις, οι Κορινθιακές, οι Ροδιακές, οι Μηλιακές και άλλοι 70. Ακολουθεί φωτογραφία με ανάγλυφο που αναπαριστά μία τριήρη. Το ανάγλυφο βρέθηκε το 1852 και χρονολογείται στα π.χ. Σήμερα βρίσκεται στο μουσείο της Ακρόπολης. 67 Στο ίδιο. 68 Το έμβολο της Τριήρους Ο εμβολισμός, Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία, διαθέσιμο στο ημ/νία ανάκτησης 20/08/ Λιανουδάκης ό.π., σελ Κρασανάκης, ό.π. 58

59 Εικόνα 28: Ανάγλυφο με αναπαράσταση τριήρους Πηγή: Στρ. Λιανουδάκης, Οι ένοπλες δυνάμεις στο Βεργάκης Ι., Γιακουμάκης Γ., Γραμματικάκης Μ., Δαβάκης Χρ., Δερμιτζάκης Ι., Διγενή Γ., Καργάκης Ε., Λιανουδάκης Στρ., Λιναρίτη Δ., Σολακάκη Κ., Ο πόλεμος στην αρχαία Ελλάδα, Πολιτιστικό πρόγραμμα 6 ου ΕΠΑΛ Ηρακλείου , σελ. 79. Οι τριήρεις ήταν ένα θαυμαστό δημιούργημα της αρχαίας Ελληνικής ναυπηγικής. Επρόκειτο για πλοίο πρωτοποριακό που έδωσε νέα ώθηση στη δημιουργία και τη διάδοση του ελληνικού πολιτισμού, ενώ ταυτόχρονα συνέβαλε τα μέγιστα στην προστασία των ελληνικών πόλεων από τους εχθρούς. Μία περίπτωση όπου οι ελληνικές τριήρεις θριάμβευσαν ήταν η ναυμαχία της Σαλαμίνας, το 480 π.χ. όπου τα δυσκίνητα πλοία του περσικού και του φοινικικού στόλου ηττήθηκαν κατά κράτος από τις ταχύτερες και πιο ευέλικτες τριήρεις του ελληνικού στόλου 71. Άλλοι τύποι πλοίων ήταν η τετρήρης, η πεντήρης, η τριακόντορος, η πεντηκόντορος, η ημιολία. Για λόγους κατασκοπίας, διάσπασης των εχθρικών αποκλεισμών και επικοινωνίας του στόλου χρησιμοποιούσαν τη λέμβο, ένα ελαφρύ πλοίο, ευέλικτο, με 16 έως 50 κωπηλάτες που κάποιες φορές έφερε και έμβολο Στο ίδιο 72 Αρχαίες Λέμβοι, Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία, διαθέσιμο στο ημ/νία ανάκτησης 20/08/

60 3. Tακτικές 3.1. Παράγοντες που επηρεάζουν τις τακτικές μάχης Οι τακτικές που οι στρατηγοί του αρχαίου ελληνικού κόσμου εφάρμοζαν κατά τη διεξαγωγή των πολεμικών επιχειρήσεων δεν ήταν πάντα σταθερές. Οι παράγοντες που επηρέασαν την επιλογή και την εξέλιξή τους ήταν πολλοί και κάθε φορά διαφορετικοί. Πολιτικοί, οικονομικοί, ιδεολογικοί και κοινωνικοί παράγοντες, αν και σε πρώτη ανάγνωση φαίνεται ότι δεν σχετίζονται με την επιλογή πολεμικών τακτικών, όπως θα εξηγηθεί στη συνέχεια, έχουν επηρεάσει σε μεγάλο βαθμό τις εξελίξεις σε αυτό τον τομέα. Το πέρασμα του χρόνου και ο μετασχηματισμός των κοινωνιών, αλλά και των συνθηκών μέσα στην πόλη κράτος επέδρασαν καταλυτικά στην εξέλιξη των πολεμικών τακτικών, όπως τις γνωρίζουμε μέσα από την αρχαία ελληνική γραμματεία. Παράλληλα, η τοπογραφία και η μορφολογία του εδάφους κάθε φορά διαδραμάτιζε ππρωταγωνιστικό ρόλο στην επιλογή της κατάλληλης μεθόδου και τακτικής. Η Έλλάδα είναι μία χώρα με ποικιλόμορφο έδαφος. Αποτελείται από λόφους, βουνά, κοιλάδες. Δεν δίνει πάντα τη δυνατότητα επιλογής ανοικτού πεδίου μάχης στο οποίο οι σχηματισμοί της φάλαγγας μπορούν να πολεμήσουν ανεμπόδιστοι. Παράλληλα, οι αμυνόμενες πόλεις δεν βρίσκονταν πάντοτε σε σημεία προσβάσιμα. Η θέση τους μπορεί να ήταν δυσπρόσιτη, γεγονός που τις καθιστούσε ευάλωτες μόνο σε συγκεκριμένους τύπους επιθέσεων J. Hackett, Hoplite Warfare, The Classical Review New Series, Vol. 42, No. 2 (1992), Published by: Cambridge University Press, σελ

61 3.2. Τακτικές μάχης Η εξέλιξη των πολεμικών τακτικών Στην αρχαϊκή εποχή, σύμφωνα με τις πηγές κυρίαρχη θέση στον πόλεμο και τις συγκρούσεις έχει ο πολεμιστής ως άτομο, ως μονάδα. Στα Ομηρικά Έπη ο ποιητής περιγράφει με λεπτομέρεια μονομαχίες μεταξύ ικανών πολεμιστών, τους οποίους εξαίρει για τον ηρωισμό, τις ικανότητες και την ανδρεία τους 74. Κατά την αρχαϊκή εποχή, μάλιστα, η ιδιότητα του πολεμιστή ήταν τίτλος που δινόταν σε λίγους. Οι σημαντικοί πολεμιστές ήταν ηγέτες που απολάμβαναν ιδιαίτερες τιμές και το γόητρό τους αναγνωριζόταν από όλους. Ωστόσο, κάποιες, λιγοστές περιγραφές μαχών με σχηματισμό φάλαγγας είναι ήδη γνωστές από τα ομηρικά χρόνια, αν και δεν ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένος τρόπος μάχης 75. Η δυτική στρατιωτική παράδοση, λοιπόν, ξεκίνησε με τις περιγραφές του Ομήρου που προσέφερε, σύμφωνα με μελετητές, δύο αντίθετα μοντέλα: από τη μία πλευρά το ήθος του Άχιλλέα που πρέσβευε την κατά πρόσωπο αντιμετώπιση του εχθρού και τη χρήση της δύναμης και από την άλλη πλευρά το ήθος του Οδυσσέα, που επεδίωκε με έμμεσους τρόπους και αποφυγή της μάχης, αν αυτό ήταν πιθανό, να πετύχει τον ίδιο σκοπό: τη νίκη 76. Η εξέλιξη που συντελέστηκε σε πολιτικό, κοινωνικό, οικονομικό και στρατιωτικό επίπεδο κατά τη μετάβαση στην κλασική εποχή οπότε έχει παγιωθεί η ύπαρξη της πόλης κράτους και των όσων πρεσβεύει, οι ήρωες και οι πολεμιστές των ομηρικών επών αντικαθίστανται από τους πολίτες, που πλέον αναλαμβάνουν την προστασία της πόλης 74 A. Andrewes, Αρχαία Ελληνική Κοινωνία, Αθήνα: ΜΙΕΤ, 1983, σελ Hackett, όπ.., σελ Wheeler, ό.π., σελ

62 τους. Μάλιστα, η υπεράσπιση των συνόρων της πόλης κράτους γίνεται υπέρτατη αξία και καθήκον των πολιτών της 77. Η πόλη κράτος θεσμοθετήθηκε για να υπηρετήσει τρεις σκοπούς: την ενότητα, την αυτονομία και την αυτάρκεια της κοινότητας 78. Η αυτονομία, που γινόταν αντιληπτή περισσότερο με την έννοια της ανεξαρτησίας όπως σήμερα αποδίδεται, θεωρείται ότι ήταν ο κυριότερος λόγος, αφού η ενότητα και η αυτάρκεια σε μεγάλο βαθμό αποτελούν προϋποθέσεις για την επίτευξή της. ότι δεν αποτελούν μονάδες και η προσφορά τους στον πόλεμο θα είναι διαφορετική από αυτή για παράδειγμα του Αχιλλέα ή του Έκτορα των Ομηρικών επών. Πάντως, ακόμα οι πράξεις ηρωισμού αποτελούσαν αντικείμενο θαυμασμού και οι ικανοί και ανδρείοι πολεμιστές απολάμβαναν το θαυμασμό και την εκτίμηση των άλλων 79. Οπλιτική φάλαγγα Η οπλιτική φάλαγγα ήταν η τακτική που αντικατέστησε τις ατομικές μονομαχίες που περιγράφονταν στα ομηρικά έπη. Στην εμφάνιση της οπλιτικής φάλαγγας κατά την αρχαϊκή εποχή συνέβαλαν ποικίλοι παράγοντες. Η χρήση του σιδήρου, αλλά και οι κοινωνικές μεταβολές που συντελέστηκαν αυτή την εποχή στην κοινωνία, παράλληλα με την εμφάνιση της πόλης,ως μία πρώιμη μορφή κράτους με δική του εδαφική περιοχή και σύνορα που συνεπάγεται την ανάγκη καλλιέργειας του καθήκοντος των πολιτών για την υπεράσπισή τους συνέβαλαν στη διαμόρφωση της φάλαγγας με τη συμμετοχή όσων πολιτών είχαν τη δυνατότητα να αποκτήσουν τον εξοπλισμό, μιας και ήταν υποχρεωμένοι να πληρώσουν για να τον αποκτήσουν. Αυτή ήταν μία ακόμη σημαντική αλλαγή του σκηνικού αφού έως και τον 7 ο π.χ. αιώνα δικαίωμα συμμετοχής στις πολεμικές επιχειρήσεις είχαν μόνο οι αριστοκρατικής καταγωγής πολίτες. Πλέον, 77 C. Mosse, Πολιτική και Κοινωνία στην Αρχαία Ελλάδα, Αθήνα: Σαββάλας, 2003, σελ Α. Μήλιος, «Η έννοια του ελεύθερου πολίτη» στο Μήλιος Ανδρέας, Μπιργάλιας Νίκος Παπαευθυμίου Ελένη, Πετροπούλου Αγγελική, Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην Ελλάδα Ι: Απ την Αρχαιότητα έως και τα Μεταβυζαντινά Χρόνια, τόμ. Α (Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην Αρχαία Ελλάδα), Πάτρα: Ε.Α.Π., 2000, σελ Runciman, ό.π., σελ

63 μπορούν να συμμετάσχουν όλοι όσοι έχουν τη δυνατότητα να αγοράσουν τον απαραίτητο εξοπλισμό 80. Κατ αυτόν τον τρόπο η πολεμική τακτική πλέον υπέστη σημαντική μεταβολή αφού στο επίκεντρό της πλέον δεν βρισκόταν το άτομο, αλλά το σύνολο. Έτσι, ο ηρωισμός των μονομαχιών που περιγράφονται στα ομηρικά έπη σταδιακά εξαφανίζεται και αντικαθίσταται από σύνολο μαχητών εκ των οποίων κανείς δεν είναι αναντικατάστατος με ανεπτυγμένη την ιδέα της ισότητας, αλλά και της αλληλεξάρτησης μεταξύ των συμπολεμιστών που ήταν συνυπεύθυνοι πλέον για την έκβαση της κάθε μάχης 81. Οι οπλίτες, ως μονάδες ήταν ενήλικοι πολίτες, οι οποίοι γνωρίζονταν μεταξύο τους αφού ήταν μέλη της ίδιας κοινωνίας και συνδέονταν με φιλία. Σε αυτή τη σύνδεση βασίζεται η κεντρική ιδέα του σχηματισμού της φάλαγγας, αφού εξαιτίας της στενής σχέσης μεταξύ των πολεμιστών που λάμβαναν μέρος στις μάχες ο ένας δεν θα έθετε σε κίνδυνο τον άλλο 82. Στο σχηματισμό της οπλιτικής φάλαγγας οι οπλίτες παρατάσσονται σε σχηματισμό μάχης και πολεμούν όλοι μαζί. Η ανάγκη που οδήγησε στην υιοθέτηση αυτής της τακτικής ήταν η αύξηση της σταθερότητας των επιθέσεων και η διατήρηση των θέσεων. Η οπλιτική φάλαγγα ως τακτική μάχης χρησιμοποιήθηκε στη μάχη του Μαραθώνα και των Πλαταιών. Αυτός ο νέος τρόπος οργάνωσης του στρατού ξηράς χρησιμοποιήθηκε από διάφορες πόλεις κράτη, κάποιες φορές με συγκεκριμένες παραλλαγές. Η αλληλεξάρτηση και η συνυπευθυνότητα των πολεμιστών γίνονται πλέον απαραίτητα συστατικά της επιτυχούς έκβασης της μάχης και της υπεράσπιστης των εδαφών της πόλης 83. Αυτό ενισχύεται από το γεγονός ότι στο σχηματισμό της φάλαγγας οι οπλίτες στέκονταν ο ένας ακριβώς δίπλα στον άλλο έτσι ώστε οι ώμοι τους να 80 C. Mosse, Ο Πολίτης στην αρχαία Ελλάδα Γένεση και εξέλιξη της πολιτικής σκέψης και πράξης, Αθήνα: Σαββάλας, 1996, σελ Στο ίδιο, σελ Runciman, ό.π., σελ Κ. Καστοριάδης, Η Ελληνική ιδιαιτερότητα Από τον Όμηρο στον Ηράκλειτο, Σεμινάρια , Αθήνα: Κριτική, 2007, σελ

64 εφάπτονται. Με αυτό τον τρόπο οι ασπίδες τους σχημάτιζαν ένα τείχος μπροστά από τους πολεμιστές. Κάθε οπλίτης ήταν υπεύθυνος για την προστασία του οπλίτη που στεκόταν δίπλα του, αφού η κάθε ασπίδα κάλυπτε κατά το ήμισυ τον κάτοχό της και κατά το άλλο μισό το διπλανό του, γεγονός που ενίσχυε τη συνεργασία μεταξύ των μελών του στρατού. Η φάλαγγα είχε βάθος 4 16 σειρών. Οι πολεμιστές των πρώτων σειρών κρατούσαν τα δόρατα έτσι ώστε να στρέφονται προς τον αντίπαλο. Οι σειρές που βρίσκονταν στο τέλος τα κρατούσαν προς τα πάνω. Σε συγκεκριμένες περιπτώσεις η φάλαγα μπορεί να συνοδευόταν από τοξότες ή ιππείς, έτσι ώστε να αποφευχθεί το ενδεχόμενο περικύκλωσής της από τον αντίπαλο στρατό και έπειτα από τη σύγκρουση ακολουθούσαν μάχες σώμα με σώμα μεταξύ των οπλιτών. Με βάση τα ιδανικά και τον τρόπο σκέψης του αρχαίου κόσμου στη μάχη έπρεπε οι δύο αντίπαλοι να πολεμήσουν σώμα με σώμα, καθώς ο φόνος του αντιπάλου από απόσταση θεωρούνταν άνανδρη πράξη. Γι αυτό το λόγο κάποιες φορές έγιναν ακόμα και επίσημες συμφωνίες μεταξύ των αντίπαλων πλευρών να μη χρησιμοποιηθούν στη διάρκεια των μαχών τοξότες ή σφενδονιστές 84. Οι φάλαγγες παραδοσιακά αντιμετώπιζαν η μία την άλλη στη διάρκεια της ημέρας, όταν υπήρχε φως και μόνο κατά τη διάρκεια του μισού έτους, δηλαδή της άνοιξης και του καλοκαιριού. Η σύγκρουση γινόταν κατά μέτωπο. Η οπλιτική φάλαγγα ήταν σχηματισμός που μπορούσε να αποδειχθεί κατάλληλος για πολλές περιπτώσεις μαχών, είχαν όμως και μειονεκτήματα. Οι οπλίτες που λάμβαναν μέρος στο σχηματισμό μπορούσαν να πολεμήσουν ώς ομάδα, όχι όμως και ως μονάδες. Δεν είχαν ούτε τον εξοπλισμό ούτε την εξειδικευμένη εκπαίδευση που απαιτούσε αυτό. Η έκβαση της μάχης ήταν αλληλένδετη με την επίδοση του συνόλου. Παράλληλα, εξυπηρετούσε μόνο το συγκεκριμένο τύπο μάχης και ήταν δύσκολο ή και αδύνατο να ανταπεξέλθει σε αιφνιδιαστικές επιθέσεις. Τέλος, η επιτυχία του σχηματισμού βασιζόταν σε μεγάλο βαθμό στην επιτυχία διατήρησης αδιάσπαστων γραμμών στο σχηματισμό. Γι αυτό το 84 Γραμματικάκης, ό.π., σελ

65 λόγο η φάλαγγα δεν ήταν κατάλληλος σχηματισμός για αναζήτηση ή καταδίωξη εχθρού 85. Η οπλιτική φάλαγγα, όπως και οι παραλλαγές της που περιγράφονται στη συνέχεια είχε υποδιαιρέσεις και βαθμοφόρους. Έτσι, η δεκάς διοικούνταν από τον δεκαδάρχη, η διμοιρία από τον διμοιρίτη, ο λόχος από τον λοχαγό, η πεντηκοστύς από τον πεντηκοντάρχη, η εκατοστύς από τον εκατοντάρχη, η πεντακοσιοστύς από τον πεντακοσιάρχη και η χιλιαρχία από τον χιλιάρχη 86. Ο λόγος αυτών των διαρέσεων ήταν η διευκόλυνση της διοίκησης και του συντονισμού των οπλιτών. Θήβα «λοξή φάλαγγα» Στη Θήβα οι οπλίτες συνδέονταν με ιδιαίτερες σχέσεις, γεγονός που ενίσχυε την ενότητα και την ομοιογένεια του στρατεύματος. Σε αυτή την πόλη δημιουργήθηκε ο «ιερός λόχος». Η θηβαϊκή ή «λοξή» φάλαγγα, επινοήθηκε από το στρατηγό Επαμεινώνδα και αποτελούσε το χαρακτηριστικό τρόπο μάχης της πόλης - κράτους. Ο σχηματισμός της λοξής φάλαγγας ήταν κατάλληλος για τις περιπτώσεις που ο ένας από τους δύο αντιπάλους είχε αριθμητική υπεροχή. Για πρώτη φορά το 371 π.χ. σε μάχη όπου οι Σπαρτιάτες αριθμητικά ήταν σχεδόν διπλάσιοι από το θηβαϊκό στρατό, Επαμεινώνδας επινόησε αυτή την παραλλαγή και κατόρθωσε να αιφνιδιάσει τους Σπαρτιάτες και να δώσει τη νίκη στην πόλη του. Η βασική ιδέα του σχηματισμού της λοξής φάλαγγας ήταν να συγκεντρωθεί η περισσότερη δύναμη στο αριστερό κέρας, την αριστερή, δηλαδή, άκρη της φάλαγγας, ώστε να βρίσκεται απέναντι στο δεξί κέρας των αντιπάλων. Με αυτό τον τρόπο διευκολυνόταν η πρόκληση ρήγματος στην αντίπαλη πλευρά. Η κατεύθυνση της φάλαγγας ήταν λοξή ως προς τη διάταξη της αντίπαλης πλευράς. Το βάθος της φάλαγγας ήταν ίσο σε όλο το μήκος της παράταξης, αλλά με περισσότερες σειρές, πενήντα το 85 Ν. Whatley, «On the Possibility of Reconstructing Marathon and Other Ancient Battles», The Journal of Hellenic Studies Vol. 84, (1964), Published by: The Society for the Promotion of Hellenic Studies, σελ Γιακουμάκης, ό.π., σελ

66 σύνολο, στην αριστερή του πλευρά ώστε να καταφέρει ισχυρό χτύπημα στο συγκεκριμένο σημείο όπου βρίσκονταν οι επίλεκτοι στρατιώτες των Σπαρτιατών. Το χτύπημα ήταν ταυτόχρονα και πλήγμα στην ψυχολογία του αντίπαλου στρατού, αφού κατόρθωσε να κάμψει το ηθικό τους με αποτέλεσμα να κερδίσει μία μάχη στην οποία είχε το αριθμητικό μειονέκτημα 87. Μακεδονική φάλαγγα Ο Φίλιππος Β μελέτησε τον τρόπο με τον οποίο ήταν οργανωμένη και λειτουργούσε η λοξή φάλαγγα του θηβαϊκού στρατού. Αυτό, σύμφωνα με κάποιους ερευνητές, συνέβη κατά τη διάρκεια της ομηρίας του στην πόλη της Θήβας. Κατά άλλους μελετητές η μόνη ομοιότητα μεταξύ των δύο σχηματισμών είναι ότι αποτελούν παραλλαγές της οπλιτικής φάλαγγας 88. Στις βασικές της αρχές στηρίχθηκε ο σχεδιασμός της μακεδονικής φάλαγγας, που ο διάδοχός του, Αλέξανδρος, χρησιμοποίησε στις μάχες του ενάντια στους Πέρσες. Η μακεδονική φάλαγγα χρησιμοποιήθηκε κατά κόρον κατά την Ελληνιστική περίοδο με ποικίλα αποτελέσματα. Το εμπρόσθιο τόξο της Μακεδονικής φάλαγγας ήταν και η δύναμή της. Οι σάρισσες που έφεραν οι πολεμιστές που αποτελούσαν τη Μακεδονική φάλαγγα εκτείνονταν αρκετά μέτρα μποστά με αποτέλεσμα να είναι σχεδόν αδύνατο να σταματήσει η προέλασή της από αυτή την πλευρά. Κατά την ίδια περίοδο πολλές φορές ωστόσο ήταν ο ρόλος του βαρέος ιππικού που έγειρε την πλάστιγγα υπέρ του νικητή. Οι ιππείς κατά βάση ήταν γόνοι αριστοκρατικών οικογενειών της Μακεδονίας. Το ιππικό ήταν διαιρεμένο σε 8 ίλες που περιελάμβαναν 200 ιππείς η κάθε μία. Η χρήση της σάρισας σύμφωνα με την πλέον διαδεδομένη αντίληψη έγινε για πρώτη φορά από τον Φίλιππο. Το ιππικό επίσης έφερε σάρισα, πρακτική που 87 Στο ίδιο, σελ Στο ίδιο, σελ

67 εφαρμόστηκε αρχικά στη μάχη της Χαιρώνειας το 338 π.χ 89. Ο σχηματισμός της φάλαγγας είναι κατάλληλος για μάχες όπου μπορεί να γίνουν κάποιοι σχετικά ασφαλείς ελιγμοί, ωστόσο δεν είναι εξίσου κατάλληλος για περιπτώσεις οπισθοχώρησης. Με την καθοδήγηση ικανών στρατηγών μπορεί να αποτελέσει μία ιδιαίτερα αποτελεσματική τακτική μάχης εξαιτίας των πλεονεκτημάτων της. Η ορμή του εμπρόσθιου τόξου δεν ήταν ενιαία σε ολόκληρο το σχηματισμό της φάλαγγας. Τα πλευρά του σχηματισμού ήταν περισσότερο εκτεθειμένα, ενώ σε περίπτωση διάσπασης ή ρήγματος ήταν δύσκολο να αμυνθούν. Εξάλλου, οι οπλίτες της φάλαγγας δεν είχαν την κατάρτιση, αλλά ούτε και τον οπλισμό που θα τους επέτρεπε να λάβουν μέρος σε μάχες σώμα με σώμα ή ξιφομαχίες. Ακόμα και οι ανωμαλίες του εδάφους ενδέχεται να προκαλούσαν προβλήματα στη φάλαγγα, αφού ευνοούσαν τη δημιουργία ρηγμάτων στο εσωτερικό της. Η συνηθισμένη τακτική των Μακεδόνων στρατηγών ήταν η χρήση της Μακεδονικής φάλαγγας κυρίως για να προσελκύσουν τις δυνάμεις του εχθρού σε αυτή κι έπειτα με την επέμβαση του ιππικού να κατατροπώσουν τον αντίπαλο στρατό. Αυτή είναι η τακτική Σφύρας (= ιππικό) και Άκμωνος (= φάλαγγα), που έως και σήμερα διδάσκεται στις στρατιωτικές ακαδημίες σε όλο τον κόσμο Σημαντικοί πόλεμοι και μάχες της αρχαιότητας Ο Πελοποννησιακός πόλεμος Ο Πελοποννησιακός πόλεμος είχε ως αντίπαλες δυνάμεις την Αθήνα και τη Σπάρτη. Οι αιτίες που οδήγησαν στην κήρυξή του ήταν πολλές. Μεταξύ αυτών σημαντική θέση κατείχε ο συνεχός αυξανόμενος εκείνη την εποχή φόβος των Σπαρτιατών που έβλεπαν τη δύναμη της αντίπαλης πόλης, της Αθήνας, να αυξάνεται διαρκώς. Τη σημασία του πολέμου είχε αντιληφθεί ο Θουκυδίδης ήδη από την έναρξή 89 M. Markle, «Use of the Sarissa by Philip and Alexander of Macedon», American Journal of Archaeology, Vol. 82, No. 4 (Autumn, 1978), Archaeological Institute of America, σελ

68 του. Οι δύο ισχυροί αντίπαλοι βρίσκονταν στο απόγειο της στρατιωτικής και οικονομικής τους δύναμης και ήταν αναμενόμενο ότι οι υπόλοιπες, ουδέτερες πόλεις κράτη θα εμπλέκονταν με τη μία ή την άλλη πλευρά στον πόλεμο 90. Στη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου η πόλη της Αθήνας κατά κύριο λόγο αναγκάστηκε να χρησιμοποιήσει μισθοφορικό στρατό. Η χρήση μισθοφορικού στρατού επιβεβαιώνεται και από τις πηγές, καθώς συγκεκριμένα αναφέρεται στην Αθηναίων Πολιτεία ότι όντως υπήρχαν στρατιώτες που μάχονταν επί πληρωμή 91. Σε αυτή την πρακτική ώθησε η ανάγκη συμπλήρωσης του στρατεύματος και του ναυτικού της και, από τη στιγμή που οι Αθηναίοι στρατιώτες δεν επαρκούσαν θεωρήθηκε σκόπιμο να προσληφθούν μισθοφόροι που θα κάλυπταν αυτές τις θέσεις. Αν και με τον τρόπο αυτό ενισχύθηκε σημαντικά το στράτευμα, τελικά δεν έλειψαν και οι αρνητικές συνέπειες αυτής της πρακτικής. Πιο συγκεκριμένα, παρατηρήθηκαν περιπτώσεις όπου οι μισθοφόροι εγκατέλειπαν τη θέση τους εφόσον η αντίπαλη πλευρά τους προσέφερε περισσότερα χρήματα. Όσον αφορά αυτή την τάση για πρόσληψη μισθοφόρων στις πολεμικές επιχειρήσεις, μέσα από τους λόγους του ο Δημοσθένης φανερώνει την ανησυχία του και την πεποίθηση ότι αυτή η πρακτική πρόκειται να επιφέρει καταστροφικές συνέπειες αφού πλέον ο στρατός δεν βρισκόταν υπό τον απόλυτο έλεγχο του δήμου. Παράλληλα, αυξάνονταν τα οικονομικά προβλήματα της πόλης της Αθήνας, αφού η συντήρηση του μισθοφορικού στρατού αποτελούσε ένα επιπλέον σημαντικό έξοδο. Η μάχη του Μαραθώνα Στη μάχη του Μαραθώνα που έλαβε χώρα το 490 π.χ. η διαφορά μεταξύ των δύο στρατών ήταν πολύ μεγάλη, με αποτέλεσμα να επικρατήσει διχασμός μεταξύ των Αθηναίων στρατηγών. Οι περισσότεροι θεωρούσαν ότι δεν θα έπρεπε να προχωρήσουν 90 Αρχαίοι Έλληνες Ιστοριογράφοι, διαθέσιμο στο ημ/νία ανάκτησης 20/08/ Mosse, 2003., ό.π., σελ

69 σε μάχη, με το επιχείρημα ότι ο Αθηναϊκός στρατός ήταν πολύ μικρός και δε μπορούσε να αντιμετωπίσει τους Μήδους. Όμως ο αθηναίος στρατηγός Μιλτιάδης είχε άλλη άποψη 92. Η αλήθεια είναι ότι ακόμα κι αν οι Αθηναίοι μπορούσαν να συγκενρώσουν όλους τους οπλίτες τους στο Μαραθώνα, ο Περσικός στρατός θα ήταν διπλάσιος 93. Εκτός αυτού, μία τέτοια κίνηση θα μπορούσε να αποβεί μοιραία, αφού τυχόν συγκέντρωση όλου του στρατεύματος σε εκείνο το σημείο θα σήμαινε ότι οι Πέρσες θα ήταν ελεύθεροι να επιτεθούν στην πόλη χωρίς αντίσταση, αφού δε θα υπήρχε διαθέσιμος στρατός για άμυνα. Γι αυτό ο στρατηγός αποφάσισε να διαφοροποιήσει το σχήμα με το οποίο μάχονταν έως τότε τα στρατεύματα και έτσι σκέφτηκε μία εναλλακτική παράταξη. Μετέφερε, λοιπόν, το βάρος από το κέντρο της φάλαγγας στα δύο άκρα, ώστε να περικυκλώσει τους εχθρούς. Παράλληλα, οι Πέρσες διέθεταν κυρίως ελαφρύ πεζικό, ενώ οι Έλληνες οπλίτες ήταν πιο δυνατοί και είχαν το πλεονέκτημα στη μάχη σώμα με σώμα. Στη μάχη του Μαραθώνα οι Αθηναίοι κατόρθωσαν να φτάσουν κοντά στις Περσικές γραμμές. Η μάχη έληξε με την υποχώρηση του κέντρου των Περσών στα πλοία, επτά εκ των οποίων καταστράφηκαν από τους Αθηναίους. Έπειτα από το τέλος της μάχης οι Πέρσες επιχείρησαν να επιτεθούν στην Αθήνα, όμως οι Αθηναίοι επέστρεψαν εγκαίρως και πέτυχαν την υποχώρηση του εχθρού. Η σημασία της νίκης ήταν μεγάλη για την πόλη. Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι για τους νεκρούς του Μαραθώνα στήθηκε μνημείο κοντά στο πεδίο της μάχης, επειδή η ανδρεία τους κρίθηκε ξεχωριστή, σύμφωνα και με τα λόγια του Περικλή όπως τα μεταφέρει ο Θουκυδίδης στον Επιτάφιο Ηροδότου Ιστορίες, VI 109, διαθέσιμο στο ημ/νία ανάκτησης 22/08/ T. Holland, Persian Fire, London: Abacus, 2005, σελ Α. Βλάχος, Θουκυδίδη Περικλέους Επιτάφιος, διαθέσιμο στο ημ/νία ανάκτησης: 26/08/

70 Εικόνα 29: Μάχη του Μαραθώνα Η παράταξη των αντιπάλων Πηγή: Η μάχη του Μαραθώνα [ Η μάχη των Θερμοπυλών Η μάχη των Θερμοπυλών έως και σήμερα θεωρείται μία από τις πιο ηρωικές στιγμές του αρχαίου ελληνικού κόσμου. Έως και σήμερα μνημονεύεται ως πράξη απόδειξης μεγαλείου το ότι οι λιγοστοί Σπαρτιάτες και Θεσπιείς επέλεξαν να μείνουν και να πολεμήσουν απέναντι στον σημαντικά υπεράριθμο Περσικό στρατό. Αν και γνώριζαν ότι το αποτέλεσμα της μάχης ήταν προδιαγεγραμμένο, πιστοί στις αξίες και τα ιδανικά της πόλης τους και της εποχής προτίμησαν να πεθάνουν μαχόμενοι ενάντια στον εχθρό. Το «μολών λαβέ» του στρατηγού Λεωνίδα και η ηρωική θυσία των στρατιωτών έμειναν στην ιστορία και έως σήμερα αποδεικνύουν τον ηρωισμό και την πίστη στην πατρίδα. Το 70

71 σημείο στο οποίο έλαβε χώρα η μάχη το 480 π.χ. ήταν ένα στενό πέρασμα από το οποίο λέγεται ότι ήταν περίπου 20 μέτρα ευρύ είτε ευρύτερο στη μέση, αλλά πολύ πιο στενό στη δυτική και ανατολική «πύλη» 95. Αυτό ήταν στρατηγική επιλογή της πλευράς των Ελλήνων, καθώς επιχείρησαν να εξουδετερώσουν το αριθμητκό πλεονέκτημα του εχθρού. Εικόνα 30: Γεωμορφικός χάρτης της περιοχής των Θερμοπυλών Πηγή: Kase E., Kraft J., Rapp G., Szemler G., Tziavos C., «The Pass at Thermopylae, Greece», Journal of Field Archaeology, Vol. 14, No. 2 (Summer, 1987), Maney Publishing, σελ. 182 Η μάχη των Θερμοπυλών διήρκεσε τρεις ημέρες. Μάλιστα, κατά πολλούς θεωρείται ότι εάν ο Εφιάλτης δεν είχε προδώσει το σχέδιο των Λακεδαιμονίων ενδεχομένως οι Έλληνες να είχαν νικήσει. Παρ όλα αυτά, η μάχη είχε μεγάλη αξία για την εξέλιξη των πολεμικών αναμετρήσεων, καθώς έδωσε το χρόνο στους Έλληνες να προετοιμαστούν για την επικείμενη μάχη των Πλαταιών καθώς και για την επίσης νικηφόρα ναυμαχία της Σαλαμίνας Ε. Kase, J.Kraft, G. Rapp, G. Szemler, C. Tziavos, «The Pass at Thermopylae, Greece», Journal of Field Archaeology, Vol. 14, No. 2 (Summer, 1987), Maney Publishing, σελ Κρασανάκης, ό.π. 71