ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ

Transcript

1 ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΠΟ10 ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2012 Θέμα 2 ης γραπτής εργασίας Τον 15ο και τον 16ο αιώνα παρατηρείται το φαινόμενο της ευρωπαϊκής επέκτασης. Ποιες ήταν οι αιτίες και οι συνέπειες αυτού του φαινομένου για την Ευρώπη και τον υπόλοιπο κόσμο.

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή Τα αίτια και οι προϋποθέσεις της ευρωπαϊκής επέκτασης Η δημιουργία των αποικιακών αυτοκρατοριών και η κυριαρχία των Ευρωπαίων σε όλο τον κόσμο 6 3. Οι συνέπειες της ευρωπαϊκής επέκτασης για την Ευρώπη και τον υπόλοιπο κόσμο. 8 Συμπεράσματα.. 10 Βιβλιογραφία. 11

3 Εισαγωγή Οι ανακαλύψεις του 15 ου και 16 ου αιώνα αποτέλεσαν αληθινή επανάσταση στην εξέλιξη της Ευρώπης και του κόσμου. Τίποτα δεν θα έμενε ίδιο μετά την ανακάλυψη των νέων χωρών, οι συνέπειες των ανακαλύψεων μάλιστα ήταν τόσο συνταρακτικές για την Ευρώπη και την υφήλιο έτσι ώστε να θεωρείται η εποχή των ανακαλύψεων και της ευρωπαϊκής επέκτασης ως μία από τις τομές που βάζει τέλος στην εποχή του Μεσαίωνα. Σημαντικό ρόλο όπως θα γίνει λόγος στη συνέχεια, στην έναρξη των εξερευνήσεων που οδήγησαν στις ανακαλύψεις, έπαιξε η ανάκαμψη της ευρωπαϊκής οικονομίας μετά το Στόχος της συγκεκριμένης εργασίας είναι να παρουσιάσει τα αίτια που οδήγησαν στην ευρωπαϊκή επέκταση του 15 ου και 16 ου ως συνέπεια των μεγάλων ανακαλύψεων. Στη συνέχεια θα γίνει αναφορά στις σημαντικότερες αποικιακές δυνάμεις που προέκυψαν από τις ανακαλύψεις του 15 ου και 16 ου αι. και τέλος στις συνέπειες που είχε για την Ευρώπη και τον υπόλοιπο κόσμο, η ευρωπαϊκή επέκταση κατά το ο αι.

4 1. Τα αίτια και οι προϋποθέσεις της ευρωπαϊκής επέκτασης Η ευρωπαϊκή οικονομία άρχισε να ανακάμπτει ήδη από το 1450 μετά από ένα αιώνα μεγάλης ύφεσης που είχε γνωρίσει. Η ανάκαμψη αυτή ήταν δεδομένο πως θα προχωρούσε σταθερά, όμως επιταχύνθηκε σε μεγάλο βαθμό από ένα σημαντικό γεγονός που σημειώθηκε στα τέλη του 15 ου αι. και συνεχίστηκε κατά το 16 ο, τα υπερπόντια ταξίδια και τις ανακαλύψεις των νέων χωρών από τους Ευρωπαίους 1. Ως τις αρχές του 15 ου αι. οι Ευρωπαίοι θεωρούσαν την Ευρώπη ως το κέντρο του κόσμου, ο μοναδικός γείτονας που ήξεραν ήταν το Ισλάμ. Υπήρχαν όμως ιστορίες για βασίλεια στην Ασία και την Αφρική όπου ήταν πλούσια σε χρυσό, σύμφωνα με τον περιηγητή Μάρκο Πόλο. Εκτός των παραπάνω ένας συνδυασμός παραγόντων κατά τα τέλη του Μεσαίωνα, είχε δημιουργήσει μια έντονη επιθυμία για μακρινά ταξίδια και εξερευνήσεις γενικότερα 2. Άλλος λόγος που συνέβαλε στο να αρχίσουν οι Ευρωπαίοι τα ταξίδια και τις εξερευνήσεις ήταν ο ιεραποστολικός πυρετός των Ισπανών. Προηγουμένως η επιτυχημένη εκδίωξη των Αράβων από την ιβηρική Χερσόνησο, είχε δημιουργήσει ένα απόθεμα θρησκευτικού ζήλου το οποίο βρήκε διέξοδο υπό τη μορφή επιθυμίας για τον προσηλυτισμό των υπερπόντιων «ειδωλολατρών 3. Τα κίνητρα υπήρχαν δεκαετίες πριν, όμως απαραίτητο στοιχείο που θα επέτρεπε στην εφαρμογή-υλοποίηση των σχεδίων αυτών, ήταν η ύπαρξη των αναγκαίων προϋποθέσεων. Πρώτη προϋπόθεση ήταν οι αστρονομικές γνώσεις που επέτρεπαν πλέον στους ναυτικούς να ανοίγονται περισσότερο στον ωκεανό, σε συνδυασμό με την αντίληψη για την σφαιρικότητα της γης και την πραγματική της έκταση. Επίσης σημαντική ήταν η βελτίωση της ναυσιπλοΐας ως αποτέλεσμα των αστρονομικών γνώσεων και της δυνατότητας πρόβλεψης των καιρικών φαινομένων. Η ύπαρξη της πυξίδας και του αστρολάβου που αποτελούσαν πολύτιμα όργανα στην ασφαλή 1 E. Burns, Νεότερη Ευρωπαϊκή Ιστορία, τόμος Α, Θεσσαλονίκη, Επίκεντρο, 2006, σ Κ. Ράπτης, Γενική Ιστορία της Ευρώπης, τόμος Α, ΕΑΠ, Πάτρα 2000, σ E. Burns, ό.π., σ. 230

5 πλοήγηση των πλοίων, η ναυπήγηση της καραβέλας, συνέβαλε με τη σειρά της στην ασφαλέστερη ναυσιπλοΐα σε συνδυασμό με το νέο τύπο ιστίων που επέτρεπαν την πλεύση και με αντίθετο άνεμο 4. Σημαντική υπήρξε και η ανάπτυξη της γεωγραφίας με την διαμόρφωση παγκόσμιων χαρτών κατά το 15 ο αιώνα. Ως επιστέγασμα αυτών των προϋποθέσεων δεν πρέπει να παραληφθεί η αναφορά της ύπαρξης ενός ευνοϊκού πολιτικού, οικονομικού και κοινωνικού πλαισίου για τις ανακαλύψεις. Η σταθεροποίηση των μοναρχιών, η υποχώρηση των λιμών και επιδημιών και η ανάκαμψη της γεωργίας και του εμπορίου 5. 4 Κ. Ράπτης, ό.π., σ Στο ίδιο, σ. 134

6 2. Η δημιουργία των αποικιακών αυτοκρατοριών και η κυριαρχία των Ευρωπαίων σε όλο τον κόσμο Εκείνοι που πρωταγωνίστησαν στην ανακάλυψη νέων χωρών ήταν οι Ισπανοί και οι Πορτογάλοι. Η προέλευση των εξερευνητών και η ίδρυση αποικιών κατά συνέπεια από τις χώρες που προέρχονταν δεν ήταν τυχαία. Εκτός από τις τεχνολογικές και επιστημονικές προϋποθέσεις που προαναφέρθηκαν, στην ιβηρική χερσόνησο υπήρχε ναυτική παράδοση, δημογραφική πίεση (επομένως πληθυσμός που αναζητούσε διέξοδο) και τέλος αρκετά ζωντανή η μνήμη των σταυροφοριών 6. Με αφορμή την αναζήτηση συμμάχων κατά του μουσουλμανικού Μαρόκου, οι Πορτογάλοι κινήθηκαν στα νότια των ακτών της Αφρικής, σύντομα η αναζήτηση χρυσού, μπαχαρικών και ελεφαντοστού, έγινε ο αυτοσκοπός τους, παράλληλα με την ελπίδα ανακάλυψης νέου δρόμου για τις Ινδίες. Αυτό θα το κατορθώσει ο Πορτογάλος Βάσκο Ντε Γκάμα το 1498 όπου με αφετηρία τη Λισαβόνα θα φτάσει ως τις Ινδίες. Η σπουδαιότερη βέβαια ανακάλυψη που θα προκαλούσε και τις μεγαλύτερες συνέπειες στην Ευρώπη, ήταν εκείνη της Αμερικής 7. Η άρνηση των Πορτογάλων να δεχτούν την προσφορά του Χριστόφορου Κολόμβου για εξερευνήσεις προς τα δυτικά και την αναζήτηση συντομότερης οδού προς τις Ινδίες, τον οδήγησε στους Ισπανούς. Αν και ο Κολόμβος δεν κατάφερε να κατανοήσει ότι είχε ανακαλύψει μια νέα ήπειρο, οι ανακαλύψεις του στην Καραϊβική και την κεντρική Αμερική έβαλαν τις βάσεις ώστε οι επόμενοι εξερευνητές, κυρίως ο Αμέρικο Βεσπούκι, να καταλάβουν πως επρόκειτο για μια νέα ήπειρο, την Αμερική 8. Τα ταξίδια των επόμενων εξερευνητών της Ισπανίας, Κορτές, Πιζάρο, απέφεραν σύντομα για την Ισπανία τη δημιουργία μιας απέραντης αποικιακής αυτοκρατορίας που εκτεινόταν στις σημερινές νοτιοδυτικές ΗΠΑ, τη Φλόριντα, το Μεξικό, τις Δυτικές Ινδίες, και όλη τη Νότια Αμερική με εξαίρεση τη Βραζιλία που θα ανήκε στους Πορτογάλους 9. 6 Στο ίδιο, σ S. Berstein- P. Milza, Ιστορία της Ευρώπης: Από τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία στα Ευρωπαϊκά Κράτη 5 ος -18 ος αιώνας, τόμος Α, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1997, σσ Στο ίδιο, σ E. Burns, ό.π., σ. 232

7 Οι Πορτογάλοι απ την άλλη ίδρυσαν μια σειρά εμπορικών σταθμών από τις ακτές της Αφρικής ως την Ινδονησία και την Κίνα. Ήταν μια εμπορική αυτοκρατορία στην ουσία, καθώς οι Πορτογάλοι ενδιαφέρονταν κυρίως για το εισαγωγικό εμπόριο μπαχαρικών. Ο ανταγωνισμός μεταξύ Ισπανών και Πορτογάλων στην νότια Αμερική ήταν πιθανό να καταλήξει σε σύγκρουση μεταξύ τους. Για να αποφευχθεί κάτι τέτοιο υπογράφτηκε συνθήκη μεταξύ τους, η οποία καθόριζε τα σύνορα των δύο στην νότια Αμερική, η Βραζιλία έτσι θα ανήκε στους Πορτογάλους 10. Άγγλοι και Γάλλοι με τη σειρά τους μιμήθηκαν τους πρωτεργάτες Ισπανούς και Πορτογάλους. Με αφετηρία τα ταξίδια των Άγγλων Τζον και Σεμπάστιαν Κάμποτ μεταξύ , μπήκαν οι βάσεις των αγγλικών κατακτήσεων στη βόρεια Αμερική. Οι Γάλλοι από την άλλη με πρωταγωνιστή τον εξερευνητή Καρτιέ που ανέπλευσε το ποταμό του Αγίου Λαυρεντίου αρχές του 16 ου αι, απέκτησαν τη δυνατότητα προβολής κυριαρχίας στον ανατολικό Καναδά 11. Για να διοικηθούν τα τεράστια αυτά εδάφη, των Ισπανών κυρίως, ήταν αναγκαίο να δημιουργηθούν νέοι θεσμοί και διοικητικές διαιρέσεις. Το 1524 έτσι ιδρύεται το Συμβούλιο των Ινδιών, οι ισπανικές κτήσεις χωρίστηκαν τελικά σε δύο αντιβασιλείες, τη Νέα Ισπανία και το Περού. Η περιοχή της Λατινικής Αμερικής αποτέλεσε μάλιστα πεδίο δραστηριοποίησης των δευτερότοκων γιων των Καστιλλιανών αριστοκρατών Κ. Ράπτης, ό.π. σ E. Burns, ό.π., σ Κ. Ράπτης, ό.π., σσ

8 3. Οι συνέπειες της ευρωπαϊκής επέκτασης για την Ευρώπη και τον υπόλοιπο κόσμο Οι συνέπειες των ανακαλύψεων του 15 ου και 16 ου αιώνα στην Ευρώπη και τον υπόλοιπο κόσμο είναι ανυπολόγιστες. Οι ανακαλύψεις άλλαξαν καταρχήν την εικόνα των Ευρωπαίων για τον υπόλοιπο κόσμο, μέσω της αύξησης των γεωγραφικών, εθνογραφικών, αστρονομικών και κοσμογραφικών γνώσεων. Μέσα σε σύντομο διάστημα οι Ευρωπαίοι απέκτησαν αντίληψη του πραγματικού μεγέθους του πλανήτη γη, αναζήτησαν και βρήκαν νέους δρόμους, περιοχές με άγνωστο κλίμα, ενώ ήρθαν σε επαφή με νέους πολιτισμούς και λαούς που έθεσαν υπό την εξουσία τους 13. Μια από τις σημαντικότερες συνέπειες ήταν ότι με τις ανακαλύψεις των νέων χωρών και την ίδρυση αποικιών το εμπόριο επεκτάθηκε από τα όρια της Μεσογείου σε παγκόσμιο επίπεδο. Για πρώτη φορά στα ως τότε χρονικά, πλοία των ευρωπαϊκών ναυτικών κρατών έπλεαν σε όλες τις θάλασσες. Το μονοπώλιο του ανατολικού εμπορίου που διέθεταν ως τότε οι ιταλικές πόλεις Βενετία και Γένοβα δέχτηκε βαρύτατο πλήγμα, αντίθετα τα λιμάνια της Λισαβόνας, του Μπορντώ, κτλ. γέμισαν με ποντοπόρα πλοία και τα ράφια των εμπόρων τους με παντός είδους προϊόντα 14. Η παραπάνω ήταν ίσως και η σπουδαιότερη συνέπεια, δηλαδή η αργή αλλά συνεχής μετατόπιση του πολιτικού, οικονομικού και πολιτισμικού βάρους της Ευρώπης από το νότιο και κεντρικό τμήμα της, στο δυτικό και πιο συγκεκριμένα στα κράτη που είχαν πρόσβαση στον Ατλαντικό Ωκεανό (Ισπανία, Πορτογαλία, Αγγλία, Γαλλία, Ολλανδία) 15. Σημαντική συνέπεια ήταν η μεγάλη αύξηση του όγκου του εμπορίου και η ποικιλία των ειδών κατανάλωσης. Στα μπαχαρικά και τα υφάσματα από την ανατολή προστέθηκαν νέα όπως ο καπνός, το ρούμι, κ.ά. Εκτός από τα νέα αγαθά σημειώθηκε αύξηση στις ποσότητες προϊόντων που ως τότε ήταν δυσεύρετα, που έπαψαν έτσι να θωρούνται είδη πολυτελείας. Διάφορες ομάδες προϊόντων όπως η πατάτα, το καλαμπόκι, η ντομάτα, κ.ά., έγιναν αναπόσπαστα τμήματα της ευρωπαϊκής γαστρονομίας στα χρόνια που ακολούθησαν. Παράλληλα υπήρχαν και δυσάρεστες 13 Στο ίδιο, σ E. Burns, ό.π., σ Κ. Ράπτης, ό.π., σ. 138

9 συνέπειες όπως η μετάδοση διαφόρων νόσων, όπως η σύφιλη που δεν έκανε κοινωνικές διακρίσεις και έπληξε ανθρώπους όλων των τάξεων 16. Άλλη συνέπεια των ανακαλύψεων ήταν η μεγάλη εισροή πολυτίμων μετάλλων στην Ευρώπη. Ως την εποχή των ανακαλύψεων τα πολύτιμα μέταλλα στην Ευρώπη δεν επαρκούσαν έτσι ώστε να στηριχτεί μια οικονομία σε αυτά, μισό αιώνα αργότερα αυτό άλλαξε. Αρχικά υπήρξε εισροή μεγάλης ποσότητας χρυσού, ακολούθησε η τεράστια εισροή αργύρου που όμως οδήγησε σε παρακμή τη γερμανική οικονομία. Η Ισπανία από την άλλη φαινομενικά φαινόταν ότι είχε μεγάλη οικονομική ανάπτυξη, όμως η αδύναμη βιομηχανία της συνέβαλε στην παρακμή της κατά τα τέλη του 16 ου αι. Οι άποικοι θα στρέφονταν πλέον προς τη βόρεια Ευρώπη για αναζήτηση υφασμάτων και εργαλείων 17. Η ευρωπαϊκή επέκταση όμως του ου αι. είχε συνέπειες και σε πνευματικό επίπεδο. Τα επιτεύγματα των εξερευνητών οδήγησαν στην επιθυμία για ανακαλύψεις σε όλους τους τομείς, για περισσότερη γνώση και αμφισβήτηση του δογματισμού που χαρακτήριζε το μεσαιωνικό τρόπο σκέψης. Έτσι άρχισε να διαμορφώνεται ένα κριτικό πνεύμα που πρόβαλε την αξίωση να υπάρξει διαχωρισμός της επιστήμης από τη θρησκεία. Έγινε πυροδότηση δηλαδή μιας κίνησης που σε πρώτο στάδιο κινήθηκε μυστικά και στη συνέχεια φανερά ως το σημείο που γνώρισε πλήρη άνθηση κατά το 18 ο αι με τη μορφή της ριζοσπαστικής κριτικής σε οτιδήποτε ο λόγος αδυνατεί να επιβεβαιώσει 18. Παράλληλα η εκμετάλλευση των ιθαγενών πληθυσμών από τους αποίκους σε βαθμό απάνθρωπο πολλές φορές, έγινε η αιτία για πρώτη φορά να γίνει λόγος για ανθρώπινα δικαιώματα με μια Οικουμενική εγκυρότητα, ανεξάρτητα από φυλή και χρώμα, χωρίς όμως κάποιο ουσιαστικό αποτέλεσμα E. Burns, ό.π., σ Κ. Ράπτης, ό.π., σ E. Burns, ό.π., σσ S. Berstein- P. Milza, ό.π., σ Κ. Ράπτης, ό.π., σ. 138

10 Συμπεράσματα Οι ανακαλύψεις του 15ου-16ου αιώνα και κατά συνέπεια η ευρωπαϊκή επέκταση θα άλλαζαν δια παντός την εικόνα της Ευρώπης και του υπόλοιπου κόσμου. Χάρη στις ανακαλύψεις οι Ευρωπαίοι μπόρεσαν να βγουν από το στενό περιβάλλον της Μεσογείου στο οποίο ζούσαν έχοντας μεμονωμένες επαφές με το Ισλάμ που κάλυπτε το χώρο της βόρειας Αφρικής και της Μέσης Ανατολής. Οι θαλασσοπόροι εξερευνητές της εποχής στην προσπάθεια τους να βρουν νέους συντομότερους και ασφαλέστερους δρόμους προς τις Ινδίες και την αγορά των μπαχαρικών και πολυτίμων μετάλλων, βρέθηκαν προ εκπλήξεως καθώς έγιναν μάρτυρες της ανακάλυψης νέων κόσμων και πολιτισμών. Οι ανακαλύψεις αυτές θα ήταν αδύνατες χωρίς την τεχνολογική εξέλιξη στην ναυσιπλοΐα και την αστρονομία, αλλά και χωρίς την ανάκαμψη που γνώρισε η Ευρώπη για πρώτη φορά μετά το 13ο αι. Η ίδρυση των αποικιακών και εμπορικών αυτοκρατοριών της Ισπανίας και της Πορτογαλίας είχε ως αποτέλεσμα να γεμίσει η Ευρώπη πλήθος προϊόντων από τις νέες χώρες, να γνωρίσει νέους λαούς και πολιτισμούς, γεγονός που είχε σημαντικές συνέπειες στην Ευρώπη και τον κόσμο σε όλους τους τομείς.

11 Βιβλιογραφία -Ράπτης Κ., Γενική Ιστορία της Ευρώπης, τόμος Α, ΕΑΠ, Πάτρα Berstein S.-Milza P., Ιστορία της Ευρώπης: Από τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία στα Ευρωπαϊκά Κράτη 5 ος -18 ος αιώνας τόμος Α, Αθήνα, Αλεξάνδρεια, Burns E., Νεότερη Ευρωπαϊκή Ιστορία, τόμος Α, Θεσσαλονίκη, Επίκεντρο, 2006