Ο θεσμός της ασυλίας

Transcript

1 Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Θεολογική Σχολή Τμήμα Θεολογίας Βουλγαράκης Δημήτρης Ο θεσμός της ασυλίας Διακρατικά δίκτυα στην Ελληνιστική εποχή Διπλωματική Εργασία για την απόκτηση του Μεταπτυχιακού Διπλώματος με Ειδίκευση στη Θρησκειολογία Επιβλέπων: Καθ. Παναγιώτης Παχής Θεσσαλονίκη

2 Τίτλος μεταπτυχιακής εργασίας: Ο θεσμός της ασυλίας. Διακρατικά δίκτυα στην Ελληνιστική εποχή Επιβλέπων Καθηγητής: κ. Παναγιώτης Παχής Ημερομηνία έγκρισης: Η έγκριση της Μεταπτυχιακής Εργασίας από τη Σχολή Θεολογίας του ΑΠΘ δεν υποδηλώνει ότι αποδέχεται το τμήμα τις γνώμες του συγγραφέα. 2

3 Στους γονείς μου, Κώστα και Λίνα 3

4 Ευχαριστίες Η παρούσα διπλωματική εργασία δεν θα μπορούσε να ολοκληρωθεί χωρίς την καθοριστική βοήθεια ορισμένων προσώπων, τα οποία και θα ήθελα να ευχαριστήσω. Καταρχήν τον καθηγητή Παναγιώτη Παχή, τον ευχαριστώ για την επίβλεψη της εργασίας μου και τις ιδέες που μου παρείχε, αλλά και για όλα τα χρόνια που ήμουν φοιτητής του, καθώς ήταν αυτός που με ώθησε να ασχοληθώ με την επιστήμη της θρησκειολογίας. Τους Κωνσταντίνο Μπατσιόλα, Ολυμπία Παναγιωτίδου, και Σπύρο Πιπεράκη, τους ευχαριστώ για όλη τη βοήθεια που μου παρείχαν και την καθοριστική συμβολή τους για την ολοκλήρωση της εργασίας μου. Τέλος, τους καθηγητές Ιωάννη Πέτρου, Νίκη Παπαγεωργίου, και Αγγελική Ζιάκα, τους ευχαριστώ για την περίοδο που ήμουν φοιτητής τους, και για όλες τις γνώσεις που αποκόμισα από τα μαθήματα τους. 4

5 Περιεχόμενα ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΩΝ 6 ΠΙΝΑΚΑΣ ΕΙΚΟΝΩΝ 7 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ 1.1 ΤΑ ΔΙΚΤΥΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΔΙΑΚΡΑΤΙΚΟΙ ΘΕΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ 37 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ 2.1 ΙΕΡΟΣ ΧΩΡΟΣ ΠΡΟΣΦΥΓΗ ΣΕ ΙΕΡΟ Ο ΘΕΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΣΥΛΙΑΣ 53 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ 3.1 Η ΧΡΗΣΗ ΤΗΣ ΕΝΝΟΙΑΣ ΤΗΣ ΣΥΓΓΕΝΕΙΑΣ ΣΤΙΣ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΕΙΣ ΑΣΥΛΙΑΣ ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΕ ΧΡΗΣΜΟΥΣ ΣΧΕΤΙΚΟΥΣ ΜΕ ΤΙΣ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΕΙΣ ΑΣΥΛΙΑΣ ΤΟΠΟΘΕΣΙΕΣ ΕΠΙΓΡΑΦΩΝ 84 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ 4.1 Ο ΘΕΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΣΥΛΙΑΣ ΩΣ ΜΕΣΟ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΕΙΡΑΤΕΙΑ 88 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ 5.1 ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ ΑΣΥΛΙΑΣ 102 ΕΠΙΜΕΤΡΟ ΠΑΡΑΒΙΑΣΕΙΣ ΙΕΡΟΥ 130 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Α. ΠΗΓΕΣ 149 Β. ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ 150 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΑΡΧΑΙΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ 161 Β. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΕΙΚΟΝΩΝ 179 5

6 Πίνακας Συντομογραφιών BCH ΒΤ Bulletin de Correspondance Hellénique Bibliotheca Scriptorum Graecorum Et Romanorum Teubneriana. Leipzig. CIG Corpus Inscriptionum Graecarum, 4 vols. Berlin, IG Inscriptiones Graecae, Berlin, LCT OGIS SCBO Loeb Classical Texts Orientis Graeci Inscriptiones Selectae, Supplementum Sylloges Inscriptionum Graecarum, ed. W. Dittenberg, vols I-II, Leipzig, 1903, Scriptorum Classicorum Bibliotheca Oxoniensis. Oxford. SEG Supplementum Epigraphicum Graecum, Leiden, Syll 3 Sylloge Inscriptionum Graecarum, ed. W. Dittenberg, vols I-IV, Leipzig,

7 Πίνακας εικόνων Εικόνα 1: Νόμισμα από την πόλη της Ασκαλώνας, το οποίο χρονολογείται το 104/103 π.χ. Από τη μία πλευρά απεικονίζει τον Αντίοχο Η' και από την άλλη έναν αετό στραμμένο προς τα αριστερά, καθώς και ένα περιστέρι. Η εγχάρακτη επιγραφή αναφέρει: "ΑΝΤΙΟΧΟΥ ΒΑΣΙΛΕΩΣ". Πηγή: A. Meadows- K. Shipton (eds.), Money and its uses in the ancient Greek world (Oxford 2001), εικόνα Εικόνα 2: Νόμισμα από την πόλη της Ασκαλώνας, το οποίο χρονολογείται το 104/103 π.χ. Από τη μία πλευρά απεικονίζει τον Αντίοχο Η' και από την άλλη έναν αετό στραμμένο προς τα αριστερά, καθώς και ένα περιστέρι. Η εγχάρακτη επιγραφή αναφέρει: "ΑΣΚΑΛΩΝΙΤΩΝ/ΙΕΡΑΣ/ΑΣΥ/ΑΥΤΟ". Πηγή: A. Meadows- K. Shipton (eds.), Money and its uses in the ancient Greek world (Oxford 2001), εικόνα Εικόνα 3: Νόμισμα από τη Σελεύκεια της Πιερίας στη Συρία, το οποίο χρονολογείται το 105/104 π.χ. Η εγχάρακτη επιγραφή αναφέρει: "ΣΕΛΕΥΚΕΩΝ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΚΑΙ ΑΥΤΟΝΟΜΟΥ". Πηγή: A. Meadows- K. Shipton (eds.), Money and its uses in the ancient Greek world (Oxford 2001), εικόνα Εικόνα 4: Επιγραφή που αναφέρει την αναγνώριση της Μαγνησίας του Μαιάνδρου ως άσυλο από την Αιτωλική Συμπολιτεία το 221 π.χ. Πηγή: J. Bousquet, "Inscriptions de Delphes", BCH 82 (1958), 61-91, ιδιαίτ. σελ

8 Εισαγωγή Σχεδόν διακόσια χρόνια έχουν περάσει από την εισήγηση του όρου «Ελληνιστική εποχή» από τον J. G. Droysen (1836) στο έργο του Geschichteder Diadochen (Ιστορία των Διαδόχων) κι ακόμα τα χρονικά όρια αυτής της επονομαζόμενης εποχής μπορεί να θεωρηθούν ασαφή. O ερευνητής αυτός προτείνει για πρώτη φορά στο συγκεκριμένο έργο του τον όρο ελληνιστική για να περιγράψει την υιοθέτηση της Ελληνικής γλώσσας και εν γένει του πολιτισμού από τους μη Έλληνες, ως το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της εποχής αυτής. Ο συγκεκριμένος όρος καθιερώνεται τελικά το 1877 στο έργο του με τίτλο Geschichtedes Hellenismus (Ιστορία του Ελληνισμού), προκαλώντας στους μεταγενέστερους ερευνητές προβληματισμούς και ενστάσεις σχετικά με τη χρήση του. Έτσι λοιπόν, ο Ogden θεωρεί ότι ο χαρακτηρισμός αυτός δεν είναι ικανοποιητικός, αφού δεν καθορίζει τον Ελληνικό κόσμο καθεαυτό, αλλά κυρίως την περιφέρεια του η αναφορά στη δημιουργία του ελληνιστικού κόσμου, λέει αυτός ο ερευνητής, σχετίζεται με τη γεωγραφική περιοχή της οικουμένης εξοβελίζοντας όμως το χώρο της ηπειρωτικής Ελλάδας και τους Έλληνες από το χώρο επικρατείας 1. Τα παραπάνω μας βοηθούν να κατανοήσουμε την ιδιαιτερότητα, καθώς επίσης τους προβληματισμούς που δημιουργεί, ιδιαίτερα στο χώρο της σύγχρονης έρευνας, η χρήση του. Αυτή η πραγματικότητα σχετίζεται άμεσα με τον μη σαφή καθορισμό, από μέρους του εμπνευστή του, των σαφών ορίων διάρκειάς του 2. Έτσι λοιπόν, η συγκεκριμένη χρονική 1 D. Ogden, "From chaos to Cleopatra", in: D. Ogden (ed.), The Hellenistic world. New Perspective (London 2002), σελ. ix-xxv, ιδιαίτ. σελ. ix- x. 2 T. Gelzer, "Transformations", in: A. W. Bulloch- E. S. Gruen- A.A Long- A. Stewart (eds.), Images and Ideologies: Self- Definition in the Hellenistic World (Berkeley 1993), σελ , ιδιαίτ. σελ

9 περίοδος αρχίζει, σύμφωνα πάντοτε με την άποψη του Droysen, με το θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου το 323 π.χ., και τελειώνει με την υποταγή της Πτολεμαϊκής Αιγύπτου από τον Οκταβιανό Αύγουστο το 31 π.χ. To πρόβλημα είναι, όμως, ότι ο Οκταβιανός κάνει μ αυτήν την οριοθέτηση έναν πολιτικό ανασχηματισμό της οικουμένης, με την έννοια πως η αλλαγή της έγκειται μονάχα στα πλαίσια μιας διαφορετικής μορφής πολιτικής διακυβέρνησης, και όχι ενός συνολικού ανασχηματισμού του αρχαίου κόσμου. Προς αποφυγή παρεξηγήσεων και πιο σαφούς οριοθέτησης αυτής εποχής, σύγχρονοι ερευνητές θεωρούν ότι το τέλος της Ελληνιστικής εποχής πρέπει να επεκταθεί σε μια μεταγενέστερη εποχή, δηλαδή σ αυτή του Μ. Θεοδοσίου (τέλη 4 ου μ.χ), με τον οποίο σηματοδοτείται η οριστική πλέον επικράτηση του Χριστιανισμού, και επομένως το τέλος ενός ολόκληρου κόσμου, του αρχαίου κόσμου 3. Ο G. R, Bugh θεωρεί επίσης ως λανθασμένη τη μετάφραση της γερμανικής λέξη Hellenismus στην αγγλική ως Hellenism και Hellenistic, αφού έχει, στην πραγματικότητα, μια εντελώς διαφορετική σημασία. Θα πρέπει να αναφέρουμε, βεβαίως, σ αυτό το σημείο ότι για τον Droysen ο όρος Hellenismus σηματοδοτεί την ώσμωση του ελληνικού και ανατολικού πολιτισμού, η οποία δημιουργεί τις ιδανικότερες προϋποθέσεις για την τελική επικράτηση του Χριστιανισμού 4. Η συγκεκριμένη εποχή, σύμφωνα πάντοτε με την άποψή του, αποτελεί πολιτισμικό και πολιτικό φαινόμενο. Οι παράγοντες γέννησης του οφείλονται σε πολιτικά γεγονότα, δηλαδή την κατάκτηση της Περσικής αυτοκρατορίας από τον Αλέξανδρο, γεγονός που έχει τεράστιες συνέπειες και σε πολιτισμικό επίπεδο 5. 3 Π. Παχής, Οι Ανατολικές λατρείες της Ελληνορωμαϊκής εποχής (Θεσσαλονίκη 2010), σελ Βλ. επίσης L. H. Martin, Οι θρησκείες της Ελληνιστικής εποχής (Θεσσαλονίκη 2004) (μτφρ. Δ. Ξυγαλατάς), σελ G. R. Bugh, "Introduction (εισαγωγή του τόμου), in: G. R. Bugh (ed.), The Cambridge Companion to the Hellenistic world (Cambridge 2006), σελ. 1-8, ιδιαίτ. σελ A. Erskine, "Approaching the Hellenistic World", in: A. Erskine (ed.), A Companion to the Hellenistic World (Oxford 2003), σελ. 1-15, ιδιαίτ. σελ. 3. 9

10 Πέρα, όμως, από τις διαφορετικές απόψεις που διατυπώνονται για την οριοθέτηση της Ελληνιστικής εποχής, είναι σημαντικό να αναρωτηθούμε αν οι άνθρωποι εκείνης της εποχής έχουν στην πραγματικότητα αντιληφθεί αυτού του είδους το διαχωρισμό και τη μετάβαση (όπως κάνει η σύγχρονη έρευνα) από τον κλασικό στον ελληνιστικό κόσμο. Η απάντηση είναι κατά κάποιον τρόπο καταφατική. Χαρακτηριστικό είναι άλλωστε ότι οι Έλληνες των πρώτων αυτοκρατορικών χρόνων (τέλη 1 ου αιώνα π.χ-αρχές 1 ου αιώνα μ.χ) συχνά παρακάμπτουν τους ελληνιστικούς τους προγόνους εμπνεόμενοι από την Κλασική εποχή 6. Αλλά πέρα απ' αυτό υπάρχει βέβαια και μια διαφορετική οπτική γωνία για τον τρόπο, με τον οποίο αντιλαμβάνονται οι Έλληνες πριν και μετά τον Αλέξανδρο τα όρια της συνολική οικουμένης 7. Βέβαιο είναι πάντως ότι η ιστοριογραφία της εποχής αντιλαμβάνεται την ιστορική πραγματικότητα της μετάβασης και των συνολικών αλλαγών που δημιουργούνται από την Κλασική στην Ελληνιστική εποχή είχαν, δηλαδή, συνειδητοποιήσει ότι ο Μ. Αλέξανδρος με τις κατακτήσεις του είχε ανοίξει νέους δρόμους στην ιστορία της ανθρωπότητας και ότι με αυτόν εγκαινιάζεται μία νέα ιστορική περίοδος. Ο Πολύβιος αναφέρει, για παράδειγμα, πως ο Δημήτριος Φαληρέας αναφέρεται στις μεταπτώσεις επίδρασης της Τύχης στη ζωή των ανθρώπων, καθώς και στα πολιτικο-κοινωνικά δρώμενα της εποχής. Έτσι, λοιπόν, αναφέρει ότι η Τύχη βοηθά τους Μακεδόνες, κατά τη διάρκεια της εποχής του Μ. Αλεξάνδρου, να κατακτήσουν την Περσική αυτοκρατορία και να γίνουν κάτοχοι των απέραντων κτήσεων και του πλούτου της, ενώ αργότερα, και πάλι με τη μεταστροφή της Τύχης, κατατροπώνονται από τη ακάθεκτη ορμή των Ρωμαίων. Βέβαια οι άνθρωποι εκείνης της εποχής δεν είχαν οριοθετήσει, όπως έχουν κάνει οι εκπρόσωποι της σύγχρονης έρευνας, με την ίδια αυστηρότητα την εποχή. Προς επίρρωση της άποψης αυτής, μπορούμε να αναφέρουμε ότι δεν υπάρχει κάποιο αρχαίο 6 A. Erskine, "Approaching the Hellenistic World", ό.π., σελ Βλ. K. Geus, "Space and Geography", in: A. Erskine (ed.), A Companion to the Hellenistic World, ό.π., σελ , ιδιαίτ. σελ

11 κείμενο που να οριοθετεί σαφώς τόσο χρονολογικά, όσο και γεωγραφικά, μια εποχή ανάμεσα στο π.χ., δηλαδή στα όρια που θέτουμε σήμερα στην ελληνιστική οικουμένη. Αυτό όμως δεν συμβαίνει φυσικά και σε καμία άλλη εποχή ούτε οι ιστοριογράφοι της Κλασικής εποχής κάνουν σαφή διαχωρισμό των ιστορικών περιόδων με τον τρόπο που το κάνει η σύγχρονη έρευνα, αν και μια εξαίρεση στον κανόνα θα μπορούσε να είναι το έργο του Ιουστίνου 8. Η Ελληνιστική εποχή είναι μια περίοδος μετάβασης και κοινωνικοπολιτικών διαφοροποιήσεων. Οι κατακτήσεις του Αλέξανδρου ανοίγουν τον δρόμο για την Ελληνιστική οικουμένη, όπως αυτή διαμορφώνεται από τους Διαδόχους μέχρι και την αυτοκρατορική εποχή, στην οποία σαφώς προστίθενται νέα δεδομένα. Χαρακτηριστικό της Κλασικής εποχής είναι οι μικρού μεγέθους (πληθυσμιακά και γεωγραφικά) πόλεις-κράτη στην Ελληνιστική περίοδο έχουν, πλέον, διαμορφωθεί αχανή βασίλεια με εκατομμύρια κατοίκους. Έτσι, συντελείται η μετάβαση από το κλειστό κεντρομόλο ελληνοκεντρικό σύστημα της πόλης-κράτους σε ένα φυγόκεντρο, ανοιχτών δηλαδή διαστάσεων σύστημα, με την αυτόματη διεύρυνση και επέκταση του Ελληνικού πολιτισμού στην Ανατολή και στη Δύση 9. Οι αντιλήψεις των ανθρώπων μεταβάλλονται ριζικά. Χαρακτηριστικό αυτής της πραγματικότητας αποτελούν τα λόγια του Ισοκράτη, ο οποίος θεωρεί στον Πανηγυρικό του πως ο διαχωρισμός Ελλήνων και βαρβάρων δεν σχετίζεται πια με το γένος του ανθρώπου, αλλά μ αυτούς που μετέχουν στην κοινή ελληνική παιδεία και στον ελληνικό πολιτισμό 10. Η διαφορά, λοιπόν, ανάμεσα στο «εμείς» και οι «άλλοι» παύει πλέον να υφίσταται μέσα στα στενά πλαίσια της Κλασικής περιόδου, δίνοντας την θέση του σε ένα ανοιχτότερο και κοσμοπολίτικο 8 Βλ. D. Ogden, "From chaos to Cleopatra", ό.π., σελ. xi-xiv. 9 Π. Παχής, Ίσις Καρποτόκος (Θεσσαλονίκη 2003), σελ. 29. Του ιδίου, Οι Ανατολικές λατρείες της Ελληνορωμαϊκής εποχής (Θεσσαλονίκη 2010), σελ P. Pachis, "The Hellenistic era as an age of propaganda: The case of Isis' cult", in: L. H. Martin- P. Pachis (eds.), Theoretical Framework for the Study of Graeco-Roman Religions (Thessaloniki 2003), σελ , ιδιαίτ. σελ L. H. Martin, Οι θρησκείες της Ελληνιστικής εποχής (μτφρ. Δ. Ξυγαλατάς), ό.π., σελ Παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμός 1. 11

12 περιβάλλον, όπου με την αποδοχή του Ελληνικού πολιτισμού συνδέεται η ελληνικότητα του ατόμου. Ο ελληνικός πολιτισμός μεταδίδεται μέχρι τα βάθη της Ασίας και γίνεται κτήμα και των γηγενών πληθυσμών. Για τον Austin ο εξελληνισμός στο βασίλειο των Σελευκίδων, ή και αλλού, συνήθως δεν ήταν αποτέλεσμα βασιλικής πολιτικής αλλά σχετίζεται άμεσα με την επιθυμία των ίδιων των ατόμων να υιοθετήσουν για πολλούς και διαφόρους λόγους τον Ελληνικό τρόπο ζωής 11. Χαρακτηριστικό της συνύπαρξης των ανθρώπων στο βασίλειο των Σελευκίδων, σε αντίθεση μ αυτή στο βασίλειο των Πτολεμαίων, είναι ότι χρησιμοποιείται και ο γηγενής πληθυσμός για την στελέχωση της διοίκησης 12. Κομμάτι αυτή της μετάδοσης και κυριαρχίας του ελληνικού πολιτισμού αποτελεί η ελληνιστική Κοινή, η οποία γίνεται πλέον η lingua franca των τεχνών, των γραμμάτων, των επιστημών, εν γένει του πολιτισμού, αλλά και του εμπορίου της εποχής 13. Η Ελληνιστική οικουμένη προσφέρει, εκτός απ αυτούς στο χώρο της Μεσογείου, και νέους εμπορικούς δρόμους μέχρι τα πέρατα της Ανατολής. Η αυξημένη ζήτηση που παρουσιάζεται, κατά τη διάρκεια αυτής της χρονικής περιόδου, σε προϊόντα όπως, για παράδειγμα, σιτηρά, κρασί και λάδι έχει ως αποτέλεσμα τη διαρκή παρουσία εμπόρων της Ανατολής και της Μ. Ασίας σε περιοχές του Αιγαίου, της Συρίας, της Ιταλίας, και της Νότιας Ρωσίας. Τον 3ο αιώνα π.χ παρά τις πολιτικές αναταραχές, οι πόλεις στα νησιά του Αιγαίου, στην ηπειρωτική Ελλάδα, στην Μ. Ασία, και στη Μαύρη Θάλασσα αναπτύσσουν εμπορικές σχέσεις μεταξύ τους, ενώ δεσπόζοντα ρόλο κατέχει και η Αλεξάνδρεια. Αποτέλεσμα αυτής της πραγματικότητας είναι να αποτελούν 11 M. Austin, "The Seleukids and Asia", in: A. Erskine (ed.), A Companion to the Hellenistic World, ό.π., σελ , ιδιαίτ. σελ Βλ. W. L. Adams, "The Hellenistic Kingdoms", in: G. R. Bugh (ed.), The Cambridge Companion to the Hellenistic world, ό.π., σελ , ιδιαίτ. σελ P. Pachis, "The Hellenistic era as an age of propaganda: The case of Isis' cult", ό.π., σελ

13 τα λιμάνια τόπους εγκατάστασης και συνάντησης εμπόρων, οι οποίοι δεν βρίσκονται συνήθως απομονωμένοι από το γηγενή πληθυσμό 14. Παράλληλα η ελληνιστική εποχή σηματοδοτεί την έναρξη ενός μεγάλου μεταναστευτικού ρεύματος από την ηπειρωτική Ελλάδα προς την Ανατολή. Οι άνθρωποι αφήνουν πίσω τους τον παραδοσιακό τοπικιστικό τρόπο σκέψης και δοκιμάζουν μια καλύτερη τύχη κι έναν καλύτερο τρόπο ζωής στα όρια της ευρύτερης οικουμένης. Ελληνικοί πληθυσμοί μετακινούνται προς την Ανατολή και ασχολούνται με την καλλιέργεια της γης, η οποία έχει κυρίαρχο ρόλο στην ανάπτυξη των νέων πόλεων των ελληνιστικών βασιλείων 15. Η δημιουργία νέων πόλεων ήταν μια πολιτική επιλογή που εγκαινιάζεται ήδη από τον ίδιο τον Μ. Αλέξανδρο. Νέες πόλεις ιδρύονται στην βόρεια Συρία, στη Μεσοποταμία, και στις Άνω Σατραπείες, πιθανότατα για πολιτικούς και στρατιωτικούς λόγους, με απώτερο φυσικά σκοπό τον άμεσο έλεγχο των πληθυσμών των συγκεκριμένων περιοχών 16. Ριζικές αλλαγές παρουσιάζονται και στο θρησκευτικό πεδίο. Η Ελληνιστική εποχή χαρακτηρίζεται από μια βαθμιαία αμφισβήτηση της παραδοσιακής θρησκείας, λόγω της οποίας συντελείται η είσοδος ανατολικών λατρειών αλλά και η θεοποίηση αφηρημένων εννοιών, όπως για παράδειγμα της Τύχης, κ.ά, σε συνδυασμό πάντοτε και με τη μεταγενέστερη είσοδο του Πτολεμαϊκού κοσμοειδώλου (2 ος μ.χ. αιώνας) 17. Η διαφορά βέβαια έγκειται στο ότι η θεοποίηση εννοιών, όπως η Τύχη, γεννιέται μέσα από τον ελληνικό τρόπο σκέψης προερχόμενη από την ελληνική παράδοση και δεν έρχεται από την Ανατολή, όπως για παράδειγμα η λατρείας της Ίσιδας. Η αυξημένη δημοτικότητα που παρουσιάζουν οι λεγόμενες «ανατολικές θεότητες», όπως 14 Π. Παχής, Ίσις Καρποτόκος, ό.π., σελ , 130, Π. Παχής, Ίσις Καρποτόκος, ό.π., σελ G. G. Aperghis, The Seleukid Royal Economy. The Finances and Financial Administrator of the Seleukid Empire (Cambridge 2004), σελ. 31, Για το Πτολεμαϊκό κοσμοείδωλο βλ. L. H. Martin, Οι θρησκείες της Ελληνιστικής εποχής (μτφρ. Δ.Ξυγαλατάς), ό.π., σελ

14 ο Σάραπις, η Ίσιδα, κ.ά, δείχνει πως οι Έλληνες στρέφονται πλέον σε θεότητες που μπορούν να προσφέρουν σε αυτούς και τις οικογένειες τους υγεία, ασφάλεια, πλούτο, και όχι στην πόλη γενικότερα. Οι παλιές πόλεις της ηπειρωτικής Ελλάδας, όπως η Αθήνα και η Σπάρτη, αλλά και παλαιές αποικίες, όπως για παράδειγμα η Μίλητος, δεν επηρεάζονται άμεσα από τις νέες θρησκευτικές τάσεις. Ακόμα όμως κι σ αυτή την περίπτωση οι νέες αυτές θεότητες συγκαταλέγονται στο πλαίσιο του τοπικού τους πανθέου. Ενδεικτικά, μπορούμε να αναφέρουμε, ότι η Αγαθή Τύχη είχε ήδη ιερό στην Αθήνα μέχρι το 335 π.χ., ενώ παράλληλα κυριαρχούν και στο περιβάλλον της κοσμοπολιτικής Δήλου αντίστοιχες θρησκευτικές αντιλήψεις, όπως της Ίσιδας και του Σάραπι 18. Παράλληλα παρουσιάζεται και το φαινόμενο της θεοποίησης ηγεμόνων, που κορυφώνεται κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησης των Διαδόχων. Πρέπει να έχουμε όμως υπόψη μας ότι παρατηρούμε και κατά τη διάρκεια προηγουμένων εποχών σαφή δείγματα αυτής της τάσης. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η προσπάθεια του Φιλίππου Β για την εισαγωγή του νεωτερισμού για τα ελληνικά δεδομένα της θεοποίησής του 19, καθώς επίσης της αντίστοιχης προσπάθειας το 324 π.χ του Μ. Αλεξάνδρου. Η συγκεκριμένη πρόταση του Έλληνα στρατηλάτη προσκρούει, όμως, στο χώρο τουλάχιστον του παραδοσιακού κόσμου και κυρίως των Αθηναίων. Για του ηγεμόνες της Ελληνιστικής εποχής, η σύνδεση της δυναστείας τους με μυθολογικές μορφές του παρελθόντος αποτελεί ένα από τα κυριότερα δείγματα του τρόπου σκέψης των πολιτικών ιθυνόντων της εποχής.. Έτσι, οι Πτολεμαίοι, όπως και ο Μ. Αλέξανδρος, 18 Βλ. J. D. Mikalson, "Greek Religion", in: G. R. Bugh (ed), The Cambridge Companion to the Hellenistic world, ό.π., σελ , ιδιαίτ. σελ Βλ. επίσης L. H. Martin, Οι θρησκείες της Ελληνιστικής εποχής (μτφρ. Δ. Ξυγαλατάς), ό.π., σελ για τον συγκρητισμό ως το κύριο γνώρισμα της Ελληνιστικής θρησκείας με την πολιτισμική αλληλεπίδραση παλαιών και νέων θεοτήτων. 19 Βλ. A. B. Bosworth, "Alexander the Great and the creation of the Hellenistic age", in: G. R. Bugh (ed.), The Cambridge Companion to the Hellenistic world, ό.π., σελ. 9-27, ιδιαίτ. σελ N. G. L. Hammond, Το Μακεδονικό κράτος: γένεση, θεσμοί και ιστορία (Αθήνα 1999) (μτφρ. Δ. Α. Γκούσκος- Ε. Ι. Σακελλάριος), σελ. 56. Παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμός 2. 14

15 υποστηρίζουν ότι ο ήρωας Περσέας είναι ο κοινός πρόγονος τους, κάτι που τους θεωρείται αρκετά χρήσιμο, αφού ο Περσέας είχε σχέσεις καταγωγής τόσο από την Ελλάδα, όσο και από την Αίγυπτο και την Περσία 20. Στην Αίγυπτο ο Πτολεμαίος Β' ( π.χ) ανακηρύσσει τον πατέρα του, το 280 π.χ., ως Σωτήρα, μαζί και με την εισαγωγή αγώνων προς τιμή του. Δέκα χρόνια αργότερα ο Πτολεμαίος Β' ανακηρύσσει τον εαυτό του και την αδερφή και γυναίκα του Αρσινόη Β' ( π.χ) ως θεούς, ενώ και ο Πτολεμαίος Γ' ( π.χ.) εμφανίζεται μαζί με την γυναίκα του Βερενίκη B' ( p.x.) ως Θεοί Ευεργέτες 21. Παρομοίως και ο Σέλευκος Α' ( π.χ.) το 280 π.χ. καθιερώνει λατρεία και εορτή για αυτόν και τον γιο του, ενώ το ίδιο έκανε αντίστοιχα και ο Αντίοχος Γ' ( π.χ.) 22. Αποτέλεσμα αυτής της θεοποίησης είναι τα βασιλικά αγάλματα να παριστάνονται συνήθως με βασιλικά και θεϊκά σύμβολα αντίστοιχα. Ένα σύνηθες φαινόμενο είναι να φέρουν ένα δόρυ, το οποίο υψωνόταν προς τα πάνω, κάτι που αρχικά είχε αποκλειστικά στρατιωτική σημασία, αργότερα όμως θεωρείται ως το κατεξοχήν βασιλικό σύμβολο. Παράλληλα φέρουν και το διάδημα που αποβαίνει το χαρακτηριστικό σύμβολο των Ελληνιστικών βασιλέων. Άλλες προσπάθειες σύζευξής τους με το περιβάλλον του θεϊκού κόσμου είναι η απόδοση θεϊκών συμβόλων χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η απεικόνιση του Δημητρίου του Πολιορκητή ( π.χ.), στο οποίο παριστάνεται να φέρει μικρά κέρατα ταύρου. Μ αυτό τον τρόπο γίνεται προσπάθεια σύνδεσής του με τον Διόνυσο, χωρίς όμως το γεγονός αυτό να σημαίνει αυτόματα πως αποτελεί «έτερον εγώ» (alter ego) του Διονύσου. Το μόνο σημείο σύνδεσής τους είναι η αντίληψη ότι και οι δυο διακρίνονται από αντίστοιχη μορφή δύναμης. Οι βασιλείς απεικονίζονται συνήθως ως νεαροί, ανάμεσα στα 20-35, άσχετα με την πραγματική τους ηλικία, 20 E. S. Gruen, "Greeks and non-greeks", in: G. R. Bugh (ed.), The Cambridge Companion to the Hellenistic world, ό.π., σελ , ιδιαίτ. σελ Βλ. J. D. Mikalson, "Greek Religion",ό.π.σελ A. Chaniotis, "The Divinity of Hellenistic Rulers", in: A. Erskine (ed.), A Companion to the Hellenistic World, ό.π., σελ , ιδιαίτ. σελ

16 με ρωμαλέα και υπερφυσική σωματική διάπλαση για παράδειγμα ο Σέλευκος Α' απεικονίζεται σε ένα άγαλμα ως ώριμος βασιλιάς, ενώ η πραγματική του ηλικία, εκείνη την περίοδο, είναι γύρω στα 60 με 70, κοντά δηλαδή στο τέλος της ζωής του 23. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο γνωρίζει ιδιαίτερη διάδοση και εδραιώνεται ένας από τους σημαντικότερους θεσμούς της Ελληνιστικής εποχής, ο θεσμός της ασυλίας, ο οποίος είναι και το θέμα της παρούσας εργασίας. Μελετώντας τον παραπάνω θεσμό οφείλουμε να προσεγγίσουμε το περιβάλλον διαμόρφωσης του συνολικά ως ένα «σύστημα», όπου η θρησκεία, η οικονομία, και η πολιτική αποτελούν μερικά μόνο μέρη του «όλου». Σκοπός μας είναι να δείξουμε, λοιπόν, πως ο θεσμός της ασυλίας σχετίζεται άμεσα με όλες αυτές τις πτυχές της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας. Για την μελέτη του θεσμού της ασυλίας οφείλουμε, επίσης, να σκιαγραφήσουμε και τα δίκτυα της Ελληνιστικής εποχής. Μιλώντας για τα δίκτυα, γενικότερα, της αρχαίας Ελληνικής κοινωνίας, αλλά ειδικότερα αυτής της Ελληνιστικής εποχής μπορούμε να τα διαχωρίσουμε σε δύο κατηγορίες: α) σε κοινωνικά δίκτυα, και β) σε διακρατικά ή διαπολιτειακά δίκτυα, στα οποία συμπεριλαμβάνουμε οι Συμπολιτείες, καθώς επίσης οι σχέσεις των πόλεων με τους βασιλείς. Τα πρώτα αποτελούν δίκτυα ομάδων, όπως θιάσων, τα οποία κινούνται πέρα από τη δομή της πόλης. Αποτελούν δηλαδή σχέσεις πολιτών, οι οποίοι ανήκουν σε ομότιμες κοινότητες, οι οποίες κινούνται πέρα από το βασικό πόλο της πόλης-κράτους. Τα δεύτερα αποτελούν δίκτυα σχέσεων πόλεων, όπως αυτά δομήθηκαν αρχικά κατά τη διάρκεια της Κλασικής περιόδου, αλλά και στη συνέχεια κυρίως στην Ελληνιστική εποχή. Η παρούσα εργασία ασχολείται κυρίως με τη δεύτερη κατηγορία δικτύων, χωρίς όμως να αποκλείουμε και αναφορές στην πρώτη. Η ενασχόληση μας με τη δεύτερη κατηγορία δικτύων σχετίζεται άμεσα με το γεγονός ότι ο ίδιος ο 23 R. R. R. Smith, "Kings and Philosophers", in: A. W. Bulloch- E. S. Gruen- A. A. Long, A. Stewart (eds.), Images and Ideologies, ό.π., σελ , ιδιαίτ. σελ

17 θεσμός της ασυλίας αποτελεί ενός είδους επίσημη διπλωματία των πόλεων, και επομένως αφορά την επίσημη λειτουργία της τελευταίας. Οπότε, στην προκειμένη περίπτωση, οι παράλληλες οργανώσεις που δρουν πέρα από αυτή δεν αποτελούν κύριο μέρος της έρευνας μας. Παρ' όλ' αυτά δεν αποτελεί σε καμία περίπτωση σκοπό μας να ασχοληθούμε με σχετικές αντιλήψεις που αντιμετωπίζουν τη μελέτη της πόλης ως μία ενιαία οντότητα, συχνά αναφέροντας τους διαφόρους πόλους που αυτές δημιουργούν. Αντίθετα, στο πλαίσιο μελέτης των πόλεων της Ελληνιστικής εποχής, προσπαθούμε να τις εντάξουμε σε ένα αποκεντρωμένο σύστημα, δείχνοντας μ αυτό τον τρόπο ότι οι οριζόντιες σχέσεις στην προκειμένη περίπτωση δεν περιέχουν κάποιους βασικούς πόλους σχετικούς μ ένα κεντρομόλο σύστημα αντίστοιχο αυτού των κλασικών χρόνων. Δεν αναφερόμαστε, δηλαδή, στις πόλεις ως αποκομμένες κοινότητες, αλλά αντίθετα τις εντάσσουμε στο ευρύτερο πλαίσιο της Ελληνιστικής οικουμένης. Φυσικά δεν παραβλέπουμε το γεγονός της διατήρησης ενός μέρους της πολιτικής τους ύπαρξης σε δεδομένα που ισχύουν κατά τη διάρκεια της προηγούμενης εποχής. Στο πρώτο κεφάλαιο ασχολούμαστε με τα δίκτυα της Ελληνιστικής εποχής, επικεντρώνοντας την προσοχή μας στις σχέσεις που διαμορφώνονται ανάμεσα στους βασιλείς, στις πόλεις, και στις Συμπολιτείες. Πρόθεση μας είναι να ορίσουμε, στην προκειμένη περίπτωση, το πλαίσιο μέσα στο οποίο διαδίδεται ο θεσμός της ασυλίας. Επιχειρούμε, μ αυτόν ακριβώς τον τρόπο, να παρουσιάσουμε το πεδίο δράση των Διαδόχων και των Επιγόνων τους μέσα στα Ελληνιστικά βασίλεια, καθώς επίσης τις σχέσεις που αυτοί αναπτύσσουν με τις πόλεις των βασιλείων τους. Ακόμα, εξετάζουμε την ύπαρξη των πόλεων μέσα στην Οικουμένη, προσπαθώντας να αποδείξουμε ότι καταφέρνουν, τελικά παρά τις μεταβολές που επέρχονται σ αυτές, να διατηρήσουν πολιτικά την ύπαρξη τους. Έτσι λοιπόν, επικεντρώνουμε τη μελέτη μας κυρίως στα δίκτυα που δημιουργούν μεταξύ τους οι πόλεις, προσφέροντας μ αυτόν τον τρόπο πρόσφορο 17

18 έδαφος για την ανάπτυξη του θεσμού της ασυλίας και άλλων διακρατικών σχέσεων. Επιπλέον αναφερόμαστε και στην ύπαρξη των Συμπολιτειών στο πλαίσιο της Οικουμένης. Εξετάζουμε, δηλαδή, τις συνθήκες δημιουργίας τους καθώς επίσης το ρόλο και τη σημασία τους στο ευρύτερο πολιτικο- κοινωνικό πλαίσιο αυτής της εποχής. Τέλος, αναφερόμαστε ακόμη στους διακρατικούς θεσμούς της εποχής, όπως για παράδειγμα στην ασυλία, στην προξενία κλπ., παρουσιάζοντας μ αυτόν τον τρόπο ένα δίκτυο θεσμών, το οποίο δημιουργούν οι πόλεις της Ελληνιστικής περιόδου. Στο δεύτερο κεφάλαιο γίνεται αναφορά αρχικά στην οριοθέτηση του ιερού χώρου. Παρουσιάζονται αντικρουόμενες θέσεις ερευνητών, όπως του Francois de Polignac και της Christiane Sourvinou-Inwood σχετικά με την έναρξη της σχετικής αντίληψης της οριοθέτησής του. Παράλληλα, όμως, μας απασχολεί επίσης αν γίνεται τελικά από τους ανθρώπους της εποχής αντιληπτός ο συγκεκριμένος διαχωρισμός ανάμεσα στο «ιερό» και το «βέβηλο» ή αν είναι απλώς και μόνο προϊόν της σύγχρονης έρευνας. Αναφερόμαστε, στη συνέχεια, και σε περιπτώσεις προσφυγής ανθρώπων σε ένα ιερό, παρουσιάζοντας μ αυτόν τον τρόπο τη διαδικασία μετάβασης τους από τον «βέβηλο» χώρο στον «ιερό», αλλά παράλληλα και τη δυνατότητα των ιερών να παρέχουν προστασία στους ανθρώπους που τη ζητούν. Τέλος, το μεγαλύτερο μέρος αυτού του κεφαλαίου πραγματεύεται κυρίως την ανάλυση του θεσμού της ασυλίας. Γίνεται αναφορά στη χρονολόγηση του από την έναρξη του θεσμού, έως και το τέλος του, στις περιοχές που αυτός εφαρμόστηκε περισσότερο, καθώς επίσης στις διαφορές που μπορεί να είχε από περιοχή σε περιοχή. Παρουσιάζουμε επίσης σειρά παραδειγμάτων εφαρμογής της ασυλίας, όπως επίσης στις διαφορές που υπήρχαν ανάμεσα στην αναγνώριση μιας πόλης ως άσυλο, ή ενός ιερού, αλλά παράλληλα διατυπώνονται και διάφοροι προβληματισμοί που ανακύπτουν στις αναγνωρίσεις αυτές. 18

19 Στο τρίτο κεφάλαιο αναφερόμαστε στις επιγραφές ασυλίας. Αναλύουμε, αρχικά, τη χρήση της έννοιας της συγγένειας στις αναγνωρίσεις ασυλίας και τη θέση του συναισθήματος σε αυτές. Συγκεκριμένα παραθέτουμε παραδείγματα, όπου πολλά από τα συγκεκριμένα κείμενα ασυλίας, περιέχουν ένα λεξιλόγιο που δεν συνηθίζεται συνήθως σε διπλωματικά κείμενα, αλλά αντίθετα σχετίζεται άμεσα με περιπτώσεις διαπροσωπικών σχέσεων, οι οποίες αναπτύσσονται συνήθως στο περιβάλλον μιας οικογένειας. Γίνεται ανάλυση, επίσης, σε αναφορές ύπαρξης συγγένειας ανάμεσα στην πόλη που αναγνωρίζει την ασυλίας μιας άλλης πόλης, με βάση πάντοτε μια πραγματική σχέση συγγένειας που υφίσταται μεταξύ τους ή μια τεχνίτη, σχετιζόμενη άμεσα στην προκειμένη στο μυθικό παρελθόν. Το δεύτερο μέρος του κεφαλαίου αφορά τη χρήση χρησμών από μία πόλη προκειμένου να αποκτήσει την αναγνώριση ασυλίας για την πόλη ή για το ιερό της. Σκοπός μας είναι να αποδείξουμε πως η χρήση χρησμών από αντιπροσώπους της πόλης, που επιθυμεί διακαώς τη συγκεκριμένη αναγνώριση, λειτουργεί συνήθως ως ένας μοχλός συναισθηματικής πίεσης προς τους συνομιλητές της και τους υποψήφιους χορηγούς της ασυλίας της. Στη συνέχεια, αναλύουμε τις τοποθεσίες των πόλεων ή των ιερών, όπου τοποθετούνται συνήθως οι αναγνωρίσεις ασυλίας. Οι τοποθεσίες αυτές βρίσκονται σε εμφανή σημεία της πόλης, ή ενός ιερού. Απώτερος σκοπός μας είναι, στην προκειμένη περίπτωση, να αποδείξουμε αλλά και να αναλύσουμε παράλληλα τον πολιτικό χαρακτήρα που έχουν οι συγκεκριμένες ενέργειες ανάρτησής τους στις συγκεκριμένες περιοχές. Στο τέταρτο κεφάλαιο επικεντρώνουμε την προσοχή μας στο θεσμό της ασυλίας ως μέσο προστασίας από την πειρατεία. Η πειρατεία γνωρίζει ιδιαίτερη άνθηση κατά τη διάρκεια της Ελληνιστικής εποχής, μια που οι Διάδοχοι και οι Επίγονοι τους δεν είναι συνήθως πρόθυμοι να την καταπολεμήσουν. Θα πρέπει να αναφέρουμε επίσης στο σημείο αυτό ότι πολλές απ αυτές της περιπτώσεις αναγνωρίσεων ασυλίας θα πρέπει να θεωρηθούν ως μέτρα προστασίας των 19

20 πολιτών μιας πόλης από τις επιδρομές των πειρατών. Επικεντρωνόμαστε, σ αυτό το σημείο, κυρίως στις παροχές ασυλίας από την Αιτωλική Συμπολιτεία και διάφορες πόλεις της Κρήτης, περιοχές δηλαδή που αποτελούν κατά τη διάρκεια αυτής της εποχής σημαντικά φυτώρια ανάπτυξης και δράσης παράλληλα των πειρατών της ανατολικής Μεσογείου. Είναι χαρακτηριστικό, άλλωστε, ότι πολλές από τις αναγνωρίσεις ασυλίας σ αυτές τις περιοχές αφορούν, πέρα από ασυλία στην πόλη και τη χώρα, ασυλία και σε ανθρώπους, γεγονός που αποδεικνύει τη λήψη σχετικών μέτρων για την προστασία από παρόμοιους κινδύνους τους εμπόρους, τους ταξιδιώτες, και γενικά τους περιπλανώμενους ανθρώπους της οικουμένης. Στο πέμπτο κεφάλαιο ασχολούμαστε με τα νομίσματα που φέρουν μαρτυρίες σχετικές με την θέσπιση ασυλίας σε κάποιες πόλεις. Η Ελληνιστική οικουμένη προσφέρει, άλλωστε, εύφορο έδαφος, όπως ήδη αναφέραμε παραπάνω, για την ανάπτυξη του εμπορίου μέσω νέων ναυτικών οδών. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο αυξάνεται παράλληλα και η κυκλοφορία νομισμάτων στο περιβάλλον των Ελληνιστικών βασιλείων. Η μελέτη των νομισμάτων είναι, άλλωστε, ιδιαιτέρως σημαντική, διότι από εκεί μπορούμε να αντλήσουμε διάφορες πληροφορίες για την κοινωνική, οικονομική, και πολιτική ιστορία του αρχαίου κόσμου. Ωστόσο, η μελέτη των νομισμάτων είναι από τη φύση της προβληματική. Κι αυτό διότι, όπως θα αναφέρουμε, δεν μπορούμε να εξάγουμε ασφαλή συμπεράσματα σχετικά με τις πληροφορίες που αναφέρει ένα νόμισμα, αν αυτές δε συνοδεύονται στην προκειμένη περίπτωση από ιστοριογραφικές, ή έστω επιγραφικές τεκμηριώσεις. Παραθέτουμε αυτούς τους προβληματισμούς, με βάση πάντοτε τις απόψεις διαφόρων ερευνητών που έχουν ασχοληθεί με τη μελέτη των νομισμάτων, ενώ στη συνέχεια επικεντρωνόμαστε κυρίως σε περιπτώσεις νομισμάτων ασυλίας προσπαθώντας μ αυτόν τον τρόπο να απαντήσουμε σε ερωτήματα σχετικά την άμεση σχέση τους με το θεσμό της ασυλίας καθώς επίσης τους τρόπους που επινοεί κάθε 20

21 πόλη προκειμένου να «διαφημίσει» μέσω της χρήσης των συγκεκριμένων νομισμάτων την ασυλία της. Η μελέτη αυτή επικεντρώνεται κυρίως στο βασίλειο των Σελευκίδων, όπου θεσμός της ασυλίας είναι ισχυρότερος από οπουδήποτε αλλού, ωστόσο γίνονται όμως και σχετικές αναφορές και στην περίοδο της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Παράλληλα όμως μας απασχολεί ιδιαιτέρως η απουσία σχετικών νομισμάτων από την περιοχή της Αιγύπτου κατά τη διάρκεια αυτής ακριβώς της χρονικής περιόδου. Στο επίμετρο ασχολούμαστε με τις παραβιάσεις ασυλίας, και γενικότερα τις παραβιάσεις ιερού. Παραθέτουμε διάφορα παραδείγματα αυτών των παραβιάσεων, ενώ κάνουμε και χρήση γνωσιακών θεωριών, προσπαθώντας έτσι να απαντήσουμε σε σχετικούς προβληματισμούς της σύγχρονης έρευνας. Χρησιμοποιούμε, στην προκειμένη περίπτωση, θεωρίες διαφόρων γνωσιακών ερευνητών όπως για παράδειγμα του Stewart Guthrie, του Pascal Boyer και του Jeppe Sinding Jensen προκειμένου να αναλύσουμε τις περιπτώσεις παραβιάσεων ιερού, καθώς να εξετάσουμε το σχετικό αντίκτυπό τους στη σκέψη των ανθρώπων, αν υπάρχει σκέψη για σύναψη ενός κοινωνικού συμβολαίου ανάμεσα στο μακρόκοσμο και το μικρόκοσμο, και τέλος αν θεσμοί, όπως για παράδειγμα, οι ικεσίες και η ασυλία προσφέρουν βάσεις συνεργασίας και διακρατικής επικοινωνίας ανάμεσα στις πόλεις της συγκεκριμένης χρονικής περιόδου. 21

22 Κεφάλαιο Πρώτο 1.1 Τα δίκτυα της ελληνιστικής εποχής O Davies περιγράφει, σε σχετική μελέτη του για τα βασίλεια της ελληνιστικής εποχής, τις σχέσεις που αναπτύσσονται στο ευρύτερο περιβάλλον της οικουμένης ανάμεσα στους βασιλείς, στις πόλεις και στις συμπολιτείες. Γενικότερα, ο συγκεκριμένος ερευνητής θεωρεί ότι οι παραπάνω σχέσεις δημιουργούν δίκτυα, τα οποία χωρίζει ανάλογα με τη μορφή τους σε τρείς κατηγορίες: τα καθοδικά (top-down), τα οριζόντια (horizontal) και τα ανοδικά (bottom-up) 24. Η πρώτη κατηγορία των κοινωνικών δικτύων χαρακτηρίζεται από μια καθοδική μορφή (topdown). Ο βασιλιάς θεωρεί, σύμφωνα με τα δεδομένα της συγκεκριμένης περίπτωσης, τη χώρα επικράτειάς του ως προσωπική του ιδιοκτησία και γι αυτό ακριβώς το λόγο συμπεριφέρεται ανάλογα, επιβάλλοντας φόρους, τοποθετώντας φρουρές και αντιπροσώπους του (επιστάτες, επιμελητές, τυράννους) ή αναθέτοντας σε δικαστές τη διευθέτηση διαφόρων διακρατικών θεμάτων. Πέρα, όμως, από αυτό, οι καθοδικές σχέσεις που αναπτύσσονται στο παραπάνω πλαίσιο είχαν και πιο ήπιο χαρακτήρα, με την εισαγωγή της λατρείας των βασιλέων, οι οποίοι υποστήριζαν ότι είχαν θεϊκή καταγωγή ή έστω θεϊκή προστασία και συνδέθηκαν με διάφορες θεότητες, όπως οι Αντιγονίδες με τον Δία, οι Σελευκίδες με τον Απόλλωνα και οι Πτολεμαίοι με τον Σάραπι και τον Διόνυσο 25. Δύο ήταν τα βασικά προβλήματα που είχαν να αντιμετωπίσουν οι Διάδοχοι κατά τη διάρκεια αυτής της χρονικής περιόδου: α) το ότι ήταν Έλληνες και β) το ότι 24 Βλ. J. Davies, "The interpretation of hellenistic sovereignties", in: D. Ogden (ed.), The Hellenistic world. New Perspective (London 2002), σελ J. Davies, "The interpretation of hellenistic sovereignties", ό.π., σελ

23 ήταν βασιλείς 26. Δε μπορούμε φυσικά να φαντασθούμε πιο απ αυτά είναι μεγαλύτερης ή μικρότερης σημασίας για τους κυβερνώντες. Θεωρούμε πάντως ότι η διαμόρφωση της συγκεκριμένης πραγματικότητας, που δημιουργεί καταστάσεις μικρότερης ή μεγαλύτερης έντασης, εξαρτάται πάντοτε από το περιβάλλον του χώρου, τον οποίο κυβερνά ο συγκεκριμένος μονάρχης. Οι Πτολεμαίοι στην Αίγυπτο δυνάστευαν, για παράδειγμα, μια περιοχή η οποία είχε διέλθει διαδοχικά μέσα από τις φαραωνικές δυναστείες, την περσική κατοχή και τέλος την εγκαθίδρυση της ελληνικής κυριαρχίας. Κατά συνέπεια, η μοναρχία ήταν ένα συνηθισμένο πολιτικό καθεστώς της χώρας. Το βασικό, λοιπόν, πρόβλημα των Πτολεμαίων ήταν το πώς θα μπορούσαν να ενώσουν την ελληνική με την αιγυπτιακή παράδοση, κάτι που πέτυχαν μέσω της θρησκείας και συγκεκριμένα με τη δημιουργία νέων θεοτήτων, όπως ήταν ο Σάραπις. Το πρόβλημα της καθιέρωσης της μοναρχίας πρέπει να ήταν μεγαλύτερο στην ηπειρωτική Ελλάδα. Στις περιοχές αυτές ο Φίλιππος Β, ο Μ. Αλέξανδρος και οι Διάδοχοι ήταν εκείνοι που ήρθαν να ανατρέψουν τον πολιτικό τρόπο ζωής των πόλεων -κρατών. Δε θα πρέπει να διαφεύγει της προσοχής μας ότι αυτό ακριβώς το σύστημα της ελληνιστικής μοναρχίας με τα θεοκρατικά στοιχεία διακυβέρνησής του είχε τις ρίζες του στην Ασία και όχι στην κλασική Ελλάδα. Ειδικότερα μάλιστα, τα θεοκρατικά στοιχεία που επενδύουν τη διακυβέρνηση των Διαδόχων παραπέμπουν σε έναν τρόπο σκέψης που σχετίζεται απόλυτα με την Ανατολή και σχεδόν καθόλου με την Ελλάδα. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι βασιλείς των πόλεων της κλασικής εποχής, όπως η Σπάρτη, δεν είχαν ποτέ προσλάβει θεϊκά στοιχεία με τον τρόπο με τον οποίον τα είχαν λάβει οι Διάδοχοι κατά τη διάρκεια της συγκεκριμένης χρονικής περιόδου της διακυβέρνησης τους. Σε γενικές γραμμές, η γενεαλογία των Ελλήνων είχε συνήθως ως αφετηρία έναν ήρωα, ο οποίος εμφανιζόταν και ως ιδρυτής της πόλης, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι οι εκάστοτε 26 E. Gruen, "Hellenistic kingship: Introduction", in: A. W. Bulloch- E. S. Gruen- A. A. Long- A. Stewart (eds.), Images and Ideologies: Self- Definition in the Hellenistic World (Berkeley 1993), σελ. 3-6, ιδιαίτ. σελ

24 ηγεμόνες που προέρχονταν από αυτόν είχαν και άμεση σχέση συνάφειας με τη θεϊκή σφαίρα. Αντίθετα, όμως, οι Διάδοχοι επιδίωξαν να παραλάβουν θεϊκά στοιχεία παρομοιάζοντας τους εαυτούς τους ως το "έτερον εγώ" (alter ego) μιας θεότητας ή τουλάχιστον ως τους απογόνους ή τους εκλεκτούς μιας θεότητας. Ένα ακόμη στοιχείο που διακρίνει τον τρόπο διακυβέρνησης των Διαδόχων, είναι πως ήταν αδύνατον να διοικήσουν τα βασίλειά τους αποκλειστικά και μόνο με τη χρήση βίας. Ως εκ τούτου είναι αναγκασμένοι να χρησιμοποιούν τη διπλωματία ως ένα βασικό μέσο για την ορθή διακυβέρνηση των χωρών επικρατείας τους και την ανάπτυξη συμμαχιών. Η ανώτερη τάξη των πόλεων παρείχε συνήθως στον βασιλιά το αναγκαίο προσωπικό που θα στελέχωνε τις θέσεις της διοίκησης ή της διπλωματίας. Ήταν, λοιπόν, αναγκαίο για τους βασιλείς να έχουν μια καλή σχέση με τις πόλεις των βασιλείων τους, αποκαλώντας τες σε αρκετές περιπτώσεις συμμάχους 27. Αυτό σημαίνει ότι οι βασιλείς επιθυμούσαν να δημιουργήσουν στους πολίτες των πόλεών τους το αίσθημα ότι είχαν κοινά συμφέροντα. Παρά, λοιπόν, το γεγονός πως σαφώς οι πόλεις υπέστησαν μεταβολές κατά την ελληνιστική περίοδο, αυτό δεν σημαίνει πως πολιτικά ήρθαν στο τέλος τους. Το παραπάνω αποδεικνύει, επίσης, ότι δεν μπορούμε να προβούμε σε γενικευμένα συμπεράσματα όταν μελετάμε το καθεστώς των πόλεων των ελληνιστικών χρόνων, καθώς αυτό διέφερε ανάλογα με το βασίλειο στο οποίο άνηκε μια πόλη ή ανάλογα και με την κάθε πόλη αυτή καθεαυτή. Για παράδειγμα, οι νεοϊδρυθείσες πόλεις της ελληνιστικής οικουμένης διέφεραν πιθανότατα από τις ήδη υπάρχουσες της ηπειρωτικής Ελλάδας, όπως για παράδειγμα η Αθήνα, η οποία αποζητώντας την παλαιά της αίγλη επιδιδόταν σε συνεχείς (αποτυχημένες) προσπάθειες 27 J. Davies, "The interpretation of hellenistic sovereignties", ό.π., σελ Βλ. επίσης M. Grant (From Alexander to Cleopatra: The Hellenistic World (London 1982), σελ. 105), όπου αναφέρεται πως αυτού του είδους την αντιμετώπιση χρησιμοποίησε και ο Φίλιππος Β' μετά την μάχη της Χαιρώνειας. Σχετικά με το συγκεκριμένο θέμα βλ. επίσης S. C. Humphreys (The Strangeness of Gods: Historical Perspectives on the Interpretation of Athenian Religion (Oxford 2004), σελ ), όπου η διακυβέρνηση του Λυκούργου δείχνει την σχετική αυτονομία που είχε η Αθήνα μετά την μάχη της Χαιρώνειας. 24

25 επιστροφής σε συνθήκες ανεξαρτησίας και δόξας του παρελθόντος. Αντίθετα, οι περιοχές του βασιλείου των Σελευκιδών, οι οποίες βρίσκονταν υπό καθεστώς μοναρχίας πριν την έλευση του Μ. Αλεξάνδρου, δεν απαίτησαν ελευθερία και αυτονομία από τους νέους ηγεμόνες τους. Οι εξεγέρσεις πόλεων στο βασίλειο έγιναν σε περιόδους πολιτικής αστάθειας και με αιτήματα τη μείωση ή την εξάλειψη της φορολογίας και την παύση της παρουσίας φρουρών στις πόλεις. Όμως, σε αυτές τις περιπτώσεις δε φαίνεται να υπήρχε κάποιο αίτημα για ανεξαρτησία 28. Για τη μελέτη των θρησκευτικών συστημάτων των ελληνιστικών χρόνων αναγκαία είναι μια προσέγγισή τους στη βάση μιας μικροκλίμακας και όχι όλων μαζί ως ένα ενιαίο συστημικό σύνολο. Οι αλλαγές που συνέβησαν στη θρησκεία είναι σε αναλογία με το βασίλειο ή την πόλη που αναφερόμαστε. Η Αθήνα του 2 ου αιώνα π.χ. διέφερε, για παράδειγμα, σε λίγα πράγματα από αυτήν του 5 ου αιώνα π.χ. Στην πρώτη, οι Αθηναίοι είχαν διατηρήσει τις παλιές λατρείες, τις πρακτικές και τις πατροπαράδοτες εορτές. Αντίθετα, σε άλλες πόλεις, όπως η Αλεξάνδρεια, υπήρχε μια σαφής ετερογένεια με ελληνικές, αιγυπτιακές θεότητες, κ.ά., κάτι που αντιπροσωπεύει περισσότερο μια πολυπολιτισμική μητρόπολη και όχι μια πόλη-κράτος της κλασικής εποχής 29. Οι πόλεις-κράτη ως φυσικές, κοινωνικές και πολιτικές οντότητες δεν παύουν φυσικά να υφίστανται και μετά τη μάχη της Χαιρώνειας 30, καθώς εξακολουθούν να υπάρχουν και κατά τη 28 J. D. Grainger, The cities of Seleukid Syria (Oxford 1990), σελ J. D. Mikalson, "Greek Religion", in: G. R. Bugh (ed.), The Cambridge Companion to the Hellenistic world (Cambridge 2006), σελ , ιδιαίτ. σελ Για την Αλεξάνδρεια ως χαρακτηριστικό δείγμα πόλης της Ελληνιστικής εποχής βλ. επίσης Π. Παχής, Ίσις Καρποτόκος (Θεσσαλονίκη 2003), σελ Μάχη του 338 π.χ., όπου ο Φίλιππος Β' νίκησε τη συμμαχία που αποτελείτο από την Αθήνα, τη Βοιωτική Συμπολιτεία, τη Κόρινθο, την Κέρκυρα, τη Λευκάδα, την Αχαΐα, τα Μέγαρα, την Ακαρνανία, και την Εύβοια. Στην ουσία με αυτή την μάχη ο Φίλιππος Β' διέλυσε τον τελευταίο αντιμακεδονικό συνασπισμό της ηπειρωτικής Ελλάδας, καθιερώνοντας έτσι τη μακεδονική κυριαρχία. Βλ. σχετικά N. G. L. Hammond, Το Μακεδονικό κράτος: γένεση, θεσμοί και ιστορία (Αθήνα 1999),σελ

26 διάρκεια των ελληνιστικών χρόνων 31. Αυτές κατάφεραν να διατηρήσουν την υπόστασή τους συμμετέχοντας με ενεργό ρόλο στις διακρατικές σχέσεις της συγκεκριμένης χρονικής περιόδου, κάτι που διαφαίνεται και από την αποστολή «απαρχών» και άλλων προσφορών των πόλεων προς τις μητροπόλεις τους 32. Πέρα, όμως, από τις ήδη προϋπάρχουσες πόλεις, η ελληνιστική εποχή σηματοδοτεί μια περίοδο ιδρύσεων νέων πόλεων σ ολόκληρη την οικουμένη. Αυτή η τακτική, ξεκίνησε ήδη από τον Μ. Αλέξανδρο με την ίδρυση της Αλεξάνδρειας, που έμελε να γίνει ένα από τα σημαντικότερα κέντρα της ελληνιστικής περιόδου. Για τον Billows η ελληνιστική εποχή αποτελεί τη σημαντικότερη περίοδο στην ιστορία των ελληνικών πόλεων. Η γεωγραφική επέκταση των πόλεων επιτελέστηκε με την ίδρυση νέων αστικών κέντρων από τη δυτική Μ. Ασία μέχρι το σημερινό Αφγανιστάν και Πακιστάν, στην οποία θα πρέπει να προσθέσουμε και την αξιοσημείωτη αύξηση του πληθυσμιακού τους μεγέθους. Οι μεγαλύτερες πόλεις της κλασικής εποχής αριθμούσαν περί τους κατοίκους ή ακόμα και , συμπεριλαμβανομένων και των προαστιακών περιοχών. Αντίθετα, πόλεις της ελληνιστικής εποχής, όπως η Αλεξάνδρεια, έφθασαν να αριθμούν και περί του ενός εκατομμυρίου κατοίκους 33. Πολλές πόλεις, επίσης, κτίστηκαν 34 στη Μ. Ασία, τη Μεσοποταμία και τη βόρεια Συρία, αρκετές από τις οποίες έλαβαν το όνομα βασιλέων και βασιλισσών της εκάστοτε δυναστείας, όπως η Σελεύκεια και η Αντιόχεια, με σκοπό την εδραίωση της εξουσίας στην περιοχή, ενώ 31 G. Shipley- Μ. Η. Hansen, "The polis and federalism", in: G. R. Bugh (ed.), The Cambridge Companion to the Hellenistic world, ό.π., σελ , ιδιαίτ. σελ. 52. Βλ. G. T. Griffith, The mercenaries of the Hellenistic world (Cambridge 1935), σελ Βλ. για παράδειγμα T. S. F. Jim (Sharing with the Gods: Aparchai and Dekatai in Ancient Greece (Oxford 2014), σελ ) για τις προσφορές που στέλνει η Κίος και η Κύζικος στην μητρόπολή τους Μίλητο. Σύμφωνα με την ίδια ερευνήτρια (της ιδίας, σελ ) η προσφορά απαρχών από πόλεις στις μητροπόλεις τους επιβεβαιώνει την ισχυρή σύνδεση που συνεχίζει να υφίστατια ανάμεσά τους και κατά τη διάρκεια της Ελληνιστικής εποχής. 33 R. Billows, "Cities", in: A. Erskine (ed.), A Companion to the Hellenistic World (Oxford 2003), σελ , ιδιαίτ. σελ Βλ. επίσης M. Austin ( "The Seleukids and Asia", in: A. Erskine (ed.), A Companion to the Hellenistic World, ό.π., σελ , ιδιαίτ. 123) για την περίπτωση των ιερών-κρατών στο βασίλειο των Σελευκιδών, όπου ένα ιερό ήλεγχε μια περιοχή και τους ανθρώπους της, από τους οποίους συνέλλεγε φόρους. 26

27 άλλες πήραν την ονομασία τους από τον τόπο καταγωγής των μετοίκων, όπως η Πέλλα. Παράλληλα, αρκετές πόλεις που προϋπήρχαν άλλαξαν ονομασία, όπως για παράδειγμα η Γάζα που μετονομάστηκε σε Σελεύκεια 35. Στη Μ. Ασία έλαβε χώρα ένα μαζικό σχέδιο ίδρυσης πόλεων, σε αντίθεση με την κυρίως Ελλάδα, όπου οι πόλεις-κράτη υπήρχαν ήδη από τον 6 ο αιώνα π.χ. Άλλωστε, το βασίλειο των Σελευκιδών εκτεινόμενο σε μια τεράστια περιοχή, από τη Μ. Ασία και τη Συρία μέχρι το Ιράν, δέχθηκε το μεγαλύτερο κύμα μεταναστών από την ηπειρωτική Ελλάδα 36. Οι Σελευκίδες και οι Ατταλίδες (δυναστεία που κυβέρνησε το βασίλειο της Περγάμου την περίοδο π.χ.) ίδρυσαν τις πόλεις τους σε περιοχές που άνηκαν στη βασιλική γη, κυρίως στην ανατολική Λυκία και την Καρία, περιοχές δηλαδή που βρίσκονταν σε ακμή ακόμα και πριν την έλευση του Μ. Αλεξάνδρου 37. Αυτές οι πόλεις αποτέλεσαν τα προπύργια του ελληνικού πολιτισμού στην Ανατολή 38. Πολλές πόλεις κτίστηκαν με βάση τα παραδοσιακά κλασικά πρότυπα που χαρακτηρίζονταν από το μέτρο και την αρμονία, ωστόσο εμφανείς είναι και οι νέες τάσεις των ελληνιστικών χρόνων που θέλουν τα οικοδομήματα να διακρίνονται για τις τεράστιες διαστάσεις τους 39. Η ίδρυση αστικών κέντρων από τους Σελευκίδες φανέρωνε την επιθυμία των ιδρυτών για συνύπαρξη του πληθυσμού. Αυτή η επιθυμία φανερώνεται και από το γεγονός ότι οι Σελευκίδες όχι μόνο σεβάστηκαν τα τοπικά ιερά αλλά προέβησαν, επίσης, και στην ίδρυση νέων ιερών στις νεοϊδρυθείσες ελληνιστικές πόλεις 40. Για παράδειγμα, η ίδρυση της Σελεύκειας στον Τίγρη ως πρωτεύουσα της περιοχής ενείχε ένα 35 Βλ. W. L. Adams, "The Hellenistic Kingdoms", in: G. R. Bugh (ed.), The Cambridge Companion to the Hellenistic world, ό.π., σελ , ιδιαίτ. σελ. 45. R. M. Errington, A History of the Hellenistic World BC (Oxford 2008), σελ R. Billows, "Cities", ό.π.,σελ W. L. Adams, "The Hellenistic Kingdoms", ό.π., σελ Βλ. C. Mileta, "The King and his Land: some remarks on the Royal Area (basilike chora) of hellenistic Asia Minor", in: Daniel Ogden (ed.), The Hellenistic world. New Perspective, ό.π., σελ Βλ. επίσης P. Thonemann, "Asia Minor", in: A. Erskine (ed.), A Companion to Ancient History (Oxford 2009), σελ , ιδιαίτ. σελ Π. Παχής, Ίσις Καρποτόκος, ό.π. σελ D. Potter, "Hellenistic Religion", in: A. Erskine (ed.), A Companion to the Hellenistic World, ό.π., σελ , ιδιαίτ. σελ

28 διπλό πλεονέκτημα. Προσέφερε ένα ελληνικό περιβάλλον για την ελληνόφωνη διοίκηση, αλλά παράλληλα επέτρεψε στη βαβυλωνιακή ελίτ να συνεχίσει να ζει κατά τον παραδοσιακό τρόπο ζωής που είχε στις παλαιές πόλεις της Μεσοποταμίας, αποφεύγοντας έτσι καθημερινές αντιπαλότητες. Παράλληλα, η ύπαρξη της Σελεύκειας έδωσε την ευκαιρία της υιοθέτησης ενός νέου τρόπου ζωής σε όσους τον επιθυμούσαν, χωρίς όμως την ίδια στιγμή να απορρίπτεται ο παλαιός 41. Όπως ακριβώς έγινε με την τοποθέτηση σατραπών στην περιοχή της κοιλάδας του Ινδού, έτσι και στο υπόλοιπο βασίλειο των Σελευκιδών προωθήθηκε η αυτοδιοίκηση, με την προτροπή προς τις πόλεις να διοικούν και να συλλέγουν φόρους από μόνες τους, ακολουθώντας ένα ελληνικό μοντέλο διοίκησης 42. Βέβαια, το βασίλειο των Σελευκιδών στην ουσία δεν σταθεροποιήθηκε ποτέ. Η εμφάνιση των Ατταλιδών στην Πέργαμο και των ηγετών στην Βακτρία δείχνει πως οι Σελευκίδες δεν μπόρεσαν να σταθεροποιήσουν το βασίλειό τους, αν και ο πυρήνας του ήταν σχετικά σταθερός. Παρά τα όποια προβλήματα, εξάλλου, το ίδιο το βασίλειο καταλύθηκε από τους Ρωμαίους το 63 π.χ. 43. Oι παλαιές και νέες πόλεις, όπως διαμορφώθηκαν τον 3 ο αιώνα π.χ., είχαν έναν διπλό σκοπό, αφενός να υπηρετούν τα συμφέροντα των πολιτών σε τοπικό επίπεδο και αφετέρου του βασιλιά μέσα στο βασίλειο ως σύνολο. Χαρακτηριστικό της ύπαρξης δημοκρατικών θεσμών των πόλεων είναι η αναγνώριση ασυλίας του Ασκληπιείου της Κω. Όταν το 242 π.χ. η Κως ξεκίνησε εκστρατεία αναγνώρισης του Ασκληπιείου της ως άσυλο, τέσσερις μακεδονικές πόλεις, η Πέλλα, η Κασσάνδρεια, η Αμφίπολη και οι Φίλιπποι, απάντησαν θετικά, με τις αποφάσεις να παίρνονται από τις τοπικές συνελεύσεις. Το γεγονός αυτό μας δείχνει πως ακόμα και οι μακεδονικές πόλεις είχαν την ελευθερία να ρυθμίζουν την εξωτερική τους πολιτική, έχοντας 41 R. M. Errington, A History of the Hellenistic World BC, ό.π., σελ R. M. Errington, A History of the Hellenistic World BC, ό.π., σελ M. Austin, "The Seleukids and Asia", ό.π., σελ

29 έναν βασιλικό αντιπρόσωπο, τον επιστάτη, ο οποίος ήταν κάτοικος της πόλης και επέβλεπε τις αποφάσεις αυτές 44. Οι βασιλείς σέβονταν αυτούς τους θεσμούς, επιτυγχάνοντας την επικράτηση της ειρήνης μέσα στο βασίλειό τους, με ένα σύστημα που άφηνε ικανοποιημένες τις πόλεις και προκαλούσε την ευγνωμοσύνη τους για την ασφάλεια που απολάμβαναν κάτω από την προστασία του βασιλιά τους 45. Η πολιτική υπόσταση της πόλης διαφαίνεται και από το ότι τα περισσότερα αστικά κέντρα διέθεταν στρατό, αν και μόνο για αμυντικούς και όχι επιθετικούς λόγους. Παράλληλα, προέβαιναν σε διπλωματικές ενέργειες με άλλες γειτονικές πόλεις με σκοπό την ενίσχυση συμμαχιών, όπως έκανε η Μίλητος και η Ηράκλεια του Λάτμου. Παρόλα αυτά, οι σχέσεις των πόλεων δεν ήταν πάντοτε φιλικές. Πολεμικές διενέξεις συνέχισαν να γίνονται, κυρίως για την αποσαφήνιση των συνόρων, όπως αυτές που προκλήθηκαν ανάμεσα στη Μίλητο και τη Μαγνησία του Μαιάνδρου, για τις οποίες γνωρίζουμε λίγα πράγματα και οι οποίες έληξαν με συνθήκη ειρήνης κάπου ανάμεσα την περίοδο π.χ. 46. Η αναγνώριση της αυτοδιάθεσης των πόλεων από τον βασιλιά δείχνει ότι τα δίκτυα δεν βρίσκονται απομονωμένα μεταξύ τους, αλλά είναι άμεσα αλληλένδετα. Οι καθοδικές (top-down) σχέσεις του βασιλιά με τις πόλεις (με την παροχή μιας σχετικής ελευθερίας κινήσεων σε ό,τι αφορά την εξωτερική πολιτική) συνέβαλαν στην ανάπτυξη των οριζόντιων (horizontal) σχέσεων ανάμεσα σε αυτές. Στις περισσότερες πόλεις το βασικό θέμα των συνελεύσεων συνέχισε να αποτελεί η οικονομία, η άμυνα της πόλης και η εξωτερική πολιτική, αν και αυτό δεν σημαίνει ότι εξακολουθούσε να υπάρχει αυτό που ονόμαζαν δημοκρατία, καθώς στην ελληνιστική εποχή 44 R. M. Errington, A History of the Hellenistic World BC, ό.π., σελ Για την αναγνώριση της Πέλλας βλ. K. J. Rigsby, Asylia: Territorial Inviolability in the Hellenistic World (Berkeley 1996), σελ. 134, στήλη 23. Για την αναγνώριση της Κασσάνδρειας βλ. του ιδίου, σελ. 136, στήλη 25. Για την αναγνώριση της Αμφίπολης βλ. του ιδίου, σελ. 137, στήλη 26. Για την αναγνώριση των Φιλίππων βλ. του ιδίου, σελ. 138, στήλη R. M. Errington, A History of the Hellenistic World BC, ό.π., σελ Βλ. P. Baker, "Warfare", in: A. Erskine (ed.), A Companion to the Hellenistic World, ό.π., σελ , ιδιαίτ. σελ

30 η λέξη λαμβάνει την έννοια εκείνου του πολιτεύματος που οι Αθηναίοι των κλασικών χρόνων θα χαρακτήριζαν ως «ολιγαρχία» 47. Σύμφωνα με τον Διόδωρο το Σικελιώτη, ο Αντίγονος Μονόφθαλμος δήλωσε ότι οι Έλληνες είναι ελεύθεροι, απαλλαγμένοι από βασιλική φρουρά και αυτόνομοι 48. Πράγματι, μια πόλη μπορούσε να μην έχει φρουρά και να έχει και το δικαίωμα να παίρνει ορισμένες δικές της αποφάσεις σε σχέση με την εξωτερική πολιτική. Μια τέτοια αναφορά, όπως η παραπάνω, αποδεικνύει τη σχετική ελευθερία που επικρατεί συνήθως στις πόλεις, αν και κάτι τέτοιο δεν ισχύει πάντοτε σε απόλυτο βαθμό. Μια πόλη δεν μπορούσε να έχει την ανεξαρτησία που φαίνεται να παρουσιάζει εδώ ο Διόδωρος 49. Αυτή η ανεξαρτησία δεν υπήρχε ούτε στην κλασική εποχή, όπου οι πόλεις, αντιλαμβανόμενες ότι μόνες τους δεν μπορούσαν να επιβιώσουν, ενώνονταν σε συμμαχίες προκειμένου να αντιμετωπίσουν έναν κοινό εχθρό, με κλασικό παράδειγμα την Αθηναϊκή Συμμαχία. Πίσω από την εν λόγω αναφορά του εν λόγω συγγραφέα θα πρέπει να υποκρύπτεται το γεγονός ότι ο Αντίγονος είχε ανάγκη την καλή θέληση των πόλεων, τις οποίες δεν μπορούσε να διοικεί αποκλειστικά και μόνο με την απειλή επιβολής της βίας. Ένα από τα βασικότερα μέσα που επέτρεψαν στους βασιλείς να ελέγχουν τις πόλεις και συνεπώς το βασίλειό τους ήταν οι ευεργεσίες. Οι ηγεμόνες, άλλωστε, στήριξαν τη θεϊκή τους λατρεία τόσο στα κατορθώματα όσο και στις ευεργεσίες τους 50. Οι ευεργεσίες των ηγεμόνων προς τις πόλεις περιελάμβαναν την προστασία από επιδρομές, την παροχή προνομίων, ανάμεσά τους και την αναγνώριση ασυλίας, την απαλλαγή από φόρους ή την απομάκρυνση της βασιλικής 47 G. Shipley- Μ. Η. Hansen, "The polis and federalism", ό.π., σελ Βλ. σχετικά παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμός Σύμφωνα με τον W. Mack (Proxeny and Polis: Institutional Networks in the Ancient Greek World (Oxford 2015), σελ. 194) η παραχώρηση αυτονομίας σε μια πόλη από κάποιον βασιλιά στην ουσία ενισχύει συνήθως την ιεραρχική σχέση ανάμεσα στους δύο. 50 A. Chaniotis, "The Divinity of Hellenistic Rulers", in: A. Erskine (ed.), A Companion to the Hellenistic World, ό.π., σελ , ιδιαίτ. σελ

31 φρουράς από την πόλη και την αναγνώριση ενός είδους αυτονομίας, την παροχή χρηματικών εισφορών για την κατασκευή ή ανακατασκευή κτηρίων, για την διοργάνωση εορτών, για μισθούς δασκάλων, για προμήθειες, για την ανέγερση ιερών, γυμναστήριων και θεάτρων 51. Όπως και με όλους τους ευεργέτες, οι ευεργεσίες θεωρούνταν ως μέρος μιας διαιωνιζόμενης καλής σχέσης ανάμεσα στον ευεργέτη και την πόλη και όχι ως μια πρόσκαιρη πράξη 52. Τόσο οι πόλεις όσο και οι βασιλείς ήθελαν να δείχνουν πως οι αμοιβαίες σχέσεις τους ήταν βασισμένες στην καλή θέληση και των δύο πλευρών. Ο Χανιώτης αναφέρει ότι οι ηγεμόνες δεν εισήγαγαν οι ίδιοι τη λατρεία τους στις πόλεις, αλλά αντίθετα κάτι τέτοιο έκανε η εκάστοτε πόλη ή συμπολιτεία με σκοπό να αποσπάσει ως αντάλλαγμα περισσότερες ευεργεσίες από τον εκάστοτε βασιλιά. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, αποτελεί στην προκειμένη περίπτωση το Κοινό των Νησιωτών, το οποίο τιμά με επιγραφή τον Πτολεμαίο Α Σωτήρα ( π.χ.) με θεϊκές τιμές λόγω της εύνοιας που ο ηγεμόνας έδειξε στους ανθρώπους του Κοινού 53. Ο Αντίοχος Α ( π.χ.) έκτισε μια αγορά στη Μίλητο, ενώ η πόλη με τη σειρά της εξέδωσε διάταγμα σύμφωνα με το οποίο οριζόταν η τοποθέτηση επιγραφής που μετέφερε την πληροφορία ότι το συγκεκριμένο συγκρότημα αφιερώνεται στον Απόλλωνα από τον Αντίοχο 54. Οι πόλεις, λοιπόν, συνηθίζουν να προσφέρουν τιμές και λατρείες στον βασιλιά 55, ενώ παράλληλα οι φιλόσοφοι των 51 E. S. Gruen, "Hellenistic kingship: Introduction (εισαγωγή του πρώτου κεφαλαίου)", ό.π. σελ K. Bringmann, "The King as Benefactor: Some Remarks of Ideal Kingship in the Age of Hellenism", in: A. W. Bulloch- E. S. Gruen- A.A Long- A. Stewart (eds.), Images and Ideologies, ό.π., σελ. 7-24, ιδιαίτ. σελ. 8-9, Βλ. για τους ευεργέτες A. Erskine, "O brother, where art thou? Tales of kinship and diplomacy", in: D. Ogden (ed.), The Hellenistic world. New Perspective, ό.π., σελ , ιδιαίτ. σελ Βλ. A. Chaniotis, "The Divinity of Hellenistic Rulers, ό.π., σελ Βλ. παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμός K. Bringmann, "The King as Benefactor", ό.π., σελ Για παράδειγμα η T. S. F. Jim (Sharing with the Gods, ό.π., σελ ), κάνει αναφορά στις τιμές που προσφέρει η Τέως στον Αντίοχο Γ' προκειμένου να τιμήσει της αναγνώριση της ως ιερή, άσυλη, και απαλλαγμένη από φόρους από το βασιλιά. Αυτές σχετίζονται με την προσφορά απαρχών στο λατρευτικό άγαλμα του βασιλιά, γεγονός που συνδέει άμεσα την πόλη και τον ηγεμόνα με μια σχέση εξάρτησης. Αυτή η πράξη εμπεριέχει ένα επιπλέον χαρακτηριστικό. Προσφέροντας απαρχές στον βασιλιά και την βασίλισσα η Τέως τους τιμούσε με τρόπο παρόμοιο με αυτό των θεών (ισόθεες τιμές). 31

32 πόλεων λειτουργούσαν ως σύμβουλοί του 56. Στα παραπάνω αξιομνημόνευτο είναι το γεγονός ότι ως αντάλλαγμα για τις ευεργεσίες των Πτολεμαίων, οι Αιγύπτιοι ιερείς προσέδιδαν τιμές στον εκάστοτε ηγεμόνα με τη χρήση φαραωνικών τίτλων 57. Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφέρουμε επίσης ότι οι πόλεις προέβαιναν κατά τη διάρκεια αυτής ακριβώς της χρονικής περιόδου στην αναγνώριση ενός βασιλιά ως ευεργέτη υποκινούμενες και από αγνά κίνητρα, πέρα από τις όποιες πολιτικές σκοπιμότητες. Για παράδειγμα, μετά το τέλος του Γ' Μακεδονικού Πολέμου ( π.χ.) 58 ο Ευμένης Β' ( π.χ.), βασιλιάς τη Περγάμου, δέχθηκε τιμές από την Ιωνική Συμπολιτεία χαρακτηριζόμενος ως ευεργέτης των Ελλήνων και των Ιώνων, επειδή πολέμησε τους Γαλάτες 59. Όταν ο Δημήτριος Πολιορκητής ( π.χ.) ελευθέρωσε την Αθήνα το 307 π.χ. από τις φρουρές του Κασσάνδρου ( π.χ.), οι Αθηναίοι τίμησαν αυτόν και τον πατέρα του, τον Αντίγονο Μονόφθαλμο ( π.χ.), με την προσθήκη, στις ήδη υπάρχουσες δέκα αθηναϊκές φυλές, δύο επιπλέον φυλών και με την ονοματοδοσία τους ως «Δημητρίας» και «Αντιγονίς» 60. Η σχέση, λοιπόν, ανάμεσα στην πόλη και τον ηγεμόνα είναι παρόμοια με αυτή της αμοιβαιότητας (do ut des) 61 που διακρίνει ήδη από τους αρχαϊκούς χρόνους το χώρο της θρησκείας. Τις περισσότερες φορές ήταν αδύνατο για κάποιον βασιλιά να διοικεί άμεσα την επικράτειά του. Έτσι, παρουσιάζονται φαινόμενα προώθησης της αυτοδιοίκησης, με την τοποθέτηση από τους βασιλείς τοπικών αρχόντων, οι οποίοι επέβλεπαν τα οικονομικά των πόλεων, την εξωτερική τους πολιτική και τη συλλογή παράλληλα των φόρων. Για παράδειγμα, ο Σέλευκος 56 R. R. R. Smith, "Kings and Philosophers", in: A. W. Bulloch- E. S. Gruen- A. A Long- A. Stewart (eds.), Images and Ideologies, ό.π., σελ , ιδιαίτ. σελ J. Ma, "Kings", in: A. Erskine (ed.), A Companion to the Hellenistic World, ό.π., σελ , ιδιαίτ. σελ Για τον Μακεδονικό πόλεμο βλ. M. Cary, A History of the Greek world: from 323 to 146 B.C (London 1959) (reprint), σελ K. Bringmann, "The King as Benefactor", ό.π., σελ J. D. Mikalson, "Greek Religion", ό.π., σελ A. Chaniotis, "The Divinity of Hellenistic Rulers", ό.π., σελ Σχετικά με do ut des, δηλαδή την αρχή της ανταπόδοσης «σου δίνω, για να μου δώσεις» βλ. Π. Παχής, Θρησκεία και Οικονομία στην αρχαία Ελληνική κοινωνία (Θεσσαλονίκη 2010), σελ

33 Α' μη μπορώντας να διοικήσει την αχανή έκταση του βασιλείου του, τοποθέτησε γηγενείς σατράπες στην περιοχή της κοιλάδας του Ινδού, οι οποίοι πλήρωναν φόρους και δήλωναν υποταγή στη μοναρχία 62. Το συμπέρασμα, λοιπόν, είναι ότι οι πόλεις συνέχισαν τις πολιτικές και οικονομικές τους δραστηριότητες, διαπραγματευόμενες αυτές τις δραστηριότητες επί ίσοις όροις με τους βασιλείς, χωρίς φυσικά αυτό να σημαίνει ότι ο βασιλιάς δεν είχε τους δικούς του τρόπους για να επιβάλει τη θέλησή του 63. Αυτή η πολιτική ύπαρξη των πόλεων μπορεί να γίνει κατανοητή από κείμενα διαταγμάτων (όπως για παράδειγμα διαταγμάτων αναγνωρίσεων ασυλίας) που αναρτήθηκαν σε τοίχους ιερών ή σε άλλα δημόσια κτήρια, όπως αυτών την αγοράς, αποδεικνύοντας μ αυτό τον τρόπο ότι η πόλη συνέχιζε να παίρνει πολιτικές αποφάσεις, αλλά παράλληλα αποδεικνύει και την επιθυμία των πόλεων να διατηρήσουν τα περιεχόμενα των συγκεκριμένων διαταγμάτων ζωντανά στις μνήμες των ανθρώπων 64. Η δεύτερη κατηγορία των κοινωνικών δικτύων περιλαμβάνει τις οριζόντιες σχέσεις, δηλαδή αυτές που εξύφαναν οι πόλεις μεταξύ τους, δημιουργώντας ένα 'δίκτυο' σχέσεων 65 (σε ορισμένες περιπτώσεις μέσω της συμμετοχής τους σε μια συμπολιτεία), καθώς και τις σχέσεις των διαφόρων κοινοτήτων 66 και θιάσων, τα μέλη των οποίων (πολίτες και μη πολίτες μιας πόλης, ελεύθεροι και σκλάβοι) αφιέρωναν χρόνο και χρήμα για τον κοινό σκοπό της οργάνωσης στην οποία ανήκαν 67. Χαρακτηριστική είναι, επίσης, και η ανάπτυξη διαφόρων θεσμών, όπως αυτού 62 W. L. Adams, "The Hellenistic Kingdoms", ό.π., σελ , ιδιαίτ. σελ G. Shipley- Μ. Η. Hansen, "The polis and federalism", ό.π., σελ. 54. M. Austin, "The Seleukids and Asia", ό.π., σελ R. Billows, "Cities", ό.π., σελ Βλ. J. Davies, "The interpretation of hellenistic sovereignties", ό.π., σελ Βλ. K. Vlassopoulos, "Beyond and Below the Polis: Networks, Associations, and the Writing of Greek History", Mediterranean Historical Review 22, n. 1 (2007), Για τους θιάσους βλ. W. Burkert, Μυστηριακές Λατρείες της Αρχαιότητας (Αθήνα 1997) (μτφρ. E. Ματθαίου), σελ , 137. R. Parker, Polytheism and Society at Athens (Oxford 2005), σελ. 23. Του ιδίου, Athenian Religion (Oxford 1996), σελ , M. Konaris, "The Greek Gods in Late Nineteenth- and Early Twentieth- Century German and British Scholarship", in: J. n. Bremmer- A. Erskine (eds.), The Gods of Ancient Greece: 33

34 της ισοπολιτείας 68, της ασυλίας, της απόκτησης διπλής υπηκοότητας ή της απόκτησης ενός τιμητικού τίτλου, όπως αυτού του προξένου. Η κατάλυση της περσικής αυτοκρατορίας είχε ως αποτέλεσμα, άλλωστε, την εισροή ανθρώπων διαφόρων εθνοτήτων στην αχανή οικουμένη και τη δημιουργία ελληνικών πόλεων, κάτι που προσέφερε στους ανθρώπους μεγαλύτερη ελευθερία επικοινωνίας από αυτήν που οι Πέρσες βασιλείς επέτρεπαν 69. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτών των οριζοντίων σχέσεων είναι και το θέμα της ασυλίας, η αναγνώριση δηλαδή μιας πόλης ως ιερό και άσυλο ή ενός ιερού ως άσυλο από μια άλλη πόλη, έναν βασιλιά ή μια συμπολιτεία. Σε αυτό το πλαίσιο κινείται ο Ma για τις οριζόντιες αυτές σχέσεις, οι οποίες χαρακτηρίζουν ένα δίκτυο ομότιμων πόλεων, το οποίο δομείται μέσω θεσμών, όπως της συγγένειας, της ασυλίας ή των ξένων δικαστών για διευθέτηση ζητημάτων 70. Τέλος, διακρίνουμε και τις ανοδικές (bottom-up) σχέσεις, στις οποίες κυρίαρχο ρόλο παίζουν οι συμπολιτείες, τα κοινά. Η πόλη ως πολιτική οντότητα μπορεί να μην ήρθε στο τέλος της κατά την ελληνιστική εποχή, ήταν όμως αναγκαίο να συμβιβαστεί με τη νέα πραγματικότητα. Η οργάνωση συμπολιτειών φαίνεται αναγκαία σε έναν κόσμο όπου πόλεις και κοινότητες φαίνονταν ανήμπορες να αντιδράσουν στην πανίσχυρη μοναρχία. Άλλωστε, η αναγνώριση των αδυναμιών της πόλης γινόταν αντιληπτή και πριν από την ελληνιστική εποχή με τη δημιουργία συμμαχιών. Πόλεις και κοινότητες, λοιπόν, παραχωρούσαν εθελοντικά ένα μέρος της ανεξαρτησίας τους 71 και ένωναν τις δυνάμεις τους, δημιουργώντας μια ισχυρότερη πολιτική Identities and Transformations (Edinburgh 2010) σελ , ιδιαίτ. σελ P. Pachis, "The Hellenistic era as an age of propaganda: The case of Isis' cult", in: L. H. Martin- P. Pachis (eds.), Theoretical Framework for the Study of Graeco-Roman Religions (Thessaloniki 2003), σελ , ιδιαίτ. σελ. 98. Π. Παχής, Ίσις Καρποτόκος, ό.π., σελ. 64, C. Taylor, "Social Networks and Social Mobility in Fourth-century Athens", in: C. Taylor- K. Vlassopoulos (eds.), Communities and Networks in the Ancient Greek World (Oxford 2015), σελ Η παραχώρηση, δηλαδή, κοινής υπηκοότητας ανάμεσα στους πολίτες δύο πόλεων-κρατών. Βλ. σχετικά M. Grant, From Alexander to Cleopatra, ό.π., σελ W. Mack, Proxeny and Polis, ό.π., σελ G. J. Oliver, "History and Rhetoric", in: G. R. Bugh (ed.), The Cambridge Companion to the Hellenistic world, ό.π., σελ , ιδιαίτ. σελ Βλ. J. Ma, "Peer polity interaction in the Hellenistic Age", Past and Present, 180 (2003), σελ Βλ. M. Grant, From Alexander to Cleopatra, ό.π., σελ

35 οντότητα 72, η οποία τοποθετείτο ανάμεσα στις ανίσχυρες πόλεις και κοινότητες και στους πανίσχυρους ηγεμόνες. Εδώ, η δημιουργία κοινών από συνένωση πόλεων τίθεται υπό αμφισβήτηση. Σύμφωνα με τον Walbank 73, οι σημαντικότερες συμπολιτείες (δηλαδή η Αιτωλική και η Αχαϊκή) δημιουργήθηκαν σε περιοχές της Ελλάδας όπου δεν ρίζωσε ποτέ ο θεσμός της πόλης-κράτους, ενώ την ίδια άποψη συμμερίζεται και ο Grant και με ορισμένες επιφυλάξεις η Κωνσταντακοπούλου 74. Τα κοινά απέκτησαν ιδιαίτερα αξιόλογη ισχύ και έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην πολιτική σκηνή της οικουμένης. Για παράδειγμα, το Κοινό των Νησιωτών βοήθησε τόσο τα μικρά κράτη των Κυκλάδων να κρατήσουν μακριά τους τις επεμβάσεις της Αθήνας όσο και τους Πτολεμαίους στο να μειώσουν την ισχύ των Αντιγονιδών στο Αιγαίο 75. Τα μεγαλύτερα κοινά της ελληνιστικής εποχής ήταν η Αιτωλική και η Αχαϊκή Συμπολιτεία που βρίσκονταν στην ηπειρωτική Ελλάδα. Η πρώτη εκτεινόταν στη σημερινή Στερεά Ελλάδα και την Πελοπόννησο και η δεύτερη στην Πελοπόννησο. Χαρακτηριστικό είναι, άλλωστε, πως όταν το 306 π.χ., στο πλαίσιο του λεγόμενου Τετραετούς Πολέμου ( π.χ.), ο Κάσσανδρος επιτέθηκε στην Αττική, οι Αθηναίοι απέκρουσαν την επίθεση στηριζόμενοι σε μεγάλο βαθμό στους Αιτωλούς 76, ενώ η Αιτωλική και Αχαϊκή Συμπολιτεία διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στους πολέμους της Ρώμης στα τέλη του 3 ου και στις αρχές του 2 ου αιώνα π.χ. Ειδικότερα, από τη δεκαετία του 240 π.χ. και ύστερα οι συμπολιτείες αναπτύσσονται ιδιαίτερα και άρχισαν να προβάλλονται ως αξιόλογες δυνάμεις της περιοχής τους, όπως για παράδειγμα η Αιτωλική Συμπολιτεία που 72 Bλ. επίσης L. H. Martin, "Kingship and the Hellenistic Consolidation of religio-political power", in: L. H. Martin- P. Pachis (eds.), ό.π., σελ , ιδιαίτ. σελ F. W. Walbank, ο Ελληνιστικός κόσμος (μτφρ. Τ. Δαρβέρης) (Θεσσαλονίκη 1993), σελ Για την Αχαϊκή Συμπολιτεία βλ. επίσης M. Cary, A History of the Greek world: from 323 to 146 B.C, ό.π., σελ Για την Αιτωλική Συμπολιτεία βλ. του ιδίου, σελ M. Grant, From Alexander to Cleopatra, ό.π., σελ C. Constantakopoulou, "Beyond the Polis: Island Koina and ther Non-polis Entities in the Aegean", in: C. Taylor- K. Vlassopoulos (eds.), Communities and Networks in the Ancient Greek World, ό.π., σελ , ιδιαίτ. σελ J. Davies, "The interpretation of hellenistic sovereignties", ό.π., σελ C. Habicht, Ελληνιστική Αθήνα (μτφρ. Γ. Κοίλης) (Αθήνα 1998), σελ

36 εδραιώθηκε στην Πελοπόννησο, παρά την παρουσία της μακεδονικής φρουράς στην Κόρινθο 77. Τέλος, μια ακόμη η καθοδική (bottom-up) σχέση, η οποία κάλυπτε το κενό ανάμεσα στις πόλεις και τον βασιλιά, συνίσταται σε προσωπικό επίπεδο από όλους τους αντιπροσώπους των βασιλέων που στέλνονταν για να διαπραγματευτούν με μια πόλη 78. Η μεγάλη αλλαγή στις πόλεις και τις διακρατικές σχέσεις έρχεται με την έλευση των Ρωμαίων. Ο Στράβωνας, αναφερόμενος στην συμμαχία των Λυκίων (την οποία αποκαλεί Λυκιακό σύστημα), γράφει ότι ενώ παλαιότερα οι πόλεις συσκέπτονταν για θέματα όπως, για παράδειγμα, την κήρυξη πολέμου ή τη σύναψη ειρήνης, κάτω από τη δεδομένη ιστορική πραγματικότητα χρειάζεται να πάρουν την έγκριση των Ρωμαίων 79. Τα λόγια του Στράβωνα καθιστούν σαφές το νέο πολιτικό τοπίο που αρχίζει να διαμορφώνεται κατά τη διάρκεια αυτής της χρονικής περιόδου. Οι Ρωμαίοι είχαν πλέον ολοκληρώσει το έργο που είχε αρχίσει ο Μ. Αλέξανδρος και οι Διάδοχοι σχεδόν τρεις αιώνες πιο πριν. Για πρώτη φορά, η Μεσόγειος αποτελούσε πολιτικά έναν ενιαίο κόσμο 80. Μέσω της επιβολής της Pax Romana, οι πόλεις δεν χρησιμοποιούν πλέον τη διπλωματία για να συνάψουν συμμαχίες ή για να εξασφαλίσουν ή να ζητήσουν στρατιωτική βοήθεια με σκοπό να αποκρούσουν επικείμενους κινδύνους, αλλά στην ουσία ανταγωνίζονται μεταξύ τους (επικαλούμενες, πολλές φορές, το θεϊκό και ηρωικό τους παρελθόν), με σκοπό να αποκτήσουν φήμη και δόξα, αποβλέποντας στην εύνοια της ρωμαϊκής εξουσίας. Επιπλέον, η διπλωματία απορρέει όχι από τη συνέλευση της πόλης αλλά από μια πολιτική ελίτ, αν και πιθανότατα κάτι τέτοιο ίσχυε και για αρκετές πόλεις των ελληνιστικών χρόνων 81. Αυτή είναι και η άποψη του Mack, ο οποίος υποστηρίζει ότι ο κόσμος της Μεσογείου 77 R. M. Errington, A History of the Hellenistic World BC, ό.π.,σελ Βλ. J. Davies, "The interpretation of hellenistic sovereignties", ό.π., σελ Παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμός L. Casson, Travel in the Ancient World (London 1974), σελ Βλ. C. P. Jones, Kinship diplomacy in the ancient world (Harvard 1999), σελ ,

37 πρέπει να γίνεται αντιληπτός ως ένα σύστημα το οποίο αποτελείται κυρίως από τις πόλεις, κατάσταση που αλλάζει μόνο με την έλευση της ρωμαϊκής κυριαρχίας Διακρατικοί θεσμοί στην Ελληνιστική εποχή Η ύπαρξη της πόλης ως πολιτικής οντότητας είναι εμφανής και μέσα από τους υπάρχοντες θεσμούς των ελληνιστικών χρόνων. Ο Ma 83 προτείνει, για παράδειγμα, μια διαφορετική προσέγγιση του ελληνιστικού κόσμου και συγκεκριμένα των σχέσεων των πόλεων-κρατών, η οποία αντιτίθεται της άποψης του διαχωρισμού ενός κέντρου και μιας περιφέρειας. Παρουσιάζοντας διάφορους θεσμούς που σκοπό είχαν την επικοινωνία των πόλεων, ο ίδιος ερευνητής υποστηρίζει μια προσέγγιση που βασίζεται σε μια οπτική ισοδύναμων και συνδεδεμένων κοινοτήτων. Ως παράδειγμα φέρνει την προσπάθεια του Κυτινίου (πόλη της αρχαίας Δωρίδας) να βρει χρήματα για να επιδιορθώσει τα τείχη του. Η πόλη απευθύνθηκε σε δωρικές πόλεις επικαλούμενη τη συγγένεια που είχαν μεταξύ τους, καταφέρνοντας να αποσπάσει από την Ξάνθο ένα μικρό χρηματικό ποσό 84. Ο Ma αντιλαμβάνεται τη συναλλαγή ανάμεσα στις δύο παραπάνω πόλεις ως μέρος ενός ευρύτερου πλαισίου παρόμοιων πράξεων συνδιαλλαγής των πόλεων του ελληνιστικού κόσμου. Στις πράξεις αυτές συμπεριλαμβάνει και τον θεσμό της ασυλίας. Συμπεραίνει μάλιστα, αναφερόμενος στην περίπτωση της Μαγνησία του Μαιάνδρου, ότι οι πόλεις ήταν δομικά ομόλογες και χρησιμοποιούν συνήθως κοινές έννοιες διακυβέρνησης και έναν πολιτισμό άμιλλας και μίμησης 85. Έτσι, ο συγκεκριμένος ερευνητής καταλήγει πως 82 W. Mack, Proxeny and Polis, ό.π., σελ , J. Ma, "Peer polity interaction in the Hellenistic Age", ό.π. 84 J. Ma, "Peer polity interaction in the Hellenistic Age", ό.π., σελ J. Ma, "Peer polity interaction in the Hellenistic Age", ό.π., σελ

38 πρέπει να αναγνωρίσουμε την ύπαρξη και λειτουργία ενός συστήματος αυτόνομων κοινοτήτων, πυκνά διασυνδεδεμένων από τα δεδομένα ενός αστικού πολιτισμού που λειτουργούσε και εξαρτιόταν από συνδέσεις 86. Θεωρεί μάλιστα ότι βασικοί παράγοντες γι αυτή τη συνοχή είναι οι θεσμοί της συγγένειας, της ασυλίας, των διαπραγματεύσεων για απελευθέρωση κρατουμένων, των διαπραγματεύσεων για παύση εχθροπραξιών μεταξύ κοινοτήτων και του υπόλοιπου κόσμου, της αποστολής θεωρών των πόλεων με απώτερο σκοπό να ανακοινώσουν τις εορτές τους σε άλλες πόλεις, και τέλος της αίτησης ξένων δικαστών για νομικές υποθέσεις 87. Όλα αυτά τα δεδομένα δημιουργούν ένα δίκτυο αλληλεπίδρασης που διατηρείται από αυτόν τον κοινό πολιτισμό 88. Μέρος αυτού του δικτύου αλληλεπίδρασης είναι και ο θεσμός της προξενίας. Τον 3 ο αιώνα π.χ. οι χορηγήσεις προξενίας έγιναν συχνότερες, σε συνδυασμό με άλλες διακρίσεις, όπως την απονομή πολιτικών δικαιωμάτων. Η χορήγηση προξενίας δηλώνει μια επίσημη σχέση φιλίας και ευγνωμοσύνης ανάμεσα στην πόλη και τον πρόξενο, με τον τελευταίο να αποτελεί τον συνδετικό κρίκο στις διακρατικές σχέσεις 89. Για τον Walbank όλες αυτές οι χορηγίες προξενίας αποσκοπούσαν στην ένδειξη καλής θέλησης για ανάπτυξη μελλοντικών εμπορικών συναλλαγών 90. Σύμφωνα με τον Mack, συμμετέχοντας οι πόλεις σε αυτό το σύστημα των διακρατικών θεσμών στην ουσία παρουσιάζουν την ταυτότητά τους ως πόλεις-κράτη με πλήρη δικαιώματα 91. Καθίσταται σαφές ότι τέτοιου είδους διασύνδεση των θεσμών δεν έχει στόχο την ιεράρχησή τους πάνω σε μια κλίμακα με κατεύθυνση από τη βάση προς την κορυφή μιας ιεραρχικής διάταξης, σύμφωνα με την οποία πολλοί -μικρής σημασίας- θεσμοί οδηγούν σε όλο 86 Ό.π., σελ Βλ. επίσης W. Mack, Proxeny and Polis, ό.π., σελ J. Ma, "Peer polity interaction in the Hellenistic Age", ό.π., σελ Βλ. W. Mack, Proxeny and Polis, ό.π., σελ F. W. Walbank, ο Ελληνιστικός κόσμος (μτφρ. Τ. Δαρβέρης), ό.π., σελ W. Mack, Proxeny and Polis, ό.π., σελ

39 σημαντικότερους θεσμούς, μέχρι να φτάσουν στον κορυφαίο. Στην προκειμένη περίπτωση όμως συμβαίνει το αντίθετο, καθώς έχουμε να κάνουμε με ένα 'δίκτυο' αλληλοεξαρτούμενων θεσμών οι οποίοι δομούν τις διακρατικές σχέσεις της ελληνιστικής εποχής. Ως εκ τούτου, ο θεσμός της ασυλίας, λοιπόν, δεν μπορεί να μελετηθεί ξεχωριστά από τους υπόλοιπους θεσμούς της ελληνιστικής περιόδου αλλά παράλληλα με αυτούς. Σύμφωνα με τον Mack, οι θεσμοί αποτελούν κοινωνικά κατασκευάσματα που διαμορφώνουν πράξεις και συμπεριφορές ανθρώπων 92. Ο τρόπος με τον οποίο γίνεται κάτι τέτοιο, φυσικά, και βρίσκεται σε εξάρτηση με το περιεχόμενο του κάθε θεσμού, αλλά και με τον σκοπό ύπαρξής του. Επιπλέον, τα πλεονεκτήματα που προσφέρει η παρουσία ενός θεσμού, όπως για παράδειγμα στη συγκεκριμένη περίπτωση του θεσμού της ασυλίας, εξαρτάται όχι μόνο από τα χαρακτηριστικά του ίδιου του θεσμού αλλά και από άλλους θεσμούς ή γεγονότα που συνδέονται άρρηκτα με την ασυλία. Γι αυτό ακριβώς το λόγο η αναγνώριση μιας ασυλίας γινόταν τις περισσότερες φορές ταυτόχρονα με την αναγνώριση αγώνων ως πανελληνίων εκδηλώσεων προς τιμήν της θεότητας του ιερού ή της πόλης (στις περιπτώσεις της πόλης μάλιστα, αρκετά συχνά, η θεότητα αυτή είναι και ο αρχηγέτης της πόλης) 93. Οι δύο αυτές αναγνωρίσεις λοιπόν, της ασυλίας και των αγώνων, πέρα από ορισμένες εξαιρέσεις 94, είναι άρρηκτα συνδεδεμένες μεταξύ τους. Και αυτό διότι η ύπαρξη ασυλίας παρείχε ένα αίσθημα ασφάλειας στους αθλητές που ταξίδευαν για να πάρουν μέρος στους αγώνες 95. Αυτό σχετίζεται φυσικά και με τον θεσμό της εκεχειρίας, σύμφωνα με τον οποίο οι πόλεις απαγορευόταν να εμπλακούν σε εχθροπραξίες. Η ασυλία δεν αναφέρεται 92 W. Mack, Proxeny and Polis, ό.π., σελ Για τις νέες Πανελλήνιες εορτές της Ελληνιστικής περιόδου και την σχέση τους με το θεσμό της ασυλίας βλ. επίσης T. S. F. Jim, Sharing with the Gods, ό.π., σελ Βλ. K. J. Rigsby, Asylia, ό.π., , όπου για παράδειγμα η Αιτωλική Συμπολιτεία αναγνώρισε το 221/0 π.χ. την ασυλία της Μαγνησίας του Μαιάνδρου και το 208 π.χ. τους Πανελλήνιους αγώνες της Άρτεμης Λευκοφρυήνης. 95 Βλ. επίσης A. Chaniotis (War in the Hellenistic World: A Social and Cultural History (Oxford 2005), σελ. 156), όπoυ αναφέρεται στους κινδύνους που αντιμετωπίζουν συνήθως οι ταξιδιώτες της Ελληνιστικής εποχής. 39

40 μόνο σε πόλεις ή ιερά, καθώς ως 'ιεροί και απαραβίαστοι' μπορούσαν να χαρακτηριστούν και άνθρωποι. Με αυτόν τον τρόπο, λοιπόν, ο θεσμός της ασυλίας έφερνε σε επικοινωνία πόλεις που βρίσκονταν σε μεγάλη απόσταση μεταξύ τους 96. Επιπρόσθετα, η χρονική σύμπλευση εγκαθίδρυσης πανελληνίων αγώνων και της αναγνώρισης ασυλίας έδειχνε πως οι πόλεις, για μια μικρή χρονική διάρκεια, αποτελούσαν το κέντρο του ελληνικού κόσμου. Από αυτήν την άποψη δεν πρέπει να αντιλαμβανόμαστε ότι οι αναγνωρίσεις ασυλίας αφορούν έναν μικρό αριθμό πόλεων. Η πόλη που της αναγνωριζόταν η ασυλία κατοχύρωνε τη θέση της μέσα στον ελληνιστικό κόσμο, ειδικά αφού πολλές φορές μαζί με τις αναγνωρίσεις ασυλίας επέρχονταν και αναγνωρίσεις ή ανανεώσεις συγγένειας ή αναφορές σε φιλικές σχέσεις ανάμεσα στις πόλεις. Παράλληλα, η επίδοση ασυλίας προσέδιδε ένα αίσθημα ασφάλειας, τόσο στους κατοίκους της, όσο και σε πιθανούς επισκέπτες της. Η προσέλευση περισσότερων αθλητών στους αγώνες διαφόρων πόλεων σημαίνει αύξηση των επισκεπτών στις εορτές, καθώς επίσης και εμπόρων, γεγονός που ισοδυναμεί με περισσότερα χρήματα για τα ταμεία της πόλης και επομένως ευημερία για τους πολίτες της. Σημαντικό είναι επίσης το γεγονός ότι οι πανελλήνιοι αγώνες δεν ήταν απλώς αθλητικά γεγονότα της εποχής, αλλά όπως και άλλα δρώμενα, μεταξύ αυτών και οι πανελλήνιες εορτές, περιείχαν επιπλέον πολιτικά στοιχεία 97. Καταρχήν, τέτοιου είδους πανελλήνια γεγονότα ήταν μια καλή ευκαιρία για πολιτικές συζητήσεις. Η ύπαρξη ασυλίας μιας πόλης έκανε σαφώς ευκολότερη τη συμμετοχή πολλών πόλεων. Η συμμετοχή πολυάριθμων πόλεων σήμαινε περισσότερες ευκαιρίες για τη διοργανώτρια πόλη να επιτύχει τις διάφορες πολιτικές της βλέψεις, όπως για παράδειγμα την ανανέωση παλιών δεσμών, τη δημιουργία νέων και την 96 G. Shipley- Μ. Η. Hansen, "The polis and federalism", ό.π., σελ Βλ. για παράδειγμα R. Parker (Polytheism and Society at Athens, ό.π., σελ. 254), όπου αναφέρει ότι οι συμμαχικές πόλεις της Αθήνας οφείλουν να στείλουν στα Παναθήναια, κατά τη διάρκεια της Κλασικής εποχής, αντιπροσωπείες και συμμετέχοντες. Βλ. επίσης T. S. F. Jim, Sharing with the Gods, ό.π., σελ

41 εύρεση νέων συμμάχων με λίγα λόγια την καθιέρωση μιας σημαντικής γεωπολιτικής θέσης μέσα στην ελληνιστική οικουμένη. Αξίζει να αναφέρουμε άλλωστε ότι οι επιγραφικές μαρτυρίες αυτής της εποχής, που αναφέρονται στη διοργάνωση των πανελληνίων εορτών δεν περιγράφουν συνήθως ως θεματολογία τις εορτές αυτές καθαυτές. Αντίθετα, αναφέρουν μαρτυρίες για τους φίλους και τους ευεργέτες της πόλης καθώς επίσης κάνουν μνεία στις δημόσιες ευχαριστίες για όλα τα οφέλη που αυτοί προσέφεραν στην πόλη. Οι συγκεκριμένες ευχαριστίες, οι οποίες φανέρωναν την ύπαρξη μίας φιλίας, έχουν ως αποδέκτες κατοίκους της ίδιας της πόλης, πολλές φορές όμως αναφέρουν και ξένους, όπως βασιλείς ή και πόλεις 98. Χαρακτηριστική είναι και η τάση των πόλεων να αναγράφουν σε επιγραφές τα διατάγματα αναγνωρίσεων ασυλίας, αλλά και άλλες πράξεις, μέσω των οποίων δηλώνεται η συνδιαλλαγή τους με άλλες πόλεις. Έτσι λοιπόν, μια επιγραφή αναγνώρισης ασυλίας μπορεί να αφορά περισσότερες από δύο πόλεις, ιερά ή πρόσωπα (δηλαδή τον χορηγό και τον αποδέκτη της ασυλίας). Χαρακτηριστικό παράδειγμα στην προκειμένη περίπτωση μπορεί να αποτελέσει η περίπτωση του Κυζίκου. Περίπου το 200 π.χ. η πόλη έλαβε χρησμό από τους Δελφούς σύμφωνα με τον οποίο έπρεπε να αναγνωριστεί ως ιερή και έτσι απέκτησε ασυλία και πανελλήνιους αγώνες, τα «Σωτήρια», προς τιμήν της Κόρης. Η ίδια επιγραφή με την επίδοση της συγκεκριμένης ασυλίας τοποθετήθηκε στη Δήλο και στους Δελφούς 99. Αυτή η τακτική δεν περιορίζεται αποκλειστικά όμως μόνο στον θεσμό της ασυλίας. Η Ιασός και η Πριήνη (πόλης της Καρίας στα ανατολικά παράλια της Μ. Ασίας) προέβησαν σε ανάλογες πράξεις τοποθέτησης παρόμοιων επιγραφών, αφού το 169 π.χ. η δεύτερη πόλη βοήθησε την πρώτη να λύσει μια σειρά από νομικά προβλήματα που αντιμετώπιζε. Περίπου στα μέσα του 2 ου 98 A. Giovannini, "Greek Cities and Greek Commonwealth", in: A.W. Bulloch- E. S. Gruen- A. A. Long- A. Stewart (eds.), Images and Ideologies, ό.π., σελ , ιδιαίτ. σελ K. J. Rigsby, Asylia, ό.π., σελ

42 αιώνα π.χ. ένας θεωρός από τη Μύλασα, βρισκόμενος σε μια γιορτή στην Κω, προσέφερε πιθανότατα κρέας από θυσιασμένα ζώα σε συγκεκριμένες ομάδες της πόλης, όπως μάγιστρους, εφήβους δασκάλους και θεωρούς από άλλες πόλεις της Καρίας (όπως, τις Τράλλεις, την Αλικαρνασσό, τα Αλαβάνδα, τη Στρατονικεία, τα Βαργύλια). Ένα ακόμη παράδειγμα αποτελεί η Ξάνθος, η οποία αντάμειψε με χρηματικό ποσό και με μια επιγραφή που περιείχε το τιμητικό διάταγμα το ρήτορα Θεμιστοκλή, γιό του Αισχύλου από το Ίλιον, για την παρουσία και συμπεριφορά του η οποία ήταν άξια των συγγενικών τους δεσμών. Η πόλη αυτή φροντίζει να στείλει αντίγραφο της συγκεκριμένης μαρτυρίας στη γενέθλια πόλη του τιμωμένου, δηλαδή στον Ίλιον 100. Αυτή η πράξη, όπως και άλλες πράξεις εγκαρδιότητας, συμβολίζουν την ισοτιμία που καθιερώνεται ανάμεσα στις πόλεις. Μ αυτό ακριβώς τον τρόπο, καθιερώνονται δεσμοί φιλίας ανάμεσα στους θεωρούς ή και άλλους ανθρώπους που εκπροσωπούσαν την πόλη τους, ενισχύοντας παράλληλα τις οριζόντιες σχέσεις των πόλεων. Θα πρέπει να τονιστεί ακόμη ότι κάθε περίπτωση θα πρέπει να μελετηθεί όχι ξεχωριστά αλλά ως μέρος ενός ευρύτερου συνόλου, ως σύνολο δηλαδή περιστατικών μέσα από τα οποία αλληλεπιδρούσαν οι πόλεις της ελληνιστικής εποχής. Οι πρακτικές αυτές κρύβουν έναν συμβολισμό που έχει σχέση με την έννοια του χώρου: τον διαχωρισμό της μιας ομάδας από την άλλη και παράλληλα την αναγνώριση ότι οι πόλεις είχαν διάφορες μεθόδους για να προσεγγίζουν η μια την άλλη. Αυτό σημαίνει ότι οι πόλεις εκλαμβάνονταν μεταξύ τους ως ομόλογες, αλλά επιπλέον διατηρούσαν ισχυρό το τοπικό τους στοιχείο και την ιδιαίτερή τους ταυτότητα. Μέρος αυτής της ταυτότητας ήταν ο κοινός ελληνικός πολιτισμός που επιτρέπει τις πόλεις να επικοινωνούν μεταξύ τους μέσω διαφόρων θεσμών κοινής αποδοχής J. Ma, "Peer polity interaction in the Hellenistic Age", ό.π., σελ J. Ma, "Peer polity interaction in the Hellenistic Age", ό.π., σελ

43 Οι επιγραφές άλλωστε των διαταγμάτων, που εκδίδουν κατά καιρούς οι πόλεις, βοηθούν στη δημιουργία «νοητικών χαρτών», οι οποίοι συνδέουν τις διάφορες κοινότητες με τους "άλλους", δημιουργώντας έτσι μια παράλληλη συναισθηματική κοινότητα όπου ο χώρος διαφοροποιείται από τον χάρτη. Οι συναισθηματικές κοινότητες, όπως και οι κοινωνικές, απαρτίζονται από μέλη με κοινά συμφέροντα, ενώ συνδέονται μεταξύ τους με κοινές αξίες, στόχους, παραδοχές, αίσθημα κανόνων και τρόπους έκφρασης. Στο ανώτερο επίπεδο μια τέτοια συναισθηματική κοινότητα είναι η πόλη, ενώ μέσα σε αυτήν ενυπάρχουν μικρότερες και στενότερες συναισθηματικές κοινότητες, όπως η οικογένεια ή τα μέλη μιας συνέλευσης 102. Πέρα από αυτό, όμως, μπορούμε να αναλογιστούμε και την ύπαρξη συναισθηματικών κοινοτήτων οι οποίες διακρίνονται σε διακρατικό επίπεδο. Αυτή είναι η έννοια όπου ο χώρος διαφοροποιείται, για ακόμη μια φορά, από τον χάρτη. Η επίκληση φιλίας ή συγγένειας τοποθετεί δύο κοινότητες ή πόλεις τη μια δίπλα στην άλλη, αμβλύνοντας την πραγματική απόσταση που τις χωρίζει. Ο Χανιώτης αναφέρει ότι οι συγκεκριμένες επιγραφές που παρουσιάζουν τις σχέσεις ανάμεσα σε πόλεις ανήκουν συνήθως στην κατηγορία των επιγραφών με ισχυρό το συναισθηματικό στοιχείο 103. Σε αυτήν την κατηγορία ανήκουν οι επιγραφές που αναφέρονται σε ασυλία ή συγγένεια ανάμεσα στις δύο πόλεις. Για τον Ma οι παραπάνω επιγραφές ενσωματώνουν τις ομότιμες αλληλεπιδράσεις που είχαν μεταξύ τους οι πόλεις με τη μορφή συμβολικών και «γνωσιακών χαρτών». Για παράδειγμα, όταν μια πόλη Α ζητάει από μια πόλη Β να επιγράψει ένα κείμενο σε ένα συγκεκριμένο ιερό της και να κάνει μια ανακοίνωση του κειμένου σε μια συγκεκριμένη εορτή στο θέατρο της πόλης υπάρχει κοινή γνώση για το πώς οι γιορτές και οι σημαντικές τοποθεσίες (ιερά, θέατρο, αγορά) 102 E. Sanders, "'He is a liar, a bounder, and a cad': The Arousal of Hostile Emotions in Attic Forensic Oratory", in: A. Chaniotis (ed.), Unveiling Emotions: Sources and Methods for the Study of Emotions in the Greek World (Stuttgart 2012), σελ , ιδιαίτ. σελ A. Chaniotis, "Moving Stones: the study of emotions in Greek inscriptions", in: A. Chaniotis (ed.), Unveiling Emotions: Sources and Methods for the Study of Emotions in the Greek World, ό.π., σελ , ιδιαίτ. σελ

44 της πόλης λειτουργούν. Έτσι, και η επίκληση στη συγγένεια είναι ένας ακόμη «νοητικός χάρτης», στον οποίο καθορίζεται ο αυτοπροσδιορισμός και η ταυτότητα των πόλεων έξω από τα όρια του χώρου και του χρόνου. Σύμφωνα, δηλαδή, με τον ίδιο ερευνητή βρισκόμαστε αντιμέτωποι με ομότιμες, δομικά ομόλογες και αυτόνομες πόλεις, οι οποίες συνδέονται μεταξύ τους μέσω συμπαγών δικτύων και συμβολικών αλληλεπιδράσεων 104. Χαρακτηριστικό αυτών των σχέσεων είναι ότι εκείνες λαμβάνουν χώρα με οριζόντιες και όχι κάθετες συνδέσεις σε ένα αποκεντρωμένο δίκτυο. Οι ακροατές τέτοιων διαταγμάτων μιας πόλης ενθυμούνται την αντίστοιχη συμβαλλόμενη πόλη, στην οποία αναφέρεται το διάταγμα, προβαίνοντας σε αμοιβαίες αναγνωρίσεις για την ύπαρξη της άλλης κοινότητας. Επιπλέον, η τακτική της τοποθέτησης παρόμοιων αντίστοιχων επιγραφών αυτών των διαταγμάτων αποσκοπούσε στη δημιουργία ενός αισθήματος ισότητας και κοινής ταυτότητας, καθώς διαβάζοντας μια επιγραφή οι κάτοικοι της μίας πόλης λάμβαναν εις γνώση τους την ύπαρξη μίας άλλης, παρόμοιας επιγραφής, σε άλλη πόλη 105. Όπως και με όλες τις άλλες επιγραφές, έτσι και οι επιγραφές της ασυλίας αποτελούν «γνωσιακούς χάρτες» οι οποίοι διαφοροποιούνται από τους πραγματικούς. Οι παρόμοιες επιγραφές αναγνώρισης ασυλίας (δηλαδή μια επιγραφή αναγνώρισης ασυλίας που τοποθετούνταν από τον χορηγό ασυλίας, τον παραλήπτη ασυλίας και σε ορισμένες περιπτώσεις και άλλες πόλεις) που τοποθετούνταν σε πόλεις άμβλυναν τις πραγματικές αποστάσεις των πόλεων, παρουσιάζοντας ομόλογες κοινότητες που νοητικά είναι τοποθετημένες η μια δίπλα στην άλλη. Η αναγνώριση της ασυλίας, για παράδειγμα, της Τέω από τους Δελφούς το 203/202 π.χ. είχε ακριβώς αυτήν τη λειτουργία, με την τοποθέτηση παρόμοιων επιγραφών στην Τέω και 104 J. Ma, "Peer polity interaction in the Hellenistic Age", ό.π, σελ. 19, J. Ma, "Peer polity interaction in the Hellenistic Age", ό.π, σελ

45 στους Δελφούς αντίστοιχα 106. Επιπλέον, η χρήση όρων και εκφράσεων που παραπέμπουν συνήθως σε φιλικές σχέσεις αποτελούν βασικούς παράγοντες ενίσχυσης των δεσμών φιλίας ανάμεσα στις πόλεις της εποχής. Έτσι λοιπόν η έκφραση, για παράδειγμα, δεδόχθαι τᾶι πόλει τάν τ[ε φιλίαν καί τάν οἰ]κειότατα 107 που αναφέρεται στην αναγνώριση της ασυλίας από τους Δελφούς, αποδεικνύει ότι οι συγκεκριμένες αναγνωρίσεις βασίζονται κυρίως σε δεσμούς κοινής αποδοχής ανάμεσα στις πόλεις και όχι απλά σε στρατιωτικές συμφωνίες. Κάτι τέτοιο καταδεικνύει ότι οι επικυρώσεις ασυλίας ανάμεσα σε πόλεις επικεντρώνονται στην κοινή ταυτότητα τους. Δε θα πρέπει να διαφεύγει της προσοχής μας, άλλωστε, ότι η συγκεκριμένη κοινή ταυτότητα βασίζεται στην αποδοχή της διαφορετικότητας και της ξεχωριστής πολιτικής ύπαρξης της κάθε πόλης, αλλά παράλληλα και στην αναγνώριση των κοινών πολιτισμικών στοιχείων που τις επιτρέπει να βρίσκουν κοινά σημεία αποδοχής μέσα σε ένα ευρύτερο πλαίσιο κοινωνικοπολιτικής ρευστότητας. Αυτού του είδους οι επιγραφές μαρτυρούν τη σχέση που ανέπτυσσαν οι πόλεις σε μια εποχή που χαρακτηρίζεται από εχθροπραξίες, είτε αυτές προέρχονταν από πολέμους είτε από την πειρατεία 108. Σε αυτήν την εποχή εντάσεων, πόλεις και ενώσεις κατόρθωσαν να αναπτύξουν παράλληλα σχέσεις φιλίας, αλληλοβοήθειας και αμοιβαιότητας. Σύμφωνα με τον Giovannini, ο ελληνικός κόσμος αποτελεί ένα σύνολο κοινοτήτων, οι οποίες συνδέονται μεταξύ τους από ένα έντονο δίκτυο δεσμών φιλίας, συγγένειας καθώς επίσης και άλλων ηθικών υποχρεώσεων Παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμός K.J. Rigsby, Asylia, ό.π., σελ Βλ. σχετικά κεφάλαιο 4 της παρούσας εργασίας. 109 A. Giovannini, "Greek Cities and Greek Commonwealth", ό.π., σελ

46 Αυτή η σχέση των πόλεων και κοινοτήτων βρίσκει την τεκμηρίωσή της σε πολλά γεγονότα της περιόδου που μαρτυρούν συνεργασίες με βάση έναν κοινό πολιτισμό, τον οποίο αναγνωρίζουν άλλωστε οι ίδιες οι πόλεις και οι κοινότητες. Η αλληλεγγύη ανάμεσα στις ελληνικές πόλεις φανερώνεται επίσης και από το γεγονός ότι ειδικότερα τον 2 ο αιώνα π.χ. πολλές πόλεις έστελναν δικούς τους δικαστές σε άλλες πόλεις για να παρέχουν βοήθεια στην επίλυση δικανικών υποθέσεων. Η συγκεκριμένη πραγματικότητα επιβεβαιώνεται από τα κείμενα περισσότερων από 200 διαταγμάτων της εποχής. Σ αυτά παρέχονται επιπλέον ευχαριστίες προς την πόλη για την επιλογή των δικαστών, υμνώντας παράλληλα τους δεσμούς φιλίας και καλής θέλησης που έχουν διαμορφωθεί μ αυτό τον τρόπο ανάμεσα στις δύο κοινότητες 110. Οι συγκεκριμένες επιγραφές δείχνουν παράλληλα και μια αύξηση της χρήσης της διακρατικής διαιτησίας, είτε από μια τρίτη πόλη είτε από έναν βασιλιά, όταν οι συνηθέστερες διαφορές των πόλεων ήταν οι αμφισβητήσεις γαιών που βρίσκονταν στα όρια δύο πόλεων (ωστόσο οι λύσεις που δίνονταν δεν ήταν πάντα μόνιμες). Αυτοί οι δικαστές δεν επέλυαν μόνο προβλήματα ανάμεσα σε πόλεις, αλλά και διαφορές των κατοίκων των πόλεων, στις οποίες οι δικαστικές υποθέσεις είχαν αυξηθεί τόσο πολύ, ώστε ήταν αδύνατο να ανταπεξέλθουν μόνες τους 111. Ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι η πόλη που αιτούνταν βοήθειας δεν επιλέγει κάποια συγκεκριμένα άτομα για να την βοηθήσουν, αλλά επιτρέπει στην άλλη πόλη να βρει τα άτομα της απόλυτης εμπιστοσύνης της. Μ αυτή την πραγματικότητα εκφράζεται με τον πιο χαρακτηριστικό τρόπο το αίσθημα εμπιστοσύνης που αναπτύσσεται ανάμεσα στις δύο πόλεις. Για παράδειγμα, το 196 π.χ. η Ιασός ζητά από την Πριήνη να στείλει μια ομάδα ανθρώπων για να βοηθήσουν στην επίλυση κάποιων αμφιλεγόμενων δικαστικών υποθέσεων. Η Ίασος 110 A. Giovannini, "Greek Cities and Greek Commonwealth", ό.π., σελ F. W. Walbank, ο Ελληνιστικός κόσμος (μτφρ. Τ. Δαρβέρης), ό.π., σελ

47 φροντίζει να στείλει στην Πριήνη, μετά την διευθέτηση των συγκεκριμένων προβλημάτων, σχετικά τιμητικά διατάγματα, μέσω των οποίων εκφράζει τις ευχαριστίες για τις προσφερόμενες προς αυτήν υπηρεσίες. Η τελευταία φροντίζει, στη συνέχεια να απαντήσει με αποστολή δικών της διαταγμάτων, τα οποία τοποθετήθηκαν σε μαρμάρινες πλάκες στο σημαντικότερο ιερό της, αυτό της Αθηνάς Πολιάδος 112. Επιπροσθέτως, οι πόλεις λαμβάνουν πρωτοβουλίες και για την παύση εχθροπραξιών. Έτσι λοιπόν, όταν ο Δημήτριος Πολιορκητής πολιορκούσε την Ρόδο το 305/304 π.χ., περισσότερες από 50 αντιπροσωπίες από διάφορες πόλεις του ζήτησαν να έρθει σε συμφωνία και να λήξει την πολιορκία 113. Η παροχή βοήθειας ανάμεσα σε πόλεις γινόταν επίσης και σε υλικό επίπεδο. Το 315 π.χ., όταν ο Κάσσανδρος αποφάσισε να ξαναχτίσει τη Θήβα, πολλές ελληνικές πόλεις από την Ελλάδα, τη Σικελία και την Ιταλία αποφάσισαν να συνδράμουν οικονομικά σε αυτήν την προσπάθεια. Τέλος, την περίοδο του Α' Καρχηδονιακού πολέμου ( π.χ.) αρκετές κοινότητες βοήθησαν με χρηματικά ποσά και προμήθειες στην επανίδρυση της Έντελλας J. Ma, "Peer polity interaction in the Hellenistic Age", ό.π., σελ Παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμός 7. Για την πολιορκία της Ρόδου βλ. επίσης M. Cary, A History of the Greek world: from 323 to 146 B.C, ό.π., σελ A. Giovannini, "Greek Cities and Greek Commonwealth", ό.π., σελ SEG

48 Κεφάλαιο Δεύτερο 2.1 Ιερός χώρος Σύμφωνα με τον de Polignac δεν υφίσταται, κατά τη διάρκεια των γεωμετρικών χρόνων ( π.χ.), όπως καθιστούν σαφές συγκεκριμένα χωρία της Ιλιάδας και της Οδύσσειας, ένας ευδιάκριτος διαχωρισμός ανάμεσα στον ιερό και τον βέβηλο χώρο. Ο ερευνητής χρησιμοποιεί ως παράδειγμα για ενίσχυση της θέσης του μια αναφορά θυσίας που πραγματοποιείται προς τιμή του Ποσειδώνα. Σ αυτή δεν γίνεται λόγος για την ύπαρξη συγκεκριμένου ιερού χώρου τέλεσης της συγκεκριμένης τελετής. Αυτή πραγματοποιείται απλώς σε μια παραλία, χωρίς να δημιουργούνται σαφείς ενδείξεις διαχωρισμού του ιερού από το βέβηλο χώρο πριν, κατά τη διάρκεια ή μετά την πραγματοποίηση της συγκεκριμένης λατρευτικής ενέργειας των ανθρώπων. Τα παραπάνω επιβεβαιώνουν την άποψη του παραπάνω ερευνητή ότι τα τρία γνωρίσματα που χαρακτηρίζουν συνήθως τα ιερά της κλασικής εποχής ( π.χ.), δηλαδή ο βωμός, ο ναός και ο περιμετρικός τοίχος, άρχισαν να χρησιμοποιούνται βεβαίως από τους Έλληνες στους γεωμετρικούς χρόνους, αλλά πρωτοεμφανίζονται αργότερα σε μια πλήρως δομημένη μορφή 115. Σε αντίθετη κατεύθυνση με την παραπάνω άποψη κινείται η Sourvinou-Inwood, η οποία σε σχετική μελέτη της 116, αναφερόμενη στις απόψεις των de Polignac και Morris, αντικρούει το χρονικό πλαίσιο επικράτησης της οριοθέτησης του ιερού χώρου στην αρχαία Ελλάδα. Η συγκεκριμένη ερευνήτρια της αρχαιοελληνικής θρησκείας αξιολογεί, σύμφωνα πάντοτε με την 115 F. de Polignac, Cults, Territory, and the Origins of the Greek city-state (μτφρ. Janet Lloyd) (Chicago 1984), σελ C. Sourvinou-Inwood, "Early sanctuaries, the eighth century and ritual space: Fragments of a discourse", in: N. Marinatos- R. Hägg (eds.), Greek Sanctuaries: new approaches (London 1993), σελ

49 άποψή της, εντελώς διαφορετικά την παραπάνω μαρτυρία που χρησιμοποιεί ο de Polignac ως απόδειξη των απόψεών του 117. Έτσι λοιπόν, η Sοurvinou-Inwood επισημαίνει τα παρακάτω: 1)Πρώτον, αρχικά, ότι η ύπαρξη βωμών σε παραλίες είναι ένα συνηθισμένο φαινόμενο που συναντούμε ήδη κατά τη διάρκεια της λεγόμενης ομηρικής εποχής. 2) Η απουσία σχετικής αναφοράς σε κάποιο βωμό στη σχετική μαρτυρία δεν σημαίνει φυσικά ότι δεν υπάρχει στο συγκεκριμένο χώρο. Ο συγγραφέας αποφεύγει να το αναφέρει στην προκειμένη περίπτωση, διότι θεωρεί την ύπαρξη του σ αυτό το χώρο ως κάτι αυτονόητο. 3) Τέλος, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι δεν ευσταθεί ουδόλως η άποψη ότι δεν υφίσταται η οριοθέτηση ενός ιερού χώρου κατά τη διάρκεια των λατρευτικών τελετουργιών κατά τη διάρκεια των γεωμετρικών χρόνων και στις αρχές του 8 ου αιώνα π.χ Η ίδια ερευνήτρια αξιολογεί στη συνέχεια την άποψη του de Polignac για τα ιερά άλση, τα οποία, σύμφωνα πάντοτε με τον τελευταίο, δεν παρουσιάζουν κάποιο σαφή τοπογραφικό διαχωρισμό. Ωστόσο, και σε αυτήν την περίπτωση η Sourvinou-Inwood τονίζει ότι ακόμη και τα ιερά άλση διαθέτουν βωμούς, κάτι που υποδεικνύει περίτρανα το σαφή διαχωρισμό του ιερού χώρου από τον βέβηλο 119. Τις ίδιες θέσεις διατηρεί άλλωστε και για την άποψη του Morris, ο οποίος υποστηρίζει πως δεν υπάρχουν ενδείξεις για την ύπαρξη ιερών τον 9 ο και 8 ο αιώνα π.χ. Αντίθετα, η Sourvinou- Inwood θεωρεί ότι μία τέτοια πρακτική δεν ευσταθεί, διότι είναι πλέον βέβαιο ότι τα ιερά που υπήρχαν στους ιστορικούς χρόνους εντοπίζονται ήδη κατά τη διάρκεια των λεγομένων σκοτεινών αιώνων 120. Το γεγονός αυτό και μόνο είναι δυνατόν να αποδείξει την ύπαρξη ενός σαφούς διαχωρισμού ανάμεσα στον ιερό και βέβηλο χώρο. 117 Παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμός C. Sourvinou-Inwood, "Early sanctuaries, the eighth century and ritual space", ό.π., σελ C. Sourvinou-Inwood, "Early sanctuaries, the eighth century and ritual space", ό.π., σελ Ό.π., σελ

50 Τα παραπάνω μας επιτρέπουν να κατανοήσουμε ότι οι θέσεις των ερευνητών διίστανται σχετικά με το θέμα της οριοθέτηση του ιερού χώρου. Παρ όλα αυτά, όμως, το συμπέρασμα είναι ξεκάθαρο, καθώς η ύπαρξη ιερού σηματοδοτεί τα όρια διάβασης από τον ένα χώρο στον άλλο. Αυτός ο διαχωρισμός γίνεται συνήθως με δύο τρόπους: Με την τοποθέτηση λίθων περιμετρικά του ιερού, ή ακόμη με την ανύψωση ενός τείχους που περιβάλει συνήθως το συγκεκριμένο χώρο. Κατά τη διάρκεια της αρχαϊκής ( π.χ.) και της κλασικής εποχής δεν διέθεταν όλα τα ιερά περίβολο. Μερικά απ αυτά μπορεί να τον πρόσθεσαν σε μια μεταγενέστερη εποχή, ενώ αντίθετα σε κάποια άλλα είναι δυνατόν να μη κατασκευάστηκε ποτέ. Τα ιερά, λοιπόν, που δεν είχαν περίβολο τον αντικαθιστούν με την περιμετρική τοποθέτηση λίθων. Η συγκεκριμένη πρακτική σχετίζεται άμεσα με τη δημιουργία ενός νοητού ορίου που διακρίνει συμβολικά τον ένα χώρο από τον άλλο 121. Το αποτέλεσμα όμως ήταν το ίδιο. Η συγκεκριμένη αυτή οριοθέτηση αποσκοπεί κυρίως στην απόδειξη των ορίων δικαιοδοσίας του ιερού με απώτερο σκοπό τη διαρκή προστασία της ιδιαιτερότητάς του 122. Επιπλέον, αυτή η πρακτική της τοποθέτησης λίθων σχετίζεται άμεσα με την ικανότητα του ανθρώπου να λειτουργεί σε «πολυτροπικές κλίμακες». Αυτό σημαίνει ότι ο άνθρωπος είναι ικανός να επεξεργάζεται πληροφορίες από το γύρω περιβάλλον με διαφορετικούς τρόπους, προσδίδοντας πρόσθετες δυνατότητες αντιλήψεων, με αποτέλεσμα να αντιλαμβάνεται ένα αντικείμενο ως «κάτι άλλο» 123. Έτσι, ενώ φαινομενικά αυτοί οι λίθοι δεν ήταν τίποτα περισσότερο από απλοί λίθοι, σε ένα δεύτερο επίπεδο αποτελούσαν τη διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στο ιερό και το βέβηλο, καθώς και την είσοδο του ανθρώπου σε μια νέα πραγματικότητα, δηλαδή αυτήν του ιερού. 121 Ό.π., σελ. 10. S. G. Cole, Landscapes, gender and ritual space: the ancient Greek experience (California 2004), σελ S. G. Cole, Landscapes, gender and ritual space, ό.π., σελ J. S. Jensen, "Doing it the Other Way Round: Religion as a Basic Case of 'Normative Cognition'", Method and Theory in the Study of Religion 22 (2010), , ιδιαίτ. σελ

51 2.2 Προσφυγή σε ιερό Η επιλογή ενός ιερού για προσφυγή εξαρτάται πάντοτε από την ύπαρξη πολλών παραγόντων. Άλλωστε, όλα τα ιερά, από τη στιγμή που συνιστούν τον ιερό χώρο επικράτειας μιας θεότητας, μπορούν να προσφέρουν προστασία. Ωστόσο, δεν θα πρέπει να μας προκαλέσει έκπληξη η περίπτωση που κάποιος επιλέξει να καταφύγει ως ικέτης στο χώρο ενός μη αστικού ιερού. Η απόφαση αυτή πρέπει να σχετίζεται συνήθως άμεσα με το γεγονός ότι η απομακρυσμένη και πολλές φορές απρόσιτη θέση του συγκεκριμένου ιερού καθιστά τις περισσότερες φορές πρακτικά αδύνατη την καταδίωξή από τους διώκτες του. Για αυτό ακριβώς το λόγο, τα καταλληλότερα ιερά για να καταφύγει κάποιος ως ικέτης είναι αυτά που βρίσκονται σε ακρωτήρια, χερσονήσους ή ακόμη σε νησιά 124. Για παράδειγμα, μπορούμε να αναφέρουμε το ιερό του Ποσειδώνα στο ακρωτήριο Ταίναρο ως ένα προσφιλές καταφύγιο αναζήτησης προστασίας, καθώς επίσης ένα ιδιαίτερο πόλο έλξης των ειλώτων ως ικετών 125. Εάν κάποιος ήθελε να προσφύγει σε ένα ιερό για προστασία οφείλει να τηρήσει μια συγκεκριμένη διαδικασία, η οποία μπορεί να συνοψισθεί στα παρακάτω: αρχικά, πρέπει να δηλώσει το όνομά του και τον λόγο για τον οποίο ζητάει προστασία. Γνωρίζουμε, για παράδειγμα, ότι στο Αμφιάρειο στον Ωρωπό ο υποψήφιος ικέτης πρέπει να τοποθετήσει σε περίοπτο σημείο της εισόδου του ιερού μια ξύλινη πλάκα όπου αναγράφεται το όνομά του 126. Η είσοδός του στον ιερό χώρο πρέπει να συνοδεύεται πάντοτε από μια τελετουργία ικεσίας, σύμφωνα με την οποία ο πιστός οφείλει να πάρει θέση πλησίον του βωμού ή του αγάλματος του θεού κρατώντας ένα φρεσκοκομμένο κλαδί ή ένα μάλλινο νήμα ή σε άλλες περιπτώσεις 124 U. Sinn, "Greek sanctuaries as places of refugee", in: N. Marinatos- R. Hägg (eds.), ό.π., σελ , ιδιαίτ. σελ Βλ. R. W. M. Schumacher, "Three related sanctuaries of Poseidon: Geraistos, Kalaureia and Tainaron", in: N. Marinatos- R. Hägg (eds.), ό.π., σελ , ιδιαίτ. σελ U. Sinn, "Greek sanctuaries as places of refugee", ό.π., σελ

52 αγκαλιάζοντας το άγαλμα του θεού 127. Από τη στιγμή, όμως, που γινόταν δεκτό το αίτημα ικεσίας ο εκάστοτε ικέτης θεωρείται ως ο ακόμα, και για μεγάλο χρονικό διάστημα, προστατευμένος της συγκεκριμένης θεότητας 128. Σύμφωνα με τον Sinn, από εκείνο το σημείο και μετά δεν θεωρείται πλέον ως απλός επισκέπτης του ιερού, αλλά ως ικέτης 129. Είναι η στιγμή που τα συναισθήματα του συγκριμένου ατόμου αλλάζουν ριζικά. Έτσι λοιπόν, ο φόβος και η αγωνία που διακατέχουν το συγκεκριμένο άτομο πριν από τη μετάβασή και την είσοδό του στο χώρο του αβάτου, μετατρέπονται αμέσως εξαιτίας ακριβώς της ιερότητας και του απαραβίαστου χαρακτήρα του σε αισθήματα ελπίδας και ανακούφισης 130. Ο Rigsby συμπληρώνει, στην προκειμένη περίπτωση, ένα ακόμη σημαντικό στοιχείο που μπορεί να θεωρηθεί ιδιαίτερης σημασίας για τη συγκεκριμένη πρακτική. Σύμφωνα, λοιπόν, με την άποψή του, ο πιστός που καταφεύγει σε κάποιο ιερό δε σημαίνει αυτόματα ότι προστατεύεται. Υπάρχουν περιπτώσεις όπου ο ιερέας ή η ιέρεια της θεότητας είναι σε θέση να του αρνηθεί την προστασία 131. Ωστόσο, τα περισσότερα ιερά του αρχαιοελληνικού χώρου προσφέρουν προστασία στους ικέτες. Παρ όλα αυτά υπάρχουν και εξαιρέσεις σ αυτό τον καθολικό κανόνα. Ο Θουκυδίδης αναφέρει, για παράδειγμα, τη μετακίνηση αγροτών και χωρικών της Αττικής στην Αθήνα κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου, με αποτέλεσμα να χρησιμοποιήσουν ως τόπους εγκατάστασης - κυρίως εξαιτίας της έλλειψης χώρου υποδοχής τους - διάφορα ιερά της πόλης. Εξαίρεση σ αυτό το περιστατικό αποτελούν, 127 U. Sinn, "Greek sanctuaries as places of refugee", ό.π. Βλ. επίσης K. J. Rigsby, Asylia: Territorial Inviolability in the Hellenistic World (Berkeley 1996), σελ Έχουμε ενδείξεις πως οι ικέτες μπορούν να μείνουν για μεγάλο χρονικό διάστημα σε ένα ιερό. Για παράδειγμα μπορούμε να αναφέρουμε την ύπαρξη σχετικών κανόνων, οι οποίοι επιτάσσουν το σαφή διαχωριμσό των ικετών απ αυτούς που λαμβάνουν μερος ως θεατές σε διάφορες γιορτές ή τελετές του συγκεκριμένου ιερού χώρου. Βλ. U. Sinn, "Greek sanctuaries as places of refugee", ό.π., σελ U. Sinn, "Greek sanctuaries as places of refugee", ό.π., σελ Βλ. σχετικά P. Martzavou ("Dream, narrative, and the construction of hope in the 'healing miracles' of Epidauros", in: A. Chaniotis [ed.], Unveiling Emotions: Sources and Methods for the Study of Emotions in the Greek World [Stuttgart 2012], σελ , ιδιαίτ. σελ.178, 180, 194), όπου γίνονται αναφορές για αντίστοιχες περιπτώσεις προσφυγής σε σχετικά ιερά θεραπόντων θεών. 131 K. J. Rigsby, Asylia, ό.π., σελ

53 ακόμη και σ αυτή την κρίσιμη κατάσταση για τα δεδομένα του «κλεινού άστεως», η Ακρόπολις, το Ελευσίνιο των Αθηνών και πολλοί άλλοι άβατοι χώροι της πόλης Ο θεσμός της ασυλίας Η ασυλία ως θεσμός που διαμορφώνεται στην ελληνιστική εποχή διαφέρει από τη σύγχρονη αντίληψη που έχουμε για την έννοια της συγκεκριμένης λέξης. Παρομοίως, διαφέρει και από άλλους θεσμούς, όπως αυτόν της ικεσίας και της εκεχειρίας, που κυριαρχούν στον αρχαιοελληνικό χώρο πριν από την έναρξη των ελληνιστικών χρόνων. Οι συγκεκριμένοι θεσμοί δεν απαιτούν συνήθως την ύπαρξη συμφωνίας ανάμεσα στις πόλεις ή ανάμεσα σε ένα βασιλιά με μια πόλη. Η ικεσία αποτελεί τη νόμιμη μορφή «ασυλίας» (με τη σύγχρονη έννοια του όρου) ενός ιερού και με την απουσία της «κοσμικής δικαιοδοσίας» 133. Η εκεχειρία ισχύει για την περίοδο διεξαγωγής των πανελλήνιων και άλλων αγώνων, κατά τη διάρκεια της οποίας δεν επιτρέπεται στις πόλεις να προβούν σε επιθετικές ενέργειες 134. Η ικεσία και η εκεχειρία ανήκουν στους ήδη υπάρχοντες κοινούς νόμους των Ελλήνων, οι οποίοι απορρέουν από τη «συλλογική τους μνήμη», όπως αυτή καταγράφεται από τον Ηρόδοτο 135. Οι Έλληνες υπάγονται σε κοινούς ιερούς νόμους με πανελλήνια και καθολική ισχύ 136. Σχετικά παραδείγματα μπορούμε να βρούμε σε αρκετά κείμενα της αρχαιοελληνικής 132 Παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμός 9. Βλ. επίσης S. G. Cole, Landscapes, gender and ritual space: the ancient Greek experience, ό.π., σελ Βλ. Π. Παχής (Θρησκεία και Οικονομία στην αρχαία Ελληνική κοινωνία [Θεσσαλονίκη 2010], σελ. 146), σύμφωνα με τον οποίο ο νόμος της πόλης συνδέεται με τον θεϊκό νόμο, με την έννοια ότι ο νομοθέτης θεσπίζει τους νόμους με θεϊκή έμπνευση. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, εννοούμε ως κοσμικό νόμο τον νόμο της πόλης και όχι τον νόμο μιας κοσμικής κοινωνίας που δεν περιβάλλεται από θρησκευτικό μανδύα. 134 Για την ικεσία και την εκεχειρία βλ. K. J. Rigsby, Asylia, ό.π., σελ Παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμός Βλ. σχετικά J. P. Vernant, Μύθος και θρησκεία στην αρχαία Ελλάδα (Αθήνα 2000) (μτφρ. Μ. Ι. Γιόση), σελ Βλ. επίσης T. Harrison, "The Greeks", in: A. Erskine (ed.), A Companion to Ancient History (Oxford 2009), σελ

54 λογοτεχνίας, όπως για παράδειγμα στις Ικέτιδες του Ευριπίδη. Στην προκειμένη περίπτωση ο χορός ζητά βοήθεια από την πόλη των Αθηνών, προκειμένου να τηρηθούν οι νόμοι των θνητών (σε αυτή την περίπτωση να ταφούν οι πεσόντες Αθηναίοι, σύμφωνα με τα πάτρια έθιμα, ύστερα από την ήττα τους από τους Θηβαίους το 424 π.χ.) 137. Γίνεται όμως φανερό, και σε άλλα σημεία της ίδιας τραγωδίας ότι οι Έλληνες διέπονται από ένα σύστημα κοινών νόμων 138. Ο Θησέας αναφέρει, σύμφωνα πάντοτε με τη μαρτυρία του Ευριπίδη, ότι θα τιμωρήσει όλους αυτούς που δε σέβονται τους κοινούς νόμους των Ελλήνων 139. Μάλιστα είναι πεπεισμένος ότι διαπράττει το δίκαιο και για τον λόγο θεωρεί ως βέβαιο ότι θα έχει ως αρωγούς του τους αθάνατους θεούς 140. Άκρως διαφωτιστική, γι αυτή την περίπτωση, αποτελεί άλλωστε και μια αντίστοιχη αναφορά του Θουκυδίδη, σύμφωνα με την οποία ένας Βοιωτός κήρυκας κατηγορεί τους Αθηναίους ότι παραβιάζουν τα «νόμιμα των Ελλήνων», διαπράττοντας μέσα στο Δήλιον ανίερες πράξεις 141. Αν και (αμφιλεγόμενες) περιπτώσεις ασυλίας εμφανίζονται και πριν την ελληνιστική εποχή 142, ο θεσμός γνωρίζει ιδιαίτερη διάδοση και εδραιώνεται κατά τη διάρκεια της ελληνιστικής οικουμένης. Το γεγονός αυτό γίνεται κατανοητό αν λάβουμε υπόψη μας ότι οι διάφορες πόλεις, συμπολιτείες και ηγεμόνες κατά τη διάρκεια αυτής της χρονικής περιόδου αναγνωρίζουν με τη χρήση ενός διατάγματος ή μιας επιστολή ένα ιερό ως άσυλο ή μια πόλη ως ιερή και άσυλο 143. Από το σύνολο των σχετικών μαρτυριών που διαθέτουμε, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι δεν υπάρχει μια τέτοια αναγνώριση πριν το 260 π.χ. και καμία αναγνώριση μετά το μ.χ. Η τελευταία σχετίζεται με την εποχή που οι Ρωμαίοι αναθεωρούν την 137 Βλ. σχετικά Παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμός Βλ. σχετικά Παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμός Βλ. σχετικά Παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμός Βλ. σχετικά Παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμός Βλ. σχετικά Παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμός Βλ. K. J. Rigsby, Asylia, ό.π., σελ , Η διαφορά είναι πως στις περιπτώσεις που η αναγνώριση αφορά ένα ιερό, τότε αυτό αναγνωρίζεται μονάχα ως άσυλο, από την στιγμή που ήταν ήδη ιερό, ενώ στην περίπτωση πόλης η αναγνώριση αφορά ολόκληρη την χώρα και αναγνωρίζεται μ αυτόν τον τρόπο ως ιερό και άσυλο. 54

55 ασυλία, φοβούμενοι ότι το συγκεκριμένο δικαίωμα που ισχύει στις ελληνικές επαρχίες θέτει σε κίνδυνο τη συνολική αρμονία και τάξη της αυτοκρατορίας τους. Ο Rigsby επισημαίνει, μάλιστα, ότι περιπτώσεις προγενέστερες του 260 π.χ. αποτελούν προγενέστερες μορφές μαρτυριών του συγκεκριμένου θεσμού, ενώ αντίθετα περιπτώσεις σχετικών μαρτυριών που ισχύουν μετά το 22 μ.χ. πρέπει να θεωρούνται ως επιβιώματα 144. Αναφορικά με τη διάκριση ανάμεσα στην αναγνώριση ασυλίας μιας πόλης και ενός ιερού, οφείλουμε να αναφέρουμε επίσης το διαχωρισμό που κάνει ο de Polignac σχετικά με τη τοπογραφία των ιερών του αρχαιοελληνικού κόσμου. Ο συγκεκριμένος ερευνητής διαχωρίζει τα ιερά, σε σχέση πάντοτε με τη θέση κατασκευής τους, σε αστικά, προάστια και αυτά που βρίσκονται πέρα από τα όρια του άστεως 145. Η συγκεκριμένη τυπολογία των ιερών χρησιμοποιείται επίσης και από μεταγενέστερους ερευνητές, όπως η Cole στη σχετική μελέτη της που αφορά τα ιερά της Δήμητρας του αρχαιοελληνικού χώρου 146. Η συγκεκριμένη ταξινόμηση αποτελεί ιδιαίτερα σημαντική καινοτομία για τη συνολική μελέτη του θεσμού της ασυλίας, καθώς οι περιπτώσεις όπου ένα ιερό αναγνωριζόταν ως άσυλο αφορά συνήθως περιπτώσεις μη αστικών ιερών. Σε διαφορετικές περιπτώσεις αναγνωρίζεται ως άσυλο η πόλη και ολόκληρη η χώρα και όχι κάποιο συγκεκριμένο ιερό. Οι όποιες περιπτώσεις αναγνώρισης ενός αστικού ιερού ως ασύλου, όπως αυτή του ιερού του Διόνυσου Καδμείου στη Θήβα 147, αποτελούν εξαιρέσεις του παραπάνω κανόνα. Στην προκειμένη περίπτωση προκύπτει ένα σχετικό ερώτημα: ποιός ήταν ο λόγος της δημιουργίας και της επικράτησης του συγκεκριμένου θεσμού, αφού, όπως επισημαίνει ο Rigsby, ένα ιερό είχε ούτως ή άλλως το δικαίωμα του απαραβίαστου και μια πόλη το δικαίωμα 144 K. J. Rigsby, Asylia, ό.π., σελ F. de Polignac, Cults, Territory, and the Origins of the Greek city-state (μτφρ. Janet Lloyd), ό.π., σελ Βλ. S. G. Cole, "Demeter in the Ancient Greek City and its Countryside", in: S. E. Alcock- R. Osborne (eds.), Placing the Gods: Sanctuaries and Sacred Space in Ancient Greece, (Oxford 1994), σελ Βλ. K. J. Rigsby, Asylia, ό.π., σελ

56 διατήρησης της ουδετερότητάς της κατά τη διάρκεια ενός πολέμου 148 ; Η απάντηση μπορεί να δοθεί στην συγκεκριμένη περίπτωση στο πλαίσιο της ελληνιστικής οικουμένης, κατά τη διάρκεια της οποία κυριαρχεί ως επί το πλείστον η βία των διαρκών πολεμικών συρράξεων, οι επιμέρους εσωτερικές πολεμικές συγκρούσεις μεταξύ των πόλεων των βασιλείων της εποχής 149, καθώς επίσης και το φαινόμενο της πειρατείας που παρουσιάζει ιδιαίτερη έξαρση κατά τη διάρκεια αυτής ακριβώς της εποχής. Μπορούμε να κατανοήσουμε τη συγκεκριμένη πραγματικότητα αν λάβουμε υπόψη μας την άποψη του Baker σύμφωνα με την οποία κυριαρχούν συνολικά μόνο δεκατέσσερα χρόνια ειρήνης σ ένα συνολικό χρονικό διάστημα ογδόντα χρόνων (δηλαδή από το 232 π.χ. μέχρι το 150 π.χ.), η οποία καλύπτει τα έτη, π.χ., π.χ., π.χ. και τέλος π.χ 150. Στο σημείο αυτό πρέπει φυσικά να αναφέρουμε ότι οφείλουμε να εξετάσουμε την ασυλία ως ένα θεσμό που αφορά στις διακρατικές σχέσεις, ενώ αντίθετα την «ικεσία» ως ένα φαινόμενο που αφορά μεμονωμένες περιπτώσεις ανθρώπων που αναζητούν προστασία στο περιβάλλον μιας πόλης ενός ιερού. Σύμφωνα με τον Schumacher, ο θεσμός της ασυλίας έρχεται να καλύψει το κενό ενός διακρατικού νόμου κατά τη διάρκεια της ελληνιστικής εποχής. Ο συγκεκριμένος ερευνητής αναφέρει ως παράδειγμα το συγκεκριμενο θεσμό, τον οποίο θεωρεί ως ένα ακόμη μέσο αποφυγής της πειρατείας, η οποία μάστιζε συνολικά τον ελληνιστικό κόσμο 151. Έτσι στην ουσία ο Schumacher συνδέει την ασυλία, στην προκειμένη περίπτωση, περισσότερο με την 148 K. J. Rigsby, Asylia, ό.π., σελ Μάλιστα ο L. Rawlings ("Warfare", in: A. Erskine [ed.], A Companion to Ancient History, ό.π., σελ , ιδιαίτ. σελ. 532) αναφέρει πως ο κεντρικός ρόλος του πολέμου διαδραμάτίζει σημαντικό ρόλο στην δημιουργία της ταυτότητας, της μνήμης, και της ομάδας. 150 P. Baker, "Warfare", in: A. Erskine (ed.), A Companion to the Hellenistic World, ό.π., σελ , ιδιαίτ. σελ Βλ. κεφάλαιο 4. 56

57 κοινότητα και λιγότερο με τα άτομα ξεχωριστά, διαχωρίζοντάς την σαφώς από την πρακτική της ικεσίας 152. Όπως αναφέρει μάλιστα στην προκειμένη περίπτωση, η ικεσία και η ασυλία έχουν διαφορετικές χωρικές έννοιες. Το συνηθέστερο μέρος για την επικράτηση ικεσίας είναι ο χώρος του ιερού, ενώ αντίθετα η ασυλία μπορεί να θεωρηθεί ότι ισχύει για ολόκληρες πόλεις και κράτη 153. Η παραπάνω άποψη ενισχύεται ακόμη περισσότερο από την ίδια ακριβώς την ετυμολογία της λέξης. Έτσι λοιπόν, ο Walbank ταυτίζει την πρακτική της ασυλίας με την απαλλαγή από αντίποινα, από την άσκηση της σύλης, της νόμιμης χρήσης αντιποίνων εκ μέρους μιας πόλης Α εναντίον των κατοίκων μιας πόλης Β, της οποίας κάποιος πολίτης κρίνεται ένοχος για πρόκληση βλαβών 154. Παρομοίως, ο Ormerod αναφέρει πως η λέξει συλᾶ ν είναι η συνήθης λέξη του 5 ου και 4 ου αιώνα π.χ. που δηλώνει τις εκδικητικές πράξεις ατόμων ή πόλεων προς άλλα άτομα ή πόλεις που τους έβλαπταν, μέσω λεηλασιών, απαγωγών κλπ. 155, ενώ παρόμοια είναι και η επεξήγηση της λέξης από τον Jones, ο οποίος αναφέρει ότι αυτή μπορεί να μεταφραστεί ως το δικαίωμα της κατάληψης ή της αντεκδίκησης 156. Έτσι, η ασυλία μπορεί να θεωρηθεί ως μια προσπάθεια περιορισμού των πολέμων και γενικότερα των εχθροπραξιών και της βίας μέσα στον ελληνιστικό κόσμο. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να αναφέρουμε ότι η ασυλία δεν είναι φαινόμενο που συναντάται σε ολόκληρη την ελληνιστική οικουμένη. Στην ηπειρωτική Ελλάδα, για παράδειγμα, οι σχετικές πληροφορίες προέρχονται μόνο από τη περιοχή της Βοιωτίας. Ακόμα, όμως, και στη Βοιωτία 152 R. W. M. Schumacher, "Three related sanctuaries of Poseidon", ό.π., σελ R. W. M. Schumacher, "Three related sanctuaries of Poseidon", σελ F. W. Walbank, ο Ελληνιστικός κόσμος (μτφρ. Τ.Δαρβέρης) (Θεσσαλονίκη 1993), σελ. 199, H. A. Ormerod, Piracy in the ancient world. An essay in Mediterranean history (Chicago 1967) (reprint), σελ C. P. Jones, Kinship diplomacy in the ancient world (Harvard 1999), σελ

58 εντοπίζουμε μόνο ιερά στα οποία η αναγνώριση της ασυλίας προέρχεται μόνο από τη Δελφική Αμφικτιονία 157. Στην Αίγυπτο η θέση της είναι εντελώς διαφορετική από το πλαίσιο των διακρατικών σχέσεων που έχουμε περιγράψει έως τώρα. Μια αναγνώριση ασυλίας στην Αίγυπτο μπορούσε να γίνει μόνο σε κάποιο ιερό, να δοθεί μόνο από τον βασιλιά ή τη βασίλισσα του αιγυπτιακού θρόνου, ενώ όλες οι αναγνωρίσεις προέρχονται από τον 1 ο αιώνα π.χ Αυτό, όμως, δεν σήμαινε ότι οι Αιγύπτιοι βασιλείς δεν αποδέχονταν το συγκεκριμένο θεσμό στο σύνολό του. Έτσι, λοιπόν, ο Πτολεμαίος Δ' ( π.χ.) αναγνωρίζει την ασυλία της Μαγνησίας του Μαιάνδρου 159. Στη Ρώμη ο θεσμός μοιάζει να παίρνει παρόμοια μορφή με αυτόν της Αιγύπτου. Έχουμε κάποια ελάχιστα παραδείγματα, όπου η ρωμαϊκή σύγκλητος παρείχε ασυλία σε κάποιο ιερό, όπως αυτό του Divus Julius το 42 π.χ., αν και πιθανότατα η αναγνώριση αυτή αναθεωρείται αργότερα 160. Οι περιοχές, λοιπόν, όπου ο θεσμός της ασυλίας έχει ιδιαίτερη ισχύ είναι η Μ. Ασία, με τα πλησίον των ακτών της νησιά που βρίσκονται στις παρακείμενες ακτές της, ενώ κάποιες περιπτώσεις εφαρμογής της εμφανίζονται επίσης στις περιοχές της Συρίας και της Φοινίκης, σίγουρα όμως όχι πριν το 145 π.χ Ένα ακόμη σημαντικό χαρακτηριστικό των αναγνωρίσεων ασυλίας είναι η απουσία αμοιβαιότητας. Η ασυλία σίγουρα συντελεί στην ενίσχυση των δεσμών επικοινωνίας ανάμεσα στις πόλεις μέσω ενός κοινώς αποδεκτού διακρατικού θεσμού, ωστόσο το γεγονός ότι μια πόλη αναγνωρίζει την ασυλία μιας άλλης δεν σήμαινε απαραίτητα ότι συμβαίνει και το αντίστροφο, αν και λόγω των ελλιπών στοιχείων δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι. Ακόμα όμως και αν δύο πόλεις προσφέρουν αμοιβαία αναγνώριση ασυλίας δεν μπορούμε να διατυπώσουμε με βεβαιότητα ότι αυτό συνέβαινε με πνεύμα αμοιβαιότητας και όχι για άλλους διάφορους, και 157 K. J. Rigsby, Asylia, ό.π., σελ K. J. Rigsby, Asylia, ό.π., σελ Ό.π., σελ. 198, στήλη Ό.π., σελ Ό.π., σελ

59 εντέλει άσχετους, μεταξύ τους λόγους (για παράδειγμα ύστερα από την παρέμβαση κάποιου ηγεμόνα 162 ). Ως εκ τούτου, η άποψη ότι μια πόλη είναι σε θέση να προσφέρει αναγνώριση ασυλίας σε κάποια άλλη, ως ευχαριστήρια πράξη για την αντίστοιχη αναγνώριση ασυλίας, είναι συνήθως προβληματική. Αυτή η πραγματικότητα κατανοείται ιδιαίτερα από το γεγονός ότι πόλεις της ηπειρωτικής Ελλάδας αναγνωρίζουν συνήθως την ασυλία πόλεων και ιερών της Μ. Ασίας, ωστόσο δεν έχουμε καμία ένδειξη ότι επικρατεί η ίδια πρακτική και στην αντίθετη περίπτωση. Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφέρουμε επιπλέον τη σπουδαιότητα της προσωπικής παρέμβασης ηγεμόνων στις σχέσεις των πόλεων. Τα τρία δίκτυα σχέσεων που αναφέραμε ήδη στο πρώτο κεφάλαιο δεν μπορούν να μελετηθούν το ένα ανεξάρτητα από τα υπόλοιπα δύο. Αντίθετα, οι καθοδικές, οριζόντιες και ανοδικές σχέσεις δικτύων δομούν ένα ευρύτερο και περίπλοκο δίκτυο, όπου σε αρκετές περιπτώσεις είμαστε αναγκασμένοι να συμπεριλάβουμε στοιχεία και από τα τρία είδη δικτύων προκειμένου να φθάσουμε σε ασφαλή και σαφή συμπεράσματα. Ο θεσμός της ασυλίας προσφέρει, στην προκειμένη περίπτωση, ακριβώς αυτό το πλαίσιο, με τις παρεμβάσεις ηγεμόνων και συμπολιτειών να παίζουν σημαντικό ρόλο στις αναγνωρίσεις πόλεων και ιερών. Ποιος είναι ο λόγος, λοιπόν, που συντελεί στην αναγνώριση των ιερών ως άσυλα και απαραβίαστα, από τη στιγμή που ήταν ούτως ή άλλως απαραβίαστα και προστατευόμενα από τον θεϊκό νόμο. Ο Rigsby αναφέρει, για παράδειγμα, ότι το Ασκληπιείο της Κω αναγνωρίζεται μόλις το 242 π.χ. 163 ως ιδιαίτερος χώρος ασύλου, αυτό όμως δε σημαίνει ότι δεν μπορεί κάποιος να καταφύγει σε προηγούμενες εποχές στον ιερό του χώρο 164. Το καθεστώς, δηλαδή, παροχής προστασίας σε ανθρώπους δεν αλλάζει από τη στιγμή της αναγνώρισης ενός ιερού ως 162 Βλ. ό.π., σελ 102, στήλη 7, όπου σύμφωνα με μια Δελφική επιγραφή ο βασιλιάς Σέλευκος Β' παροτρύνει διάφορες πόλεις να αναγνωρίσουν το ιερό της Αφροδίτης Στρατονίκης στη Σμύρνη ως άσυλο. 163 Βλ. ό.π., σελ Ό.π., σελ

60 ασύλου. Αυτό το δικαίωμα το είχε έτσι και αλλιώς ένα ιερό, αφού σύμφωνα με τον Χανιώτη η ασυλία πρέπει να εννοηθεί ως ένα είδος άγραφου εθίμου που βεβαίως μεταδίδεται αρχικά από γενιά σε γενιά και ως εκ τούτου θεωρείται μια θεϊκή εντολή, παρ όλα αυτά συγκρούεται πολλές φορές με τις τρέχουσες πολιτικές αντιλήψεις ενός χώρου εξαιτίας κυρίως των νομικών ρυθμίσεων που εισάγονται σε μια σχετικά μεταγενέστερη περίοδο 165. Η συγκεκριμένη επισήμανση του ίδιου ερευνητή αντικατοπτρίζει τον τρόπο ύπαρξης και επικράτησης ταυτόχρονα των συγκεκριμένων θεσμών μέσα στο πλαίσιο της αρχαιοελληνικής θρησκείας. Δεν πρέπει να λησμονούμε, άλλωστε, ότι πρόκειται για μια «εθνική θρησκεία», στην οποία ανήκουν - σύμφωνα με τα δεδομένα ταξινόμησης της επιστημονικής μελέτης της θρησκείας - όλες οι θρησκείες που δεν έχουν θεϊκή αποκάλυψη, προφήτη, οργανωμένο ιερατείο, ιερά κείμενα και συνεπώς δεν διαθέτουν δόγμα 166. Σε αυτό ακριβώς το επίπεδο υφίσταται η σύγκρουση ανάμεσα στην παράδοση του να παρέχει ένα ιερό προστασία σε έναν ικέτη και σε μεταγενέστερους νόμους της πόλης-κράτους. Ως εκ τούτου, ένα ιερό, ανεξάρτητα με το αν είχε αναγνωριστεί ή όχι ως άσυλο, μπορεί να προσφέρει προστασία σε κάποιον φυγά που θεωρείται, σύμφωνα με το νόμο της πόλης, εγκληματίας,. Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφέρουμε τη θέση πολλών ερευνητών σχετικά με τη δυνατότητα (ή μη) εφαρμογής της προστασίας των ανθρώπων μέσω του θεσμού της ασυλίας. Η συγκεκριμένη άποψη τους σχετίζεται άμεσα με το παρακάτω ερώτημα: μήπως πρόκειται στην πραγματικότητα απλώς και μόνο για ένα θεσμό, ο οποίος δεν προσφέρει σε μια πόλη ή ένα ιερό 165 Ο Ά. Χανιώτης (A. Chaniotis, "Conflicting Authorities. Asylia between Secular and Divine Law in the Classical and Hellenistic Poleis", Kernos 9 [1996], 65-86, ιδιαίτ. σελ. 69) χαρακτηρίζει σε αυτή την περίπτωση ως ασυλία γενικότερα την παροχή προστασίας από ιερά και όχι τον συγκεκριμένο θεσμό που βρίσκει την γέννησή του τον 3 ο αιώνα π.χ. 166 J. P. Vernant, Μύθος και θρησκεία στην αρχαία Ελλάδα, ό.π., σελ

61 τίποτα περισσότερο από μια τιμητική διάκριση 167 ; Αυτή η άποψη μπορεί να ισχύει εάν αναλογιστούμε, βεβαίως, ότι η ασυλία δεν προστατεύει ουσιαστικά κάποια πόλη από τον πόλεμο. Για παράδειγμα, η Μίλητος και η Μαγνησία εμπλέκονται μεταξύ τους σε πόλεμο το 180 π.χ., παρά το γεγονός ότι η Μαγνησία είχε αναγνωριστεί ως άσυλο από τον Αντίοχο Γ' το 208 π.χ. Δε θα πρέπει να διαφεύγει της προσοχής μας ότι και η Μίλητος έχει αντίστοιχα από το 221 π.χ. αναγνώριση ασυλίας, χωρίς ωστόσο να είμαστε απόλυτα βέβαιοι για τη συγκεκριμένη περίπτωση 168. Επιπλέον, σ όλες τις σχετικές μαρτυρίες (200 περίπου σε αριθμό 90 αναγνωρίσεων ασυλίας) αναγνώρισης ασυλίας που διασώζονται απουσιάζει οποιαδήποτε αναφορά σε όρκο για παροχή βοήθειας στους εμπλεκομένους σε περίπτωση πολέμου 169. Αλλά όπως σωστά επισημαίνει ο Rigsby δεν υπάρχει κάποια αναφορά αντίστοιχου τίτλου, ο οποίος να μην περιβάλλεται από ένα ειδικό και συγκεκριμένο νόημα, πολιτικο-οικονομικού ή ακόμη θρησκευτικού περιεχομένου. Αυτό γίνεται, σύμφωνα πάντοτε με την άποψή του, για να δηλώσει μια πάσης φύσεως διπλωματική επιτυχία έναντι κάποιου αντιπάλου 170. Σε αυτό το σημείο μπορούμε να αναλογιστούμε το χρηματικό κόστος που καταθέτει μια πόλη προκειμένου να αναγνωριστεί ως άσυλο η ίδια ή κάποιο ιερό της. Στις συγκεκριμένες περιπτώσεις οι αναγνωρίσεις γίνονταν στο σύνολό τους από βασιλείς, άλλες πάλι πόλεις και συμπολιτείες. Αυτό σημαίνει βεβαίως ότι οι πόλεις οργανώνουν μαζικά αποστολές θεωρών και άλλων απεσταλμένων, προκειμένου να είναι εφικτή η επίτευξη των συγκεκριμένων αναγνωρίσεων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα στην προκειμένη περίπτωση αποτελεί η πόλη της Μαγνησίας του Μαιάνδρου, η οποία, μετά από χρησμό του μαντείου των Δελφών, στέλνει 167 Βλ. για παράδειγμα W. Mack, Proxeny and Polis: Institutional Networks in the Ancient Greek World (Oxford 2015), σελ A. M. Eckstein, Mediterranean Anarchy, Interstate War, and the Rise of Rome (Berkeley 2006), σελ K. J. Rigsby, Asylia, ό.π., σελ. 22. Για την ασυλία της Μίλητου βλ. του ιδίου, σελ Για την αναγνώριση της ασυλίας της Μαγνησίας από τον Αντίοχο Γ' βλ. του ιδίου, σελ. 195, στήλη K. J. Rigsby, Asylia, ό.π., σελ Ό.π., σελ

62 θεωρούς αρχικά το 221/220 π.χ. και μετά έπειτα το 208 π.χ. σε πολλές ισχυρές δυνάμεις αυτής της εποχής, με απώτερο σκοπό την απόσπαση από μέρους τους όσο το δυνατόν περισσότερων αναγνωρίσεων ασυλίας 171. Οι ασυλίες που δίνονται δεν είναι φυσικά καθόλου ευκαταφρόνητες. Ανάμεσα στους χορηγούς ασυλίας συγκαταλέγονται, στην προκειμένη περίπτωση, η Αιτωλική Συμπολιτεία (η οποία είχε ήδη αναγνωρίσει ήδη την ασυλία της Μαγνησίας 172 ), ο Αντίοχος Γ' ( π.χ.) 173, ο Πτολεμαίος Δ' 174, το Κοινό των Βοιωτών 175 κ.ά. Για την αποστολή θεωρών 176 και άλλων απεσταλμένων με σκοπό την εξασφάλιση όλων αυτών των αναγνωρίσεων ασυλίας η πόλη ξοδεύει συνήθως αρκετά χρήματα και ως εκ τούτου ο κάθε τίτλος που αποκτά έχει ιδιαίτερη σημασία. Δε θα πρέπει να αμφισβητήσουμε βεβαίως την ιδιαίτερη ισχύ με την οποία περιβάλλεται ο θεσμός της ασυλίας. Αυτή η πραγματικότητα πρέπει να θεωρηθεί ως δεδομένη και ιδιαίτερα σημαντική, αν και οι περιπτώσεις παραβίασής της κατά τη διάρκεια αυτής της χρονικής περιόδου είναι ένα σύνηθες φαινόμενο. Γι αυτό ακριβώς το λόγο, φροντίζουν οι κρατικοί λειτουργοί να τοποθετούν τα σχετικά κείμενα παροχής ασυλίας σε περίοπτα σημεία της πόλης τους. Η συγκεκριμένη πρακτική πρέπει να θεωρηθεί ως ένα κατεξοχήν μέτρο προστασίας που λαμβάνεται για την πόλη τους καθώς και γι όλους αυτούς που αιτούνται ασυλίας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα σ αυτή ακριβώς την περίπτωση μπορεί να θεωρηθεί η συνήθεια της Αιτωλικής Συμπολιτείας να τοποθετεί επιγραφές διαταγμάτων σε 171 Βλ. ό.π. σελ Ό.π., σελ. 190, στήλη Ό.π., σελ. 195, στήλη Ό.π., σελ. 198, στήλη Ό.π., σελ. 199, στήλη Η θεωρία άλλωστε αποτελεί σημαντικό παράγοντα για την πολιτική και κοινωνική τάξη ανάμεσα στις πόλεις, και η αποτυχία αυτής θεωρείται ως καταστροφική συνέπεια για τις διακρατικές σχέσεις. Βλ. σχετικά B. Kowalzing, "Mapping out Communitas: Performances of Theōría in their Sacred and Political Context", in: J. Elsner-I. Rutherford (eds.), Pilgrimage in Graeco-Roman and Early Christian Antiquity:Seeing the Gods (Oxford 2005), σελ , ιδιαίτ. σελ F. Naiden, "Hiketai and Theoroi at Epidauros", in: J. Elsner- I.Rutherford (eds.), Pilgrimage in Graeco-Roman and Early Christian Antiquity, ό.π., σελ A. W. Nightingale, "The philosopher at the Festival: Plato's Transformation of Traditional Theōría", in: J. Elsner- I. Rutherford (eds.), Pilgrimage in Graeco-Roman and Early Christian Antiquity, ό.π. σελ R. Parker, Polytheism and Society at Athens (Oxford 2005), σελ W. Mack, Proxeny and Polis, ό.π., σελ

63 κεντρικά σημεία των πόλεων της. Σ αυτές αναγράφονται οι συγκεκριμένες πόλεις, στις οποίες έχει χορηγηθεί το δικαίωμα της παροχής ασυλίας. Η συγκεκριμένη συνήθεια μπορεί να θεωρηθεί ως άμεση προειδοποίηση για τους κατοίκους του συγκεκριμένου χώρου, για τις συνέπειες που θα δεχθούν σε περίπτωση παραβίασης των συνθηκών ασυλίας (όπως π.χ. με τη διάπραξη πειρατείας, για την οποία είναι γνωστοί οι κάτοικοί της). Φυσικά, οι ίδιοι κανόνες αναγνώρισης του θεσμού της ασυλίας ισχύουν, και σε μεγαλύτερο βαθμό μάλιστα, κατά τη διάρκεια των διοργάνωσης αγώνων. Χαρακτηριστικά, μπορούμε να αναφέρουμε ότι η έναρξη ισχύος της ασυλίας για την Μαγνησία επί του Μαιάνδρου το 208 π.χ. πραγματοποιείται ταυτόχρονα με την αναγνώριση αγώνων προς τιμή της Αρτέμιδος Λευκοφρυήνης ως πανελληνίων και ισότιμων μ αυτούς των Πυθίων 177. Οι συγκεκριμένες παράλληλες αυτές αναγνωρίσεις σχετίζονται άμεσα μεταξύ τους, και θεωρούνται συνήθως ως ιδιαίτερης σημασίας, καθώς η προσέλευση επισκεπτών και αθλητών στη συγκεκριμένη πόλη διευκολύνεται σίγουρα με την ύπαρξη ασυλίας. Στις περιπτώσεις πολέμου το θέμα όμως είναι περισσότερο περίπλοκο. Οι παραβιάσεις ασυλίας δεν θα πρέπει να μας οδηγούν, φυσικά, στην πεποίθηση ότι ο συγκεκριμένος θεσμός δεν είχε καμία ισχύ σ αυτές τις κρίσιμες καταστάσεις. Οι περιπτώσεις καταγραφής όλων αυτών των περιπτώσεων, όπου παραβιάζονται συνθήκες ισχύος ασυλίας είναι ένα σύνηθες φαινόμενο σύμφωνα με τις μαρτυρίες των συγγραφέων της εποχής. Η συγκεκριμένη συνήθεια τους πρέπει να θεωρηθεί ως μια προσπάθεια καταγγελίας της αξιοκατάκριτης και προκλητικής συμπεριφοράς των παραβατών. Αντίθετα, απουσιάζουν οι σχετικές μαρτυρίες μη παραβίασης της ασυλίας ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια διεξαγωγής πολεμικών συρράξεων. Η παραπάνω τακτική τους σχετίζεται άμεσα με τη διαρκή προσπάθεια μνείας ότι ο σεβασμός της ασυλίας είναι αυτονόητος και ιερός, ενώ αντίθετα η παραβίασή της γεγονός αξιομνημόνευτο και 177 Βλ. την επιγραφή αναγνώριση από τους Δελφούς, παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμός

64 κατακριτέο. Προσεγγίζοντας με αυτόν τον τρόπο το συγκεκριμένο θέμα, μπορούμε να κατανοήσουμε γιατί δεν αναφέρεται πουθενά ο σεβασμός μιας ασυλίας, αλλά διαθέτουμε αντίθετα αρκετές αναφορές για την παραβίασή της. Με παρόμοιο τρόπο πρέπει να εξετάσουμε και τη δυνατότητα, καθώς επίσης τις συνθήκες απόκτησης ασυλίας, από μέρους μιας πόλης ή ενός ιερού. Η σχετική έρευνα μας διευκολύνεται και σ αυτήν την περίπτωση από τις σχετικές μαρτυρίες της εποχής. Έτσι λοιπόν, οι άνω των 90 (μέχρι σήμερα γνωστές) αναγνωρίσεις ασυλίας,που αναγράφονται σε επιγραφικές μαρτυρίες της εποχής, μας επιτρέπουν να θεωρήσουμε τη δυσκολία με την οποία αποκτάται απ αυτές συνήθως το δικαίωμα της ασυλίας. Γι αυτό ακριβώς το λόγο, ο αριθμός των συγκεκριμένων αναγνωρίσεων είναι σχετικά μικρός για τα δεδομένα της οικουμένης. Θα πρέπει φυσικά να αναφέρουμε σ αυτό ακριβώς το σημείο ότι η συγκεκριμένη διαπίστωση ισχύει πάντοτε σύμφωνα με τα δεδομένα των μαρτυριών που διαθέτουμε μέχρι σήμερα. Είναι πολύ πιθανόν οι μελλοντικές ανακαλύψεις της αρχαιολογικής σκαπάνης να φέρουν στο φως νέα επιγραφικά στοιχεία, τα οποία θα ανατρέψουν ριζικά τις σχετικές σύγχρονες αντιλήψεις μας.. Αυτό που μπορούμε όμως να υποθέσουμε σε αυτήν ακριβώς την περίπτωση είναι ότι οι αποτυχημένες προσπάθειες πόλεων για αναγνωρίσεις ασυλίας είναι περισσότερες από τις επιτυχημένες, ακόμα και στην περίπτωση μη καταγραφής τους σε σχετικές μαρτυρίες της εποχής. Έτσι λοιπόν, θεωρούμε ότι δεν θα ήταν σκόπιμο για μια πόλη να τοποθετήσει κάπου μια επιγραφή, η οποία θα ανέφερε την αποτυχημένη προσπάθεια για απόκτηση από μέρους της του σχετικού δικαιώματος. Αυτό είναι άλλωστε μια λογική υπόθεση αν λάβουμε μάλιστα υπόψη μας τη θέση του Erskine, σύμφωνα με τον οποίο οι πόλεις δεν σημειώνουν τις αποτυχίες τους μνημονεύοντάς τες σε επιγραφές 178. Η παραπάνω άποψη αποκτά ακόμη περισσότερη ισχύ 178 A. Erskine, "O brother, where art thou? Tales of kinship and diplomacy", in: D. Ogden (ed.), The Hellenistic world. New Perspective (London 2002), σελ , ιδιαίτ. σελ

65 θεωρώντας ότι η ύπαρξη παρόμοιων επιγραφών σχετίζεται άμεσα με λόγους προπαγάνδας από μέρους των κατοίκων μιας πόλης 179. Φυσικά εξαιρέσεις υπάρχουν και σ αυτό ακριβώς την περίπτωση. Έτσι, η Μαγνησία σε επιγραφή που προέρχεται από το χώρο επικρατείας της, 180 αφήνει να εννοηθεί ότι αρχικά είχε αποτύχει (δηλαδή το 221/220 π.χ.), κατόπιν αίτησης από μέρους των Ελλήνων της Ασίας, να αποκτήσει το δικαίωμα αναγνώρισης ασυλίας. Τελικά όμως, σύμφωνα πάντοτε με το κείμενο της συγκεκριμένης μαρτυρίας κατορθώνει να την αποκτήσει κάνοντας μια δεύτερη αίτηση το 208 π.χ. Πρέπει να τονίσουμε, όμως, ότι η αναφορά της σχετικής πρακτικής σχετίζεται άμεσα με την επίτευξη από μέρους των κατοίκων της συγκεκριμένης πόλης του τελικού τους σκοπού. Το γεγονός αυτό και μόνο αποτελεί μια ξεκάθαρη επιβεβαίωση του προπαγανδιστικού χαρακτήρα των συγκεκριμένων μαρτυριών, στο οποίο αναφερθήκαμε ήδη παραπάνω. Στο σημείο αυτό θεωρούμε ότι θα πρέπει να αναφερθούμε πάλι στο αρχικό μας ερώτημα, δηλαδή, ποιος είναι ο λόγος αναγνώρισης ενός ιερού ως άσυλο, αφού στην προκειμένη περίπτωση το συγκεκριμένο δικαίωμα δεν επιδρά καταλυτικά στο συνολικό τρόπο λειτουργίας του και της θεώρησης του ως ιδιαίτερου χώρου; Μπορούμε να έχουμε στην προκειμένη περίπτωση μια σαφή απάντηση, αν λάβουμε για παράδειγμα την περίπτωση του Ασκληπιείου της Κω, στο οποίο αναφερθήκαμε παραπάνω. Έτσι λοιπόν, η Κως, αποφασίζει το 200 π.χ. να λάβει στρατιωτικά μέτρα για τη προστασία των ιερών της πόλης και της χώρας 181, προκειμένου να τα προστατεύσει από τις επιθετικές βλέψεις πιθανόν του Φιλίππου Ε' ( π.χ.). Τα συγκεκριμένα μέτρα λαμβάνονται όμως ανεξάρτητα από την αναγνώριση του Ασκληπιείου της Κω ως ασύλου. Το συγκεκριμένο ιερό θεωρείται άλλωστε απαραβίαστο εξαιτίας του 179 Οι επιγραφές μάλιστα χρησιμοποιούνται ως κύριο πολιτικό μέσο ήδη από την Κλασική εποχή, βλ. G. Rowe, "Epigraphical Cultures of the Classical Mediterranean: Greek, Latin, and Beyond", in: A. Erskine (ed.), A Companion to Ancient History, ό.π., σελ , ιδιαίτ. σελ K. J. Rigsby, Asylia, ό.π., σελ , στήλη 66. Του ιδίου, ό.π. σελ K. J. Rigsby, Asylia, ό.π., σελ Παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμός

66 καθεστώτος διαρκούς προστασίας από το θεϊκό νόμο. Για να μπορέσει να γίνει κατανοητή η ιδιαίτερη θέση του συγκεκριμένου ιερού (όπως για παράδειγμα παρόμοιων ιερών) πρέπει να αναφέρουμε ορισμένες επεξηγήσεις σχετικά με τη συγκεκριμένη πραγματικότητα. Οι άνθρωποι αυτής της εποχής γνωρίζουν σαφέστατα ότι η ασυλία δεν είναι απολύτως δεδομένη κατά τη διάρκεια πολεμικών επιχειρήσεων, ενώ το ίδιο φαίνεται να ισχύει σε ορισμένες περιπτώσεις και με το σεβασμό της ιερότητας των ιερών χώρων. Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφέρουμε ότι το μόνο στοιχείο που καθορίζει το απαράβατο του ασύλου είναι η περίπτωση της άμεσης σύνδεσης με ιερό χώρο, ενώ ένα πλεονέκτημα της αναγνώρισης αυτής ήταν η παράλληλη αναγνώριση των αγώνων του ιερού ως πανελληνίων, με χαρακτηριστικό παράδειγμα στην προκειμένη περίπτωση την άμεση σύνδεση της γιορτής των Ασκληπιείων με την αναγνώριση ως άσυλο του Ασκληπιείου της Κω το 242 π.χ. Πέρα από αυτό το γεγονός, όμως, φαίνεται πως ο τίτλος είχε τιμητικό χαρακτήρα και μόνο. Το ίδιο συμπέρασμα μπορούσαμε να διατυπώσουμε σχετικά με την περίπτωση αναγνώρισης των πόλεων ως ιερών και ταυτόχρονα ως κατεχουσών το δικαίωμα της ασυλίας. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι πολύ πιθανόν ο χαρακτηρισμός τους ως «ιερές» δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένας τιμητικός τίτλος. Δεν μπορούμε να θεωρήσουμε άλλωστε ότι μια πόλη κατέχει τον ίδιο βαθμό σε ιερότητα όπως ακριβώς ο χώρος ενός ιερού. Ο θεσμός της ασυλίας συνεχίζει να υφίσταται μέχρι το μ.χ. για τους λόγους που αναφέραμε ήδη παραπάνω. Η ασυλία συνέχισε όμως να υφίσταται με ένα εντελώς διαφορετικό τρόπο σ ολόκληρη την επικράτεια της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Η λέξη δεν αντιπροσωπεύει πλέον τη σημασία αλλά παράλληλα και τον τρόπο εφαρμογής του συγκεκριμένου θεσμού που τον διακρίνει κατά τη διάρκεια των λεγόμενων ελληνιστικών χρόνων. Οι λέξεις, άλλωστε όπως γνωρίζουμε, χαρακτηρίζονται όχι από τη στατικότητα αλλά από τη δυναμικότητά τους. Γι αυτό 66

67 ακριβώς το λόγο προσαρμόζονται στα δεδομένα της εκάστοτε εποχής. Είναι φαινομενικά οι ίδιες ως προς την ονομασία τους με ένα εντελώς όμως περιεχόμενο. Έτσι λοιπόν μπορούμε να συναντήσουμε ακόμη και κατά τη διάρκεια αυτής της εποχής περιπτώσεις ασυλίας σε κάποιο ιερό 182. Ωστόσο, η μορφή της ασυλίας, η οποία έχει μέχρι τότε το χαρακτήρα ενός θεσμού ενίσχυσης των διακρατικών σχέσεων που αποσκοπούν τη δημιουργία συνθηκών επικοινωνίας των πόλεων μέσα στο χαώδες και βίαιο τοπίο της οικουμένης, έχει πλέον εξαφανιστεί. Και η αλήθεια είναι βεβαίως ότι ο συγκεκριμένος θεσμός δεν έχει κάποιο λόγο ύπαρξης ιδιαίτερα μετά την καθιέρωση της λεγόμενης ρωμαϊκής ειρήνης σε ολόκληρο το χώρο της Μεσόγειο. Οι πολεμικές συρράξεις εκλείπουν και ο μόνος κίνδυνος, που είναι δυνατόν να απειλήσει πλέον τους κατοίκους της αυτοκρατορίας, προέρχεται αποκλειστικά και μόνο από φυσικές καταστροφές. 182 K. J. Rigsby, Asylia, ό.π., σελ

68 Κεφάλαιο Τρίτο 3.1 Η χρήση της έννοιας της συγγένειας στις αναγνωρίσεις ασυλίας Για τους Έλληνες η συγγένεια έχει συγκεκριμένο νόημα, καθώς αναφέρεται στο δεσμό ανθρώπων και πόλεων με βάση την κοινή καταγωγή από κάποιον θεό ή ήρωα 183. Ωστόσο, η έννοια της μυθικής καταγωγής και συνεπώς του μύθου εν γένει στην αρχαιότητα διαφέρει από αυτή που επικρατεί στη σύγχρονη επιστημονική μελέτη της κατηγορίας του μύθου. Για τους αρχαίους Έλληνες ο μύθος συνιστά την αρχαία ιστορία τους και αυτός είναι ακριβώς και ο λόγος για τον οποίο αρκετά συχνά συναντούμε την έννοια της μυθικής συγγένειας σε διπλωματικά κείμενα διαφόρων χρονικών περιόδων της αρχαιότητας. Οι Έλληνες, λοιπόν, δεν απορρίπτουν τα επιμέρους στοιχεία του μύθου ως αναληθή. Η διαφοροποίηση ανάμεσα στον μύθο και την ιστορία, δηλαδή, έχει απλά χρονικό διαχωρισμό 184. Ιστορικοί, όπως ο Ηρόδοτος, ασκούν κριτική στους αρχαίους μύθους και στη σχέση που αυτοί έχουν με την ιστορία, ενώ μάλιστα ο τελευταίος χαρακτηρίζει τους μύθους ως δημιουργήματα των ποιητών. Όταν ο Ηρόδοτος χρησιμοποιεί τον όρο «μύθο», η χρήση του είναι υποτιμητική και γίνεται για να χαρακτηρίσει τα δημιουργήματα του Ομήρου και άλλων ποιητών. To ίδιο κάνει και ο Θουκυδίδης, ο οποίος διαχωρίζει το μυθικό στοιχείο από την ιστοριογραφία. Ωστόσο, και οι δύο θεωρούν την εποχή των ηρώων ως κομμάτι της ιστορίας, ενώ αντίστοιχα και οι δύο απορρίπτουν τα φαντασιακά στοιχεία με τα οποία οι ποιητές πλαισιώνουν τους 183 L. H. Martin, "Kingship and the Hellenistic Consolidation of religio-political power", in: L. H. Martin- P. Pachis (eds.), Theoretical Framework for the Study of Graeco-Roman Religions (Thessaloniki 2003), σελ , ιδιαίτ. σελ C. P. Jones, Kinship diplomacy in the ancient world (Cambridge 1999), σελ. 2-4,

69 ελληνικούς μύθους. Αυτή όμως η κριτική στάση τους δε σημαίνει και την απόρριψή τους 185. Η αποδοχή της εποχής των ηρώων ως κομμάτι της ιστοριογραφίας από τον Ηρόδοτο και τον Θουκυδίδη αποτελεί βασικό σημείο αναφοράς, μέσω του οποίου γίνονται κατανοητές οι σχέσεις συγγένειας ανάμεσα σε Έλληνες και μη-έλληνες. Δε θα πρέπει βεβαίως να παρανοούμε το γεγονός ότι η πλειονότητα των ανθρώπων της αρχαιότητας θεωρούν άμεσες τις σχέσεις ανάμεσα στους μυθικούς προγόνους τους και στους κανόνες συγγένειας που αναπτύσσονται στο διάβα των χρόνων ανάμεσα στα μέλη μιας ομάδας ή οικογένειας. Αυτό επιβεβαιώνεται μ ένα χαρακτηριστικό τρόπο από τη μαρτυρία του Ηροδότου, ο οποίος θεωρεί ότι υπάρχει άμεση και αδιαμφισβήτητη σχέση ανάμεσα στο μυθικό και τον ιστορικό χρόνο. Αντίστοιχες θέσεις μας μεταφέρουν οι μαρτυρίες του Πολυβίου, παρόλο που εκφράζει σε πολλά σημεία του συνολικού του έργου αμφιβολίες σχετικά με το μυθικό χρόνο 186. Χαρακτηριστική απόδειξη της ισχύος που έχει ο θεσμός της συγγένειας αποτελεί επίσης μια ακόμη μαρτυρία που σχετίζεται με τα γεγονότα του Α' Μακεδονικού Πολέμου ( π.χ.). Η Αίγινα καταλαμβάνεται από τους Ρωμαίους και οι αιχμάλωτοι της πόλης ζητούν να τους δοθεί η άδεια να αποστείλουν αντιπροσωπείες σε συγγενικές τους πόλεις για την εξεύρεση χρημάτων που έχουν ως απώτερο σκοπό την πληρωμή των λύτρων για την απελευθέρωσή τους. Ο Ρωμαίος διοικητής P. Sulpicius Galba (τέλη 3 ου - αρχές 2 ου αιώνα π.χ.) αδυνατεί, σύμφωνα πάντα με τις σχετικές μαρτυρίες, να κατανοήσει τόσο τους λόγους για την πληρωμή λύτρων όσο και την ύπαρξη συγγενικών πόλεων που θα ήταν πρόθυμες να πληρώσουν τα λύτρα αυτά. Το αίτημα, όμως, της Αίγινας δείχνει την ύπαρξη συγγένειας που μοιράζονται οι πόλεις μέσω της κοινής ελληνικής καταγωγής, δηλαδή της κοινής καταγωγής από ένα κοινό ελληνικό φύλο ή μέσω της 185 Βλ. C. P. Jones, Kinship diplomacy in the ancient world (Cambridge 1999), ό.π., σελ Ό.π., σελ

70 σύνδεσης μιας πόλης με τη μητρόπολή της 187. Χαρακτηριστικό παράδειγμα των σχέσεων μιας μητρόπολης με τις αποικίες της βρίσκουμε στο πέμπτο βιβλίο του Ηροδότου. Σύμφωνα με τον ιστορικό, όταν ο Αρισταγόρας από τη Μίλητο απευθύνεται στην Αθήνα για παροχή βοήθειας κατά την Ιωνική επανάσταση έναντι των Περσών, αναφέρει ότι η Μίλητος αποτελεί βασική αποικία των Αθηναίων, με απώτερο σκοπό αποσπάσει ευκολότερα τη βοήθεια της Αθήνας, όπως και έγινε 188. Ενδιαφέροντα είναι και τα στοιχεία που κάνουν λόγο για την ύπαρξη συγγένειας ανάμεσα σε Έλληνες και μη-έλληνες. Για παράδειγμα, ο Αντώνιος υποστηρίζει ότι είναι απόγονος του Ηρακλή, ισχυριζόμενος μάλιστα ότι διαθέτει εκτός των άλλων και φυσική ομοιότητα με τον μυθικό του πρόγονο 189. Όταν ο Δημήτριος ο Πολιορκητής συνέλαβε τους πειρατές που δρούσαν κάτω από τις εντολές της πόλης του Άντιουμ (σημερινό Άντζιο), τους παρέδωσε στη Ρώμη, μνημονεύοντας τόσο την ύπαρξη συγγένειας μεταξύ Ελλήνων και Ρωμαίων όσο και την εισαγωγή της λατρείας των Διόσκουρων από την Ελλάδα στη Ρώμη 190. Η τελευταία αυτή αντίληψη βρίσκεται σε απόλυτη σύμπλευση και με τη στωική άποψη ότι ο Δίας είναι ο κοινός πατέρας όλων των ανθρώπων 191. Οι δεσμοί συγγένειας ανάμεσα σε Έλληνες και μη-έλληνες διαφαίνονται και από ένα ακόμη περιστατικό. Σύμφωνα με την παράδοση, οι Πέρσες είναι γένος καταγόμενο από τον Πέρση, δηλαδή έναν από τους γιους του Περσέα, γιο του Δία και της Δανάης και εγγονό του βασιλιά του Άργους Ακρίσιου. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, ο Ξέρξης επικαλείται σε μια δεδομένη στιγμή τη συγγένειά του με τους Αργείους, προσπαθώντας να πείσει μ αυτόν τον τρόπο τους τελευταίους 187 A. Erskine, "O brother, where art thou? Tales of kinship and diplomacy", in: D. Ogden (ed.), The Hellenistic world. New Perspective (London 2002), σελ , ιδιαίτ C. P. Jones, Kinship diplomacy in the ancient world, ό.π., σελ Παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμός C. P. Jones, Kinship diplomacy in the ancient world, ό.π., σελ Ό.π., σελ. 84. Βλ.επίσης παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμός C. P. Jones, Kinship diplomacy in the ancient world, ό.π., σελ

71 να κρατήσουν ουδέτερη στάση στον πόλεμο εναντίον της Ελλάδας 192. Το γεγονός ότι ο ίδιος ο Ξέρξης θεωρεί ως δεδομένη την ιστορικότητα της συγγένειάς του με τους Αργείους είναι ιδιαιτέρας και όχι ήσσονος σημασίας για τα δεδομένα αυτών των αντιλήψεων. Το σημαντικό πάντως είναι ότι ο Ξέρξης επικαλείται μια συγγένεια που απορρέει από το μυθικό παρελθόν, προκειμένου να επιτύχει τον διπλωματικό του στόχο, δηλαδή την ουδετερότητα μιας πόλης στους περσικούς πολέμους. Παρόμοιου τύπου επιχείρημα αποτελεί επίσης η συνάντηση του Μ. Αλέξανδρου με τους Σίβους, κατά τη διάρκεια της οποίας οι τελευταίοι στέλνουν αντιπροσώπους για να επαναφέρουν στη μνήμη του Έλληνα στρατηλάτη τους δεσμούς συγγένειας που απορρέουν από το κοινό μυθικό παρελθόν τους 193. Απώτερος σκοπός όλων των παραπάνω περιπτώσεων είναι η γεφύρωση, μέσω ακριβώς των βασικών λειτουργιών της συγγένειας, των διαφορών που υφίστανται ανάμεσα στους Έλληνες και τους ξένους, μέσω κυρίως της τακτικής ενθύμησης ή ανανέωσης των δεσμών που συνδέονται με το μυθικό τους παρελθόν 194. Στον τομέα της διπλωματίας η συγγένεια έχει την αφετηρία της την αρχαϊκή εποχή και μέχρι το τέλος της κλασικής είχε λάβει πλέον σταθερές δομές, με τις οποίες εμφανίζεται συνήθως και σε μεταγενέστερες εποχές. Έτσι λοιπόν, πρέπει να αναφέρουμε ότι η έννοια της συγγένειας δεν αναφέρεται σε διπλωματικά κείμενα πριν τις μαρτυρίες του Θουκυδίδη, ενώ αντίθετα η χρήση του όρου «συγγένεια» αφορά μόνο τους εξ αίματος συγγενείς 195. Οι όροι που χρησιμοποιούνταν στο περιβάλλον της διπλωματίας και σχετίζονται άμεσα με τους συγγενικούς δεσμούς των ανθρώπων δεν προέρχονται από το περιβάλλον της πόλης αλλά κυρίως απ αυτό της 192 Παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμός 21. Βλ. επίσης C. P. Jones, Kinship diplomacy in the ancient world, ό.π., σελ. 12, 28. T. Harrison, "The Greeks", in: A. Erskine (ed.), A Companion to Ancient History (Oxford 2009), σελ , ιδιαίτ. σελ , όπου γίνεται αναφορά για τα ρευστά όρια που διαχωρίζουν τους Έλληνες από τους μη Έλληνες. 193 Παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμός 22. Βλ. επίσης C. P. Jones, Kinship diplomacy in the ancient world, ό.π., σελ C. P. Jones, Kinship diplomacy in the ancient world, ό.π., σελ C. P. Jones, Kinship diplomacy in the ancient world (Cambridge 1999), σελ ,

72 οικογένειας. Χαρακτηριστικά μπορούμε να αναφέρουμε τη σχετική περίπτωση, όπου το Κυτίνιο ζητά την παροχή οικονομικής βοήθειας από Δωρικές πόλεις, προκειμένου να επιδιορθώσει τα τείχη του, επικαλούμενο τη συγγένεια που υφίσταται μεταξύ τους 196. Η αναφορά συγγένειας ανάμεσα σε δύο πόλεις σε περιπτώσεις σχετικών μαρτυρίων επιγραφών, όπου αναφέρεται ο θεσμός της ασυλίας, εμφανίζεται αρκετά συχνά μαζί με την αναγνώριση ανάπτυξής ανάμεσά τους δεσμών φιλίας και υποστήριξης. Αρκετές επιγραφές, μάλιστα, στις οποίες αναφέρεται η αναγνώριση ασυλίας, χρησιμοποιούν ένα ιδιαίτερο λεξιλόγιο που δεν περιέχει αποκλειστικά και μόνο πολιτικούς όρους. Στην προκειμένη περίπτωση κυριαρχούν σχετικές αναφορές σε συγγενείς, φίλους ή ακόμη γίνεται χρήση λέξεων, για παράδειγμα, όπως «εύνοια» και «φιλοστοργία». Πρέπει να έχουμε φυσικά υπόψη μας ότι αυτές οι σχετικές αναφορές αναφέρονται ουδόλως σε επίπεδο διπλωματικών σχέσεων ανάμεσα σε δύο πόλεις αλλά κυρίως στις διαπροσωπικές σχέσεις που αναπτύσσονται στο περιβάλλον μιας οικογένειας. Παρ' όλα αυτά, το σχετικό λεξιλόγιο αυτών των επιγραφικών μαρτυριών συναντάται συχνά στο πλαίσιο της διπλωματίας. Πρέπει να τονίσουμε, επίσης, στο σημείο αυτό ότι κατά τη διάρκεια της ελληνιστικής εποχής ακόμη και αυτές οι σχετικές επιγραφές, που συνδέονται άμεσα με τη διπλωματία, αποτελούν μαρτυρίες που έχουν ως απώτερο σκοπό να κάνουν εμφανή τα συναισθηματικά στοιχεία των συμβαλλόμενων 197. Το γεγονός ότι στις επιγραφές ασυλίας χρησιμοποιείται αυτού του είδους το λεξιλόγιο μας κάνει να υποθέτουμε ότι παρόμοιου τύπου είναι αντίστοιχα και οι αιτήσεις για τη χορήγηση ασυλίας. Οι αιτήσεις γίνονται συνήθως από θεωρούς και γενικά από τους εκπροσώπους πόλεων (των οποίων το όνομα αναγράφεται στις περισσότερες των περιπτώσεων) και συνήθως ενώπιον 196 Βλ. J. Ma, "Peer polity interaction in the Hellenistic Age", Past and Present, 180 (2003), 7-38, ιδιαίτ. σελ Βλ. J. Masséglia, "Emotions And Archaeological sources. A Methodological Introduction", in: A. Chaniotis (ed.), Unveiling Emotions: Sources and Methods for the Study of Emotions in the Greek World (Stuttgart 2012), σελ , ιδιαίτ. σελ

73 του συνόλου των κατοίκων της πόλης ή σε πολλές περιπτώσεις στο βασιλιά, στη συνέλευση ή ακόμη στην εκκλησία του δήμου. Η επίκληση, καθώς επίσης το σύνολο του λόγου των θεωρών, καλύπτεται συνήθως από αναφορές στη συγγένεια ή τη φιλία. Η συγκεκριμένη τακτική αποσκοπεί κυρίως στη διέγερση της συναισθηματικής φόρτισης των ακροατών και των αποδεκτών της αίτησής τους, προκειμένου να πετύχουν το επιθυμητό αποτέλεσμα 198. Δε θα πρέπει να διαφεύγει άλλωστε της προσοχής μας ότι οι δημόσιες συναντήσεις πολιτικών φορέων, αποτελούν ιδανικές περιστάσεις για την φόρτιση των συναισθημάτων του ακροατηρίου 199. Αυτός είναι άλλωστε, όπως ήδη αναφέραμε παραπάνω, ο αντικειμενικός σκοπός αυτών των θεωρών μέσω της αναφοράς τους σε μια αρχαία φιλία, στη συγγένεια ή ακόμη και σε μια παλαιότερη συνεργασία 200. Για αυτό ακριβώς το λόγο, σε πολλές αναγνωρίσεις ασυλίας, γίνεται κατανοητό ότι τονίζονται ιδιαίτερα αυτοί οι δεσμοί με στοιχεία ή γεγονότα του παρελθόντος. Αυτό το είδος της συναισθηματικής «πίεσης» αποτελεί ένα ισχυρό όπλο στα χέρια των θεωρών. Η επιλογή των λέξεων που χρησιμοποιούν δεν μπορεί να είναι τυχαία, αλλά αποτελεί συνήθως μια πολύ προσεκτική διαδικασία. Είναι άλλωστε λογικό να επιλέγονται σ αυτές τις περιπτώσεις άτομα με ιδιαίτερες ρητορικές και διπλωματικές ικανότητες 201. Έτσι, η Άπτερα αναγνωρίζει το 202 π.χ. την ασυλία της Τέω μαζί με την ανανέωση παράλληλα των συγγενικών δεσμών και της φιλίας τους, σύμφωνα με μαρτυρία κείμενου της εποχής που αναφέρει: 198 Βλ. E. Sanders, "Beyond the usual suspects. Literary Sources and the Historian of Emotions", in: A. Chaniotis (ed.), Unveiling Emotions: Sources and Methods for the Study of Emotions in the Greek World (Stuttgart 2012), ό.π., σελ , ιδιαίτ. σελ C. T. Kuhn, "Emotionality in the political culture of the Graeco-Roman east. The Role of Acclamations", in: A. Chaniotis (ed.), Unveiling Emotions: Sources and Methods for the Study of Emotions in the Greek World (Stuttgart 2012), ό.π., σελ , ιδιαίτ. σελ Αν και όπως σημειώνει η C. Steel ("Oratory", in: A. Erskine [ed.], A Companion to Ancient History, ό.π., σελ , ιδιαίτ. σελ. 73) δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι (τουλάχιστον σε όλες τις περιπτώσεις) σχετικά με τις αντιδράσεις του ακροατηρίου. 201 Για τη ρητορεία βλ. C. Steel, "Oratory", ό.π. 73

74 ἀνανεώσασθαι τάν τε συγγένειαν καί τάν προϋπάρχωσαν φιλίαν 202. Σε αναγνώριση ασυλίας της Κυζίκου από την Κέρκυρα, γύρω στο 200 π.χ., οι Κερκυραίοι αναφέρουν ότι οι δύο πόλεις είναι φιλικά διακείμενες και συγγενεύουν μεταξύ τους: [ἐπεί Κυζικανοί φ]ίλοι ὄντες κ[αί συγγενεῑς τᾶς ἁμετέρας πόλιος] 203. Το 242 π.χ. το Ασκληπιείο στην Κω αναγνωρίζεται ως άσυλο και ως εκ τούτου οι αγώνες που διεξάγονται στο περιβάλλον του προς τιμή του Ασκληπιού αναγνωρίζονται ως πανελλήνιοι. Αρκετές από τις αναγνωρίσεις του συγκεκριμένου ιερού χρησιμοποιούν ένα λεξιλόγιο, μέσω του οποίου αναδύονται διάφορα συναισθήματα 204. Στην αναγνώριση της ασυλίας του Ασκληπιείου η Μεσσήνη αναγνωρίζει τους κατοίκους της Κω ως συγγενείς και φίλους ἐπειδή Κῶιοι φίλοι ἐόντες καί συγγενεῖς Μεσσανίων 205, ενώ γίνεται αναφορά επίσης στην εύνοια της πόλης εὔνοια[ν] τάν ὑπάρχωσαν αὐτοῖς ποτί ταν πόλιν τῶν Μεσσανίων. Παρομοίως, η Κίος και η Ιασός, επιβεβαιώνοντας την ασυλία του Ασκληπιείου αναφέρουν χαρακτηριστικά: ἐπειδή Κῶιοι φίλοι ὂ[ντ]ες 206. Φυσικά μας είναι άγνωστο αν αυτές οι συγγένειες μπορούν να τεκμηριωθούν σε ιστορικά γεγονότα, καθώς οι περισσότερες απ αυτές βασίζονται σε μύθους. Ίσως αυτός να είναι και ο κυριότερος λόγος για τον οποίο αρκετές αναγνωρίσεις ασυλίας περιλαμβάνουν ανανεώσεις συγγένειας με τη χρησιμοποίηση αυτών ακριβώς των στοιχείων. Πιθανόν να βρισκόμαστε μπροστά στο ενδεχόμενο οι πόλεις όχι μόνο να αναζητούν αλλά και παράλληλα να 202 K. J. Rigsby, Asylia: Territorial Inviolability in the Hellenistic World (Berkeley 1996), σελ. 316, στήλη K. J. Rigsby, Asylia, ό.π., σελ. 350, στήλη Ό.π., σελ Ό.π., σελ 128, στήλη Ό.π., σελ. 142, 143, στήλες 32,

75 κατασκευάζουν συγγένειες με βάση πάντοτε το μυθικό τους παρελθόν 207. Οι Έλληνες προσαρμόζουν, άλλωστε, συνήθως το μυθικό παρελθόν τους σε σύγχρονα γεγονότα και καταστάσεις της εποχής τους 208. Με την έννοια αυτήν, μπορούμε να καταλάβουμε τον ευέλικτο χαρακτήρα των μύθων που αφήνεται μέσω της ικανότητάς τους να προσαρμόζονται σε μεταγενέστερες καταστάσεις. Μ αυτό ακριβώς το τρόπο συνδέεται, αλλά παράλληλα ανανεώνεται μέσω της ενίσχυσης της «συλλογικής τους μνήμης», η ισχύς του παρελθόντος σε μια μεταγενέστερη εποχή 209. Ενδιαφέρον προκαλεί επίσης η περίπτωση αναγνώρισης ασυλίας, η οποία αναφέρεται συνήθως σε συγγενικούς δεσμούς ανάμεσα σε Ελληνές και μη-έλληνες. Χαρακτηριστική είναι σχετική μαρτυρία που αναφέρεται, στην προκειμένη περίπτωση, σε μια από τις επιστολές αναγνώρισης ασυλίας του Ασκληπιείου της Κω, η οποία φέρεται να ανήκει σε βασιλιά της δυναστείας των Σπαρτοκιδών 210. Σ αυτή γίνεται αναφορά, εκτός των άλλων, στην έκφραση ευγνωμοσύνης προς όλους τους Έλληνες που θυμούνται μια τόσο παλιά συγγένεια και τους δεσμούς αίματος που προέρχονται από τους αρχαίους χρόνους και επιλέγουν, μέσω αυτής της πράξης τους, να τους ανανεώσουν 211. Η συγκεκριμένη επιγραφή, αν και τονίζει ιδιαίτερους δεσμούς συγγένειας, εν τούτοις η επικρατούσα άποψη είναι, σύμφωνα πάντοτε με τα δεδομένα της σύγχρονης έρευνας, ότι το συγκεκριμένο κείμενο δεν έχει γραφεί από Έλληνες. Αυτό, άλλωστε, υπονοείται σε πολλά σημεία της συγκεκριμένης μαρτυρίας και συγκεκριμένα στον στίχο 27. Σ αυτό ακριβώς το 207 A. Erskine, "O brother, where art thou? Tales of kinship and diplomacy", ό.π., σελ Βλ. επίσης L. H. Martin, ό.π., σελ T. S. Scheer, "The Past in a Hellenistic Present: Myth and Local Tradition", in: A. Erskine (ed.), A Companion to the Hellenistic World (Oxford 2003), σελ , ιδιαίτ. σελ D. Potter, "Hellenistic Religion", in: A. Erskine (ed.), A Companion to the Hellenistic World, ό.π., σελ , ιδιαίτ. σελ Για την επιλογή του βασιλιά από τη δυναστεία των Σπαρτοκιδών βλ. K. J. Rigsby, Asylia, ό.π., σελ Οι Σπαρτοκίδες ήταν θρακική δυναστεία που κυβερνά στο βασίλειο του Βοσπόρου από το π.χ. Παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμός Βλ. σχετικά παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμός

76 σημείο, ο βασιλιάς εκφράζει τη χαρά του επειδή κάποιοι από τους Έλληνες αναγνωρίζουν τους αμοιβαίους δεσμούς συγγένειας τους. Ως εκ τούτου, μπορούμε να συμπεραίνουμε ότι στις περιπτώσεις επιγραφών, όπου γίνεται αναφορά άμεσα ή έμμεσα του θεσμού της ασυλίας, η συγγένεια φαίνεται ότι δεν αποτελεί πάντοτε στοιχείο που κυριαρχεί αποκλειστικά και μόνο στο περιβάλλον των ελληνικών πόλεων. Η επίκληση των δεσμών συγγένειας και φιλίας αποσκοπεί, άλλωστε, στη δημιουργία ενός συνδετικού κρίκου ανάμεσα σε δύο πόλεις, δεδομένου μάλιστα ότι είναι ευκολότερο μ αυτόν ακριβώς τον τρόπο να επιδιωχθεί μια χάρη από μια φιλική, παρά από μία ξένη προς αυτή πόλη. Πέρα από αυτό, όμως, η επίκληση στη συγγένεια ενισχύει και δημιουργεί παράλληλα ισχυρότερους δεσμούς σταθερών και αμοιβαίων σχέσεων, που θέτουν τις ακλόνητες βάσεις για μελλοντικές συνεργασίες με γνώμονα πάντοτε το παράγοντα της ανάπτυξης αμοιβαίας εμπιστοσύνης ανάμεσα στις δυο κοινότητες 212. Θεωρείται άλλωστε, ως αυτονόητο, ότι με τη συγκεκριμένη ενέργεια της επίκλησης συναντώνται συνήθως, μέσω ακριβώς της συγγένειας, το παλαιό και το νέο. Ο συγκερασμός του παλαιού και του νέου πραγματοποιείται μέσω μιας γραμμική πορείας, αφού οι σχέσεις και οι δεσμοί που δημιουργούνται ανάμεσα σε δύο ή περισσότερες πόλεις πριν από την ελληνιστική εποχή συνεχίζουν να υφίστανται ακόμη και κατά τη διάρκεια αυτής της χρονικής περιόδου. Η ανάγκη για συνεργασίες, λοιπόν, στην ταραγμένη και μεταβατική περίοδο των ελληνιστικών χρόνων, ανάμεσα στις πόλεις αποτελεί ισχυρό παράγοντα, γεγονός που επιβεβαιώνεται από τις σχετικές επιγραφικές μαρτυρίες της εποχής. Οι άνθρωποι της εποχής ενισχύουν και επαναδιατυπώνουν, μ αυτόν ακριβώς τον τρόπο, τους δεσμούς συμμαχιών A. Erskine, "O brother, where art thou? Tales of kinship and diplomacy", ό.π., σελ Angelos Chaniotis, "Moving Stones: the study of emotions in Greek inscriptions", in: A. Chaniotis (ed.), Unveiling Emotions: Sources and Methods for the Study of Emotions in the Greek World, ό.π., σελ , ιδιαίτ. σελ

77 3.2 Αναφορά σε χρησμούς σχετικούς με τις αναγνωρίσεις ασυλίας Οι πόλεις χρησιμοποιούν συνήθως τα δεδομένα της συναισθηματικής «πίεσης» σε περιπτώσεις αίτησής τους για παραχώρηση ασυλίας. Το γεγονός αυτό ενισχύεται ακόμη περισσότερο σε περιπτώσεις που συνοδεύονται από κάποιο χρησμό ενός μαντείου. Αυτή τη τακτική ακολουθεί, για παράδειγμα, η Σμύρνη, η οποία φέρεται να ζήτησε περίπου το 240 π.χ. από τον Σέλευκο Β ( π.χ.) την αναγνώριση ασυλίας του ιερού της Αφροδίτης Στρατονίκης επικαλούμενη ένα χρησμό του Απόλλωνα, σύμφωνα με τον οποίο ο ίδιος ο θεός φαίνεται να απαιτεί την απόδοση τιμών στην Αφροδίτη. Ο παραπάνω ηγεμόνας αναγνωρίζει, στην προκειμένη περίπτωση τη συγκεκριμένη ασυλία, στέλνοντας μάλιστα απεσταλμένους με επιστολές και σε άλλες ελληνικές πόλεις προκειμένου να ζητήσει τη συγκεκριμένη αναγνώριση του ναού καθώς επίσης και της πόλης της Σμύρνης 214. Η επιγραφή ασυλίας τοποθετείται στο περιβάλλον των Δελφών 215. Το κείμενο του συγκεκριμένου διατάγματος μας πληροφορεί ότι ο Σέλευκος Β' φροντίζει να αναγνωρίσει την ασυλία υπακούοντας στο χρησμό του θεού, ενώ παράλληλα ζητά από τους ιερείς του Μαντείου των Δελφών να πράξουν και αυτοί το ίδιο. Στο τέλος της συγκεκριμένης μαρτυρίας αναφέρεται ότι οι Δελφοί αναγνωρίζουν το ιερό και την πόλη, όπως ακριβώς τους ζήτησε ο βασιλιάς (δηλαδή ο Σέλευκος Β') ακολουθώντας την αίτηση των κατοίκων της Σμύρνης. Τόσο, όμως, ο βασιλιάς όσο και οι Σμυρναίοι επικαλούνται τον χρησμό του Απόλλωνα προκειμένου να πετύχουν τη συγκεκριμένη αναγνώριση. Η επίκληση του χρησμού, δηλαδή, δεν 214 K. J. Rigsby, Asylia, ό.π., σελ Παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμός 25. Το ιερό της Αφροδίτης Στρατονίκης αναγνωρίστηκε ως «ιερό και άσυλο», αποτελώντας μ αυτό τον τρόπο εξαίρεση στον κανόνα, σύμφωνα με τον οποίο ένα ιερό αναγνωρίζεται μόνο ως άσυλο, αφού έτσι κι αλλιώς ήταν ιερό. Ο Rigsby (Asylia, ό.π., σελ. 103) προσπαθώντας να λύσει αυτό το μυστήριο αναφέρει ότι την περίοδο του 240 π.χ., όταν γίνεται στη συγκεκριμένη περίπτωση η αίτηση ασυλίας, ο θεσμός αποτελεί ακόμα μια καινοτομία και ότι μπορεί οι Σμυρναίοι να θεωρούν ότι πρέπει να δηλώσουν ρητά τη φυσική συνέχεια του ιερού και της πόλης. 77

78 αφορά μόνο μια συγκεκριμένη περίπτωση αλλά συμβάλλει και σε περαιτέρω αναγνωρίσεις από άλλους φορείς ή πόλεις της ασυλίας μιας πόλης. Θεωρούμε ότι αυτή ακριβώς η τακτική αποτελεί ένα ισχυρό μέσο διαπραγμάτευσης στην περίπτωση αυτή της πόλης της Μ. Ασίας. Σύμφωνα επίσης με το κείμενο του παραπάνω διατάγματος, η αναγνώριση της ασυλίας ξεπερνάει τις απλές διπλωματικές σχέσεις, που αναπτύσσονται ανάμεσα στη Σμύρνη και το Σέλευκο. Ισχυρός παράγοντας που συντελεί στην επίτευξη αυτής της συμφωνίας είναι ο συγκεκριμένος χρησμός του Απόλλωνα. Οι Σμυρναίοι ακολουθούν αυτή την τακτική προκειμένου να ενισχύσουν τις δυνατότητες επιτυχίας της αναγνώρισης της ασυλίας τους. Έτσι, στο σημείο αυτό αναδύονται οι πραγματικές προθέσεις των χορηγών ασυλίας όταν αυτοί αναφέρονται στην αναγκαιότητα διατήρησης του σεβασμού προς το θεϊκό κόσμο. Άλλωστε, οι χρησμοί εκφράζουν πάντοτε την ανάγκη των ανθρώπων να διατηρούν την επικοινωνία τους με τους θεούς και γενικά με το περιβάλλον του μακρόκοσμου 216. Ωστόσο, η διαπραγματευτική τακτική της Σμύρνης λειτουργεί και μ ένα αντίθετο τρόπο που σχετίζεται άμεσα, με πρόκληση συναισθημάτων φόβου στους αποδέκτες της αίτησής του. Διατυπώνονται έτσι υπόνοιες τιμωρίας τους από τους θεούς, σε περίπτωση που αρνηθούν να τους παραχωρήσουν την ασυλία. Η παρουσία χρησμών στις αιτήσεις ασυλίας εντοπίζεται και σε άλλες περιπτώσεις επιγραφικών μαρτυριών της εποχής. Η Φώκαια, αναγνωρίζει, για παράδειγμα, στα τέλη του 3 ου και στις αρχές του 2 ου αιώνα π.χ. 217 την ασυλία της Χαλκηδόνας και των κατοίκων της με βάση τον χρησμό του Απόλλωνα, τον οποίο επικαλούνται οι θεωροί της Χαλκηδόνας Αντικράτης και 216 C. Kotsifou, "Emotions and papyri: insights into the theatre of human experience in antiquity", in: A. Chaniotis (ed.), Unveiling Emotions: Sources and Methods for the Study of Emotions in the Greek World, ό.π., σελ , ιδιαίτ. σελ Η ημερομηνία των αναγνωρίσεων της Χαλκηδόνας είναι προβληματική. Για την επιλογή της ημερομηνίας αυτής βλ. K. J. Rigsby, Asylia, ό.π., σελ

79 Δημύλος 218. Μάλιστα, η αναγνώριση αυτή αποτελεί εκπλήρωση της απόδοσης τιμών προς τον Απόλλωνα: καί παρακαλοῦσιν ἡμᾶς συναυξῆσαι τ[άς τοῦ] [θεοῦ τιμά]ς, καθότι καί ἐπιβάλλει ἡμῖν, καί ἀποδεῖξαι τήμ πόλιν τήν Καλχηδ[ονίων] [ἱεράν και ἄσυλον κατά τάς τοῦ θεοῦ μαντείας. Η αναφορά στο συγκεκριμένο χρησμό γίνεται και σε άλλα μέρη του διατάγματος, όπου διαφαίνεται ότι η Φώκαια, αναγνωρίζοντας την ασυλία της Χαλκηδόνας, κάνει πράξη τον σεβασμό που τρέφει προς το συγκεκριμένο θεό ὁ Φωκα]έων δῆμος διά τε τήν ἐκ προγόνων ὑπάρχουσιν αὐτῶι εὐ[σέβει][αν πρός τ] ό θεῑον. Το διάταγμα αναφέρει, επίσης, ότι η Φώκαια έχει αναπτύξει με τη Χαλκηδόνα σχέσεις εύνοιας και φιλίας καί διά τήν πρός Καλ[χ]ηδονίους εὔνοιάν τε καί φιλίαν. Το σύνολο αυτής της επιγραφής, λοιπόν, υπονοεί έντονα το συναισθηματικό στοιχείο: την επίκληση δηλαδή του χρησμού και την αναφορά στις σχέσεις φιλίας και εύνοιας ανάμεσα στις πόλεις της Φώκαιας και της Χαλκηδόνας, λέξεις που όπως αναφέραμε παραπάνω, παραπέμπουν σε ενδοοικογενειακές σχέσεις. Η αλήθεια είναι βεβαίως ότι αρκετά διατάγματα δεν περιέχουν αυτού του είδους το συναισθηματικό λεξιλόγιο, παρόλο που γίνονται σαφείς αναφορές σε δεσμούς συγγένειας ή σε κάποιον χρησμό που αποτελεί συνήθως εφαλτήριο για αναζήτηση παραχώρησης ασυλίας. Βέβαια, πολλά από τα διατάγματα δεν σώζονται στο σύνολό τους και, έτσι, δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι γι αυτή την τακτική των κατοίκων μιας πόλης. Ο Χανιώτης υποστηρίζει ότι 218 K. J. Rigsby, Asylia, ό.π., σελ 169 στήλη

80 τα ελληνιστικά διατάγματα που χρησιμοποιούν συνήθως συναισθηματική γλώσσα αποτελούν τη μειοψηφία 219. Κατά συνέπεια υπάρχει μεγάλη πιθανότητα η παραπάνω θεώρηση να ισχύει και για την περίπτωση διαταγμάτων παραχώρησης ασυλίας. Συγκρίνοντας τα διατάγματα των κλασικών χρόνων με τα αντίστοιχά των ελληνιστικών (μερικά εκ των οποίων χρησιμοποιούν λεξιλόγιο που παραπέμπει σε συναισθήματα) ο Χανιώτης κάνει μια σημαντική παρατήρηση. Θεωρεί ότι ο λόγος που δίνεται ιδιαίτερη βαρύτητα στην αναφορά συναισθημάτων στις επιγραφές, είναι διότι έχουν ως κυριότερο σκοπό να προκαλέσουν τη συναισθηματική φόρτιση στους μελλοντικούς τους αναγνώστες. Μ αυτό τον τρόπο, επισημαίνει ο συγκεκριμένος ερευνητής, ότι ανακαλούνται στη μνήμη τους και τους βοηθούν να ανακαλύψουν το βαθύτερο νόημα των γεγονότων του παρελθόντος 220. Είναι ένα μέσο όπου το παρελθόν και το σύνολο των ιστορικών γεγονότων αναβιώνει, έστω από το περιεχόμενο ενός κείμενου, στα μάτια των συγχρόνων αναγνωστών τους. Γι αυτό ακριβώς το λόγο, πολλά από αυτά τα κείμενα δεν αναφέρονται άμεσα στην πρόκληση κάποιου συναισθήματος, αλλά μόνο έμμεσα, όπως ακριβώς γίνεται με την αναγνώριση της ασυλίας της Σμύρνης 221. Τα συναισθήματα, άλλωστε, βρίσκονται παντού και προκαλούνται από ποικίλα αίτια, τα οποία συνήθως συνδέονται μεταξύ τους. Σε αυτά συμπεριλαμβάνονται οι σωματικές εμπειρίες των υποκειμένων, οι πολιτισμικές έννοιες, οι κοινωνικές αξίες καθώς επίσης και οι προσωπικές ιδιοσυγκρασίες 222. Τα συναισθήματα, λοιπόν, έχουν κεντρική θέση στην ανθρώπινη εμπειρία, καθώς ένας άνθρωπος δεν μπορεί να συνδιαλλαγεί με το περιβάλλον του χωρίς να εκφράσει 219 A. Chaniotis, "Emotional language in Hellenistic decrees and Hellenistic histories", in: M. Mari- J. Thorton (eds.), Parole in Movimento linguaggio politico e lessico storiografico nel mondo Ellenistico. Atti del convegno internazionale (Pisa-Roma 2013), σελ , σελ A. Chaniotis, "Emotional language in Hellenistic decrees and Hellenistic histories", ό.π., σελ Βλ. επίσης A. Chaniotis, "Moving Stones: the study of emotions in Greek inscriptions", ό.π., σελ S. Tarlow, "Emotion in Archaeology", Current Anthropology, 41.5 (2000), σελ , ιδιαίτ. σελ

81 κάποιου είδους συναίσθημα. Επιπλέον, μελετώντας τις κοινωνίες της αρχαιότητας θα πρέπει να αντιληφθούμε ότι μελετούμε ανθρώπους που είναι στο σύνολό τους πολύπλοκοι, συναισθηματικοί και σκεπτόμενοι, και δεν αντιδρούν αυτόματα σε καταστάσεις με προδιαγραφόμενους τρόπους 223. Το συναίσθημα ενυπάρχει, όμως το θέμα που θα μας απασχολήσει είναι οι λόγοι που οδήγησαν στην καταγραφή του σε επιγραφές, δηλαδή οι λόγοι εξωτερίκευσής του, με την έκθεσή του σε κοινή θέα των αναγνωστών των συγκεκριμένων μαρτυριών. Τα διατάγματα στα οποία αναφερόμαστε δεν καταγράφονται από κάποιον ιστορικό της εποχής. Η κάθε πόλη φροντίζει να τα γράψει και να τα τοποθετήσει σε συγκεκριμένες τοποθεσίες της πόλης τους ή ακόμη σε κάποιο άλλο γεωγραφικό περιβάλλον. Η τακτική αυτή φανερώνει ακριβώς στρατηγικές επιλογής, προκειμένου να επιτύχουν τους αντικειμενικούς πολιτικούς τους στόχους. Κάθε πράξη ή γεγονός στο οποίο συμμετέχει ένας άνθρωπος, όπως για παράδειγμα ένα αίτημα για αναγνώριση ασυλίας, σχετίζεται άμεσα με την πρόκληση έντονων ή μη συναισθημάτων, τα οποία σχετίζονται άμεσα μ αυτό που βιώνει ο αιτών και το ακροατήριο της συγκεκριμένης αίτησής τους αντίστοιχα. Οι καταγραφές, όμως, αυτού του γεγονότος, όπως αυτές των παραπάνω επιγραφικών μαρτυριών, διαταγμάτων ή ακόμη επιστολών 224, σχετίζονται μ ένα διαφορετικό θέμα. Μπορούμε να αναφέρουμε βεβαίως ότι υπάρχει πάντοτε μια ξεκάθαρη διαφορά ανάμεσα στα συναισθήματα που βιώνουν τα δρώντα υποκείμενα μπροστά σε ένα γεγονός και στην τελική μορφή κειμενικής ενθύμησης αυτού του γεγονότος. Τα τελευταία είναι προϊόντα επεξεργασίας και όχι αυθόρμητες εκφράσεις εμπειριών, καταστάσεων και γεγονότων. Με αυτήν ακριβώς την έννοια, αποσκοπούν πάντοτε στην εκπλήρωση κάποιων συγκεκριμένων στόχων. 223 S. Tarlow, "Emotion in Archaeology", ό.π., σελ Βλ. C. Kotsifou ("Emotions and papyri", ό.π.), όπου αναφέρεται για υπαινιγμούς δημιουργίας συναισθημάτων στα κείμενα των παπύρων της εποχής. 81

82 Τα λογοτεχνικά κείμενα γράφονται συνήθως από μορφωμένους και συχνά πλούσιους ανθρώπους, της συγκεκριμένης εποχής, στην οποία αναφερόμαστε, και απευθύνονται συνήθως σε ανάλογο αναγνωστικό κοινό. Αντίθετα, οι επιγραφές που τοποθετούνται στο περιβάλλον της αγοράς ή στο περιβάλλον κάποιου ιερού έχουν ως κύριο αποδέκτη ένα ευρύτερο κοινό της πόλης. Όπως επισημαίνει μάλιστα ο Χανιώτης τα επιγραφικά κείμενα είναι προϊόντα επιλογής και σύνθεσης ο τρόπος παρουσίασής τους εξυπηρετεί συνήθως συγκεκριμένες προθέσεις 225. Υπό αυτήν την άποψη, οι επιγραφές στοχεύουν στην ανάγνωσή τους από ένα ευρύτερο κοινό και κατά συνέπεια σχετίζονται άμεσα με το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον, καθώς επίσης με τους κανόνες που το ορίζουν στο σύνολο του, και λιγότερο με έναν μικρό αριθμό ανθρώπων. Αν ο στόχος μας είναι να δούμε τις πολιτικές σκοπιμότητες που έχουν συνήθως οι συγκεκριμένες επιγραφές, τότε θα πρέπει να στρέψουμε κυρίως την προσοχή μας στα προπαγανδιστικά στοιχεία των επιγραφικών αυτών κειμένων. Αυτό σχετίζεται άμεσα την αναγνώριση της ασυλίας της Σμύρνης, στην οποία αναφερθήκαμε ήδη παραπάνω. Σε μια σχετική επιγραφή 226 για την παραχώρηση ασυλίας της από τον Σέλευκο Β' η πόλη δεν κάνει καμία αναφορά στο χρησμό που υποτίθεται ότι αποτέλεσε τη βασική αιτία αναγνώρισης της ασυλίας της Σμύρνης. Ο Rigsby προσφέρει, μάλιστα, διάφορες εκδοχές για τη χρονολόγηση των δύο διαταγμάτων και για τον προβληματισμό που ανακύπτει από τις αντικρουόμενες αυτές επιγραφές 227. Στο σημείο αυτό θα μπορούσαμε να υποθέσουμε, φυσικά, ότι δεν υπάρχει αρχικά κάποιος χρησμός σχετικός με την ασυλία της πόλης. Είναι λοιπόν πολύ πιθανό η Σμύρνη να απευθύνθηκε στον Σέλευκο Β' επιζητώντας την ασυλία και όταν αργότερα αναγκάζεται να προσφύγει στους Δελφούς οι τελευταίοι πρόσθεσαν 225 A. Chaniotis, "Moving Stones: the study of emotions in Greek inscriptions", ό.π., σελ Παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμός Βλ. K. J. Rigsby, Asylia, ό.π., σελ

83 την αφήγηση για τον χρησμό σε μια προσπάθεια να «διαφημίσουν» το ιερό τους. Έτσι, λοιπόν, οι Δελφοί έχουν την πρόθεση να δηλώσουν την ισχύ τους να επηρεάσουν, μέσω του κύρους και της δημοτικότητάς τους, ακόμη και τους πολιτικούς άρχοντες της εποχής. Η πόλη των Δελφών αντιλαμβάνεται, άλλωστε, ότι είναι σε θέση να εκμεταλλευτεί την προκειμένη, ή και παρόμοιες, περιπτώσεις προς ίδιον όφελος (δηλαδή μέσω της «διαφήμισης»), αν αναρτήσει επιγραφές που αναφέρουν την απόκτηση ασυλίας μιας πόλης, χάρη στο χρησμό που χορήγησε το μαντείο των Δελφών. Οι επισκέπτες μελετούν τα συγκεκριμένα κείμενα, με αποτέλεσμα να δημιουργείται η εντύπωση ότι η απόκτηση της ασυλίας σχετίζεται άμεσα με το κύρος του μαντείου των Δελφών. Παράλληλα όμως, δημιουργούνται αντίστοιχα πλεονεκτήματα και για τις πόλεις που φιλοξενούνται στις επιγραφές του μαντείου, αφού με αυτόν ακριβώς τον τρόπο γνωστοποιείται περισσότερο η προστασία που έχει λάβει. Με τον ίδιο λειτουργικό στόχο σχετίζεται άμεσα και η επιγραφή με την οποία οι Δελφοί φαίνεται να αναγνωρίζουν ως αναγκαίο το άσυλο της Κυζίκου 228. Η συγκεκριμένη περίπτωση δεν είναι όμως τόσο απλή, όπως συνήθως φαίνεται.. Το μαντείο των Δελφών παραδίδει σύμφωνα με την πάγια τακτική του, το σχετικό χρησμό σε τρεις θεωρούς της Κυζίκου. Η Δήλος αναγνωρίζει, περίπου το 200 π.χ., την ασυλία της Κυζίκου και αναρτά την επιγραφή αναγνώρισης 229, που συνοδεύεται και από το χρησμό των Δελφών. Οι Δελφοί τοποθετούν με τη σειρά τους, ένα ακριβές αντίγραφο της επιγραφής της Δήλου στο μαντείο τους. Με την τοποθέτηση της εν λόγω επιγραφής στους Δελφούς και τη Δήλο (η οποία ιδιαίτερα την ελληνιστική περίοδο αποτέλεσε ένα σημαντικό κέντρο του μεσογειακού κόσμου και, έτσι, η επιγραφή είναι βέβαιο ότι κατέστη ορατή από πλήθος εμπόρων και άλλων ταξιδιωτών, που πιθανώς θα μετέφεραν τις αναγεγραμμένες πληροφορίες της) γνωστοποιείται σ ολόκληρο το 228 Βλ. K. J. Rigsby, Asylia,ό.π., σελ K. J. Rigsby, Asylia, ό.π., σελ. 345, στήλη

84 περιβάλλον της ελληνιστικής οικουμένης η προστασία αυτής της πόλης από τον θεϊκό κόσμο. Οι Δελφοί «διαφημίζουν» μ αυτό τρόπο το μαντείο τους, καθώς φανερώνουν τη δυνατότητα παροχής από μέρους τους της νομιμότητας, ως μεσολαβητές και εγγυητές του απόλυτου θεϊκού θελήματος, οποιασδήποτε πολιτικής ή κοινωνικής υπόθεσης. Παράλληλά όμως και η Δήλος επιδεικνύει τακτικής ευσεβούς συμπεριφοράς προς το θεϊκό κόσμο, με αποτέλεσμα να βρίσκεται σε καθεστώς διαρκούς προστασίας του. 3.3 Τοποθεσίες επιγραφών Η τοποθεσία στην οποία αναρτώνται, συνήθως, οι παραπάνω επιγραφές ασυλίας δεν επιλέγονται φυσικά τυχαία. Η επιθυμία για την απόδοση τιμών σε κάποιο μαντείο αποτελεί μια μόνο εξήγηση για τον λόγο τοποθέτησης των διαταγμάτων στο περιβάλλον των διαφόρων πόλεων. Ακόμη, όμως, και στις περιπτώσεις απουσίας κάποιου χρησμού, οι πόλεις φροντίζουν να ακολουθούν την ίδια ακριβώς μέθοδο. Συνεπώς, η επιλογή για την τοποθέτηση κάποιας επιγραφής σε ένα συγκεκριμένο μέρος ικανοποιεί συγκεκριμένες σκοπιμότητες, κάτι που ισχύει για όλες τις επιγραφές και όχι μόνο αυτές που σχετίζονται άμεσα με την απόδοση του θεσμού της ασυλίας 230. Στη Μαγνησία του Μαιάνδρου, για παράδειγμα τα διατάγματα αναγνώρισης τοποθετούνται στους περιμετρικούς τοίχους της αγοράς, δηλαδή στο κέντρο της πόλης, έτσι ώστε να είναι ορατά όχι μόνο από τους από κατοίκους της πόλης αλλά και από τους επισκέπτες της 231. Επιπλέον, στην Τέω τα διατάγματα ασυλίας χαράσσονται σε μάρμαρο, το οποίο χρησιμοποιείται 230 Για παράδειγμα η I. Salvo ("Sweet revenge. Emotional Factorsin Prayers for Justice ", in: A. Chaniotis [ed.], Unveiling Emotions: Sources and Methods for the Study of Emotions in the Greek World, ό.π., σελ ) μιλάει για τις ταφικές επιγραφές και τα συναισθήματα που προκαλούσαν αυτές στο κοινό μιας κοινότητας. 231 Βλ. K. J. Rigsby, Asylia, ό.π., σελ

85 για την ανέγερση από τον Ερμογένη (γνωστό αρχιτέκτονα της εποχής) του ναού του Διονύσου 232. Οι τοποθετήσεις των συγκεκριμένων επιγραφών έχουν, επίσης, πολιτικό χαρακτήρα. Για τις αναγνωρίσεις ασυλίας η επιλογή του μέρους ανάρτησης των διαταγμάτων γίνεται με βάση δύο προϋποθέσεις και λειτουργίες. Η πρώτη είχε έναν τιμητικό χαρακτήρα. Τα διατάγματα φανερώνουν προς τους παραλήπτες του μηνύματός τους την επίσημη αναγνώριση της πολιτικής υπόστασης μιας πόλης, ενός βασιλιά, μιας συμπολιτείας, αλλά παράλληλα και την αναγνώριση και άλλων θεσμών, όπως αυτού της συγγένειας και των πανελλήνιων αγώνων. Μια δεύτερη είχε αποτρεπτικό χαρακτήρα. Στην περίπτωση αυτή, τα συγκεκριμένα διατάγματα αναγράφουν τους χορηγούς της ασυλίας και, έτσι, προειδοποιούν τους πιθανούς εχθρούς μιας πόλης ή ενός ιερού για τις πιθανές κυρώσεις που μπορούν να έχουν οι πράξεις τους σε περίπτωση παραβίασης της ασυλίας. Αυτή η τακτική φανερώνεται ακόμη και σε περιπτώσεις όπου η λέξη ασυλία απουσιάζει. Για παράδειγμα, στις αρχές του 2 ου αιώνα π.χ., η Ξάνθος τοποθετεί στον δεξιό κίονα της νότιας πύλης της έναν ογκόλιθο που αναφέρει την προστασία που παρέχει ο Αντίοχος Γ' ( π.χ.)στην πόλη 233. Παρατηρούμε ότι δε γίνεται λόγος στη συγκεκριμένη περίπτωση για την ασυλία, ωστόσο όμως ο στόχος ανάρτησης αυτής της επιγραφής παραμένει ακριβώς ο ίδιος. Μ αυτήν την πράξη επιχειρείται, δηλαδή η προστασία της πόλης, καθώς η ανάρτηση στην πύλη έχει ως κύριο σκοπό να προειδοποιήσει τους εχθρούς για πιθανά αντίποινα σε περίπτωση επίθεσης. Επιγραφές ασυλίας αναρτώνται επίσης στις πόλεις και από τους χορηγούς ασυλίας. Όταν σε μια επιγραφή γινόταν λόγος, για παράδειγμα, για την καθοριστική παρέμβαση ενός χρησμού στην παραχώρηση ασυλίας, η ανάρτησή της θεωρείται ως σαφές δείγμα της πρόθεσης της πόλης 232 K. J. Rigsby, Asylia, ό.π., σελ Βλ. K. J. Rigsby, Asylia, ό.π., σελ. 339, στήλη 164. Του ιδίου, ό.π., σελ

86 να ακολουθήσει και να σεβαστεί το απόλυτο θεϊκό νόμο. Για παράδειγμα, μια επιγραφική στήλη από το περιβάλλον των Δελφών αναφέρει χαρακτηριστικά ότι οι Δελφοί αναγνωρίζουν, σύμφωνα με τον χρησμό του θεού, την πόλη και τη χώρα της Μαγνησίας του Μαιάνδρου ως ιερή και ως άσυλο. τάν] [δέ πόλιν] αὐτῶν καί τ[άν χώραν ἱεράν καί ἄσυλον εἶμεν κατά] [τόν τοῦ θε]ο[ῦ] χρησμόν 234. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η παραπάνω επιγραφή περιλαμβάνει παράλληλα και ένα ακόμα στοιχείο, το οποίο σχετίζεται άμεσα με το χρησμό που λαμβάνει η πόλη της Μαγνησίας από τον Απόλλωνα των Δελφών. Μάλιστα, η έναρξη της διπλωματικής «εκστρατείας» για αναγνωρίσεις ασυλίας από τη Μαγνησία λαμβάνει χώρα, αφού έχει λάβει το συγκεκριμένο χρησμό από τον Απόλλωνα 235. Επομένως, οι Δελφοί έχουν έναν επιπλέον λόγο για να τιμήσουν τον χρησμό που προήλθε από το μαντείο τους. Κάτι τέτοιο θα μπορούσε ενδεχομένως να φέρει περισσότερους επισκέπτες και συνεπώς περισσότερα έσοδα στην πόλη. Στην αναγνώριση ασυλίας της Σμύρνης από τους Δελφούς (περίπου το 240 π.χ.) οι Δελφοί παραγγέλλουν να αναγραφεί η συγκεκριμένη αναγνώριση στο ιερό της Αφροδίτης Στρατονίκης 236, πιθανώς διότι αυτή η πράξη μπορεί να θεωρηθεί ως «διαφήμιση» για το ιερό τους, αφού η πόλη είχε λάβει χρησμό από τον Απόλλωνα που απαιτούσε την παραπάνω αναγνώριση. Ωστόσο, για τις περιπτώσεις στις οποίες οι χορηγοί της ασυλίας δεν κάνουν λόγο για κάποιον χρησμό οφείλουμε να είμαστε επιφυλακτικοί. Στο διάταγμα που βρισκόταν, για παράδειγμα, στο Θέρμο της Αιτωλίας και στους Δελφούς, σύμφωνα με το οποίο η Αιτωλική 234 Ό.π., σελ. 204, στήλη Ό.π., σελ Παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμός

87 Συμπολιτεία αναγνωρίζει την ασυλία της Μαγνησίας, δεν γίνεται καμία αναφορά χρησμού 237. Η αναγνώριση αυτή γίνεται το 221 π.χ., όταν η πόλη αιτείται αναγνωρίσεων ασυλίας χωρίς να συμπεριλάβει στην προκειμένη περίπτωση τους πανελλήνιους αγώνες προς τιμή της Άρτεμης. Η απουσία αναφοράς του χρησμού είναι περίεργη, από τη στιγμή μάλιστα που το ίδιο το μαντείο προβαίνει σε αντίστοιχες περιπτώσεις στην προσωπική του «διαφήμισή». Παράλληλα, όμως, εξίσου περίεργο είναι το γεγονός της χρησιμοποίησης του συγκεκριμένου χρησμού από μέρους της Μαγνησίας χωρίς όμως να γίνεται οποιαδήποτε αναφορά σε αυτόν στις επιγραφές του Θέρμου και των Δελφών. Τα κείμενα των συγκεκριμένων επιγραφών είναι σήμερα ελλιπή, καθώς σε αυτή των Δελφών σώζονται μερικά μόνο θράυσματα, ενώ σε αυτή του Θέρμου δε σώζεται η αρχή του κειμένου, και επομένως είναι πολύ πιθανό σ αυτό ακριβώς το μέρος του κειμένου να γινόταν αναφορά στον χρησμό. Αν αυτό ισχύει τότε τίθεται το ερώτημα εάν οι επικλήσεις σε χρησμούς μπορεί να είναι ακόμα περισσότερες από αυτές που διασώζονται σήμερα, από τη στιγμή που σχεδόν όλες οι επιγραφές είναι ως ένα βαθμό κατεστραμμένες. Πάντως, το 208 π.χ. η Αιτωλική Συμπολιτεία, όταν αναγνώρισε τους πανελλήνιους αγώνες της Μαγνησίας (αλλά όχι και την ασυλία αφού την είχε ήδη αναγνωρίζει το 221/220 π.χ.), αποφεύγει να κάνει κάποια αναφορά στον χρησμό της Μαγνησίας. Το παραπάνω, ωστόσο, επεξηγείται από την ύπαρξη επιγραφικής στήλης, στην οποία η αναγνώριση αυτή από την Αιτωλική Συμπολιτεία συνυπάρχει με αυτήν των Δελφών, η οποία αναφέρεται στον χρησμό Παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμός K. J. Rigsby, Asylia, ό.π., σελ , στήλες Παράρτημα αρχαίων κειμένων

88 Κεφάλαιο Τέταρτο 4.1 Ο θεσμός της ασυλίας ως μέσο προστασίας από την πειρατεία H πειρατεία δεν αποτελεί αποκλειστικά και μόνο φαινόμενο των ελληνιστικών χρόνων, καθώς οι πρώτες σχετικές αναφορές εντοπίζονται ήδη στα ομηρικά χρόνια 239. O Θουκυδίδης γράφει ότι οι πόλεις κτίζονται συνήθως κατά τη διάρκεια παλαιότερων εποχών στην ενδοχώρα, μακριά από τις ακτές, ώστε να προστατεύονται οι κάτοικοί τους από τις επιδρομές και τις λεηλασίες των πειρατών, ενώ οι παραθαλάσσιες πόλεις, που προστατεύονταν με την κατασκευή τειχών γύρω από αυτές, εμφανίζονται σε μεταγενέστερες εποχές 240. Προς αποφυγή παρεξηγήσεων πρέπει να αναφέρουμε όμως ότι η πειρατεία της αρχαιότητας δεν θα πρέπει να νοείται με την ίδια σημασία την οποία ενέχει η λέξη στη σύγχρονη εποχή. Σύμφωνα με τον ίδιο ιστορικό άλλωστε, οι επιθέσεις πειρατών 241 σε ανοχύρωτες πόλεις ήταν πράξη που επιφέρει κάποιου είδους τιμή και θεωρείτο ως επάγγελμα που σκοπό είχε την οικονομική βοήθεια των ασθενέστερων μελών της οικογένειας ή της φυλής 242. Ο Αριστοτέλης θεωρεί την πειρατεία και τη ληστεία ως επαγγέλματα, παρομοιάζοντας τους ληστές με κυνηγούς και ψαράδες 243. Μάλιστα, για τον 239 Ο H. A. Ormerod (Piracy in the ancient world. An essay in Mediterranean history [Chicago,1967] [reprint], σελ. 13, 44) θεωρεί ότι ο καπνός που είδε ο Οδυσσέας λίγο πριν προσαράξει στην Ιθάκη ήταν προειδοποιητικό σήμα που έκαναν οι κάτοικοι του νησιού, όταν είδαν να πλησιάζει στο νησί τους ένα άγνωστο γι αυτούς πλοίο, που θα μπορούσε να είναι πειρατικό. 240 Παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμός 30. Βλ. H. A. Ormerod, Piracy in the ancient world, ό.π., σελ Η λέξη πειρατεία δεν χρησιμοποιείται αυτή καθεαυτή από τον Θουκυδίδη και γενικότερα δεν την βρίσκουμε σε κείμενα πριν από τον 4ο και 3 αιώνα π.χ. Η συγκεκριμένη λέξη που χρησιμοποιείται είναι ληιστής, ωστόσο όταν ένα κείμενο αναφέρεται σε ληστές της θάλασσας υπονοεί ότι αυτοί είναι πειρατές. Βλ. H. A. Ormerod, Piracy in the ancient world, ό.π., σελ Παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμός 31. Βλ. M. M. Austin- P. Vidal- Naquet, Οικονομία και κοινωνία στην αρχαία Ελλάδα (Αθήνα, 1998) (μτφρ. Τ. Κουκουλιός), σελ Παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμός

89 Αριστοτέλη ακόμα και ο πόλεμος μπορεί (υπό κάποιες προϋποθέσεις) να θεωρηθεί ως μια φυσική τέχνη απόκτησης αγαθών 244. Όταν αναφερόμαστε στην πειρατεία δεν εννοούμε μόνο τις θαλάσσιες επιδρομές σε εμπορικά ή άλλα πλοία. Μεγάλο μέρος της πειρατείας σχετίζεται άμεσα, όπως αναφέραμε ήδη παραπάνω, με τη λεηλασία παραθαλάσσιων πόλεων ή καταυλισμών, καθώς επίσης με απαγωγές ανθρώπων. Οι απαχθέντες είτε θα απελευθερώνονταν με την καταβολή λύτρων, είτε θα πωλούνταν ως δούλοι 245. Πέρα από αυτό, για να κατανοήσουμε το πως σχετίζεται η πειρατεία ως έναν βαθμό με τις διακρατικές σχέσεις και τα δίκτυα των πόλεων θα πρέπει να λάβουμε υπόψη το γεγονός ότι, σε αρκετές περιπτώσεις, είναι οι ίδιες οι πόλεις εκείνες που επιδίδονται σε πειρατεία, ενώ οι πειρατές δεν νοούνται πολλές φορές ως παραβάτες που βρίσκονται εκτός νόμου, ούτε ως μέρος ενός συνόλου αποκομμένο από την κοινωνική ζωή της πόλης. Βεβαίως, ακόμα και σε περιπτώσεις που μια πόλη δεν επιδιδόταν σε πειρατικές επιδρομές, αυτή είναι σε θέση να προσλαμβάνει ως μισθοφόρουε πειρατές. Χαρακτηριστικό παράδειγμα για την παραπάνω περίπτωση αποτελεί η ενέργεια της Σπάρτης, κατά τη διάρκεια του πελοποννησιακού πολέμου, να μισθώνει πειρατές για να τελούν επιδρομές σε αθηναϊκά εδάφη, με αποτέλεσμα η Αθήνα, ειδικά μετά την καταστροφική εκστρατεία της στη Σικελία, να είναι ανίσχυρη πλέον να προστατεύει τις παραθαλάσσιες περιοχές και τις εμπορικές θαλάσσιες οδούς της από πειρατές 246. Ο Δημοσθένης αναφέρει ότι είναι αδύνατον πλέον για κάποιον Αθηναίο να ταξιδέψει χωρίς κηρύκειο (δηλ. το ραβδί του θεού Ερμή που συμβολίζει την ομόνοια, το οποίο χρησιμοποιούν οι κήρυκες ως έμβλημα για να αποφεύγουν τις επιθέσεις), λόγω των συχνών ληστρικών επιδρομών 244 Παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμός 33. Βλ. H. A. Ormerod, Piracy in the ancient world, ό.π., σελ V. Gabrielsen, "Piracy and the Slave- Trade", in: A. Erskine (ed.), A Companion to the Hellenistic World (Oxford, 2003), σελ , ιδιαίτ. σελ H. A. Ormerod, Piracy in the ancient world, ό.π., σελ H. A. Ormerod, Piracy in the ancient world, ό.π., σελ

90 που επιτελούνται κατά τη διάρκεια της εποχής του 247. Άλλωστε, μια συνήθης πρακτική ήταν αυτή της εκδίκησης, σύμφωνα με την οποία μια πόλη-κράτος προσέφευγε σε επίθεση εναντίον μιας άλλης πόλης, χωρίς όμως να της έχει κηρύξει επίσημα πόλεμο. Ο Ormerod αναφέρει πως το 416 π.χ. οι Λακεδαιμόνιοι αποφάσισαν να προβούν σε λεηλασίες εναντίον των Αθηνών, απαντώντας έτσι στις αντίστοιχες λεηλασίες των Αθηναίων, χωρίς ωστόσο να έχει κηρυχτεί επίσημα πόλεμος 248. Το 380 π.χ. ο Ισοκράτης αναφέρεται επίσης στην παράλληλη δράση πειρατών και μισθοφορικών στρατευμάτων 249. Φαίνεται, λοιπόν, ότι οι επιθετικές πράξεις αυτών των στρατευμάτων ταυτίζονται πολλές φορές με τις αντίστοιχες ενέργειες των πειρατών. Αυτή η πραγματικότητα επιβεβαιώνεται αν λάβουμε μάλιστα υπόψη μας ότι πολλοί από τους τελευταίους συγκαταλέγονται παράλληλα και στα σώματα των μισθοφορικών στρατευμάτων. Η χρήση μισθοφόρων εμφανίζεται τουλάχιστον από την αρχαϊκή εποχή ( π.χ.), αλλά από τον πελοποννησιακό πόλεμο ( π.χ.) και κατά τη διάρκεια του 4 ου αιώνα π.χ. ο αριθμός των μισθοφόρων αυξήθηκε κατά πολύ, καταδεικνύοντας έναν νέο τρόπο στρατιωτικής δράσης. Ο ίδιος ο Μ. Αλέξανδρος, άλλωστε, χρησιμοποιεί μισθοφόρους στην εκστρατεία του εναντίον της περσικής αυτοκρατορίας 250. Η αλήθεια είναι πως ο Μ. Αλέξανδρος προσπαθεί να μειώσει την πειρατεία το 331 π.χ. παίρνει μέτρα που αποσκοπούν την εξάλειψη της πειρατείας, ενώ το 324 π.χ. διατάζει τις ελληνικές πόλεις να δεχθούν τους εξόριστους, οι οποίοι κατά πάσα πιθανότητα στελεχώνουν πειρατικές δυνάμεις Παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμός Βλ. H. A. Ormerod, Piracy in the ancient world, ό.π., σελ Παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμός Παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμός Βλ. G. T. Griffith, The mercenaries of the Hellenistic world, σελ Βλ. H. A. Ormerod, Piracy in the ancient world, ό.π., σελ Παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμός

91 Η αύξηση του φαινομένου της πειρατείας κατά τους ελληνιστικούς χρόνους είναι εμφανής και από τη Νέα Κωμωδία 252, η οποία αρκετά συχνά κάνει λόγο για ιστορίες με απαγωγές ανθρώπων από πειρατές και για την καταβολή λύτρων για την απελευθέρωσή τους 253. Η ιδιαίτερη ανάπτυξη της πειρατείας είναι γεγονός που δεν πρέπει να δημιουργεί εντύπωση, αν λάβουμε υπόψη μας μάλιστα το συνολικό «πνεύμα της συγκεκριμένης εποχής». Αυτή η πραγματικότητα κατανοείται αν θεωρήσουμε ότι οι Διάδοχοι δεν ακολουθούν την ίδια πολιτική μ αυτή του Αλέξανδρου. Δεν είναι, άλλωστε, πρόθυμοι να καταπολεμήσουν το πρόβλημα της πειρατείας, αφού οι στρατοί της εποχής αποτελούνται κατά έναν μεγάλο βαθμό από μισθοφόρους, οι οποίοι καταφεύγουν πολύ συχνά σε λεηλασίες κατόπιν εντολών των εκπροσώπων της κρατικής εξουσίας. Αυτό επιβεβαιώνεται κυρίως από τα κείμενα επιγραφών της εποχής, από τα οποία πληροφορούμαστε ότι οι μισθοφόροι που χρησιμοποιούνται σε φρουρές πόλεων, συντηρούνται από τον βασιλιά καθώς επίσης και από τις ίδιες τις πόλεις 254. Όπως ο Αλέξανδρος, έτσι και οι Διάδοχοι αλλά και άλλοι ηγεμόνες χρησιμοποιούν μισθοφορικά στρατεύματα 255. Σύμφωνα με τον Διόδωρο τον Σικελιώτη, ο Δημήτριος Πολιορκητής ( π.χ.) προσέλαβε μισθοφόρους για την εκστρατεία εναντίον του Κάσσανδρου ( π.χ.) στη Θεσσαλία το 302 π.χ.. Ο ίδιος συγγραφέας μας πληροφορεί 252 Η Νέα Κωμωδία αποτελεί το τελευταίο στάδιο της αρχαίας ελληνικής κωμωδίας, και αναπτύσσεται την Ελληνιστική περίοδο. Ονομάστηκε 'Νέα' για να διακρίνεται από την 'Αρχαίας' Κωμωδία του Αριστοφάνη και των συγχρόνων του. Κύριος εκπρόσωπος της Νέας Κωμωδίας ήταν ο Μένανδρος (342 π.χ.-292 π.χ.). Η Νέα Κωμωδία δίνει έμφαση στην ατομική ευτυχία του ανθρώπου και τη διατήρηση του οίκου, ενώ, μεταξύ άλλων, έχει ως θεματολογία την απώλεια ταυτότητας του ανθρώπου, το οποίο αποτελεί ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά της σκέψης των ανθρώπων της Ελληνιστικής εποχής, βλ. σχετικά R. Hunter, "Ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας: Ελληνιστική περίοδος" (μτφρ. Θ. Κουρεμένος- Π. Κυριακού), στο: H.- G. Nesselrath (ed.), Εισαγωγή στην Αρχαιογνωσία (επιμ. Δ. Ι. Ιακώβ- Α. Ρεγκάκος), τομ. A' (Αθήνα, ), σελ , ιδιαίτ. σελ H. A. Ormerod, Piracy in the ancient world, ό.π., σελ G. R. Bugh, "Hellenistic military developments", in: G. R. Bugh (ed.), The Cambridge Companion to the Hellenistic world (Cambridge, 2006), σελ , ιδιαίτ. σελ Βλ. επίσης A. B. Bosworth (The Legacy of Alexander: Politics, Warfare, and Propaganda under the Successors [Oxford, 2002], σελ. 66), όπου αναφέρεται πως και ο ΦίλιπποςΒ' χρησιμοποιεί μισθοφόρους για τις φρουρές που τοποθετεί συνήθως σε πόλεις. 255 Βλ. P. Baker, "Warfare", in: A. Erskine (ed.), A Companion to the Hellenistic World, ό.π., σελ , ιδιαίτ. σελ G. Τ. Griffith, The mercenaries of the Hellenistic world, ό.π., σελ

92 επίσης ότι ο συγκεκριμένος ηγεμόνας ενισχύει τη ναυτική του δύναμη 256 με σώματα πειρατών, προκειμένου να επιτεθεί το 305 π.χ. εναντίον της Ρόδου 257. Σύμφωνα με τον Παυσανία, ο Πτολεμαίος Β' ( π.χ.) προσέλαβε ληστές, κατά τη διάρκεια του Β' Συριακού πολέμου ( π.χ.), για να επιτεθεί στα εδάφη του Αντιόχου Θεού ( π.χ.), χρησιμοποιώντας το κύριο μέρος του στρατού του ως οπισθοφυλακή 258. Θεωρούμε ότι στο σημείο αυτό, προς αποφυγή λανθασμένων εντυπώσεων, πρέπει να διευκρινίσουμε τη χρήση του όρου 'λῃ στὰ ς' από τον Παυσανία 259. Το ερώτημα που γεννάται είναι αν ο Παυσανίας, αναφερόμενος στους ληστές, εννοεί τους πειρατές, καθώς η λέξη 'πειρατής' χρησιμοποιείται από τους ιστοριογράφους ήδη από τον 3 ο αιώνα π.χ. και μετά. Ακόμα, όμως, και αν δεν αναφέρεται συγκεκριμένα σε πειρατές, είναι βέβαιο ότι εννοεί επιδρομείς και ομάδες που επιδίδονται συνήθως σε λεηλασίες. Θα πρέπει, τέλος, να σημειωθεί ότι από την εποχή του Δημήτριου Β' Αιτωλικού ( π.χ.) και εξής οι Μακεδόνες βασιλείς καλούν σε βοήθεια πειρατές από την Ιλλυρία όταν χρειάζονται ιδιαίτερα ναυτικές δυνάμεις 260. Έχει καταστεί σαφές πως όταν κάνουμε λόγο για την πειρατεία δεν πρέπει να την αντιλαμβανόμαστε ως κάτι που δε συνδέεται με τα δίκτυα των σχέσεων της ελληνιστικής εποχής. Η πλειονότητα των πειρατών προέρχονται, άλλωστε, από πόλεις και συμπολιτείες ή τουλάχιστον χρησιμοποιούνται από αυτές. Πρέπει να κατανοήσουμε ότι οι στόχοι τους βρίσκονται σε άμεση εξάρτηση με τις σχέσεις που αναπτύσσουν μεταξύ τους, στο περιβάλλον της οικουμένης, οι ηγεμόνες, οι πόλεις καθώς επίσης οι συμπολιτείες της εποχής. Μπορούμε να 256 Βλ.σχετικά Παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμός Βλ. σχετικά Παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμός Παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμός 40. Βλ. επίσης D. Ulansey, The Origins of the Mithraic Mysteries: Cosmology & Salvation in the Ancient World (Oxford 1989), σελ. 89, όπου αναφέρεται πως ο Μιθριδάτης είχε συμμάχους τους πειρατές της Κιλικίας ενάντια στην Ρώμη. 259 Παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμός Βλ. H. A. Ormerod, Piracy in the ancient world, ό.π., σελ Σύμφωνα με τον L. Casson (Ships and Seamanship in the ancient world [Princeton 1971], σελ. 125) η Ιλλυρία έχει την πειρατεία ως συνήθη πρακτική των κατοίκων της. 92

93 αναφέρουμε στην προκειμένη περίπτωση ως παράδειγμα την Αιτωλική Συμπολιτεία. Δε θα πρέπει να διαφεύγει της προσοχής μας ότι, σύμφωνα με μαρτυρίες της εποχής, οι Αιτωλείς παρουσιάζονται να ασχολούνται ήδη πριν την ελληνιστική εποχή με την πειρατεία. Έτσι λοιπόν, ο Θουκυδίδης αναφέρει ότι οι Αιτωλείς συνεχίζουν να ακολουθούν, ακόμη και κατά την εποχή του, την παλαιά παράδοση των λεηλασιών 261, ενώ αντίστοιχα ο Πολύβιος αναφέρει πως συνηθίζουν να λεηλατούν τους άλλους Έλληνες, κάνοντας λόγο ακόμη και για λεηλασίες ιερών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι επίσης οι Βοιωτοί, οι οποίοι αποτελούν αντικείμενο κατηγοριών για τη λεηλασία του ιερού της Αθηνάς Ιτωνίας στην Φθιώτιδα 262. Τον 3 ο αιώνα π.χ. η Αιτωλική Συμπολιτεία δεν είχε βεβαίως πολυάριθμο στρατό, καθώς αυτός υπολογίζεται περίπου στους άντρες, ένας αριθμός που για τα δεδομένα της εποχής δεν ήταν μεγάλος. Εξαιτίας αυτού του γεγονότος οι άντρες είχαν ως συμπληρωματική ενασχόληση την πειρατεία και τη συμμετοχή σε μισθοφορικούς στρατούς 263. Γνωρίζουμε, για παράδειγμα, ότι η Ήλις, σύμμαχος των Αιτωλών, προσέλαβε το 219 π.χ. μισθοφόρους και πειρατές που πιθανότατα είναι Αιτωλοί. Η φυσική άμυνα των βουνών της Αιτωλίας σίγουρα βοηθά τις πειρατικές δραστηριότητες των κατοίκων 264. Είναι λογικό πάντως να υποθέσουμε ότι πολλές από τις επιθέσεις Αιτωλών πειρατών δεν γίνονται υπό τις επίσημες εντολές της Αιτωλικής Συμπολιτείας, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι αυτές δεν επιτελούνται και με την ανοχή της. Η ένταξη της πειρατείας στο πλαίσιο των διακρατικών σχέσεων μας βοηθά να εντοπίσουμε κάποια άμεση σύνδεσή της και με τον θεσμό της ασυλίας, από τη στιγμή που αυτός αποτελεί έναν από τους κυρίαρχους διακρατικούς θεσμούς του ελληνιστικού κόσμου. Όντως, κάτι τέτοιο παρατηρείται, χωρίς βεβαίως να διασώζονται στην εποχή μας άμεσες αναφορές από κείμενα της 261 Βλ. σχετικά Παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμός Βλ. σχετικά Παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμοί Βλ. M. Rostovtzeff, The Social & Economic history of the Hellenistic World, vol. II (Oxford 1986), σελ Βλ. G. T. Griffith, The mercenaries of the Hellenistic world, ό.π., σελ

94 εποχής σχετικά με τη σχέση της πειρατείας με το θεσμό της ασυλίας. Τα παραπάνω υπονοούνται μόνο σε κείμενα επιγραφών της συγκεκριμένης εποχής. Μπορούμε να αναφέρουμε ως παράδειγμα στην προκειμένη περίπτωση την αναγνώριση της ασυλίας της Μαγνησίας του Μαιάνδρου από την Αιτωλική Συμπολιτεία. Η συγκεκριμένη αναγνώριση έγινε το 221 π.χ. 265, όπως επιβεβαιώνουν οι σχετικές παρόμοιες επιγραφές από το Θέρμο της Αιτωλίας και από τους Δελφούς (και όχι τη Μαγνησία). Σύμφωνα με το κείμενο της επιγραφής η Αιτωλική Συμπολιτεία αναγνωρίζει τη Μαγνησία ως ιερή και άσυλο, κι έτσι κανένας Αιτωλός ή κάτοικος της Αιτωλίας επιτρέπεται να επιτεθεί σε οποιονδήποτε σε έδαφος της Μαγνησίας, ενώ το κείμενο αναφέρει πως σε περίπτωση που κάτι τέτοιο συμβεί το θύμα έχει το δικαίωμα να προβεί σε ενέργειες προς την Αιτωλική Συμπολιτεία για να αποζημιωθεί 266. Παρόμοια είναι η αναγνώριση ασυλίας της Τέω από την Αιτωλική Συμπολιτεία (203/202 π.χ.) 267, όπως πληροφορούμαστε από τα κείμενα δύο παρόμοιων επιγραφών από την Τέω και τους Δελφούς αντίστοιχα. Η μια επιγραφή αναφέρει ότι δεν επιτρέπεται σε κανέναν Αιτωλό ή κάτοικος της Αιτωλίας να επιτεθεί σε Τήιους ή κατοίκους της Τέω αφού αυτοί προστατεύονται από ασυλία. Επιπλέον. Όπως στην περίπτωση της Μαγνησίας, έτσι και σε αυτή το θύμα έχει το δικαίωμα να προβεί σε νομικές ενέργειες, έτσι ώστε να αποζημιωθεί 268. Πιθανώς οι δύο παραπάνω αναφορές να μην αφορούν σε ασυλία από πόλεμο, αλλά στην ασυλία από την πειρατεία. Ακόμη και αν κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει στην περίπτωση της Μαγνησίας, τουλάχιστον για την Τέω αυτό φαίνεται σχεδόν βέβαιο. Ο Rigsby επισημαίνει ότι στην προκειμένη περίπτωση της αναγνώρισης ασυλίας της Μαγνησίας, αυτή η συμφωνία αναφέρεται κυρίως στην αναγνώριση του θεσμού όχι σε μεμονωμένα άτομα, όπως έπραξε σε 265 K. J. Rigsby, Asylia: Territorial Inviolability in the Hellenistic World (Berkeley, 1996), σελ Παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμός K. J. Rigsby, Asylia, ό.π., σελ Παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμός

95 άλλες περιπτώσεις η Αιτωλική Συμπολιτεία, αλλά σ ολόκληρη την πόλη και το συνολικό περιβάλλον της συγκεκριμένης περιοχής. Αυτό γίνεται κυρίως εξαιτίας της αίτησης των κατοίκων της Μαγνησίας τάν χώραν ἱαράν καί ἄσυλον εἶμεν, καθότι οἱ πρεσβευταί ἐπαγγέλοντι 269. Η αναφορά για επιστροφή τυχόν κλοπιμαίων αφήνει σίγουρα υπόνοιες ότι η αναγνώριση αφορά περιπτώσεις επιδρομής πειρατών στην πόλη, αφού η πόλη είναι προσβάσιμη από τη θάλασσα 270, κάτι που συνάδει και με την απαγόρευση επίθεσης από την ξηρά και από τη θάλασσα. Η παραπάνω περίπτωση δείχνει πως η αναγνώριση σχετίζεται άμεσα με την αποφυγή πειρατείας ή λεηλασίας της Μαγνησίας. Ωστόσο, αναφορικά με την πειρατεία υπάρχουν κάποιες αμφιβολίες, αφού δεν γίνεται λόγος σε ασυλία ανθρώπων και η αναγνώριση μπορεί κάλλιστα να αφορά λεηλασία από πόλεμο. Σε αντίθεση με την επιγραφή της Μαγνησίας, στην αντίστοιχη επιγραφή της Τέω γίνεται αναφορά στην αναγνώριση της ασυλίας των Τήιων και των κατοίκων της και όχι μόνο στην ασυλία της πόλης και της χώρας. Ο Rigsby αναφέρει σχετικά ότι η παρομοίωση των Τήιων με τους Διονυσιακούς Τεχνίτες 271 που δεν είχαν κάποιο κράτος υποδηλώνει την αναγνώριση της προσωπικής τους ασυλίας, την οποία απολαμβάνουν συνήθως τα μέλη της συγκεκριμένης ομάδας 272. Η αναφορά ασυλίας στους Τήιους και τους κατοίκους της συμπεριλαμβάνει αυτόματα την πόλη, καθώς επίσης όλους αυτούς που βρίσκονται εκτός αυτής. Η ασυλία που εκτείνεται στο σύνολο των κατοίκων της συγκεκριμένης πόλης και όχι αποκλειστικά και μόνο 269 Βλ. K. J. Rigsby, Asylia, ό.π,. σελ K. J. Rigsby, Asylia, ό.π., σελ Για τους τεχνίτες του Διονύσου βλ. P. Pachis, "The Hellenistic era as an age of propaganda: The case of Isis' cult", in: L. H. Martin- P. Pachis (eds.), Theoretical Framework for the Study of Graeco-Roman Religions (Thessaloniki 2003), σελ , ιδιαίτ. σελ W. Mack, Proxeny and Polis: Institutional Networks in the Ancient Greek World (Oxford 2015), σελ J. D. Mikalson, Religion in Hellenistic Athens (Berkeley 1998), σελ , , , , , K. J. Rigbsy, Asylia, ό.π., σελ

96 στα όρια ενός ιερού ή ενός κράτους, μπορεί εύκολα να μας κάνει να υποθέσουμε ότι αυτή σχετίζεται άμεσα με περιπτώσεις ταξιδιωτών, εμπόρων και γενικά περιπλανώμενων ατόμων. Μια τέτοια αναγνώριση σε συνδυασμό με την περιβόητη φήμη που έχουν αυτή την εποχή οι Αιτωλείς ως πειρατές μας βοηθά να κατανοήσουμε ότι η συγκεκριμένη αναγνώριση προσφέρει προστασία από τους Αιτωλείς πειρατές πέρα από τα στενά όρια της Τέω. Κάτι τέτοιο ασφαλώς θα βοηθούσε στην απρόσκοπτη εμπορική δραστηριότητα της πόλης, και όχι μόνο. Ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι η αναγνώριση ασυλίας της Μαγνησίας από την Αιτωλική Συμπολιτεία δεν μαρτυρείται στο περιβάλλον της Μαγνησίας, αλλά σ αυτό του Θέρμου της Αιτωλίας, σημαντικής πόλης της Αιτωλικής Συμπολιτείας, και στους Δελφούς, τους οποίους είχε προσαρτήσει η Συμπολιτεία το 290 π.χ. Το ίδιο συμβαίνει και με την περίπτωση της Τέω. Θεωρούμε ότι η συγκεκριμένη πρέπει να θεωρείται κάθε άλλο παρά τυχαία. Αντίθετα, αποτελεί μια σαφή προειδοποίηση προς επίδοξους πειρατές ότι οι συγκεκριμένες πόλεις, ή και οι κάτοικοί στην περίπτωση της Τέω, έχουν αναγνωρισμένη ασυλία από τη Συμπολιτεία και γι αυτό ακριβώς το λόγο απαγορεύεται να προβεί οιοσδήποτε σε επιθέσεις εναντίον τους. Σύμφωνα μάλιστα με τον Errington, η Αιτωλική Συμπολιτεία προσπαθεί να επέμβει ριζικά στον έλεγχο της πατροπαράδοτης συνήθειας των κατοίκων της. Οι αποφάσεις που παίρνει συνήθως η Συμπολιτεία και οι εκάστοτε συμφωνίες που κάνει με τους εταίρους της σχετικά με την εξωτερική της πολιτική, αναγράφονται σε πέτρινους ή μπρούτζινους πίνακες. Οι πίνακες αυτοί, που κυκλοφορούν κατά τη διάρκεια αυτής της εποχής, εμφανίζονται συνήθως σε πολλά αντίγραφα, τα οποία αρκετά συχνά τοποθετούνται σε ιερά ιδιαίτερης εμβέλειας και αναγνώρισης. Η συγκεκριμένη πράξη τους μπορεί να θεωρηθεί ως άμεση προειδοποίηση των κατοίκων των πόλεων της Συμπολιτείας, προκείμενου να αποφεύγουν παρόμοιες επιθετικές και ληστρικές ενέργειες. Σ αυτές τονίζεται, εκτός των άλλων, το δικαίωμα της ισοπολιτείας, δηλαδή 96

97 το δικαίωμα κάποιου ξένου να προσέλθει ως ενάγων σε ένα αιτωλικό δικαστήριο. Η Συμπολιτεία προσπαθεί, μ αυτό ακριβώς τον τρόπο, να μειώσει την παραδοσιακή πρακτική της πειρατείας των Αιτωλών πειρατεία 273. Οι επιγραφές αυτές, δηλαδή, έχουν αποτρεπτικό και προειδοποιητικό χαρακτήρα και απευθύνονται στους ίδιους τους Αιτωλούς προς τήρηση των διακρατικών συμφωνιών που συνάπτει συνήθως η Συμπολιτεία με άλλες πόλεις. Την ίδια περίοδο, η Τέως αναγνωρίζεται επίσης ως άσυλο από κρητικές πόλεις που είναι και αυτές φημισμένες για την πειρατεία που ασκούσαν. Ο Πολύβιος μιλάει υποτιμητικά για τους Κρήτες, χαρακτηρίζοντάς τους ως ανθρώπους επιρρεπείς στη δολιότητα και την αδικία 274, άπληστους και με επεκτατικές βλέψεις 275, που συχνά επιδίδονται σε ενέδρες και νυχτερινές επιθέσεις 276. Επιπλέον, σύμφωνα με τον ίδιο συγγραφέα, αρκετοί από τους μισθοφόρους του αιγυπτιακού στρατού προέρχονται από την Κρήτη 277, ενώ ο Ormerod σημειώνει ότι οι Κρήτες συμμετέχουν, συνήθως, ως μισθοφόροι σε όλους τους πολέμους του 3 ου και των αρχών του 2 ου αιώνα π.χ., εκμεταλλευόμενοι τις αναταραχές, ώστε να επιδίδονται παράλληλα και σε ληστρικές επιδρομές 278. Τέλος, ο Griffith αναφέρει ότι η Κρήτη κατέχει τα πρωτεία για την ενασχόληση των κατοίκων της με την πειρατεία, ενώ κατατάσσει τους Αιτωλούς στη δεύτερη θέση 279. Η επιγραφή ασυλίας της Τέω από την Πολυρρήνια (πόλη της Κρήτης) κάνει λόγο, εκτός από τη χωρική ασυλία, παράλληλα και για παροχή προσωπικής ασφάλειας που ισχύει για μεγάλο χρονικό διάστημα σε στεριά και θάλασσα. Αν και δεν χρησιμοποιείται στη συγκεκριμένη επιγραφή η λέξη ασυλία για τους ανθρώπους αλλά αντίθετα η λέξη ασφάλεια 280, εντούτοις η αναγνώριση παραπέμπει στην αντιμετώπιση του προβλήματος της πειρατείας από την Τέω. 273 R. M. Errington, A History of the Hellenistic World BC (Oxford 2008), σελ. 90, Παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμός Παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμός Παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμός Παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμός H. A. Ormerod, Piracy in the ancient world, ό.π., σελ G. T. Griffith, The mercenaries of the Hellenistic world, ό.π., σελ Παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμός

98 Παρομοίως, ενδείξεις για ασυλία που σχετίζονται με το πρόβλημα της πειρατείας αφήνει και το κείμενο επιγραφής, στην οποία μαρτυρείται η αναγνώριση της ασυλίας της Τέω από τη Σύβριτο (αρχαία πόλη της Κρήτης). Σ αυτήν γίνεται αναφορά πως σε περίπτωση που κάτοικος της Συβρίτου επιχειρήσει να βλάψει κάποιον Τήιο ή κάτοικο της Τέω, κατά παράβαση της παρεχόμενης σε αυτούς ασυλίας, ο τελευταίος οφείλει να δικαιωθεί και να τύχει αποζημίωσης από τον πρώτο λόγω παράβασης των συμφωνηθέντων 281. Έτσι, και σε αυτή την περίπτωση η επίδοση ασυλίας περιλαμβάνει την ατομική προστασία, και όχι αυτήν της πόλης και ολόκληρης της περιοχής. Τα παραπάνω βέβαια δεν μπορούν να μας οδηγήσουν στο συμπέρασμα ότι κάθε επίδοση ασυλίας από την Κρήτη αφορά στην πειρατεία. Εάν, όμως, η ασυλία περιλαμβάνει πρόσωπα και παρέχεται από πόλεις της Κρήτης ή της Αιτωλικής Συμπολιτείες, που, όπως αναφέραμε ήδη παραπάνω αποτελούν φυτώρια πειρατών, τότε πιθανότατα η ασυλία σχετίζεται με προστασία από την πειρατεία. Η άποψη του Walbank κινείται ακριβώς σ αυτό ακριβώς το πλαίσιο. Αυτός ο ερευνητής σημειώνει ότι την περίοδο 204/203 π.χ. η Τέως ζητά την αναγνώριση παραχώρησης ασυλίας από Αιτωλείς και Κρητικούς, προκειμένου να αποφύγει την πειρατεία. Έτσι λοιπόν, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο ίδιο ερευνητής, η συγκεκριμένη πόλη προσεγγίζει εκ νέου το 160 π.χ. τις κρητικές πόλεις με απώτερο σκοπό την ανανέωση των δεσμών της ασυλίας, η οποία προφανώς και δεν κατέστη αντικείμενο σεβασμού από τους Κρήτες 282. Προσπάθειες καταπολέμησης της πειρατείας προκύπτουν από διάφορα γεγονότα της αρχαίας ελληνικής ιστορίας. Σύμφωνα με τον Θουκυδίδη, ο πρώτος που προσπαθεί να απαλλάξει τις θάλασσες από τους πειρατές είναι ο Μίνωας, ο οποίος εδραίωσε την κυριαρχία τους στις 281 Παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμός Βλ. F. W. Walbank, ο Ελληνιστικός κόσμος (μτφρ. Τ. Δαρβέρης) (Θεσσαλονίκη 1993), σελ

99 Κυκλάδες, επιτρέποντας μ αυτό τον τρόπο την αύξηση των εσόδων του (πιθανότατα λόγω της ασφαλούς διεξαγωγής του εμπορίου) 283. Αργότερα, οι Αθηναίοι ξεκινούν, στο πλαίσιο της Δηλιακής Συμμαχίας (5 ος αιώνας π.χ.) προσπάθεια επιβολής της τάξης σ ολόκληρο το χώρο του Αιγαίου, με διάφορες ανάλογες επιχειρήσεις να λαμβάνουν χώρα στην Σκύρο και τη Θράκη 284. Μετά τον Δ' Συριακό πόλεμο ( π.χ.) ο Πτολεμαίος Δ' Φιλοπάτωρ ( π.χ.) επικεντρώνεται στην καταστολή εξεγέρσεων που εκδηλώνονται κατά τη διάρκεια της βασιλείας του στην Αίγυπτο. Αυτές είναι αποτέλεσμα του εξοπλισμού των γηγενών κατοίκων της χώρας του Νείλου στη μάχη της Ραφίας (217 π.χ.). Άμεσο πλήγμα αυτής της εσωτερικής κρίσης είναι η παραμέληση του αιγυπτιακού στόλου και η συνακόλουθη μείωση της επιρροής της Αιγύπτου στη περιοχή του Αιγαίου. Τότε, ακριβώς, επιχειρούν κυρίως οι Ρόδιοι (και ίσως σ έναν βαθμό και η Πέργαμος) στην καταπολέμηση της πειρατείας, χωρίς ωστόσο ιδιαίτερες επιτυχίες στην συγκεκριμένη προσπάθεια τους 285. Μια πόλη δεν μπορούσε, άλλωστε, να λύσει από μόνη της ένα τόσο μεγάλο πρόβλημα και γι αυτόν ακριβώς τον λόγο παρατηρείται το φαινόμενο της συγκρότησης συμμαχιών. Αυτό συνέβη με τη Ρόδο που συνάπτει συμφωνία με την Ιεράπυτνα (πόλη της Κρήτης), στους χρόνους περίπου ανάμεσα στο π.χ. Αυτή περιλαμβάνει ανάμεσα στους όρους της το μοίρασμα των αγαθών που θα προέρχονται από τις συλλήψεις των πειρατών καθώς επίσης την αμοιβαία παροχή βοήθειας από μέρους των συμβαλλομένων. Η Ρόδος γνωρίζει καλά, άλλωστε, ότι πολλοί από τους πειρατές της περιοχής προέρχονται από την Κρήτη και γι αυτό ακριβώς το λόγο φροντίζει να βρίσκεται πάντοτε σε επικοινωνία με τις πόλεις που παρουσιάζουν μικρότερη έφεση στην πειρατεία 286. Γενικά, το νησί της Ρόδου 283 Παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμός Βλ. H. A. Ormerod, Piracy in the ancient world, ό.π., σελ Για την Σκύρο βλ. παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμός 53. Για τη Θράκη βλ. παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμός Μ. Χατζόπουλος, "Ο Ελληνιστικός κόσμος και η Ρώμη κατά τα τέλη του 3 ου αιώνα π.χ.", στο: Ι. Θεοδωρακόπουλος- Κ. Τσάτσος- Α. Ξυγγόπουλος- Γ. Μυλωνάς- Α. Βακαλόπουλος- Κ. Μπαστιάς (επίμ.), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους: Ελληνιστικοί Χρόνοι, τ. Ε' (Αθήνα 1974), σελ. 8-25, ιδιαίτ. σελ Βλ. H. A. Ormerod, Piracy in the ancient world, ό.π., σελ

100 προβαίνει κατά καιρούς σε αξιόλογες προσπάθειες που αποσκοπούν στην πάταξη της πειρατείας μέχρι και τον 2 ο αιώνα π.χ. Σ αυτή την προσπάθεια τους προσκρούουν στη νέα δύναμη της εποχής, τη Ρώμη 287. Οι Ρωμαίοι ανακηρύσσουν το 166 π.χ. τη Δήλο ελεύθερο λιμένα και, μαζί με τη Λήμνο, την παραχωρούν στους συμμάχους τους Αθηναίους. Αυτή η ιστορική πραγματικότητα αποβαίνει καταστροφική για τη Ρόδο και συντελεί στην παρακμή της ναυτικής της ηγεμονίας στο χώρο της ανατολικής Μεσογείου 288. Η παρακμή της οικονομίας της σε συνδυασμό με τον εξαναγκασμό της να ενημερώνει τη ρωμαϊκή σύγκλητο για την εξωτερική της πολιτική 289 έχουν ως κύριο αποτέλεσμα την παρακμή του νησιού, το οποίο δεν είναι σε θέση πλέον να αντιμετωπίσει το πρόβλημα της πειρατείας. Η ουσιαστική και αποτελεσματική αντιμετώπιση του φαινομένου επιτελείται κατά τους πρώτους αιώνες της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, σε μια περίοδο έξαρσης της πειρατείας στον χώρο της Μεσογείου, παρά το γεγονός ότι οι Ρωμαίοι έχουν πλέον τον πλήρη έλεγχό της ήδη από τον 2 ο αιώνα π.χ. 290, ειδικά μετά τις επιτυχημένες ενέργειες κατά των πειρατών της Κιλικίας από τον Γναίο Πομπήιο το 67 π.χ Ο Οκταβιανός μπορεί πλέον, ιδιαίτερα μετά τη νίκη του επί του Σέξτου Πομπήιου στη ναυμαχία του Ναύλοχου το 36 π.χ. 292, να στρέψει την προσοχή του προς τις ανατολικές ακτές της Αδριατικής, όπου η πειρατεία συνέχιζε να έχει ισχυρή παρουσία 293. Πριν από τις αποτελεσματικές αυτές επεμβάσεις του Οκταβιανού που έβαλαν τέλος στις άτακτες επιθέσεις των πειρατών, ο θεσμός της ασυλίας συνιστά ένα αποτελεσματικό (θεωρητικά 287 Βλ. L. Casson, Ships and Seamanship in the ancient world, ό.π., σελ Ε. Μικρογιαννάκη, "Η Ελληνιστική Ανατολή κατά την περίοδο π.χ.", στο: Ι. Θεοδωρακόπουλος- Κ. Τσάτσος- Α. Ξυγγόπουλος- Γ. Μυλωνάς- Α. Βακαλόπουλος- Κ. Μπαστιάς (επίμ.), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, ό.π., σελ , ιδιαίτ. σελ Ε. Μικρογιαννάκη, "Η Ελληνιστική Ανατολή κατά την περίοδο π.χ.", ό.π., σελ Π. Παχής, Ίσις Καρποτόκος (Θεσσαλονίκη 2003), σελ D. Ulansey, The Origins of the Mithraic Mysteries, ό.π., σελ Βλ. J. von Hagen, "Αυτοκρατορικοί χρόνοι", στο: F. Graf (ed.), Εισαγωγή στην Αρχαιογνωσία: Ρώμη (μτφρ.- επιμ. Δ. Ζ. Νικήτας), τόμος Β' (Αθήνα ), σελ , ιδιαίτ. σελ H. A. Ormerod, Piracy in the ancient world, ό.π., σελ

101 τουλάχιστον) μέτρο προστασίας από την πειρατεία. Επιπλέον, το γεγονός ότι κάτι τέτοιο μπορεί να γίνει μετά από διακρατικές συμφωνίες ή μεταξύ μιας πόλης και μιας συμπολιτείας αποδεικνύει ότι η πειρατεία εμπίπτει στις οριζόντιες σχέσεις των δικτύων των ελληνιστικών χρόνων. 101

102 Κεφάλαιο Πέμπτο 5.1 Νομίσματα ασυλίας Η ελληνιστική οικουμένη αλλά και αργότερα η λεγόμενη pax romana προσφέρουν μεγάλες δυνατότητες και εύφορο έδαφος για την ανάπτυξη του εμπορίου, το οποίο γνωρίζει ιδιαίτερη άνθιση με το άνοιγμα, ήδη από τα τέλη του 4 ου αιώνα π.χ. 294, κυρίως νέων θαλάσσιων οδών. Αυτή η πραγματικότητα ενισχύεται ακόμη περισσότερο με την κυκλοφορία νομισμάτων στο περιβάλλον αρχικά των ελληνιστικών βασιλείων και μετά σ ολόκληρη τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Η χρήση νομισμάτων αποτελεί, ένα από τα πιο βασικά γνωρίσματα της οικονομίας της συγκεκριμένης εποχής 295. Δεν πρέπει, άλλωστε, να διαφεύγει της προσοχής μας ότι η μελέτη των νομισμάτων είναι ιδιαιτέρως σημαντική για την κατανόηση αλλά και την μελέτη του θεσμού της ασυλίας κατά τη διάρκεια αυτής της χρονικής περιόδου. Η σπουδαιότητά τους γίνεται ακόμη περισσότερο κατανοητή αν λάβουμε υπόψη το γεγονός ότι μέσω της προσεκτικής μελέτης τους είναι δυνατόν να έχουμε ένα εμπεριστατωμένο σύνολο πληροφοριών σχετικά με την κοινωνική, οικονομική και πολιτική ιστορία του αρχαίου κόσμου. Ένα νόμισμα σχετίζεται άμεσα με τον περιβάλλον των επίσημων πολιτικών και οικονομικών φορέων, μίας πόλης, μιας αυτοκρατορίας ή ενός βασιλείου, με αποτέλεσμα να αντιπροσωπεύει σε έναν βαθμό την επίσημη πολιτική αλλά και τον τρόπο έκφρασης του συγκεκριμένου φορέα J. K. Davies, "Hellenistic Economies", in: G. R. Bugh (ed.), The Cambridge Companion to the Hellenistic world (Cambridge 2006), σελ , ιδιαίτ. σελ J. G. Manning, "Coinage as 'Code' in Ptolemaic Egypt", in: W. V. Harris (ed.), The monetary systems of the Greeks and the Romans (Oxford 2008), σελ , ιδιαίτ. σελ A. R. Meadows, "Numismatics", in: A. Erskine (ed.), A Companion to Ancient History (Oxford 2009), σελ , ιδιαίτ. σελ

103 Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφέρουμε ότι οι κατακτήσεις του Μ. Αλεξάνδρου ( π.χ.) έχουν ως αποτέλεσμα την αύξηση της κυκλοφορίας νομισμάτων. Η συγκεκριμένη πραγματικότητα ενισχύεται ακόμη περισσότερο σ ολόκληρη την ελληνιστική οικουμένη μέσω της αποδέσμευσης τεράστιων ποσοτήτων πολύτιμων μετάλλων που προέρχονται κυρίως από το περιβάλλον της περσικής επικράτειας 297. Οι ιστορικές μαρτυρίες της εποχής καθώς και τα δεδομένα της σύγχρονης έρευνας αναφέρουν ότι ο Αλέξανδρος στα Σούσα, διατάζει να χρησιμοποιηθούν οι θησαυροί της περσικής αυτοκρατορίας για την κοπή νομισμάτων 298. Η συγκεκριμένη τακτική συντελεί στην ιδιαίτερη τους αύξηση σε όλη την μέχρι πρότινος αυτοκρατορία των Περσών, από το ανατολικό Ιράν έως τη Μεσοποταμία, τη Συρία και την Αίγυπτο 299. Τα συγκεκριμένα νομίσματα κυκλοφορούν πλέον σε όλα τα μέρη της αυτοκρατορίας και στις περιοχές των μετέπειτα ελληνιστικών βασιλείων, παράλληλα με τη χρήση των τοπικών νομισμάτων των πόλεων. Πολύ γρήγορα, μάλιστα, υιοθετείται ένα κοινό νόμισμα, το αττικό τετράδραχμο, που χρησιμοποιείται πλέον σ ολόκληρο τον ελληνιστικό κόσμο, με εξαίρεση την Πτολεμαϊκή Αίγυπτο. Εκτός από την καθαρά οικονομική τους χρησιμότητα, τα συγκεκριμένα νομίσματα αποτελούν, ιδιαίτερα σε μια εποχή που δεν υπάρχουν τα λεγόμενα «μέσα μαζικής ενημέρωσης», ένα ισχυρό μέσο προπαγάνδας κατά τη διάρκεια ολόκληρης της χρονικής περιόδου των ελληνορωμαϊκών χρόνων. Κυκλοφορούν, μάλιστα, σε τέτοιον βαθμό με αποτέλεσμα να χαρακτηρίζονται πλέον, από τη σύγχρονη έρευνα, ως τα «μέσα μαζικής ενημέρωσης» της εποχής 300. Άλλωστε, τα νομίσματα φέρουν σε πολλές περιπτώσεις (αν όχι σε όλες) το στοιχείο της προπαγάνδας, αφού τα σύμβολα που απεικόνιζαν φυσικά και δεν επιλέγονταν τυχαία. Έτσι, 297 Π. Παχής, Ίσις Καρποτόκος (Θεσσαλονίκη 2003), σελ H.- J. Gehrke, Ιστορία του Ελληνιστικού κόσμου (μτφρ. Ά. Χανιώτης) (Αθήνα 2000), σελ W. Scheidel, "The Divergent Evolution of Coinage in Eastern and Western Eurasia", in: W. V. Harris (ed.), The monetary systems of the Greeks and the Romans, ό.π., σελ , ιδιαίτ. σελ P. Pachis, Religion and Politics in the Graeco-Roman world (Thessaloniki 2010), σελ

104 οι Μακεδόνες βασιλείς, θεωρώντας τους εαυτούς τους ως απογόνους του Δία, χαράζουν τη μορφή του θεού στα νομίσματά τους για να δείξουν ακριβώς την άμεση σχέση τους με το συγκεκριμένο θεό 301. Στην Αίγυπτο, επίσης, τα νομίσματα της εποχής της Βερενίκης Β' (267/ π.χ.) αναπαριστούν τη συγκεκριμένη βασίλισσα ως Ευεργέτιδα να φέρει στο κεφάλι της στάχυα, παπαρούνες, τον «κάλαθο» και τον πέπλο, μια απεικόνιση που παραπέμπει εξολοκλήρου σε αντίστοιχες παραστάσεις της θεάς Δήμητρας 302. Την περίοδο ανάμεσα στο 246 και 244 π.χ. κυκλοφορούν τετράδραχμα και μπρούτζινα νομίσματα με την επιγραφή ΣΩΤΗΡΟΣ ΑΝΤΙΟΧΟΥ, τα οποία απεικονίζουν τη μορφή του Αντίοχου Α' ( π.χ.) 303. Όσον αφορά το βάρος των συγκεκριμένων νομισμάτων, οι Αντιγονίδες και οι Σελευκίδες ακολουθούν τα αττικά πρότυπα, εισάγοντας τη δραχμή των 4,25 γραμμαρίων καθώς επίσης το τετράδραχμο των 17 γραμμαρίων, ενώ στην Αίγυπτο ορίζεται το τετράδραχμο των γραμμαρίων 304. Ωστόσο, οι Διάδοχοι δεν είναι οι πρώτοι ηγεμόνες που καταφεύγουν στη χρήση ενός κοινού νομίσματος. Δε θα πρέπει να διαφεύγει άλλωστε της προσοχής μας ότι οι Πέρσες σατράπες και οι τοπικοί άρχοντες της Κιλικίας, της Συρίας και της Παλαιστίνης, ακολούθησαν πριν τον Μ. Αλέξανδρο τα αττικά πρότυπα 305. Η παραπάνω επιβολή, των αττικών προτύπων στο βασίλειο των Σελευκιδών, δεν πρέπει να έχει ιδεολογικό λόγο, αλλά μάλλον πρακτικό, δηλαδή 301 S. le Bohec- Bouhet, "The king of Macedon and the cult of Zeus in the Hellenisitc period (transl. Daniel Ogden)", in: Daniel Ogden (ed.), The Hellenistic world. New Perspectives (London 2002), σελ , σελ Π. Παχής, Η λατρεία της Ίσιδας και του Σάραπι. Από την τοπική στην οικουμενική κοινωνία (Θεσσαλονίκη 2010), σελ O. Mørkholm, Early Hellenistic coinage from the accession of Alexander to the Peace of Apamea ( BC) (Cambridge 1991), σελ Βλ. επίσης G. K. Jekins (1972), Ancient Greek coins (Londond , σελ Παρόμοια είναι και η στρατηγική του Αυγούστου, όπου απεικονίζεται σε νομίσματα ο Νείλος ο οποίος ως σύμβολο του πλούτου σχετίζεται άμεσα ως εγγυήτρια δύναμη αρμονίας με τον αυτοκράτορα. Αυτό γίνεται κατανοητό και από νομίσματα της εποχής του Αντωνίου του Ευσεβούς καθώς επίσης του Αδριανού οι οποίοι απεικονίζονται να φέρουν το κέρας της Αμάλθειας, παρουσιάζοντας μ αυτό τον τρόπο την άμεση σχέση τους με τη Δήμητρα (αλλά και γενικότερα τον θεϊκό κόσμο). Ακόμα τα νομίσματα της Αθήνας, κατά τη διάρκεια του 1 ου π.χ. αιώνα απεικονίζουν την Ίσιδα δίπλα σε ονόματα επιφανών ανδρών της πόλης (G. K. Jekins (1972), Ancient Greek coins (Londond ), ό.π. σελ. 262). 304 F. W. Walbank, ο Ελληνιστικός κόσμος (μτφρ. Τ. Δαρβέρης) (Θεσσαλονίκη 1993), σελ Ο C. Howgego (Ancient History from Coins (London 1995), σελ ) αναφέρει ότι το βάρος του Αττικού τετράδραχμου υπολογίζεται στα 17,2 γραμμάρια, ενώ το Πτολεμαϊκό στα 14,3 γραμμάρια. 305 M. Hadas, Hellenistic Culture. Fusion and Diffusion (New York 1959), σελ

105 την εγκαθίδρυση ενός νομίσματος που θα είναι αποδεκτό σ ολόκληρο το περιβάλλον της ανατολικής Μεσογείου. Έτσι, δεν κυκλοφόρησαν νομίσματα των Πτολεμαίων ή των Ροδίων, ενώ εξαιρέθηκαν και νομίσματα των Ατταλίδων, τα οποία είναι διαφορετικού βάρους και εμφάνισης σε σχέση με τα προηγούμενα. Εξαίρεση αποτελούν, σ αυτή την πραγματικότητα, οι περιοχές της Κοίλης-Συρίας και της Φοινίκης, στις οποίες κυκλοφορούν, ύστερα μάλιστα από την κατάληψή τους από τον Αντίοχο Γ' ( π.χ.) το 200 π.χ., τα αττικά νομίσματα ταυτόχρονα με τα πτολεμαϊκά, ενώ οι Σελευκίδες φροντίζουν να φέρουν σε κυκλοφορία νομίσματα με βάση τα πτολεμαϊκά πρότυπα. Πιθανότατα, ο λόγος αυτής ακριβώς της τακτικής είναι ότι ο συγκεκριμένος ηγεμόνας αποσκοπεί να διευρύνει τις εμπορικών δραστηριοτήτων των περιοχών αυτών με την Αίγυπτο. Ενδεικτικό πάντως, για αυτή την πραγματικότητα, αποτελεί το γεγονός ότι στο βασίλειο των Σελευκιδών κυκλοφορούν αρκετά αλεξανδρινά νομίσματα. Σ αυτά χαράσσεται πολλές φορές αρχικά το όνομα του Μ. Αλέξανδρου, ενώ ο νεωτερισμός της εγχάραξης των βασιλικών προσωπογραφιών στην επιφάνεια των νομισμάτων ξεκινάει με τον Αντίοχο Α'. Ωστόσο, η πλειονότητα των νομισμάτων μετά τον θάνατο του Μ. Αλέξανδρου σχετίζονται άμεσα με το περιβάλλον της Αιγύπτου που κυκλοφορούν στο περιβάλλον αυτού του βασιλείου 306. Θα πρέπει να επισημανθεί μάλιστα ότι τα αρχαία νομίσματα έχουν μικρή επιφάνεια και ως εκ τούτου δεν διαθέτουν επαρκή χώρο ώστε να αναγραφεί πληθώρα πληροφοριών. Είναι άλλωστε αυτονόητο ότι οι πληροφορίες που αναγράφονται συνήθως σε ένα νόμισμα αποτελούν βασική προτεραιότητα για αυτόν που το θέτει σε κυκλοφορία. Η έλλειψη χώρου είναι ο λόγος για τον οποίον τα νομίσματα που μας ενδιαφέρουν, αυτά δηλαδή που αναφέρονται σε κάποια ασυλία, είχαν πάνω τους τις συντομογραφίες ΙΕΡΑΣ, ΙΕΡ, ΙΕΡΑΣΥ, ΙΕΡΑΣΥΛ, δηλαδή συντομογραφίες που υποδηλώνουν το φαινόμενο της ασυλίας. Αξίζει, όμως, να τονίσουμε ότι τα 306 C. Howgego, Ancient History from Coins, ό.π., σελ

106 νομίσματα δεν παρέχουν πληροφορίες σε ό,τι αφορά στη λατρεία στην οποία βασίζεται η ασυλία 307. Το μεγαλύτερο μέρος της έρευνάς μας επικεντρώνεται στα νομίσματα του βασιλείου των Σελευκιδών, αφού από εκεί διαθέτουμε και τις σχετικές αναφορές για το θεσμό της ασυλίας. Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Σελεύκου Α' και Αντιόχου Α' ιδρύονται και λειτουργούν σε πολλές μεγάλες πόλεις νομισματοκοπεία, με απώτερο σκοπό την κυκλοφορία επαρκών αποθεμάτων νομισμάτων 308. Tα νομίσματα στους Σελευκίδες χωρίζονταν σε τέσσερις κατηγορίες: α) τα χρυσά, τα οποία δεν προορίζονταν προφανώς για καθημερινή χρήση. Ένα χρυσό νόμισμα έχει αξία ίση με 20 αττικές δραχμές. Τα συγκεκριμένα νομίσματα δεν κυκλοφορούν ευρέως στην τοπική αγορά. Μπορούσαν όμως να χρησιμοποιηθούν από το βασιλικό θησαυροφυλάκιο, για την πληρωμή των εκπροσώπων της διοίκησης ή ακόμη για το εμπόριο μεγάλων αποστάσεων, όπως για παράδειγμα αυτές της Ινδίας. Πέρα από αυτό, συνδέονται άμεσα με το στοιχείο της προπαγάνδας, αφού αποδείκνυαν περίτρανα τον πλούτο του βασιλιά και την οικονομική ευμάρεια του βασιλείου του. β) το ασημένιο αττικό τετράδραχμο, το οποίο έχει το 1/5 της αξίας ενός χρυσού νομίσματος. Η μεγάλη του αξία δεν το καθιστά εύχρηστο για την τοπική αγορά. Ωστόσο, αντιπροσωπεύει τα 3/4 των νομισμάτων που κυκλοφορούν από τους Σελευκίδες (τουλάχιστον μέχρι και τον Αντίοχο Γ'). Αυτά τα νομίσματα μπορούν να θεωρηθούν ως το βασικό μέσο συναλλαγής της διοίκησης με άλλους ανθρώπους, όπως για παράδειγμα με τους στρατιώτες και τους εμπόρους. Δε θα 307 K. J. Rigsby, Asylia: Territorial Inviolability in the Hellenistic World (Berkeley 1996), σελ. 34, G. G. Aperghis, The Seleukid Royal Economy. The Finances and Financial Administrator of the Seleukid Empire (Cambridge 2004), σελ. 31. Με τον Αντίοχο Α' έχουμε την πρώτη κοπή νέου τύπου τετράδραχμων, τα οποία αντικαθιστούν τα Αλεξανδρινά. Σ αυτά εικονίζονται ο Αντίοχος Α' στην μια πλευρά και στην άλλη ο Απόλλωνα ως ο πατρώνας θεός της δυναστείας. Βλ. σχετικά O. Mørkholm, Early Hellenistic coinage from the accession of Alexander to the Peace of Apamea ( BC), ό.π., σελ

107 πρέπει να μας εκπλήσσει το γεγονός της ιδιαίτερης χρήσης των αττικών τετράδραχμων, καθώς αυτά γίνονταν αποδεκτά όχι μόνο από την αυτοκρατορία των Σελευκιδών, αλλά και ευρύτερα από τον ελληνικό κόσμο, ακόμη και τη Δύση (με εξαίρεση την Αίγυπτο). γ) τα μικρά ασημένια νομίσματα, τα οποία, παρά τη σχετική τους κυκλοφορία, δεν κυκλοφορούν ευρέως, με μοναδική εξαίρεση τους χρόνους της βασιλείας του Σέλευκου Α'. δ) το μπρούτζινο νόμισμα, το οποίο έχει περισσότερο συμβολική αξία, καθώς αυτή δεν βασίζεται στο μέταλλο το οποίο χρησιμοποιείται για να παραχθεί αλλά καθορίζεται συνήθως από την εκδίδουσα αρχή. Αυτά τα νομίσματα διαφέρουν στο βάρος τους και για τον λόγο αυτόν η αξία τους αναγνωρίζεται συνήθως από το μέγεθός τους 309. Τα παραπάνω αποκτούν ιδιαίτερη σημασία αν λάβουμε υπόψη μας την άποψη του Schaps, ο οποίος υποστηρίζει την ύπαρξη δύο ερευνητικών προσεγγίσεων σχετικά με τη μελέτη της αξίας των αρχαίων νομισμάτων. Σύμφωνα λοιπόν με την πρώτη, η αξία ενός νομίσματος ισοδυναμεί με τα υλικά από τα οποία αυτό προέρχεται, ενώ η σφραγίδα που έχει συνήθως στην επιφάνεια τους αποτελεί απλά ένδειξη σχετική με το βάρος και την καθαρότητά τους. Σύμφωνα με τη δεύτερη, ένα νόμισμα είχε απλώς συμβολική αξία, και γι αυτό ακριβώς το λόγο δεν έχουν ιδιαίτερη σημασία το βάρος και το μέγεθός τους. Σε εποχές σταθερότητας κυριαρχεί το νόμισμα με συμβολική αξία, ενώ αντίθετα σε εποχές που τα κράτη βρίσκονται σε κίνδυνο κυριαρχεί η πρώτη κατηγορία νομισμάτων, αφού η αξία του μετάλλου ενός νομίσματος είναι κοινά αποδεκτή και αναγνωρίσιμη. Έτσι λοιπόν, οι Πτολεμαίοι κυκλοφορούν συμβολικά νομίσματα, καθώς επίσης χρυσά και ασημένια, προκειμένου να τα χρησιμοποιήσουν για τη διεξαγωγή του εξωτερικού εμπορίου τους. Ο λόγος όμως που δεν επικρατεί ένα συμβολικό νόμισμα που να είναι αποδεκτό στο περιβάλλον του ελληνιστικού κόσμου σχετίζεται άμεσα με το γεγονός ότι 309 O. Mørkholm, Early Hellenistic coinage from the accession of Alexander to the Peace of Apamea ( BC), ό.π., σελ

108 δεν υπάρχει κάποιο βασίλειο, το οποίο κυριαρχεί για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα κατά τη διάρκεια της συγκεκριμένης γεωγραφικής περιοχής του αρχαίου κόσμου 310. Ο ίδιος ερευνητής άλλωστε, φαίνεται να αποδέχεται τελικά ότι η χρήση του συγκεκριμένου συμβολικού νομίσματος (δηλαδή του μπρούτζινου από τους Σελευκίδες) χρησιμοποιείται στο τοπικό εμπόριο, ενώ αντίθετα τα ασημένια και χρυσά νομίσματα στο περιβάλλον των εξωτερικών συναλλαγών τους. Ο συγκεκριμένος διαχωρισμός αυτών των ταξινομικών κατηγοριών είναι ιδιαίτερα σημαντικός, καθώς μας επιτρέπει να αντιληφθούμε τον λόγο για τον οποίο κάποιο νόμισμα κυκλοφορεί σε συγκεκριμένες περιοχές και περιόδους, καθώς επίσης και τους πιθανούς αποδέκτες των πληροφοριών που κάποιο νόμισμα φέρει. Όμως, υπάρχει ένα ακόμη σχετικό θέμα που θα πρέπει να μας απασχολήσει στη σχετική μας έρευνα και έχει άμεση σχέση με το δικαίωμα των πόλεων να κόβουν νομίσματα. Το συγκεκριμένο θέμα σχετίζεται άμεσα με το δικαίωμα αυτονομίας μιας πόλης ή μιας περιοχής, και με το δικαίωμά της να θέτει σε κυκλοφορία νομίσματα, αλλά παράλληλα και να διακόπτει την χρήση τους. Φυσικά το συγκεκριμένο πρόβλημα είναι πολύ πιο σύνθετο απ αυτό που αρχικά φαίνεται. Για παράδειγμα, πριν την ελληνιστικη εποχή, οι τοπικοί δυνάστες της Λυκίας θέτουν σε κυκλοφορία μέχρι και τον 4 ο αιώνα π.χ. μεγάλο αριθμό ασημένιων νομισμάτων. Μετά όμως την κυριαρχία της συγκεκριμένης περιοχής από τους Εκατομνίδες η παραγωγή αυτή σταματά εντελώς. Φυσικά μπορούμε να δούμε τη συγκεκριμένη πραγματικότητα ως ένα πολιτικό γεγονός, που σχετίζεται άμεσα με την απώλεια της κυριαρχίας της Λυκίας. Από τη στιγμή που οι τοπικοί της άρχοντες υποτάσσονται σε μια ξένη αρχή τότε χάνουν αυτόματα οποιοδήποτε δικαίωμα κυκλοφορίας των συγκεκριμένων νομισμάτων. Αυτός ο κανόνας μπορεί να έχει όμως και τις εξαιρέσεις του. Έτσι, 310 D. M. Schaps, "What Was Money in Ancient Greece?", in: W. V. Harris (ed.), The monetary systems of the Greeks and the Romans, ό.π., σελ , ιδιαίτ. σελ

109 λοιπόν, η Φασελίς (πόλη της αρχαίας Λυκίας) συνεχίζει να κόβει νομίσματα για μεγάλο χρονικό διάστημα κατά τη διάρκεια του 3 ου αιώνα π.χ., ενώ βρίσκεται κάτω από την πτολεμαϊκή κυριαρχία 311. Στην ηπειρωτική Ελλάδα μπορούμε να αναφέρουμε επίσης την περίπτωση της Αθήνας, η οποία συνεχίζει να θέτει σε κυκλοφορία νομίσματα τον 4 ο και 3 ο αιώνα π.χ., παρά την παρουσία της μακεδονικής φρουράς στην πόλη από το 322 π.χ. και έπειτα 312. Κατά τη διάρκεια μάλιστα του Χρεμωνίδειου πολέμου (268/ π.χ.) η Αθήνα εισάγει τη χρήση του ασημένιου πεντόβολου, προκειμένου να προσφέρει νόμισμα ισοβαρές μ αυτό της πτολεμαϊκής δραχμής των 3.55 γραμμαρίων. Θεωρούν ότι μ αυτόν τον τρόπο καθίσταται δυνατή η πληρωμή των αγημάτων του Πτολεμαίου Φιλάδελφου ( π.χ.) που υπηρετούν κατά τη διάρκεια αυτής της χρονικής περιόδου σε διάφορες περιοχές της Αττικής 313. Η συγκεκριμένη δυνατότητα συνεχίζεται στο περιβάλλον της Αθήνας ακόμα και μετά την κατάκτηση της ηπειρωτικής Ελλάδας από τους Ρωμαίους. Μάλιστα, η Αθήνα, ως σύμμαχος των Ρωμαίων, είναι η μόνη πόλη από τις υπόλοιπες ελληνικές που είναι σε θέση να κυκλοφορούν μετά το 146 π.χ Σε κάθε περίπτωση, η σύνδεση ανάμεσα στην αυτονομία μιας πόλης και στο δικαίωμά της να κόβει νομίσματα δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί ως ενιαία σε όλο τον ελληνιστικό κόσμο. Αυτό μάλιστα ισχύει όχι μόνο μεταξύ των ελληνιστικών βασιλείων αλλά ακόμα και μεταξύ επιμέρους περιοχών των βασιλείων αυτών. Ο Meadows αναφέρει για παράδειγμα την άποψη του Howgego, σύμφωνα με την οποία η απομάκρυνση της κυριαρχίας των Πτολεμαίων από τη νότια Μ. Ασία στο τέλος του 3 ου αιώνα π.χ. και των Σελευκιδών από την ανατολική Κιλικία, τη Συρία, 311 A. Meadows, "Money, Freedom, and Empire in the Hellenistic World", in: A. Meadows- K. Shipton (eds.), Money and its uses in the ancient Greek world (Oxford 2001), σελ , ιδιαίτ. σελ T. R. Martin, Sovereignty and Coinage in Classical Greece (Princeton 1985), σελ G. Oliver, "The Politics of coinage: Athens and Antigonus Gonatas", in: A. Meadows- K. Shipton (eds.), Money and its uses in the ancient Greek world, ό.π.σελ , ιδιαίτ, σελ Π. Παχής, Ίσις Καρποτόκος, ό.π., σελ

110 τη Φοινίκη και την Παλαιστίνη στο τέλος του 2 ου και τις αρχές του 1 ου αιώνα π.χ. 315 συμβάλει αποφασιστικά στην έναρξη της κοπής τοπικών νομισμάτων στις περιοχές αυτές. Περίπου την ίδια αντίληψη έχει και ο Walbank, ο οποίος υποστηρίζει ότι το δικαίωμα της κοπής νομισμάτων αποτελεί δείγμα γνήσιας ελευθερίας των πόλεων και ότι η εμφάνιση τοπικών νομισμάτων συνιστά μια νέα στάση των ηγεμόνων απέναντι σε αυτές, φέρνοντας ως παράδειγμα την εποχή του Αντίοχου Δ' ( π.χ.) στο βασίλειο των Σελευκιδών και του Φιλίππου Ε' ( π.χ.) στη Μακεδονία 316. Κάτι τέτοιο, εν τούτοις, δεν ισχύει πάντοτε απόλυτα, καθώς είναι ενδεικτικό ότι κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Αντιόχου Δ' επιτρέπεται η κοπή νομισμάτων σε κάποιες πόλεις, χωρίς αυτό όμως να σημαίνει ότι οι αυτές πόλεις τελούν υπό καθεστώς ανεξαρτησίας 317. Οι διάφορες περιπτώσεις, που παρουσιάζονται κατά τη διάρκεια αυτής της χρονικής περιόδου, διαφέρουν μεταξύ τους και γι αυτό ακριβώς το λόγο είναι προτιμότερο να τις εξετάσουμε ξεχωριστά. Μ αυτόν ακριβώς το τρόπο είναι δυνατό άλλωστε, να φθάσουμε σ ένα λογικό συμπέρασμα που σχετίζεται άμεσα με το γεγονός ότι ο κυριότερος λόγος για την κυκλοφορία νομίσματος από μία πόλη δε σχετίζονται μόνο από πολιτικούς αλλά και από οικονομικούς λόγους. Όποια όμως και να είναι η ερμηνεία για την κοπή νομισμάτων, δηλαδή πολιτική ή οικονομική, είναι φανερό πως η σχέση μεταξύ αυτών είναι αλληλένδετη. Αυτό γίνεται κατανοητό αν λάβουμε υπόψη μας, για παράδειγμα, το γεγονός, ότι η απώλεια της ηγεμονίας της Ρόδου από την περιοχή της Λυκίας το 188 π.χ. είχε ως αποτέλεσμα για την τελευταία να κυκλοφορήσει δικά της νομισμάτων. Για τον Meadows, σ αυτήν την περίπτωση, συμπλέουν δύο ερμηνείες: η πολιτική, σύμφωνα με την οποία η απομάκρυνση του ροδιακού ελέγχου δίνει το δικαίωμα στη Λυκία να κόψει δικά της νομίσματα, και αντίστοιχα η οικονομική 315 A. Meadows, "Money, Freedom, and Empire in the Hellenistic World", ό.π., σελ , ιδιαίτ. σελ F. W. Walbank, ο Ελληνιστικός κόσμος (μτφρ. Τ. Δαρβέρης), ό.π., σελ K. J. Rigsby, Asylia, ό.π., σελ

111 ερμηνεία, σύμφωνα με την οποία η απομάκρυνση των Ροδίων μειώνει την κυκλοφορία και τη χρήση των ροδιακών νομισμάτων από την αγορά και τις εμπορικές δραστηριότητες αυτής της περιοχής. Αυτό, θεωρεί, αναγκάζει τη Λυκία να κυκλοφορήσει το νόμισμα της 318. Δε θα πρέπει να διαφεύγει φυσικά της προσοχής μας ότι στην προκειμένη περίπτωση ισχύουν φυσικά και οι δύο προσεγγίσεις. Ωστόσο, όμως, στο ερώτημα ποια ερμηνεία μπορεί να προηγείται της άλλης, θεωρούμε ότι πιθανότερα προηγείται η οικονομική. Η οικονομική ερμηνεία του Meadows είναι πιο ικανοποιητική, αφού τα νομίσματα που θέτει σε ισχύ η Λυκία ακολουθούν τα ροδιακά πρότυπα. Τα νομίσματα που σχετίζονται άμεσα με το θεσμό της ασυλίας παρουσιάζουν, όπως αναφέραμε ήδη παραπάνω, προπαγανδιστικό χαρακτήρα. Αλλά το γεγονός ότι μια πόλη κυκλοφορεί νομίσματα στα οποία αναφερόταν η ασυλία της δεν σημαίνει φυσικά απαραίτητα και ότι δεν βρίσκεται κάτω από την επικυριαρχία κάποιου ηγεμόνα. Η συγκεκριμένη πραγματικότητα τεκμηριώνεται από το γεγονός ότι αρκετές πόλεις της Κιλικίας, ιδιαίτερα την περίοδο του 100 π.χ., επιγράφουν την ασυλία τους στην επιφάνεια των νομισμάτων τους. Παρ όλα αυτά, όμως, δε πρέπει να διαφεύγει η ιστορική πραγματικότητα ότι, οι συγκεκριμένες πόλεις βρίσκονται είτε κάτω από τον έλεγχο των Σελευκιδών, είτε είναι υποταγμένες σε μικρότερους ηγεμόνες που κυριαρχούν στην περιοχή τη δεκαετία του 90 π.χ. Είναι η εποχή που οι συγκεκριμένοι ηγεμόνες κατορθώνουν να κυριαρχήσουν σ αυτές τις περιοχές νικώντας τους Σελευκίδες. Αυτή η πραγματικότητα μπορεί να αποτελέσει μια ακόμη εξήγηση για το γεγονός ότι δεν μαρτυρείται η ύπαρξη κάποιου νομισματοκοπείου των Σελευκιδών μετά από το 93 π.χ A. Meadows, "Money, Freedom, and Empire in the Hellenistic World", ό.π., σελ K. J. Rigsby, Asylia, ό.π., σελ

112 Μπορούμε να αναφέρουμε, εξετάζοντας τα παραπάνω, ότι η Ιεράπολη (αρχαία Ελληνική πόλη της Φρυγίας στην Μ. Ασία) κυκλοφορεί νομίσματα, στα οποία είναι εγχάρακτη επιγραφή σχετική με το θεσμό της ασυλίας. Σε αυτά απεικονίζεται από τη μια πλευρά τους η Τύχη και από την άλλη ένας αετός, ενώ σε άλλες περιπτώσεις στην πίσω πλευρά απεικονίζεται η θεά Περασία, η προστάτιδα δηλαδή της Ιεράπολης, καθισμένη σε θρόνο. Τα νομίσματα αυτά έχουν την παρακάτω η επιγραφή: Ἰεροπολιτῶν τῶν πρός τῷ Πυράμῳ τῆς ἱερᾶς καί ἀσύλου 320. Είναι σαφές ότι τα παραπάνω νομίσματα περιλαμβάνουν τοπικά στοιχεία, ανάμεσα στα οποία κυριαρχεί η παράσταση της προστάτιδας θεάς τους. Ωστόσο παρατηρείται η έλλειψη κάποιου σχετικού τίτλου, ο οποίος δηλώνει την αυτονομία της πόλης. Το γεγονός, πάντως, ότι αυτά χρονολογούνται γύρω στο 170 π.χ., μας βοηθά να εντάξουμε την Ιεράπολη στην ομάδα εκείνη των πόλεων, στις οποίες δίδεται η άδεια από τον Αντίοχο Δ' ( π.χ.) να θέσουν σε κυκλοφορία τα νομίσματά τους 321. Ακόμη ένα σχετικό παράδειγμα πόλεων της Κιλικίας αποτελεί και η Ελεούσα, στο περιβάλλον της οποίας μαρτυρείται σε τέσσερα ασημένια τετράδραχμα η επικράτησης της ασυλία. Σ αυτά αναγράφεται σχετικά: Ἐλαιουσίων τῆς ἱερᾶς καί αὐτονόμου 322. Το είδος των νομισμάτων που κόβει μια πόλη αποτελεί σημαντικό παράγοντα για το αν αυτή επιδιώκει ή είναι σε θέση να επιδιώξει την κοινοποίηση της ασυλίας της στον ελληνικό κόσμο. Και αυτό διότι το είδος του νομίσματος (μπρούτζινο ή ασημένιο) αποτελεί σημαντικό παράγοντα που καθορίζει ακριβώς την κυκλοφορία του στην ελληνιστική οικουμένη. Στην περίπτωση μάλιστα της Ιεράπολης τα νομίσματα είναι μπρούτζινα, γεγονός που όπως 320 K. J. Rigsby, Asylia, ό.π., σελ K. J. Rigsby, Asylia, ό.π. 322 Βλ. ό.π., σελ

113 αναφέραμε παραπάνω δεν έχει μια καθολικά αναγνωρίσιμη, αλλά μόνο συμβολική αξία, που εξαρτάται πάντοτε από το φορέα εξουσίας που επικυρώνει τα δεδομένα της κυκλοφορίας τους. Ο συγκεκριμένος φορέας, μπορούμε να υποθέσουμε, ότι δεν είναι η ίδια η πόλη, αλλά ο εκάστοτε ηγεμόνας της ευρύτερης περιοχής. Αυτό σημαίνει πως ένα μπρούτζινο νόμισμα, όπως ακριβώς στην παραπάνω περίπτωση, δεν γίνεται αποδεκτό από άλλα βασίλεια, ενώ φανταζόμαστε ακόμη ότι πιθανόν δεν γίνεται πλήρως αποδεκτό από τους φορείς και κυρίως τους κατοίκους του βασιλείου των Σελευκιδών. Ένα μπρούτζινο νόμισμα έχει περισσότερες πιθανότητες να διακινηθεί απλώς και μόνο σε τοπικό επίπεδο, δηλαδή στο περιβάλλον της πόλη; που το θέτει σε κυκλοφορία ή ακόμη και στις γύρω κοντινές περιοχές, αλλά φυσικά όχι ευρύτερα. Τα νομίσματα της Ιεράπολης, λοιπόν, ενέχουν όντως προπαγανδιστικό χαρακτήρα, με την έννοια ότι αποτελούν διακήρυξη της ασυλίας της πόλης, ωστόσο με μικρές πιθανότητες επιτυχίας. Και αυτό γιατί μεγάλο μέρος της οικονομικής δραστηριότητας του βασιλείου των Σελευκιδών περιοριζόταν σε τοπικό επίπεδο. Από τις αγροτικές περιοχές πωλούνται αγροτικά προϊόντα προς τα αστικά κέντρα και τη κεντρική διοίκηση και με τα χρήματα που κερδίζουν αγοράζουν αγροτικά προϊόντα και πληρώνουν τους φόροι και τα ενοίκια. Τα αστικά κέντρα κερδίζουν εφοδιάζοντας τη διοίκηση με προϊόντα και υπηρεσίες, δαπανώντας τα χρηματικά τους ποσά σε τροφή και φόρους. Η διοίκηση πληρώνει βεβαίως για τροφή, προϊόντα και υπηρεσίες, κερδίζει όμως από τους φόρους, με αποτέλεσμα το σχετικό χρηματικό πλεόνασμα να τοποθετείται στο βασιλικό θησαυροφυλάκιο. Σε γενικές γραμμές αυτό είναι το όλο σύστημα της οικονομικής δραστηριότητας του βασιλείου των Σελευκιδών, το οποίο αποσκοπεί στην «επιστροφή» των νομισμάτων στο βασιλικό θησαυροφυλάκιο G. G. Aperghis, The Seleukid Royal Economy, ό.π., σελ

114 Μέσα σε αυτό το πλαίσιο οφείλουμε, όμως, να λάβουμε υπόψη και μερικούς ακόμη μερικούς παράγοντες. Έτσι λοιπόν, οι έμποροι δεν διακινούν μόνο υλικά εμπορεύματα, αλλά και πληροφορίες, ιδέες, αντιλήψεις. Το ίδιο ισχύει και για τους στρατιώτες, αλλά και τους πειρατές. Αυτοί συμμετέχουν στη διακίνηση των νομισμάτων, αλλά δεν παύουν ταυτόχρονα να είναι και φορείς πληροφοριών, ιδεών και αντιλήψεων. Το γεγονός αυτό αποδεικνύεται και από τη διάδοση των λεγομένων "ανατολικών λατρειών" στην ελληνορωμαϊκή οικουμένη. Οι έμποροι είναι οι σημαντικότεροι φορείς, για παράδειγμα της λατρείας της Ίσιδας και του Σαράπι, γεγονός που γίνεται κατανοητό από την ανάπτυξη της λατρείας αυτών των θεοτήτων στη Δήλο ή τη Θεσσαλονίκη, πόλεις που αποτελούν σημαντικά εμπορικά κέντρα του Αιγαίου και της ηπειρωτικής Ελλάδας αντίστοιχα 324. Μπορούμε, λοιπόν, να υποθέσουμε ότι ακόμη και στην περίπτωση που δεν υπάρχουν σχετικές μαρτυρίες για την ύπαρξη μπρούτζινων νομισμάτων από ορισμένες περιοχές της οικουμένης οι έμποροι που περιπλανώνται μέσα σε αυτή, βλέποντας κάποια τοπικά νομίσματα των πόλεων, θεωρητικά τουλάχιστον, είναι σε θέση να μεταδώσουν τις πληροφορίες που λάμβαναν από τα νομίσματα αυτά. Με αυτόν τον τρόπο, παρέχεται η δυνατότητα μετάδοσης των πληροφοριών που βρίσκονταν αποτυπωμένες σε τοπικά νομίσματα από το περιβάλλον των τοπικών και απομακρυσμένων περιοχών στο περιβάλλον ολόκληρης της οικουμένης. Από την άλλη πλευρά, όμως, η περίπτωση της Ελεούσας (πόλη στην περιοχή της αρχαίας Κιλικίας) είναι διαφορετική. Τα νομίσματα που βρέθηκαν στην περιοχή είναι ασημένια αττικά τετράδραχμα, νομίσματα δηλαδή που, με εξαίρεση την Αίγυπτο, γίνονται αποδεκτά σε όλη την οικουμένη. Η Ελεούσα διαθέτει περισσότερες πιθανότητες για να «διαφημίσει» την ασυλία της, αφού αυτό μπορεί να γίνει όχι με μια προφορική αναφορά ενός εμπόρου αλλά μέσω του ίδιου 324 P. Pachis, Religion and Politics in the Graeco-Roman world, ό.π., σελ Για τη χρήση νομισμάτων ως μέσω προπαγάνδας των "ανατολικών λατρειών", βλ. του ιδίου., σελ ,

115 του νομίσματος. Ακόμα και αυτή η θέση, ωστόσο, είναι υποθετική, αφού για να ισχύσει κάτι τέτοιο θα πρέπει να γίνει αποδεκτό τόσο το γεγονός ότι, με εξαίρεση τα τέσσερα νομίσματα που βρέθηκαν, θα πρέπει να κόπηκαν και άλλα παρόμοια νομίσματα, πράγμα διόλου απίθανο, όσο και το ότι αυτά κυκλοφορούν όντως μέσα στην οικουμένη και δεν περιορίζονται μόνο σε τοπικό επίπεδο. Και μόνο, όμως, το ότι η πόλη θέτει σε κυκλοφορία ασημένια αττικά τετράδραχμα φανερώνει ότι σκοπός της είναι να αναπτύξει εμπόριο πέρα από τα τοπικά όρια επικρατείας της. Το γεγονός ότι η αποδοχή κάποιων νομισμάτων δεν εξαρτιέται συνήθως μόνο από το υλικό από το οποίο κόπηκαν φαίνεται και από την πόλη της Ασκαλώνας (που βρίσκεται στα παράλια της Λωρίδας της Γάζας και σήμερα ονομάζεται Ασκαλόν). Η συγκεκριμένη πόλη αποτελεί πεδίο αντιπαράθεσης ανάμεσα στον Αντίοχο Η' (??-96 π.χ.) και τον αδερφό του Αντίοχο Θ' (??-95 π.χ.). Έτσι λοιπόν, το 114/113 π.χ. βρίσκεται κάτω από την κυριαρχία του πρώτου, ενώ το 113/112 π.χ. περνά στην εξουσία του δευτέρου. Όταν το 112/111 π.χ. ο Αντίοχος Η' ανακαταλαμβάνει την πόλη, τότε τα βασιλικά ασημένια νομίσματα της εποχής επιγράφονται ΑΣ/ΙΕΡ/ΑΣΥ, δηλαδή Ἀσ(χαλωνιτῶν) (ἱερ)ᾶς (ἀσύ)λου, κάτι που συμβαίνει μέχρι και το 104/103 π.χ Το 104/103 π.χ., όταν ακόμα η Ασκαλών βρισκόταν υπό την κυριαρχία του Αντιόχου Η', κυκλοφορούν νομίσματα, τα οποία από τη μία πλευρά απεικονίζουν τον Αντίοχο Η' και από την άλλη έναν αετό στραμμένο προς τα αριστερά, καθώς και ένα περιστέρι. Σ αυτά υπάρχει η εγχάρακτη επιγραφή, ΑΝΤΙΟΧΟΥ ΒΑΣΙΛΕΩΣ Kent J. Rigsby, Asylia, ό.π., σελ Εικόνα

116 Όταν, όμως, η πόλη εισήλθε σε μια περίοδο ελευθερίας και αρχίζει να θέτει το 104/103 π.χ. σε κυκλοφορία νομίσματα, η επιγραφή των νομισμάτων αλλάζει. Αυτά φέρουν, πλέον, τις λέξεις ΑΣΚΑΛΩΝΙΤΩΝ/ΙΕΡΑΣ/ΑΣΥ/ΑΥΤΟ 327 ή σε άλλες περιπτώσεις τη φράση ΑΣΚΑΛΩΝΙΤΩΝ/ΙΕΡΑΣ/ΑΥΤΟ, όπου η ασυλία εννοείται μαζί με λέξη ΙΕΡΑΣ. Ωστόσο, ένα στοιχείο δεν αλλάζει στην προκειμένη περίπτωση και σχετίζεται με την κυκλοφορία ασημένιου βασιλικού νομίσματος. Σ αυτό απεικονίζεται, από τη μια πλευρά, ο Αντίοχος Η' και από την άλλη ο αετός με το περιστέρι. Έτσι λοιπόν, ενώ η πόλη είναι πλέον ελεύθερη από την ξένη κυριαρχία, όπως αφήνεται να γίνει κατανοητό από τα ίδια τα νομίσματα, το συγκεκριμένο νόμισμα βασίζεται στα ίδια δεδομένα που κυριαρχούν και την περίοδο του Αντίοχου Η'. Για τον Meadows το γεγονός αυτό κάνει σαφές ότι η πόλη θέτει σε ισχύ νομίσματα με απώτερο σκοπό την ευρύτερη αποδοχή της από άλλες πόλεις. Αυτή η άποψη ενισχύεται περισσότερο αν λάβουμε υπόψη μας ότι το 85/84 π.χ. τα νομίσματα της πόλης αρχίζουν να απεικονίζουν Πτολεμαίους. Για τον Meadows αυτό δείχνει πως και πάλι σκοπός της πόλης ήταν να εισάγει νομίσματα ευρύτερης αποδοχής από άλλες πόλεις 328. Ένα ακόμη παράδειγμα αποτελεί η Σελεύκεια της Πιερίας στη Συρία. Η απελευθέρωσή της από τον έλεγχο των Σελευκιδών επετεύχθη το 109/108 π.χ. Τα αυτόνομα τετράδραχμα νομίσματα της πόλης φέρουν τον τίτλο ΣΕΛΕΥΚΕΩΝ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΚΑΙ ΑΥΤΟΝΟΜΟΥ 329, η χρονολογία όμως που κυκλοφορούν είναι το 105/104 π.χ. Η έναρξη της κυκλοφορίας νομισμάτων από τη συγκεκριμένη πόλη δεν συμπίπτει χρονικά με την έναρξη της αυτονομίας 327 Εικόνα A. Meadows, "Money, Freedom, and Empire in the Hellenistic World", ό.π., σελ Εικόνα

117 της, αλλά με την παύση λειτουργίας του νομισματοκοπείου της Αράδου (σημερινό Αρουάντ), το οποίο τροφοδοτεί, κατά τη συγκεκριμένη εποχή, με νομίσματα ολόκληρη τη γύρω περιοχή. Μάλιστα τα ίδια τα νομίσματα που θέτει σε ισχύ η Σελεύκεια είναι ισότιμα με το τοπικό βάρος που επικρατούσε στην Άραδο, δηλαδή αυτό των 15,3 γραμμαρίων. Αυτό αποδεικνύει ότι πρωταρχικός στόχος της κυκλοφορίας των νομισμάτων δεν ήταν απλώς η «διαφήμιση» της αυτονομίας ή της ασυλίας της συγκεκριμένης πόλης, αλλά κάτι πολύ πιο πρακτικό η κάλυψη του κενού στην κυκλοφορία νομισμάτων που είχε προκληθεί εξαιτίας της παύσης της λειτουργίας του νομισματοκοπείου της Αράδου 330. Το παραπάνω καταδεικνύει ότι δεν μπορούμε να βασιστούμε απλώς και μόνο στα δεδομένα της χρονολογίας των νομισμάτων, προκειμένου να αποδείξουμε την έναρξη της ασυλίας μιας πόλης. Είναι δυνατόν, άλλωστε, να επικρατεί ο συγκεκριμένος θεσμός σ αυτές τις περιοχές πολύ πιο πριν από την μαρτυρία της στα νομίσματα αυτής της πόλης. Φαίνεται ότι η δυνατότητα μιας πόλης να κάνει γνωστή την ασυλία της μέσω των νομισμάτων εξαρτάται κυρίως από τρεις παράγοντες. Πρώτον από το υλικό του νομίσματος, με καταλληλότερο να θεωρείται το ασημένιο. Τα χρυσά νομίσματα είχαν τεράστια αξία και κατά συνέπεια δεν θα πρέπει να γνωρίζουν ιδιαίτερη κυκλοφορία στο πλαίσιο του καθημερινού εμπορίου. Από την άλλη, τα μπρούτζινα, για τους λόγους που ήδη αναφέραμε, περιορίζονται σε απλώς σε τοπικό επίπεδο, με αποτέλεσμα τα ασημένια να είναι η καλύτερη επιλογή από τους κατοίκους των συγκεκριμένων περιοχών ως προς τη χρήσης τους. Δεύτερον, από τη μορφή του που απεικονίζεται στην επιφάνεια του σχετικού νομίσματος, όπως για παράδειγμα στην περίπτωση των ελευθέρων πόλεων που φροντίζουν να απεικονίζουν σ αυτά δυνάστες ως μέσο προπαγάνδας. Ένα νόμισμα που βρίσκεται σε σχέση πάντοτε με το «πνεύμα της εποχής», έχει άλλωστε περισσότερες πιθανότητες να τύχει ευρύτερης κυκλοφορίας στην οικουμένη, αφού θα 330 A. Meadows, "Money, Freedom, and Empire in the Hellenistic World", ό.π., σελ

118 γίνεται, στην προκειμένη περίπτωση, αποδεκτό από περισσότερους κατοίκους της. Ο τρίτος παράγοντας σχετίζεται με τη σπουδαιότητα της πόλης ως εμπορικού κέντρου. Φυσικά, ακόμα και νομίσματα πόλεων που δεν είναι σημαντικά εμπορικά κέντρα μπορούν να τύχουν ευρύτερης κυκλοφορίας, αλλά όχι σε τόσο μεγάλο βαθμό όσο τα νομίσματα των κατεξοχήν εμπορικών πόλεων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η πόλη της Τύρου. Η Τύρος αποκτά την ασυλία της το 141/140 π.χ., έτος δηλαδή κατά το οποίο εμφανίζεται η αναφορά σε ασημένιο τετράδραχμο του Δημητρίου Β' Νικάτορος (??-125 π.χ.) Τύρου ἱερᾶς καί ἀσύλου. Την περίοδο 141/ /125 π.χ. σε βασιλικά ασημένια νομίσματα εμφανίζονται οι λέξεις ΙΕΡΑΣ, ΙΕΡ ή ΙΕ, συντομογραφίες του ἱερᾶς καί ἀσύλου. Το 126/125 π.χ. με τον θάνατο του Δημητρίου Β' η πόλη απελευθερώνεται από τους Σελευκίδες. Τότε, η συγκεκριμένη πόλη θέτει σε ισχύ δικό της ασημένιο νόμισμα, στο οποίο απεικονίζεται από τη μια πλευρά ο Ηρακλής- Μελκάρτ (προστάτης της Τύρου) και από την άλλη ο πτολεμαϊκός αετός. Η επιγραφή του νομίσματος παραμένει η ίδια Τύρου ἱερᾶς καί ἀσύλου. Η πόλη θέτει σε κυκλοφορία και μπρούτζινα νομίσματα που σε ορισμένες περιπτώσεις φέρουν τις συντομογραφίες ΙΕΡ, ΑΣ. Παράλληλα, όμως, ο θεσμός της ασυλίας της πόλης υπονοείται και από τη συνολική συνάφεια διαφόρων επιγραφών 331. Η Τύρος αποτελεί, επιπλέον, ένα καλό παράδειγμα λόγω του γεγονότος ότι η συγκεκριμένη πόλη κατέχει ήδη από τον 4 ο αιώνα π.χ. κομβική θέση στη διεξαγωγή του θαλάσσιου εμπορίου 331 Βλ. K. J. Rigsby, Asylia, ό.π., σελ G. K. Jekins (1972), Ancient Greek coins, ό.π., σελ

119 της περιοχής 332. Το ερώτημα, λοιπόν, που τίθεται είναι ποιος ο λόγος να θέσει σε ισχύ η Τύρος ασημένια νομίσματα που φέρουν τον πτολεμαϊκό αετό. Από μια άποψη το συγκεκριμένο γεγονός μπορεί να σχετισθεί άμεσα με τον απώτερο στόχο των κατοίκων αυτής πόλης να αναπτύξουν τις εμπορικές συναλλαγές με το περιβάλλον της Αιγύπτου. Αυτή η άποψη απαιτεί, όμως, περαιτέρω μελέτη και έρευνα. Πρέπει να έχουμε άλλωστε υπόψη μας ότι ο Πτολεμαίος Β' Φιλάδελφος ( π.χ.) λαμβάνει λίγο μετά το 285 π.χ. δραστικά μέτρα που αποκλείουν την κυκλοφορία όλων των ξένων νομισμάτων από τις αγορές της Αιγύπτου. Έτσι, οι έμποροι είναι αναγκασμένοι να ανταλλάζουν τα νομίσματά τους με πτολεμαϊκά, κάτι που έχει ως αποτέλεσμα την επικράτηση ενός κλειστού νομισματικού συστήματος 333. Κατά συνέπεια, η άποψη αυτή μπορεί να ισχύει μόνο για τα νομίσματα που κυκλοφορούν σύμφωνα με το πρότυπο του αιγυπτιακού τετράδραχμου, που κυμαίνεται ως προς το βάρος στα γραμμάρια. Και πάλι, όμως, δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι τέτοια νομίσματα μπορούν να γίνουν αποδεκτά στο περιβάλλον της αιγυπτιακής αγοράς. Επιπλέον, σε περίπτωση που η Τύρος θέτει σε ισχύ την κυκλοφορία νομισμάτων με το συγκεκριμένο βάρος, που έρχεται σε αντίθεση με την κοινώς αποδεκτή δραχμή και το τετράδραχμο, αυτό σημαίνει αυτόματα και τον πιθανό αποκλεισμό τους από τις εμπορικές συναλλαγές με τον υπόλοιπο ελληνικό κόσμο. Ακόμα, όμως, και αν η Τύρος είναι σε θέση να έχει εμπορικές συναλλαγές με την Αίγυπτο και ακόμα και αν τα νομίσματά της ήταν ακριβώς όμοια με τα αιγυπτιακά το πιο πιθανό είναι και πάλι η Αίγυπτος να μην τα αποδέχεται για έναν ακόμη σημαντικό λόγο. Η ασυλία γίνεται αντιληπτή στην Αίγυπτο με έναν μόνο τρόπο που εξυπηρετεί τα συμφέροντα των ηγεμόνων της. Μόνο ορισμένα ιερά αποκτούν το προνόμιο της 332 Βλ. J. K. Davies, "Hellenistic Economies", in: G. R. Bugh (ed.), The Cambridge Companion to the Hellenistic world, ό.π., σελ , ιδιαίτ. σελ Βλ. F. W. Walbank, ο Ελληνιστικός κόσμος (μτφρ. Τ. Δαρβέρης), ό.π., σελ Π. Παχής, Ίσις Καρποτόκος, ό.π., σελ

120 ασυλία και αυτά ήταν ελληνικά, αποτελώντας μ αυτό τον τρόπο μια μικρή εξαίρεση σε σχέση με τον κανόνα των υπολοίπων ιερών της χώρας του Νείλου. Η εισαγωγή και διακίνηση νομισμάτων στην Αίγυπτο που «διαφημίζουν» την ασυλία μιας πόλης είναι πιθανόν να δημιουργεί στις αιγυπτιακές πόλεις την ανάλογη επιθυμία να αποκτήσουν και αυτές το ίδιο καθεστώς, κάτι που όμως έρχεται σε αντίθεση γενικότερα με τον τρόπο διακυβέρνησης των Πτολεμαίων. Αυτή είναι ήταν γενικότερα η πολιτική των Πτολεμαίων, σε σχέση με τον θεσμό της ασυλίας, αφού στην Αίγυπτο δεν υπάρχουν ενδείξεις για αναγνωρίσεις ασυλίας πριν τον 1 ο αιώνα π.χ. 334, γεγονός που διευκολύνει τον άμεσο και απόλυτο έλεγχο του κράτους από τους εκπροσώπους της κρατικής εξουσίας. Πιθανόν, η παρουσία του πτολεμαϊκού αετού σ αυτά τα νομίσματα να αποτελεί απλά και μόνο ένδειξη σεβασμού προς τους Πτολεμαίους, σε μια περίοδο μάλιστα που η Τύρος αποκτά την ελευθερία της από του Σελευκίδες και αισθάνεται την ανάγκη σύναξης συμμαχιών με τους ισχυρούς εκείνης της εποχής. Αυτό που είναι γεγονός και πέρα από κάθε αμφισβήτηση είναι ότι τα νομίσματα της Τύρου είναι κατασκευασμένα από ασήμι. Πρόκειται, δηλαδή, για νομίσματα εύκολα αποδεκτά σε συναλλαγές και πιθανότατα κομμένα στα καθιερωμένα πρότυπα, καθώς η Τύρος είναι μια μεγάλη εμπορική πόλη με διεθνείς επικοινωνίες με ολόκληρο το χώρο της Μεσογείου και της οικουμένης. Επομένως, η πόλη πληροί και τις τρεις προϋποθέσεις για τη διάδοση της ασυλίας της μέσω των νομισμάτων και γι αυτό ακριβώς το λόγο βρίσκεται σε πλεονεκτικότερη θέση στο προκειμένου να επιτύχει κάτι τέτοιο συγκριτικά με άλλες πόλεις αυτής της εποχής. Έχουμε ήδη αναφέρει τη χρήση των μπρούτζινων νομισμάτων ως μέσων διάδοσης της ασυλίας, ωστόσο το γεγονός ότι η ασυλία δεν εμφανίζεται σε όλα από αυτά δείχνει πως η Τυρός χρησιμοποιεί κυρίως τα ασημένια. 334 K. J. Rigsby, Asylia, ό,π., σελ

121 Η Τύρος αποτελεί ένα καλό παράδειγμα και για το θέμα του δικαιώματος κοπής νομισμάτων. Η συγκεκριμένη πόλη θέτει σε ισχύ κυκλοφορία νομισμάτων είτε βρίσκεται σε κατάσταση υποτέλειας είτε σε κατάσταση ανεξαρτησίας. Η συγκεκριμένη πρακτική επιτυγχάνεται με την επίβλεψη του εκάστοτε ισχυρού βασιλιά της περιοχής, είτε αυτός είναι ο Αντίοχος Δ', είτε ο Δημήτριος Β'. Αδιαμφισβήτητο είναι πάντως το γεγονός ότι δεν παύει να κόβει νομίσματα. Ο Meadows παραθέτει μια σειρά ακόμη από πόλεις, όπως για παράδειγμα η Αντιόχεια, η Απάμεια, η Λαοδικεία, η Τύρος, η Τρίπολη, η Ιεράπολη κ.α., οι οποίες, σύμφωνα με τον Mørkholm, αρχίζουν να κυκλοφορούν, ακριβώς την ίδια χρονιά, δηλαδή το 169/168 π.χ., μπρούτζινα νομίσματα Όλα αυτά τα νομίσματα απεικονίζουν από την μια πλευρά τον Αντίοχο Δ' και από την άλλη το όνομα της συγκεκριμένης πόλης που το θέτει σε κυκλοφορία. Σε αυτήν την περίπτωση δεν έχουμε αυτόνομες πόλεις που απλά χρησιμοποιούν ένα διαδεδομένο πρότυπο της εποχής για να επιτύχουν αναγνώριση των νομισμάτων τους, αλλά ένα καθοδικό (top-down) φαινόμενο, δηλαδή την κοπή νομισμάτων που ξεκινάει μετά από εντολή του Αντιόχου Δ'. Ακόμα και αυτά τα νομίσματα, όμως, έχουν τις ιδιαιτερότητές τους, όπως το ότι δεν φέρουν το ίδιο βάρος από πόλη σε πόλη 335. Το σημαντικό σε ό,τι αφορά στο θέμα μας είναι πως τα νομίσματα δεν αποτελούν τη βασική μέθοδο μιας πόλης για να «διαφημίσει» την ασυλία της. Τα στοιχεία είναι αρκετά για να δεχθούμε τουλάχιστον αυτήν την άποψη. Παρά το γεγονός ότι μια πόλη χρησιμοποιεί τα νομίσματά της για να «διαφημίσει» την ασυλία της, ωστόσο η κοπή τους γίνεται αποκλειστικά και μόνο για οικονομικούς λόγους. Σε αυτό το πλαίσιο, μπορούμε να υποθέτουμε ότι τα νομίσματα δεν αποτελούν πρωταρχικό μέσο προπαγάνδας ασυλίας, όπως αποτελούν οι επιγραφές, οι οποίες τοποθετούνται συνήθως σε περίοπτα μέρη της κρατικής ή θρησκευτικής επικρατείας για να «διαφημίζουν» κάποια αναγνώριση. 335 A. Meadows, "Money, Freedom, and Empire in the Hellenistic World", ό.π., σελ

122 Αυτό φυσικά έχει και σχέση με την οικονομική πολιτική των Διαδοχών και ειδικά εκείνη του βασιλείου των Σελευκιδών, όπου ο θεσμός της ασυλίας είναι ισχυρότερος από οπουδήποτε αλλού σ ολόκληρη την ελληνιστική οικουμένη. Όπως παρατηρεί μάλιστα ο Meadows, οι Διάδοχοι ακολούθησαν μια νομισματική πολιτική, κατά το πρότυπο της Περσίας, όπου βασιλικά νομισματοκοπεία κυκλοφορούν συνήθως όσα νομίσματα χρειάζεται το βασίλειο για τη συνολική λειτουργία του. Όπου, όμως, υπήρχαν πόλεις με μακρύ παρελθόν σε θεσμούς, όπως πόλεις που διαθέτουν συνέλευση ή θέτουν σε ισχύ κυκλοφορίας τα δικά τους νομίσματα, τότε παρέχεται η δυνατότητα διατήρησης αυτών των θεσμών. Μπορούμε να αναφέρουμε,ως χαρακτηριστικό παράδειγμα στην προκειμένη περίπτωση, τη Μίλητο και την Έφεσο 336. Αυτή είναι και η άποψη του Martin, ο οποίος υποστηρίζει ότι οι Μακεδόνες βασιλείς παρέχουν τη δυνατότητα στις πόλεις να συνεχίσουν να κόβουν νομίσματα, παρά τις επιπτώσεις που κάτι τέτοιο μπορούσε να επιφέρει στα δεδομένα της άσκησης της βασιλικής κυριαρχίας. Η αναγνώριση από τους βασιλείς της σπουδαιότητας που είχε για μια πόλη η διατήρηση των δεσμών με το παρελθόν της φαίνεται ότι συμβάλει καθοριστικά σε αυτήν ακριβώς την παραχώρηση, αφού το αντίθετο είναι δυνατόν να επιφέρει πιθανότατα αντιδράσεις και προβλήματα στη διακυβέρνηση του βασιλιά 337. Ο διαχωρισμός που κάνει ο Meadows είναι ιδιαίτερα σημαντικός, καθώς είναι σύμφωνος με τις βάσεις της σύγχρονης έρευνας, σύμφωνα με την οποία η μελέτη μιας ιστορικής περιόδου προϋποθέτει και τη λήψη δεδομένων από παλαιότερες εποχές, καθώς έτσι διασφαλίζεται η ιστορική συνέχεια της εκάστοτε έρευνας. Ο ελληνιστικός κόσμος αποτελεί συνέχεια του κλασικού κόσμου, γεγονός που σημαίνει πως δεν πρέπει αντιμετωπίζουμε τον πρώτο 336 Α. Meadows, "Money, Freedom, and Empire in the Hellenistic World", ό.π., σελ T. R. Martin, Sovereignty and Coinage in Classical Greece (Princeton 1985), σελ

123 αποκομμένο από τον δεύτερο, αλλά αντίθετα να αναγνωρίσουμε την άμεση συνύπαρξη που επικρατεί ανάμεσα στο παραδοσιακό και το νέο 338. Στο σημείο αυτό, αξίζει να στρέψουμε πάλι την προσοχή μας στο βασίλειο των Σελευκιδών. Είναι γεγονός ότι οι Σελευκίδες ιδρύουν σημαντικές πόλεων από την πρώτη στιγμή της εγκαθίδρυσης της δυναστείας τους. Την περίοδο μάλιστα που βρίσκεται στον θρόνο ο Αντίοχος Β' Θεός ( π.χ.), πραγματοποιείται το μεγαλύτερο πρόγραμμα ίδρυσης πόλεων και αποικισμού στην αρχαιότητα. Αυτή η πρακτική αποτελεί σημαντικό μέρος της πολιτικής τους για συνεχή διάθεση πλουτοπαραγωγικών πηγών, αλλά και για την εξασφάλιση παράλληλα άλλων πολιτικών και στρατιωτικών αναγκών 339. Ο τρόπος με τον οποίο οι συγκεκριμένοι ηγεμόνες διαχειρίζονται τις ελληνιστικές πόλεις έχει βεβαίως ομοιότητες με τις αντίστοιχες πόλεις της ηπειρωτικής Ελλάδας, παράλληλα όμως έχει και διαφορές. Το τελευταίο στοιχείο εστιάζεται στο γεγονός ότι οι συγκεκριμένες πόλεις είναι νέο-ιδρυμένες και κυρίως εξαιτίας της ιδιαιτερότητας των συγκεκριμένων περιοχών. Έτσι λοιπόν ο χώρος επικρατείας αυτής της δυναστείας εκτείνεται σε περιοχές της πάλαι πότε περσικής αυτοκρατορίας. Το γεγονός αυτό και μόνο καθιστά ευκολότερη την εφαρμογή της νομισματικής τους πολιτικής, την οποία «αντιγράφουν» ουσιαστικά από τους Πέρσες. Η παραπλήσια με τους Πέρσες οικονομική πολιτική δεν αποτελεί μόνο στρατηγική των Σελευκιδών, αλλά εφαρμόζεται και από τον Μ. Αλέξανδρο. Οι φόροι που πληρώνουν οι ελληνικές και οι ξένες πόλεις στους Πέρσες συνεχίζονται να υφίστανται με τη μορφή εισφορών προς τον βασιλιά. Παράλληλα, η αντιμετώπιση που έχουν οι πόλεις ως κομμάτι του ελληνιστικού βασιλείου παραμένει σχεδόν αμετάβλητη σε σχέση με αυτήν που διαθέτουν την εποχή όταν είναι μέρος της περσικής 338 Π. Παχής, Ίσις Καρποτόκος, ό.π., σελ Βλ. G. A. Lehmann, "Ιστορία του ελληνικού κόσμου: Ελληνιστική περίοδος" (μτφρ. Θ. Κουρεμένος- Π. Κυριακού), στο: H.- G. Nesselrath, Εισαγωγή στην Αρχαιογνωσία (επιμ. Δ. Ι. Ιακώβ- Α. Ρεγκάκος), τόμος A' (Αθήνα ), σελ , ιδιαίτ. σελ G. G. Aperghis, The Seleukid Royal Economy, ό.π., σελ

124 αυτοκρατορίας. Σε ορισμένες μάλιστα περιπτώσεις, οι πόλεις είναι αναγκασμένες να δεχθούν και φρουρά τοποθετημένη προσωπικά από ίδιο τον βασιλιά 340. Σε ό,τι αφορά στην Αίγυπτο δεν φαίνεται να έχουμε νομίσματα, στα οποία υπάρχουν σχετικές αναφορές με το θεσμό της ασυλίας. Αυτό συμβαίνει κυρίως για δύο λόγους. Η έννοια της ασυλίας, όπως αναφέραμε πρωτύτερα, είναι εντελώς διαφορετική στο περιβάλλον της Αιγύπτου σε σχέση πάντοτε με τον υπόλοιπο ελληνιστικό κόσμο. Οι Πτολεμαίοι παρέχουν την ασυλία με τον τρόπο με την οποία την αντιλαμβάνονται αργότερα και οι Ρωμαίοι, δηλαδή ως μια θρησκευτική ασυλία από τον αστικό νόμο, η οποία δίδεται μόνο στα ιερά και αποκλειστικά από τον θρόνο, και όχι με την έννοια της αναγνώρισης ασυλίας προς μια πόλη. Ο θεσμός της ασυλίας, όπως αναφέραμε παραπάνω σχετικά με τον υπόλοιπο ελληνιστικό κόσμο, δεν φτάνει ποτέ στην Αίγυπτο. Πρέπει να έχουμε φυσικά υπόψη μας ότι ακόμα και σε περιπτώσεις που θα μπορούσε να επικρατήσει (κάτι το οποίο φυσικά δεν ισχύει) αυτές δεν έχουν το δικαίωμα να κόψουν νομίσματα και να παρεκκλίνουν από το οικονομικό σύστημα που καθιέρωσε ο Πτολεμαίος Β'. Κατά συνέπεια, ποτέ δεν «διαφημίζουν» την υποτιθέμενη ασυλία τους, τουλάχιστον όχι με αυτόν τον τρόπο των υπολοίπων ελληνιστικών Βασιλείων. Αυτό φαίνεται ακόμη και από το γεγονός ότι οι σχετικές μαρτυρίες των αιγυπτιακών νομισμάτων που προέρχονται από το περιβάλλον εκτός Αιγύπτου είναι ελάχιστες 341. Αυτοί είναι κυρίως οι λόγοι απουσίας νομισμάτων που αφορούν την ασυλία και όχι η απουσία νομισμάτων αυτή καθεαυτή. Αυτό δεν ισχύει φυσικά στην προκειμένη περίπτωση, αν λάβουμε μάλιστα υπόψη μας τη νομισματική μεταρρύθμιση της Αίγυπτου που εφαρμόζουν από την αρχή της βασιλείας τους ο Πτολεμαίος Α' και ο Πτολεμαίος Β'. Αυτή σχετίζεται με τη συνέχιση της προσπάθειας που είχε ήδη ξεκινήσει με την έναρξη λειτουργίας του νομισματοκοπείου στη Μέμφιδα το 326/ H.- J. Gehrke, Ιστορία του Ελληνιστικού κόσμου, ό.π., σελ F. W. Walbank, ο Ελληνιστικός κόσμος (μτφρ. Τ. Δαρβέρης), ό.π., σελ

125 π.χ. 342, και αφορά κυρίως την είσοδο νομισμάτων σε μια χώρα η οποία πριν από μικρό χρονικό διάστημα δεν τα χρησιμοποιούσε σε πολύ μεγάλο βαθμό. Έτσι λοιπόν, η χρήση νομισμάτων, που αντικαθιστούν στις συναλλαγές των κατοίκων της χώρας του Νείλου τη χρήση προϊόντων, σχετίζεται άμεσα με τη συλλογή φόρων. Το γεγονός αυτό από μόνο του αποτελεί το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα της επιτυχίας που έχει η οικονομική πολιτική των Πτολεμαίων στην Αίγυπτο 343. Αντίθετα, στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία έχουμε ορισμένα παραδείγματα κυκλοφορίας νομισμάτων που αναφέρουν κάποια στοιχεία επιβίωσης του θεσμού της ασυλίας. Παρ' όλο που η Ρώμη έχει παρόμοια αντίληψη με την Αίγυπτο όσον αφορά την ισχύ της ασυλίας, ο συγκεκριμένος θεσμός επιβιώνει και στους ρωμαϊκούς χρόνους, αν και τα παραδείγματα για την επικράτηση του είναι λιγοστά και αποτελούν εξαιρέσεις. Η Ρώμη επιτρέπει σε πόλεις να κυκλοφορήσουν νομίσματα τα οποία εξυπηρετούν κατά κύριο λόγο την τοπική αγορά της κάθε πόλης. Το παραπάνω κατανοείται και από το μπρούτζινο υλικό των νομισμάτων αυτών 344. Η επικράτηση του ρωμαϊκού νομίσματος δεν είναι άλλωστε ομοιόμορφη σε όλη την αυτοκρατορία. Τα μπρούτζινα νομίσματα εξαφανίζονται σταδιακά στις δυτικές επαρχίες της αυτοκρατορίας μέχρι και την περίοδο του Κλαύδιου (10 π.χ.-54 μ.χ.). Στα ανατολικά, όμως, η κατάσταση είναι διαφορετική. Βέβαια, η Ρώμη δεν επιδιώκει την επίσημη απαγόρευση των ξένων νομισμάτων, αν και είναι βέβαιο πως αποθάρρυνε τη χρήση και την κοπή αυτών. Ωστόσο, στα ανατολικά χρειάστηκαν δύο επιπλέον αιώνες, μέχρι την εποχή του Διοκλητιανού ( μ.χ.) για να 342 S. von Reden, Money in Ptolemaic Egypt. From the Macedonian Conquest to the End of the Third Century BC (Cambridge 2007), σελ Βλ. σχετικά την άποψη του J. G. Manning ("Coinage as 'Code' in Ptolemaic Egypt", ό.π., σελ. 85), ο οποίος θεωρεί ότι δε κυκλοφορούν νομίσματα πριν την έλευση των Πτολεμαίων. Ωστόσο, αναφέρει πως το χρήμα με την μορφή νομισμάτων υπάρχει στην Αίγυπτο ήδη από τον 7ο αιώνα π.χ. Η διαφορά είναι πως με τους Πτολεμαίους η ανάγκη νομισμάτων αυξήθηκε, με την περαιτέρω αύξηση των νομισμάτων που προέρχονται από την πληρωμή φόρων καθώς επίσης τις ιδιωτικές συναλλαγές. Το γεγονός αυτό συντελεί στην αύξηση των οικονομικών πόρων του κράτους. 344 Βλ. C. Katsari, "The Monetization of Rome's Frontier Provinces", in: W. V. Harris (ed.), The monetary systems of the Greeks and the Romans, ό.π., σελ , ιδιαίτ. σελ

126 εξαφανιστούν τα διάφορα είδη νομισμάτων. Τότε, ολόκληρη η αυτοκρατορία χρησιμοποιεί ένα κοινό νόμισμα, το οποίο κυκλοφορεί από ένα δίκτυο περιφερειακών νομισματοκοπείων της αυτοκρατορίας 345. Ο Howgego δίνει μια πολιτισμική εξήγηση στο συγκεκριμένο γεγονός. Οι κάτοικοι των δυτικών επαρχιών αντιλαμβάνονται τους εαυτούς τους ως Ρωμαίους από τη στιγμή που δεν έχουν τόσο ισχυρούς τοπικούς μύθους ή ιστορίες. Παράλληλα, η αρχιτεκτονική τους βασίζεται κυρίως στα ρωμαϊκά πρότυπα. Αντίθετα, στις ανατολικές επαρχίες η ελληνική παράδοση, παρά τις ομοιότητές της με τον ρωμαϊκό πολιτισμό, επιβιώνει και παράλληλα ανανεώνεται. Η συνέχεια στην παραγωγή τοπικών νομισμάτων δίνει στις κοινότητες αυτού του γεωγραφικού χώρου το αίσθημα του ανήκειν στην πόλη και μ αυτό τον τρόπο συμβάλλει ιδιαίτερα στη διατήρηση της ταυτότητάς τους, γεγονός που έρχεται σε αντίθεση με την πραγματικότητα του δυτικού μέρους της αυτοκρατορίας, στο οποίο κυριαρχεί σε μεγάλο βαθμό ο «εκρωμαϊσμός» του. Αντίθετα με τη Δύση, στο ανατολικό μέρος της αυτοκρατορίας η προσχώρηση στα δυτικά πρότυπα συμβαίνει μόλις τον 3 ο αιώνα μ.χ Μερικά νομίσματα μάλιστα της αυτοκρατορικής περιόδου από την πόλη Ρώσο της Συρίας κάνουν αναφορά στο θεσμό της ασυλία. Σε ένα από αυτά τα νομίσματα, που χρονολογείται το έτος 135/136 μ.χ., παριστάνεται από τη μια πλευρά η μορφή της θεάς Τύχης και από την άλλη ένα ιερατικό άγαλμα που συνοδεύεται από την παρακάτω επιγραφή: Ῥωσέων τῆς ἱερᾶς καί ἀσύλου καί αὐτονόμου. Ένα άλλο νόμισμα έχει στη μια του όψη την παράσταση του Κόμμοδου, ενώ στην άλλη την παράσταση μιας θεάς που εικονίζεται να κάθεται σε θρόνο. Αυτή μπορεί να αποδοθεί στη μορφή της Αφροδίτης, ή ακόμη στη μορφή κάποιας άλλης (τοπικής;) θεάς. Το συγκεκριμένο νόμισμα φέρει την επιγραφή 345 C. Howgego, Ancient History from Coins, ό.π., σελ Βλ. C. Howgego, Ancient History from Coins, ό.π., σελ

127 Ῥωσέων ΙΕΡΑΣ, που χρονολογείται το 177/178 μ.χ. Ένα τρίτο νόμισμα παριστά στη μια του όψη τη μορφή του Δία, ενώ στην άλλη τη μορφή της Τύχης και φέρει επίσης την επιγραφή: Ῥωσέων ΙΕΡΑΣ, ενώ τοποθετείται χρονολογικά είτε στην ύστερη ελληνιστική, είτε στην αυτοκρατορική περίοδο. Δε θα πρέπει να λησμονούμε στην προκειμένη περίπτωση ότι η πόλη έχει ήδη λάβει μια ευνοϊκή μεταχείριση από τον Αντώνιο, ο οποίος έφθασε στη Συρία το 41 π.χ. Τα διάφορα έγγραφα της εποχής, όπως μια επιστολή του Οκταβιανού το 35 π.χ., παρουσιάζουν επίσης την κατάσταση της πόλης. Σ αυτά αναφέρεται: Ῥωσέων τῆς ἱερᾶς καί ἀσύλου καί αὐτονόμου ἄρχουσι βουλῆι δήμωι 347. Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφέρουμε ένα ακόμη σχετικό στοιχείο. Αυτό σχετίζεται με την πόλη της Μοψουεστίας στην περιοχή της Κιλικίας, στο περιβάλλον της οποίας υπάρχουν μαρτυρίες ψευδο-αυτόνομων 348 μπρούτζινων νομισμάτων, τα οποία χρονολογούνται από τα μέσα του 1 ου αιώνα μ.χ. έως το 2 ο αιώνα μ.χ. Τα περισσότερα απ αυτά δεν φέρουν κανέναν τίτλο, ωστόσο και σ αυτή την περίπτωση υπάρχουν κάποιες εξαιρέσεις. Από αυτές, ένα νόμισμα, που στη μια όψη αναπαριστά τον Δία και στην άλλη τους Κορύβαντες, φέρει την επιγραφή Μοψεατῶν τῆς ἱερᾶς καί αὐτονόμου και χρονολογείται την εποχή του Κλαυδίου ένα άλλο με την ίδια επιγραφή αναπαριστά στη μια όψη τη μορφή της Τύχης και στην άλλη τον Απόλλωνα ένα τρίτο, πάλι με την ίδια επιγραφή, απεικονίζει στη μια πλευρά του τον Απόλλωνα και στην άλλη την Αφροδίτη. Και για την 347 K. J. Rigsby, Asylia, ό.π., σελ Δηλαδή νομίσματα που ανέφεραν την αυτονομία μιας πόλης, χωρίς όμως το καθεστώς αυτονομίας να ισχύει όντως για την πόλη αυτή. 127

128 περίπτωση της Μοψουεστίας, διαθέτουμε νομίσματα που φέρουν πορτραίτα αυτοκρατόρων, όπως τρία μπρούτζινα νομίσματα με την επιγραφή Μοψεατῶν τῆς ἱερᾶς καί ἀσύλου καί αὐτονόμου. Το ένα χρονολογείται το 93/94 μ.χ. και στη μια όψη απεικονίζεται ο Δομιτιανός, ενώ στην άλλη μια όρθια ανδρική φιγούρα, που σχετίζεται με τον Μόψο ή τον Απόλλωνα. Το δεύτερο, πιθανώς ανήκει χρονολογικά στην ίδια εποχή, και έχει στη μια όψη τον Δομιτιανό και την Δομιτία και στην άλλη την Τύχη, ενώ το τρίτο χρονολογείται έναν χρόνο αργότερα, το 94/95 μ.χ., και έχει εγχάρακτη τη μορφή του Δομιτιανού και στην άλλη πλευρά μια όρθια ανδρική φιγούρα 349. Βλέπουμε, λοιπόν, πως αρκετά από τα νομίσματα φέρουν τις μορφές αυτοκρατόρων 350, γεγονός που αποδεικνύει τη νέα κατάσταση στην οποία έχουν περιέλθει οι πόλεις κατά τη διάρκεια της συγκεκριμένης χρονικής περιόδου. Αυτή σχετίζεται με το γεγονός ότι δεν είναι δυνατόν να θέτουν σε ισχύ την κυκλοφορία νομισμάτων χωρίς την έγκριση του αυτοκράτορα. Η παρουσία της Τύχης σχετίζεται άμεσα στην προκειμένη περίπτωση με τον αυτοκράτορα. Η Τύχη ή Fortuna, όπως είναι γνωστή στους Ρωμαίους, παρουσιάζεται συχνά ως μια κακόβουλη θεότητα, η οποία είναι τυφλή και ταλαιπωρεί με τις ιδιοτροπίες της τους ανθρώπους που περιπλανώνται μέσα στο περιβάλλον της ελληνορωμαϊκής οικουμένης. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, οι άνθρωποι θεωρούν πως βρίσκονται κάτω από απόλυτη τυραννία της θεάς. Σε αυτές τις περιπτώσεις, ο αυτοκράτορας παρουσιάζεται ως εγγυητής της σταθερότητας και της ευδαιμονίας της αυτοκρατορίας, ο οποίος σε αντίθεση με την Τύχη επιβλέπει και προστατεύει τους ανθρώπους. Ωστόσο, στο περιβάλλον των ανατολικών λατρειών κατά τη διάρκεια των 349 K. J. Rigsby, Asylia, ό.π., σελ Για τη χρήση προπαγάνδας μέσω της χρήσης των αυτοκρατορικών νομισμάτων βλ. P. Pachis, Religion and Politics in the Graeco-Roman world, ό.π., σελ

129 αυτοκρατορικών χρόνων η έννοια της Τύχης αλλάζει και οι άνθρωποι αρχίζουν να την χαρακτηρίζουν ως επήκοο και φιλάνθρωπο 351. Οι περιπτώσεις αυτές πάντως αποτελούν από μόνες τους εξαιρέσεις, όπως είναι και όλες οι αναφορές ασυλίας της αυτοκρατορικής περιόδου. Όπως αναφέραμε ήδη παραπάνω, οι Ρωμαίοι παραχωρούν κάποιες μορφές αναγνώρισης ασυλίας, με διαφορετικές όμως προδιαγραφές, απ αυτές που επικρατούν σε παλαιότερες εποχές. Η Ρώμη θεωρεί τον θεσμό της ασυλίας ως κίνδυνο για την ευνομία της αυτοκρατορίας και τη συνολική pax romana και γι αυτόν ακριβώς το λόγο οι ανάλογες νομισματικές μαρτυρίες της εποχής δεν είναι τίποτα περισσότερο από επιβιώματα του πάλαι πότε διαδεδομένου θεσμού των ελληνιστικών χρόνων. 351 Βλ. Π. Παχής, Ίσις Καρποτόκος, ό.π., σελ P. Pachis, Religion and Politics in the Graeco-Roman world, ό.π., σελ

130 Επίμετρο Παραβιάσεις ιερού Μελετώντας το θεσμό της ασυλίας αξίζει να εξετάσουμε τις παραβιάσεις αυτής. Σχετικές με το θεσμό είναι και οι παραβιάσεις ικεσίας και ιερού, οπότε οφείλουμε να εξετάσουμε τα θέματα αυτά παράλληλα. Αυτό συμβαίνει γιατί η παραβίαση ενός ιερού έχει τα ίδια αποτελέσματα και συνέπειες, άσχετα αν αυτό έχει αναγνωριστεί ως άσυλο ή όχι. Ίσως, βέβαια, θα μπορούσαμε να υποθέσουμε πως η παραβίαση ασυλίας ενός ιερού έχει μεγαλύτερες συνέπειες σε επίπεδο διακρατικών σχέσεων. Έτσι οι θεσμοί της ικεσίας και της ασυλίας λειτουργούν παράλληλα. Ακόμα κι αν ένα ιερό έχει αναγνωριστεί ως άσυλο, και κάποιος προβεί στην παραβίασή αυτού, παράλληλα καταπατεί και το θεσμό της ικεσίας. Στόχος μας είναι να παρουσιάσουμε, στην προκειμένη περίπτωση, παραδείγματα παραβιάσεων ασυλίας και ιερών. Έτσι λοιπόν θα επικεντρωθούμε, κυρίως, στις παραβιάσεις ιερών χρησιμοποιώντας γνωσιακές θεωρίες, έχοντας ως σκοπό να παρουσιάσουμε την έκφραση σεβασμού των Ελλήνων στους ιερούς χώρους. Αυτό αποτελεί μια αδιαμφισβήτητη πραγματικότητα που δημιουργεί συνήθως το κοινό πλαίσιο επικοινωνίας ανάμεσα στις πόλεις-κράτη. Σ ολόκληρο τον Ελληνιστικό κόσμο μαρτυρούνται, βεβαίως, διάφορες περιπτώσεις παραβίασης ασυλίας. Παράδειγμα, που μπορούμε να αναφέρουμε στην προκειμένη περίπτωση, αποτελεί ο πόλεμος ανάμεσα στη Μίλητο και τη Μαγνησία το 180 π.χ. Παρ' ότι και οι δύο πόλεις είναι αναγνωρισμένες ως άσυλα, εμπλέκονται μεταξύ τους σε αυτόν τον πόλεμο χωρίς, όμως, οι αναγνωρίσεις τους να αποτρέπουν τη συγκεκριμένη εμπλοκή τους 352. Οι παραβιάσεις 352 K. J. Rigsby, Asylia: Territorial Invilability in the Hellenistic World (Berkeley 1996), σελ

131 αυτές, όμως δε σημαίνουν ότι ο συγκεκριμένος θεσμός, παράλληλά μ αυτόν της ικεσίας σε περιπτώσεις ιερών, δεν έχει καμία ισχύ. Η τήρηση της ασυλίας και της ικεσίας θεωρείται, άλλωστε, ως ένας αυτονόητος παράγοντας για τα δεδομένα αυτής της εποχής. Γι αυτό ακριβώς το λόγο, οι συγγραφείς των συγκεκριμένων μαρτυρίων την παραλείπουν επειδή την θεωρούν ως αυτονόητη. Οι περιπτώσεις όπου μπορούμε να υποθέσουμε μαζικές παραβιάσεις ασυλίας είναι αυτές, όπου μία πόλη ζητά την ανανέωσή της. Παράδειγμα αποτελεί η περίπτωση της Τέως, η οποία το 160 π.χ προσεγγίζει διάφορες κρητικές πόλεις προκείμενου να ανανεώσει την ασυλία που είχε ήδη λάβει το 204/3 π.χ. Ο Walbank, θεωρεί, εξετάζοντας το συγκεκριμένο γεγονός, ότι η ασυλία έχει λάβει στην προκειμένη περίπτωση τα χαρακτηριστικά ενός 'κενού γράμματος', δηλαδή με την έννοια πως δεν τηρούταν καθόλου. Γι αυτό το λόγο, φροντίζει η συγκεκριμένη πόλη να την ανανεώσει ώστε να επανακτήσει το σεβασμό και την πλήρη ισχύ του θεσμού 353. Ενδιαφέρον κομμάτι της παραβίασης ιερών αποτελεί μία ευρύτερη μέθοδος προληπτικής επίλυσης ενός «προβλήματος» ικεσίας. Θα πρέπει να αναφέρουμε, στο συγκεκριμένο σημείο, ότι πολλοί από τους ικέτες είναι εγκληματίες, ως εκ τούτου η πόλη επιθυμεί συνήθως να τους δικάσει για τις συγκεκριμένες πράξεις τους. Μη θέλοντας όμως να παραβιάσουν το ιερό, οι αρχές της πόλης αναγκάζουν τον ικέτη να αποποιηθεί από μόνος του την ικεσία με την οποία προστατεύεται. Μ αυτό τον τρόπο απομακρύνουν οποιαδήποτε ευθύνη παραβίασης του συγκεκριμένου θεσμού, γεγονός που θα σήμαινε αυτομάτως διάπραξη ασέβειας. Έτσι έχουμε, λοιπόν, περιπτώσεις όπου αφήνουν συνήθως έναν ικέτη χωρίς τροφή μέσα στο ιερό αναγκάζοντας τον μ αυτό τον τρόπο να παραδοθεί. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα πρόληψης ικεσίας αποτελεί η τοποθέτηση φρουράς από τους Αθηναίους έξω από την είσοδο της Ακρόπολης με σκοπό να κρατούν μακριά τους υποψήφιους ικέτες, οι οποίοι προσπαθούν να 353 Βλ. F. W. Walbank, ο Ελληνιστικός κόσμος (Θεσσαλονίκη 1993) (μτφρ. Τ. Δαρβέρης), σελ

132 καταφύγουν σε κάποιο ιερό 354. Η λήψη προληπτικών μέτρων, με τα οποία εμποδίζουν τους υποψήφιους ικέτες να προσεγγίζουν κάποιο ιερό χώρο με απώτερο σκοπό να προστατευθούν από τους νόμους του ιερού χώρου, θεωρείται ως ένα σύνηθες και νόμιμο μέτρο για τα δεδομένα αυτής της εποχής. Το να προλάβουν, δηλαδή, κάποιον υποψήφιο ικέτη να προσφύγει σε κάποιο ιερό δεν παραβιάζει θεωρητικά, τουλάχιστον τους ιερούς νόμους της πόλης. Ο Θουκυδίδης αναφέρει την προσπάθεια ενός καταδιωκόμενου να βρει προστασία από τους εφόρους της Σπάρτης στο ιερό της Αθηνάς Χαλκιοίκου. Τότε oι έφοροι αφαιρούν, σύμφωνα με την μαρτυρία του συγκεκριμένου ιστορικού, τη σκεπή και τα θυρόφυλλα το ιερού, χτίζουν στη συνέχεια τις πόρτες τους, με αποτέλεσμα να αποκλεισθεί μέσα στο ιερό υποφέροντας από την πείνα και τη δίψα. Λίγο πριν πεθάνει τον απομακρύνουν από το ναό, έτσι ώστε να μην τον μολύνει με το θάνατό του και τελικά τον θάβουν μακριά από το μέρος όπου πέθανε 355. Αποτέλεσμα των παραβιάσεων ενός ιερού είναι η πρόκληση άγους. Το άγος θεωρείται ως η οργή του θεού, κάτι τρομερό κι επικίνδυνο για τα δεδομένα μιας πόλης. Αυτό μπορεί να προκληθεί για διαφόρους λόγους, συμπεριλαμβανομένης και της παραβίασης του ιερού χώρου. Ανάμεσα στις συνέπειες του άγους ενός θεού ή μιας θεάς συγκαταλέγονται φυσικές καταστροφές ή στρατιωτικές ήττες. Οι Έλληνες, προκειμένου να απομακρύνουν τις συνέπειες αυτής της τρομερής για τη ζωή τους πραγματικότητας, φροντίζουν να πραγματοποιούν τελετουργίες σχετικές με τον εξαγνισμό του συγκεκριμένου χώρου αλλά και ολόκληρης της πόλης τους, προκριμένου να απομακρύνουν τη θεϊκή όρη. Μπορούμε να αναφέρουμε ως παράδειγμα την αφιέρωση δύο χάλκινων ανδριάντων από τους Αθηναίους στους θεούς της 354 Βλ. για τα παραδείγματα U. Sinn, "Greek sanctuaries as places of refugee", in: N. Marinatos- R. Hägg (eds.), Greek Sanctuaries: new approaches (London 1993), σελ Παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμός

133 πόλης τους 356, προκειμένου να απομακρύνουν τις ολέθριες συνέπειες του άγους που προκαλείται στο περιβάλλον της πόλης τους εξαιτίας της απομάκρυνσης του ικέτη, για τον οποίο αναφερθήκαμε παραπάνω, στο ιερό της Αθηνάς Χαλκιοίκου 357. Ένα ακόμη άκρως ενδιαφέρον παράδειγμα αποτελεί μία ακόμη αναφορά του Θουκυδίδη, σύμφωνα με την οποία ο σεισμός, από τον οποίο χτυπήθηκε η Σπάρτη το 464 π.χ., είναι αποτέλεσμα της θεϊκής οργής του Ποσειδώνα. Η συγκεκριμένη τιμωρία θεωρείται, σύμφωνα πάντοτε με τον παραπάνω ιστορικό, ως αποτέλεσμα της απομάκρυνσης των ειλώτων από τους Σπαρτιάτες από το ιερό του Ποσειδώνα και στη συνέχεια τους σκότωσαν 358. Αυτό αντανακλά τη γενική πεποίθηση των Ελλήνων πως η θεϊκή τιμωρία για κάποιο γεγονός μπορεί να έχει αρνητικές συνέπειες για ένα μεγάλο αριθμό ανθρώπων. Παρόμοια περιστατικά βρίσκουμε, άλλωστε, και σε άλλες περιπτώσεις, όπως για παράδειγμα στην αναφορά ενός μεγάλου σεισμού και παλιρροϊκών κυμάτων, από τα οποία χτυπάται το 373 π.χ η Αχαΐα. Αυτός προκαλεί την καταστροφή της συγκεκριμένης περιοχής και κυρίως της πόλης Ελίκης. Η συγκεκριμένη καταστροφή θεωρείται ως αποτέλεσμα της θεϊκής οργής του Ποσειδώνα, εξαιτίας της θανάτωσης από τους κατοίκους αυτής της πόλης Ιώνων απεσταλμένων μέσα στο ιερό του. Φυσικά πρέπει να αναφέρουμε ότι δεν είμαστε απολύτως σίγουροι, αν στην προκειμένη περίπτωση, αυτοί είχαν προσφύγει ως ικέτες στο ιερό ή όχι Βλ. περισσότερα για το άγος W. Burkert, Greek Religion (Oxford 1985) (trans. John Raffan), σελ Παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμός Παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμός 57. Φαίνεται μάλιστα πως το ιερό του Ποσειδώνα στο Ταίναρο αποτελούσε ιδανικό ιερό για προσφυγή από είλωτες. Όπως σημειώνει ο R. W. M. Schumacher ("Three related sanctuaries of Poseidon: Geraistos, Kalaureia and Tainaron, in: N. Marinatos and R. Hägg [eds.], Greek Sanctuaries, ό.π., σελ , ιδιαίτ. σελ ) αυτό μπορεί να είχε σχέση με την κοινωνική θέση αυτής της ομάδας. Το ιερό βρισκόταν σε απομακρυσμένο σημείο, στο οποίο μάλιστα θεωρούταν πως βρισκόταν η πύλη του Άδη. Η επιλογή αυτή, λοιπόν, έχει ένα ισχυρό στοιχείο συμβολισμού. Σε ένα μέρος που θεωρούταν πως βρίσκεται στα όρια της πόλης και του τέλους του κόσμου, στα σύνορα με τον Κάτω Κόσμου, βρίσκουν καταφύγιο κοινωνικές ομάδες που ζουν στο περιθώριο, και μάλιστα δεν θεωρούταν καν πως άνηκαν στο κοινωνικό σύνολο. 359 R. W. M. Schumacher., "Three related sanctuaries of Poseidon", ό.π., σελ. 71. Παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμοί Για το πρόβλημα των αρχαίων κειμένων που τείνουν να αντιμάχονται βλ. T. Whitmarsh, "Ancient History Through Ancient Literature", in: A. Erskine (ed.), A Companion to Ancient History (Oxford 2009), σελ , ιδιαίτ. σελ

134 Τα συγκεκριμένα αποσπάσματα είναι σημαντικά για πολλούς και διαφόρους λόγους. Πρώτον, διότι ο φόβος της θεϊκής τιμωρίας για παραβιάσεις ιερών κανόνων, καθώς επίσης για διάπραξη εγκλημάτων που σχετίζονται άμεσα με ενέργειες ασέβειας αποτελεί ένα βασικό και καίριο στοιχείο του αρχαιοελληνικού πολιτισμού και του συνολικού τρόπο σκέψης των Ελλήνων. Παράλληλα, όμως, όπως αφήνεται να εννοηθεί από τη συγκεκριμένη μαρτυρία, κυριαρχεί η πεποίθηση ότι ακόμη μια μεμονωμένη πράξη ενός ανθρώπου μπορεί να προκαλέσει τη θεϊκή τιμωρία σε συλλογικό επίπεδο 360. Δεύτερον, είναι χαρακτηριστικό ότι οι Σπαρτιάτες δεν σκότωσαν, σύμφωνα πάντοτε με τη παραπάνω μαρτυρία, τους ικέτες μέσα στο ιερό, αλλά φροντίζουν πρώτα να τους απομάκρυναν από αυτό. Αυτό γίνεται προκειμένου να αποφύγουν το φονικό μέσα στο ιερό (η οποία μπορούσε να προκληθεί όχι μόνο με χρήση βίας, αλλά και σε περιπτώσεις τοκετού 361 ), γεγονός που θεωρείται ως ένα ιδιαίτερο στοιχείο μίανσης του ιερού αυτού χώρου. Αντίστοιχες αντιλήψεις επικρατούν, σύμφωνα με τους ιερούς νόμους (leges sacrae) των αρχαιοελληνικών πόλεων. Το αίμα θεωρείται ως στοιχείο ζωής αλλά παράλληλα και θανάτου και μίανσης, στοιχεία δηλαδή που δε σχετίζονται με τη θεϊκή φύση 362. Σημαντικές διαστάσεις στη μελέτη του παραπάνω γεγονότος μπορεί να δώσει, σύμφωνα, με την άποψή μας, η θεωρία της κανονιστικής νόησης του Jeppe Sinding Jensen. O συγκεκριμένος ερευνητής εισάγει τον όρο "κανονιστική νόηση" (normative cognition), προκειμένου να περιγράψει τις ανθρώπινες γνωσιακές λειτουργίες, οι οποίες διαμορφώνονται βάσει διυποκειμενικών, συλλογικών και κοινωνικών κανόνων (όπως είναι, στην προκειμένη περίπτωση, ο θεσμός της ικεσίας). Οι συγκεκριμένες λειτουργίες αποτελούν τη βάση για τη 360 A. Chaniotis, "Constructing the fear of Gods. Epigraphic Evidence from Sanctuaries of Greece and Asia Minor", in: A. Chaniotis (ed.), Unveiling Emotions: Sources and Methods for the Study of Emotions in the Greek World (Stuttgart 2012), σελ D. Potter, "Hellenistic Religion", in: A. Erskine (ed.), A Companion to the Hellenistic World (Oxford 2003), σελ Βλ. επίσης Paraskevi Martzavou, "Dream, narrative, and the construction of hope int he 'healing miracles' of Epidauros", in: A. Chaniotis (ed.), Unveiling Emotions: Sources and Methods for the Study of Emotions in the Greek World, ό.π., σελ W. Burkert, Greek Religion, ό.π., σελ

135 συνδιαλλαγή του ανθρώπου με το περιβάλλον του σε διάφορα επίπεδα, όπως για παράδειγμα το φυσικό, το συλλογικό, το κοινωνικό, και το συμβολικό. Σύμφωνα πάντοτε με τον Jensen η κανονιστική νόηση μετατρέπει τον άνθρωπο σε κοινωνικό ον. Αυτή η λειτουργία συμβαίνει. άλλωστε, σε δύο επίπεδα. Πρώτον, σε ατομικό επίπεδο, όπου η κανονιστική νόηση λειτουργεί με την εσωτερίκευση κοινωνικών κανόνων και πολιτισμικών μοντέλων, και δεύτερον σε συλλογικό επίπεδο που λειτουργεί σύμφωνα με τα δεδομένα της κοινωνικής δομής. Τα μέλη μιας τέτοιας ομάδας, οφείλουν να ακολουθούν πάντοτε τους κανόνες, θέτοντας μ αυτό τον τρόπο τα θεμέλια για ένα κοινό πλαίσιο επικοινωνίας και συμβίωσης. 363 Η θεωρία του Jensen μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να περιγράψει, παράλληλα, και τη λειτουργία των θεσμών στην αρχαία ελληνική κοινωνία. Με την απουσία ενός διακρατικού νόμου που να διέπει τις σχέσεις ανάμεσα στις πόλεις, θεσμοί όπως αυτός της ικεσίας καλύπτουν, συνήθως, αυτό το κενό διαμορφώνοντας μ αυτό τον τρόπο τους κανόνες συμπεριφορές των ανθρώπων, ιδιαίτερα αυτών που σχετίζονται άμεσα μ αυτούς τους θεσμούς. Βασική αρχή αυτής της πραγματικότητας είναι η δημιουργία όλων αυτών των παραγόντων που συντελούν στη δημιουργία, τόσο στην κλασική, όσο και στην ελληνιστική εποχή, ενός διακρατικού πλαισίου συνεργασίας και συνδιαλλαγής των ανθρώπων της αρχαιότητας. Σημαντικό, επίσης, κομμάτι της θεωρίας του Jensen αποτελεί η άποψή του ότι η κανονιστική νόηση είναι άμεσα συνδεόμενη με τη θεωρητική και υποθετική νόηση. Αυτό σημαίνει πως οι άνθρωποι έχουν την ικανότητα να δημιουργούν και να κρίνουν υποθετικά σενάρια. Σύμφωνα, πάντοτε με τον συγκεκριμένο ερευνητή, κάθε φορά που ένας άνθρωπος αναρωτιέται σε ποιες πράξεις να προβεί, τότε χρησιμοποιεί την κανονιστική του κρίση. Μ αυτόν ακριβώς τον τρόπο θέτει στον εαυτό του ερωτήματα σχετικά με το αν κάτι είναι σωστό ή 363 J. S. Jensen, "Doing it the Other Way Round: Religion as a Basic Case of 'Normative Cognition'", Method and Theory in the Study of Religion, 22 (2010), , σελ

136 λάθος, επιτρεπτό ή απαγορευμένο κλπ Έτσι και σε αυτές τις περιπτώσεις μπορούμε να βασιστούμε σε αυτή την προσέγγιση, προκειμένου να αιτιολογήσουμε τον τρόπο με τον οποίο δρουν όσοι παραβιάζουν κάποιο ιερό χώρο. Η πεποίθηση, κατά την ελληνική αρχαιότητα, ότι η παραβίαση των ιερών κανόνων της κοινότητας επιφέρει θεϊκή τιμωρία οδηγούσε τους ανθρώπους στην προσπάθεια να προσαρμόζουν τις πράξεις τους με τέτοιο τρόπο ώστε να ελαχιστοποιούν την εχθρική αντίδραση των θεών. Κατά συνέπεια, όταν κάποιος εγκληματίας ή κάποιος που βαρυνόταν με σοβαρά αδικήματα κατέφευγε ως ικέτης σε ένα ιερό, οι πολίτες μίας πόλης αναζητούσαν εναλλακτικούς τρόπους προκειμένου να τον απομακρύνουν από τον ιερό χώρο και στη συνέχεια να τον θανατώσουν προκειμένου να μην παραβούν τον ιερό νόμο της ικεσίας. Παρόμοιες περιπτώσεις απόδοσης καταστροφών στην τιμωρία ενός θεού έχουμε και κατά τη διάρκεια της ελληνιστικής εποχής. Μπορούμε να αναφέρουμε, ως παράδειγμα, την εισβολή του βασιλιά της Βιθυνίας Προυσία Β' το 155/4 π.χ στην Πέργαμο, η οποία σχετίζεται άμεσα με τη λεηλασία του ιερού της Αθηνάς Νικηφόρου καθώς επίσης και του Ασκληπιείου της πόλης. Ως συνέπεια αυτής της πράξης οι δυνάμεις του επλήγησαν από λιμό και καταιγίδα, καταστροφές που αποδόθηκαν σε πράξεις του Ασκληπιού και του Ηρακλή αντίστοιχα. Το γεγονός επιφέρει την αποφασιστική ήττα του συγκεκριμένου ηγεμόνα από τον Άτταλο Β' ( π.χ.). Ο τελευταίος καθιερώνει, προκειμένου να τιμήσει τον Ασκληπιό και τον Ηρακλή, τα Σωτήρια, δηλαδή αγώνες προς τιμή του Ασκληπιού Σωτήρα, και τα Ηράκλεια αντίστοιχα, προς τιμή του Ηρακλή που θεωρείται ως ο μυθικός πρόγονος των κατοίκων αυτής της πόλης 365. Όλες αυτές οι αναφορές μας οδηγούν σε δύο ερωτήματα: α) γιατί θεωρούσαν οι άνθρωποι ότι η πρόκληση αυτών των φυσικών καταστροφών σχετίζονται με τις διαθέσεις του θεϊκού 364 J. S. Jensen, "Doing it the Other Way Round", ό.π., σελ Kent J. Rigsby, Asylia, ό.π., σελ Παράρτημα αρχαίων κειμένων αριθμός

137 κόσμου, και 2ον) ποια μπορεί να θεωρηθεί ως η κυριότερη αιτία της αντίληψης των ανθρώπων ότι η πρόκληση όλων αυτών των φυσικών καταστροφών συνδέεται άμεσα με την θεϊκή οργή που επέρχεται εξαιτίας της παραβίασης κάποιου ιερού κανόνα ή γενικότερα ενός ιερού χώρου. Οι απαντήσεις μπορούν να δοθούν με βάση, πάντοτε, τη μελέτη του Stewart Guthrie. Σύμφωνα με αυτόν τον ερευνητή, οι άνθρωποι είναι εξελικτικά προγραμματισμένοι να επιδιώκουν την επιβίωσή τους. Γι αυτό το λόγο σε καταστάσεις ή γεγονότα που απειλούν τη ζωή τους τείνουν να αποδίδουν την πρόκληση αυτών των καταστάσεων σε κάποιον εμπρόθετο φορέα. Η λειτουργία αυτή των ανθρώπων καθορίζει τις αποφάσεις και τη δράση τους που σχετίζονται άμεσα με τις συνθήκες της προσωπικής τους επιβίωσης. Ο Guthrie αναφέρει το παράδειγμα ενός ανθρώπου ο οποίος παρατηρεί από μεγάλη απόσταση ένα μεγάλο αντικείμενο που μοιάζει με βράχο ή με αρκούδα. Στην περίπτωση αυτή, το άτομο θα τείνει να θεωρήσει ότι το συγκεκριμένο αντικείμενο είναι αρκούδα και θα προσπαθήσει να προφυλαχθεί από αυτήν. Αν η εκτίμησή του αποδειχθεί αληθής, θα έχει φροντίσει να πάρει τα κατάλληλα μέτρα προκειμένου να αμυνθεί και έτσι να σωθεί από μία ενδεχόμενη επίθεση του ζώου. Αν πάλι αποδειχθεί ότι ο μεγάλος όγκος που διέκρινε ήταν ένας βράχος, η αρχική του εκτίμηση δεν θα έχει κόστος για την επιβίωσή του. Σε αντίθετη περίπτωση, όμως, αν δηλαδή θεωρήσει ότι το αντικείμενο που βλέπει είναι ένας βράχος, αλλά τελικά αποδειχθεί ότι είναι αρκούδα, η λανθασμένη του εκτίμηση θα του στοιχίσει τη ζωή επιφέροντας το μεγαλύτερο κόστος για την επιβίωσή του και ενδεχομένως και για την επιβίωση της κοινότητάς του 366. Με βάση τα παραπάνω δεδομένα, ο Guthrie αναλύει την ικανότητα του ανθρώπου να αντιλαμβάνεται, συνήθως, το περιβάλλον του ανθρωπομορφικά. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτού του ερευνητή έχουμε μια περίπτωση που μπορεί να ενταχθεί στο σύνολων όλων αυτών των 366 Βλ. S. Guthrie, Faces in the Clouds: an new theory on religion (Oxford 1993), σελ

138 αντιλήψεων, οι οποίες σχετίζονται άμεσα με τη θεωρία του ανιμισμού 367. Σύμφωνα με τον ίδιο, πάντοτε, ερευνητή οι ανθρωπομορφικές τάσεις των ανθρώπων μπορούν να θεωρηθούν ως απόρροια της ανάγκης τους να ερμηνεύσουν μ ένα αντίστοιχο τρόπο στοιχεία του φυσικού τους περιβάλλοντος, τα οποία είναι γι αυτούς ασαφή και αβέβαια 368. Γι αυτό ακριβώς το λόγο, κάθε φορά που οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται κάτι, όπως για παράδειγμα έναν κεραυνό, ως έμψυχο ον τότε θεωρούν πως οφείλουν να καθιερώσουν μία κοινωνική σχέση με αυτό 369. Οι σχετικές παρατηρήσεις του Guthrie μπορούν να βρουν αντίστοιχα ερείσματα και στην περίπτωση της έρευνας μας. Η κυριότερη απόδειξη γι αυτό μπορεί να θεωρηθεί η σχετική άποψή του ότι ο ανθρωπομορφισμός μπορεί να σχετισθεί, εκτός των παραπάνω, και με την σχετική αντίληψη των ανθρώπων ότι η πρόκληση ασθενειών ή ακόμη (φυσικών) καταστροφών θεωρούνται πάντοτε ως τιμωρία ή ακόμη ως ένα ιδιαίτερο συμβολικό μήνυμα 370. Πρόκειται για απόδοση θεϊκής δικαιοσύνης, με ολέθριες επιπτώσεις στη ζωή των ανθρώπων της συγκεκριμένης κοινωνικής ομάδας, κάθε φορά που οι άνθρωποι παραβιάζουν τους ιερούς τους νόμους. Αποτελεί γι αυτούς την πλέον λογική εξήγηση για την πρόκληση ακατανόητων γι αυτούς γεγονότων που η εξήγησή τους υπερβαίνει τις νοητικές τους ικανότητες. Ο Guthrie αναφέρει σχετικά ότι η συγκεκριμένη πρακτική σχετίζεται άμεσα με τη νοητική αδυναμία του ανθρώπου να ερμηνεύει ή να αντιλαμβάνεται κάθε τι που συμβαίνει σ αυτόν, στους οικείους του ή ακόμη στον περιβάλλοντα χώρο. Γι αυτό ακριβώς το λόγοι, οι άνθρωποι ερμηνεύουν, 367 Για τον ανιμισμό βλ. Γ. Δ. Ζιάκας, Θρησκεία και πολιτισμός των προϊστορικών κοινωνιών και των αρχαίων λαών (Θεσσαλονίκη ), σελ Για τις θεωρίες επί εθνολογικής βάσεως βλ. του ιδίου, σελ S. Guthrie, Faces in the Clouds, ό.π., σελ S. Guthrie, Faces in the Clouds, ό.π., σελ. 5. Βλ. επίσης του ιδίου, σελ Ό.π., σελ

139 ή ακόμη κατανοούν, συνήθως τέτοιες καταστάσεις ή γεγονότα επιστρατεύοντας τη φαντασία τους 371. Η συγκεκριμένη λειτουργία αποτελεί ένα σημαντικό αμυντικό μηχανισμό. H απόδοση των φυσικών καταστροφών στις πράξεις ενός εμπρόθετου θεϊκού φορέα σήμαινε πως μπορούσαν να αμυνθούν απέναντι σε αυτές. Η πίστη ότι υπάρχει μια άμεση σχέση ανάμεσα στους εκπροσώπους του θεϊκού και στην πρόκληση όλων αυτών των γεγονότων, που διαταράσσουν την κανονική ροή της ζωής τους, τους βοηθούσε να συνειδητοποιήσουν ότι ζουν σ ένα περιβάλλον που είναι γεμάτο κινδύνους. Γι αυτό ακριβώς το λόγο θεωρούν ότι η μόνη δυνατή λύση για υπέρβαση όλων αυτών των έκρυθμων καταστάσεων είναι η σύναψη ενός "κοινωνικού συμβολαίου" ανάμεσα στον ανθρώπινο και το θεϊκό κόσμο, που βασίζεται στην αρχή του do ut des 372. Οι συγκεκριμένες θεωρητικές απόψεις βρίσκουν, όπως αναφέραμε παραπάνω, άμεση εφαρμογή στο περιβάλλον και τις σχετικές αντιλήψεις της αρχαιοελληνικής θρησκείας. Αυτό το γεγονός γίνεται αντιληπτό, αν λάβουμε υπόψη μας ότι οι Έλληνες θεωρούν πως η έκβαση της καθημερινή τους ζωής εξαρτάται άμεσα από τη βούληση των θεών Η έννοια της θεϊκής «επιφάνειας», μέσω της οποίας γίνεται αντιληπτή στους ανθρώπους η δύναμή τους, είναι άλλωστε ένα ακόμη βασικό χαρακτηριστικό της αρχαιοελληνικής θρησκευτικής πραγματικότητας 374. Αυτό το "κοινωνικό συμβόλαιο" μεταξύ θεών και ανθρώπων αποτελεί το βασικότερο συνεκτικό δεσμό των θεσμών, όπως αυτών της ασυλίας και της ικεσίας. Μ αυτό το τρόπο σηματοδοτούνται οι τρόποι, μέσω των οποίων συντελείται η ευημερία μιας πόλης και 371 Ό.π., σελ Βλ. Π. Παχής, Θρησκεία και Οικονομία στην αρχαία Ελληνική κοινωνία (Θεσσαλονίκη, 2010), σελ A. Chaniotis, "Constructing the fear of Gods. Epigraphic Evidence from Sanctuaries of Greece and Asia Minor", ό.π., σελ A. Chaniotis, "The Divinity of Hellenistic Rulers", in: A. Erskine (ed.), A Companion to the Hellenistic World, ό.π., σελ , ιδιαίτ. σελ

140 αποτρέπονται φυσικές καταστροφές, οι οποίες διαταράσσουν το κοινωνικό γίγνεσθαι. Αυτή ακριβώς η πραγματικότητα συντελεί στην εδραίωση της αντίληψης ότι οι πράξεις των μελών μιας κοινότητας συνδέονται με την ευδαιμονία ή την καταστροφή τους. Οι θεοί είναι οι άμεσοι τοποτηρητές της συμπεριφοράς τους, και γι αυτό ακριβώς το λόγο οφείλουν να τηρούν και να σέβονται τους ιερούς τους νόμους. Εάν δεχθούμε αυτή την υπόθεση τότε προκύπτουν νέα δεδομένα στον τρόπο λήψης αποφάσεων για μια ενδεχόμενη παραβίαση ιερού. Όπως ήδη αναφέραμε προηγουμένως, σύμφωνα με τον Jensen οι άνθρωποι έχουν τη δυνατότητα να δημιουργούν, να επεξεργάζονται, και να κρίνουν υποθετικά σενάρια. Σύμφωνα με τον Boyer αυτή ακριβώς η δυνατότητα βασίζεται στην ικανότητα του ανθρωπίνου νου να κάνει υποθέσεις, προκειμένου να βρει τις πιο κατάλληλες λύσεις 375, προκειμένου να αντιμετωπίσει κάποιες μελλοντικές έκρυθμες για τη ζωή του καταστάσεις. Η συγκεκριμένη ικανότητα του ανθρώπου χαρακτηρίζεται, σύμφωνα με τα δεδομένα της γνωσιοεπιστήμης, ως "αποσυνδεδεμένη νόηση". Σύμφωνα με αυτή η ανθρώπινη νόηση δεν εξαρτάται μόνο από πληροφορίες που μεταδίδουν άλλοι άνθρωποι, αλλά και από τη συνεργασία των ανθρώπων μεταξύ τους. Για να γίνει η αξιολόγηση όλων αυτών των πληροφοριών που παρέχουν σε κάποιον άλλοι άνθρωποι, το υποκείμενο πρέπει να δημιουργήσει μία νοητική αναπαράσταση 376. Οι συγκεκριμένες νοητικές αναπαραστάσεις δημιουργούν και αξιολογούν τα υποθετικά σενάρια, μέσω των οποίων καταβάλλονται προσπάθειες προκειμένου να βρουν πιθανές λύσεις διαφόρων «στρατηγικών» σχεδιασμών. Για να είναι άλλωστε σίγουροι για τη σωστή επιλογή τους φροντίζουν πάντοτε να αξιολογούν κάθε μια αυτές μέσω διαφόρων 375 Σύμφωνα με τον P. Boyer (Και ο Άνθρωπος έπλασε τους Θεούς [Θεσσαλονίκη, 2008] [μτφρ. Δ. Ξυγαλατάς- Ν. Ρουμπέκας], σελ ) ο ανθρώπινος εγκέφαλος δεν είναι ένας μηχανισμός γενικής εξήγησης. Αντίθετα, ο εγκέφαλος αποτελείται από τα συστήματα συμπερασμού, τα οποία αποτελούν πολλοί εξειδικευμένοι μηχανισμοί εξήγησης γεγονότων, οι οποίοι είναι προσαρμοσμένοι σε συγκεκριμένα γεγονότα και ανάλογα προτείνουν εξηγήσεις για κάποια συγκεκριμένα γεγονότα. 376 P. Boyer, Και ο Άνθρωπος έπλασε τους Θεούς, ό.π., σελ Οι νοητικές αναπαραστάσεις (βλ. D. Sperber, Explaining Culture: a naturalistic approach [Oxford 1999], σελ. 32) είναι αυτές που βρίσκονται μέσα στο υποκείμενο, όπως μια μνήμη, μια πίστη, ή μια πρόθεση. 140

141 σχεδιασμών. Γνωρίζουν, άλλωστε, ότι οι περισσότεροι απ αυτούς βασίζονται σε προϋποθέσεις που δεν έχουν καμία σχέση με την πραγματικότητα 377. Μέσω αυτής της τακτικής τους μπορούν να φθάσουν στο επιθυμητό γι αυτούς αποτέλεσμα, δηλαδή στην απομάκρυνση της επικίνδυνης για τη ζωή τους κατάστασης 378. Δε θα πρέπει να λησμονούμε, φυσικά, ότι οι συγκεκριμένες πληροφορίες (όπως στην περίπτωση μας η παρουσίαση καταστροφών ως μέσο τιμωρίας για την παραβίαση ιερού) ανακαλούνται από τον ανθρώπινο νου προκειμένου να αιτιολογήσουν ή και να ερμηνεύσουν τα συγκεκριμένα γεγονότα. Αυτό σημαίνει πως σε μία επικείμενη παραβίαση ιερού κάποιος είναι σε θέση να δημιουργήσει αλλά και να αξιολογήσει παράλληλα όλα αυτά τα πιθανά σενάρια, μέσω των οποίων θα προκύψει η λιγότερο γι αυτόν επιζήμια λύση σ αυτήν την έκρυθμη κατάσταση. Γι αυτό το λόγο φροντίζουν, όπως αναφέραμε ήδη παραπάνω, να μη θανατώνονται άνθρωποι μέσα στο ιερό, αλλά να εκδιώκονται πέρα των ορίων του. Έχουν εδραιωμένη τη συνείδηση ότι αυτή η τακτική είναι η λιγότερο γι αυτούς επιζήμια λύση στο συγκεκριμένο πρόβλημα. Η επιλογή σχετίζεται, άλλωστε, άμεσα με την προφορική ή γραπτή μετάδοση παρόμοιων επεισοδιακών γεγονότων που προκαλούν συνήθως στους αποδέκτες τους τρόμο και παραδείγματα προς αποφυγήν. Η επιλογή, επομένως, κάποιου να πάρει μια λανθασμένη απόφαση, δηλαδή να παραβιάσει ένα ιερό καθώς επίσης η ανάκληση, μέσω του κείμενου μιας μαρτυρίας, του συγκεκριμένου γεγονότος συντελεί στην πρόκληση συναισθημάτων (όπως για παράδειγμα, τρόμου και ο φόβου), τα οποία τους αποτρέπουν να αποφύγουν τέτοιου είδους ενέργειες. Πολλοί ψυχολόγοι, άλλωστε, σημειώνουν πως έχει περισσότερο λογική να μιλάει 377 P. Boyer, Και ο Άνθρωπος έπλασε τους Θεούς, ό.π., σελ A. K. Barbey- L. W. Barsalou, "Reasoning and Problem Solving: Models", Encyclopedia of Neuroscience, 8 (2009), σελ

142 κάποιος για ένα συναισθηματικό επεισόδιο ή σενάριο, παρά για το ίδιο το συναίσθημα 379. Επιπλέον πειράματα έχουν δείξει πως οι άνθρωποι μπορούν να "κολλήσουν" συναισθηματικές καταστάσεις που παρατηρούν συνήθως σε άλλους 380. Αν, λοιπόν, αυτού τους είδους τα γεγονότα είναι ευρέως γνωστά, τότε σημαίνει πως μεταδίδονται από άνθρωπο σε άνθρωπο, και από ομάδες σε ομάδες. Υπό αυτή την έννοια οι αναπαραστάσεις μεταδίδονται ανάμεσα σε πληθυσμούς προκαλώντας αυτό που ο Dan Sperber ονομάζει επιδημιολογία των αναπαραστάσεων 381. Σύμφωνα με αυτόν τον ερευνητή υπάρχουν δύο ειδών αναπαραστάσεις, δηλαδή οι νοητικές και οι δημόσιες. Οι νοητικές αναπαραστάσεις είναι αυτές, που όπως ήδη αναφέραμε προηγουμένως, σχετίζονται άμεσα με μία ανάμνηση, μία πίστη, ή μία πρόθεση 382. Δημόσιες αναπαραστάσεις είναι για παράδειγμα τα κείμενα και οι επιγραφές. Αυτές προέρχονται κυρίως από τις νοητικές αναπαραστάσεις των ανθρώπων. Ως εκ τούτου, η μετάδοση μιας πληροφορίας ή μιας ιστορίας σχετικής με την παραβίαση ασυλίας, δημιουργεί στον ιστοριογράφο μία νοητική αναπαράσταση του γεγονότος την οποία στη συνέχεια μετατρέπει σε δημόσια αναπαράσταση όταν την καταγράφει 383. Η διαφορά σε αυτό είναι πως η νοητική αναπαράσταση έχει έναν χρήστη, ενώ η δημόσια πολλούς 384. Για παράδειγμα, οι επιγραφές διαταγμάτων αναγνωρίσεων ασυλίας που τοποθετούνται, όπως αναφέραμε παραπάνω, σε δημόσιους και περίοπτους χώρους του δημόσιου βίου αποτελούν δημόσιες αναπαραστάσεις και θεωρούνται ως αποτέλεσμα της νοητικής αναπαράστασης του συγγραφέα τους. Σε αυτό το σημείο γεννάται επίσης ένας ακόμη προβληματισμός, που προκύπτει από τις καταγραφές παρόμοιων συμβάντων από συγγραφείς της αρχαιότητας. Οι καταγραφές αυτών των 379 E. Sanders, "Beyond the usual suspects. Literary Sources and the Historian of Emotions", in: A. Chaniotis (ed.), Unveiling Emotions: Sources and Methods for the Study of Emotions in the Greek World, ό.π., σελ N. A. Christakis- J. H. Fowler, Συνδεδεμένοι: η εκπληκτική δύναμη των κοινωνικών δικτύων και πως αυτά διαμορφώνουν την ζωή μας (Αθήνα 2009) (μτφρ. Δ. Ξυγαλατάς- Ν. Ρουμπέκας), σελ D. Sperber, Explaining Culture, ό.π., σελ D. Sperber, Explaining Culture, ό.π., σελ Βλ. ό.π., σελ Ό.π., σελ

143 παραβιάσεων γίνονται από ορισμένους μορφωμένους της εποχής, των οποίων τα έργα διαβάζονται, συνήθως, μόνο από αντίστοιχους συγγραφείς ή μία μειονότητα μορφωμένων ανθρώπων της εποχής τους. Πέρα από κάποιες εξαιρέσεις η αρχαία γραμματεία σχετίζεται άμεσα με άτομα που ανήκουν στις ανώτερες κοινωνικές και πνευματικές ομάδες ενός κοινωνικού συνόλου και έχουν πάντοτε ως αποδέκτες αντίστοιχους ανθρώπους 385. Επομένως, η σπουδή της και η εξαγωγή σχετικών συμπερασμάτων, που βασίζεται αποκλειστικά και μόνο σε αντιλήψεις σχετικές των συγχρόνων ανθρώπων, είναι ιδιαιτέρως προβληματική και δημιουργεί επικίνδυνες ακροβασίες, εξαιτίας των επικίνδυνων για την έρευνα γενικεύσεων 386. Γι αυτό ακριβώς το λόγο οφείλουμε, προς αποφύγει παρόμοιων παρανοήσεων, να αναλογιζόμαστε πάντοτε αν τα έργα ιστοριογράφων της εποχής βρίσκουν αποδέκτες στο σύνολο ή σε ένα μέρος των ανθρώπων. Η απάντηση είναι αμφιλεγόμενη το ότι ένας συγγραφέας καταγράφει κάποιες πληροφορίες δεν σημαίνει αυτόματα πως όλες αυτές ισχύουν στον απόλυτο βαθμό, για όλους τους ανθρώπους, και πως δεν περιέχουν στοιχεία υπερβολής. Γι αυτό το λόγο οφείλουμε να μελετήσουμε αυτά τα έργα από μία αντίστροφη οπτική γωνία. Να θεωρήσουμε, δηλαδή, ότι οι συγκεκριμένοι συγγραφείς προβαίνουν απλώς και μόνο σε καταγραφές ιστοριών που είναι ευρέως γνωστές στους ανθρώπους της εποχής. Έτσι λοιπόν, στην περίπτωση του σεισμού στη Σπάρτη που αναφέραμε παραπάνω, οι Σπαρτιάτες θεωρούν το συγκεκριμένο σεισμό ως απόρροια της παραβίασης του ιερού του Ταινάρου, στο οποίο είχαν προσφύγει οι είλωτες. Επιπλέον, η σχετική αναφορά στο άγος που προκαλούν οι Αθηναίοι, πρέπει να θεωρηθεί ως μια μαρτυρία που δεν έχει ως αποδέκτες μόνο τους κατοίκους της αλλά διαδίδεται παράλληλα και σε περιβάλλοντα ευρύτερης ακτίνας από το συγκεκριμένο τόπο. Το συμπέρασμα μας μπορεί να 385 J. Marincola, "Historiography", in: A. Erskine (ed.), A Companion to Ancient History, ό.π., σελ Για παράδειγμα ο G. J. Oliver ("History and Rhetoric", in: G. R. Bugh [ed.], The Cambridge Companion to the Hellenistic world [Cambridge 2006], σελ. 123) αναφέρει πως η ιστοριογραφία ήταν στενά συνδεδεμένη με την ρητορική με την δεύτερη να επηρεάζει σημαντικά την πρώτη. 143

144 γίνει κατανοητό και από τη σχετική μαρτυρία για την καταστροφή της Ελίκης το 373 π.χ. Το γεγονός αυτό καταγράφεται από τον Διόδωρο Σικελιώτη, τον Στράβωνα, και τον Παυσανία, συγγραφείς που ζουν πολύ αργότερα από το συγκεκριμένο γεγονός που αναφέρουν. Αυτό ακριβώς το δεδομένο θα μπορούσε να δημιουργήσει στους σύγχρονους ερευνητές αμφιβολίες για τη γνησιότητα ή μη της συγκεκριμένης μαρτυρίας. Δε πρέπει, φυσικά, να διαφεύγει της προσοχής μας ότι πολλές από τις μαρτυρίες των αρχαίων συγγραφέων βασίζονται συνήθως στην προφορική παράδοση και στις αναφορές παλαιότερων συγγραφέων. Αυτή η πραγματικότητα μπορεί να ανασκευάσει την παραπάνω άποψη για τη γνησιότητα ή μη μιας μαρτυρίας από συγγραφείς της αρχαιότητας. Το γεγονός πως οι ιστορίες παραβιάσεων ιερού και η συνακόλουθη τιμωρία από τον θεϊκό κόσμο παραμένουν πάντοτε ζωντανές στη μνήμη των ανθρώπων κατέχει μία ιδιαίτερη σημασία. Αυτό μπορεί να γίνει περισσότερο κατανοητό, αν λάβουμε υπόψη μας την άποψη του Sperber, ο οποίος θεωρεί ότι επιβιώνουν συνήθως σε μία προφορική παράδοση μόνο εκείνες οι αναπαραστάσεις που είναι εύκολο να ανακληθούν συνήθως στη μνήμη των ανθρώπων. Ο ερευνητής αυτός επισημαίνει, επίσης, ότι οι ιστορίες και οι μύθοι ανήκουν σε ακριβώς αυτή την κατηγορία και ότι αυτό ακριβώς το στοιχείο αποτελεί το βασικότερο παράγοντα, που συντελεί στη διαχρονική τους επιβίωση και όχι στη λησμονιά τους. Αυτό σημαίνει πως πέρα από τις σχετικές καταγραφές των συγγραφέων ιστοριογράφων (που διαβάζονταν από μία μικρή μειοψηφία των ανθρώπων), επικρατούν ταυτόχρονα αμέτρητες νοητικές αναπαραστάσεις που εντάσσονται στη νόηση των ανθρώπων 387. Μ αυτό τον τρόπο είναι σε θέση οι άνθρωποι μεταγενέστερων εποχών να διατηρήσουν ζωντανές στη μνήμη διηγήσεις μ ένα ιδιαίτερο για αυτούς νόημα και μήνυμα, ενώ αντίθετα άλλες λησμονούνται από τη μια γενιά στη άλλη 388. Η 387 Βλ. D. Sperber, Explaining Culture, ό.π., σελ Βλ. D Sperber, Explaining Culture, ό.π., σελ

145 μνήμη των ανθρώπων λειτουργεί επιλεκτικά. Έτσι λοιπόν, οι άνθρωποι μιας συγκεκριμένης εποχής αποθηκεύουν συνήθως στην μακροπρόθεσμη μνήμη τους όχι το σύνολο των πληροφοριών του περιβάλλοντός τους αλλά μόνο αυτές που είναι αξίες απομνημόνευσης ή διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη ζωή τους 389. Αυτό σημαίνει πως η αποθήκευση στη μακροπρόθεσμη μνήμη γεγονότων, όπως αυτών που αναφέρονται στις συνέπειες που προκύπτουν στη ζωή των ανθρώπων εξαιτίας της παραβίασης ενός ιερού ή η ανάκληση βασικών κοινωνικών θεσμών (όπως για παράδειγμα αυτού της ικεσίας), σχετίζεται άμεσα με την εξελικτική δόμησή τους. Αυτή ακριβώς η πραγματικότητα ενισχύει την ικανότητά τους να συγκρατούν παρόμοιες αντιλήψεις και να τις ανακαλούν στη μνήμα τους για επίλυση έκρυθμων για τη ζωή τους καταστάσεων. Εξίσου σημαντικός είναι παράλληλα και ο τρόπος μετάδοσης αυτών των πληροφοριών. Στη μετάδοση μιας ιστορίας οι άνθρωποι δεν περιγράφουν απλώς και μόνο τη συγκεκριμένη ιστορία καθεαυτή, αλλά στην ουσία την επαναδιατυπώνουν. Οι νοητικές αναπαραστάσεις, άλλωστε, δύο ανθρώπων που αφηγούνται την ίδια ιστορία δεν είναι οι ίδιες, αλλά διαφέρουν μεταξύ τους. Έτσι λοιπόν, ο κάθε ομιλητής δημιουργεί τη δική του νοητική αναπαράσταση όταν ακούει μια ιστορία, κι επίσης μία νέα όταν την μεταδίδει και ούτω καθεξής 390. Για παράδειγμα ένας μύθος είναι μία συνεχώς μεταδιδόμενη προφορική πληροφορία, η οποία ενδέχεται να έχει έναν ιστορικό πυρήνα, στον οποίο συμπεριλαμβάνονται συνήθως «υπερφυσικά» γεγονότα 391. Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφέρουμε, φυσικά, ότι οι προφορικές μεταδόσεις έχουν μεγαλύτερη αστάθεια από τις γραπτές 392. Αυτή η πραγματικότητα μπορεί να γίνει κατανοητή αν εστιάσουμε την προσοχή μας σε σχετικές διηγήσεις γεγονότων σχετικών με την παραβίαση ενός ιερού. 389 Βλ. D. T. Kenrick- N. P. Li- J. Butner, "Dynamical Evolutionary Psychology: Individual Decision Rules and Emergent Social Norms", Psychological Review, 110 no. 1 (2003), σελ D. Sperber, Explaining Culture, ό.π., σελ D. Sperber, Explaining Culture, ό.π.,σελ Ό.π., σελ

146 Πρέπει να είμαστε σίγουροι ότι ο συγκεκριμένος αφηγητής τονίζει στην προκειμένη περίπτωση τα σημεία αυτά που κατά την προσωπική του κρίση είναι σημαντικά και άξια αναφοράς σ ένα συγκεκριμένο ακροατήριο. Έτσι λοιπόν, η περιγραφή γεγονότων, όπως για παράδειγμα του σεισμού της Σπάρτης, της πλημμύρας της Ελίκης, και του λιμού που επέρχεται στο στρατού του Προυσία Β', σχετίζονται με γεγονότα που όντως συμβαίνουν με καταστροφικές συνέπειες σε μια δεδομένη ιστορική στιγμή. Αποκτούν όμως ιδιαίτερη σημασία για τους ανθρώπους και αποτελούν επίσης τον κατεξοχήν παράγοντα που συντελεί στη μετάδοσή τους από γενιά σε γενιά, όταν επενδύονται με στοιχεία κομβικής σημασίας για τη ζωή των ανθρώπων, όπως για παράδειγμα του σεβασμού του θεσμού της ικεσίας καθώς επίσης των συνεπειών που προκύπτουν σ αυτούς από το θεϊκό κόσμο κάθε φορά που τον παραβαίνουν. Η προσθήκη ενός εμπρόθετου φορέα και η μετάδοση της ιστορίας που είχε ως αποτέλεσμα τον περαιτέρω σεβασμό του θεσμού της ικεσίας και της ασυλίας είναι κάτι που πιθανότητα έγινε στην πορεία και εν τέλει καταγράφηκε σε κείμενο. Η ανάκληση επεισοδίων, όπως του σεισμού στη Σπάρτη, έχει όμως και μία ακόμη λειτουργία. Όπως ήδη αναφέραμε, κυριαρχεί στη σκέψη των Ελλήνων ότι οι πράξεις του ενός μπορούν να επιφέρουν συνέπειες στους πολλούς, δηλαδή σε μία κοινότητα ή σε μία ολόκληρη πόλη. Αυτή η συγκεκριμένη πραγματικότητα αποτελεί ένα ιδιαίτερα σημαντικό παράγοντα που μπορεί να εντάξει, εκτός των παραπάνω θεωρητικών προσεγγίσεων, στο περιβάλλον της σύγχρονης μελέτης και το ρόλο των λεγόμενων «κοινωνικών δικτύων» στον αρχαίο κόσμο. Για να κατανοήσουμε αυτή τη θέση μας, πρέπει να έχουμε υπόψη ότι για τη λειτουργία ενός δικτύου δεν είναι σημαντική μόνο η δημιουργία, αλλά παράλληλα και η τήρηση των κανόνων 146

147 μίας ομάδας, δηλαδή η κοινωνική αποδοχή και όχι η αποδοκιμασία τους. Αυτή ακριβώς η πραγματικότητα συντελεί στην ανταμοιβή ή αντίστοιχα στη τιμωρία της ομάδας 393. Το σύνολο των παραπάνω αντιλήψεων λειτουργεί, τελικά, προς όφελος των πόλεων. Παρέχεται η δυνατότητα της δημιουργίας ενός κοινού πλαισίου, μέσω του οποίου καλύπτεται συνήθως η απουσία ενός ή περισσότερων - διακρατικού νόμου. Μ αυτό δημιουργούνται οι ιδεώδεις προϋποθέσεις για τη δημιουργία κοινών κανόνων συμβίωσης ανάμεσα σε ανθρώπους και σε ευρύτερα κοινωνικο-πολιτικά σύνολα. Έτσι στην αναφορά του παραδείγματος του Ταινάρου οι Αθηναίοι κατηγορούν, σύμφωνα με τις σχετικές ιστορικές μαρτυρίες, τους Σπαρτιάτες ως υπαίτιους για το άγος που προκαλούν. Αυτή η κατηγορία που τους προσάπτουν έχει όμως και μια συνεργατική βάση: κοινή, δηλαδή, αποδοχή κάποιων θεσμών, καθώς επίσης κοινή αποδοχή των συνεπειών που συνεπάγεται η παραβίαση αυτών των θεσμών. Η παραπάνω αναγνώριση από μέρους και από τις δύο πλευρές αντίστοιχα, θα μπορούσε να οδηγήσει ενδεχομένως με τη βοήθεια φυσικά των κατάλληλων ιστορικών δεδομένων και της κοινής ελληνικής «συλλογικής μνήμης» σε μια κοινώς αποδοχή λύσης αυτής (ή ακόμη παρόμοιων) της κρίσιμης κατάστασης. Επιπλέον, μπορούμε, όμως, να δούμε τη συγκεκριμένη περίπτωση από ακόμη μία οπτική γωνία. Έτσι λοιπόν, οι Αθηναίοι φανερώνουν τη κυρίαρχη θέση που κατέχουν στο σύνολο των διακρατικών δικτύων που αναπτύσσονται κατά τη διάρκεια αυτής της εποχής στο σύνολο του αρχαιοελληνικού κόσμου. Το συγκεκριμένο γεγονός αποκτά ιδιαίτερη σημασία αν λάβουμε υπόψη μας ότι συνήθως η επίβλεψη κανόνων από ένα μέλος μιας ομάδας του προσδίδει κομβική θέση (λόγω της δύναμης του) μέσα στο συγκεκριμένο δίκτυο 394, αποδεικνύοντας ότι έχει μεγαλύτερη ισχύ σε σχέση με τα υπόλοιπα μέλη του και γι αυτό ακριβώς το λόγο θεωρεί τις απόψεις του ως τις μόνες ισχύουσες. Μ αυτόν τον τρόπο 393 Βλ. V. Nee- P. Ingram, "Embeddedness and Beyond: Institutions, Exchange, and Social Structure", M. C. Brinton and V. Nee (eds.), The New Institutionalism in Sociology (New York 1998), σελ Βλ. V. Nee- P. Ingram, "Embeddedness and Beyond: Institutions, Exchange, and Social Structure", ό.π., σελ

148 διατυπώνεται η άποψη, δηλαδή, για την επικράτηση του δικαίου του ισχυρότερου, ο οποίος αποτελεί και τον μόνο και απόλυτο υπερασπιστή της νομιμότητας και της προστασίας των θεσμών του συγκεκριμένου δικτύου. 148

149 Βιβλιογραφία Α'. Πηγές 1. Επιγραφές CIG Corpus Inscriptionum Graecarum, 4 vols. Berlin, IG Inscriptiones Graecae, Berlin, OGIS Orientis Graeci Inscriptiones Selectae, Supplementum Sylloges Inscriptionum Graecarum, ed. W. Dittenberg, vols I-II, Leipzig, 1903, SEG Supplementum Epigraphicum Graecum, Leiden, Syll 3 Sylloge Inscriptionum Graecarum, ed. W. Dittenberg, vols I-IV, Leipzig, Συγγραφείς Αριστοτέλης, Πολιτικά, έκδ. W. D. Rose, SCBO. Διόδωρος Σικελιώτης, Βιβλιοθήκη Ἱστορική, έκδ. F. Vogel, BT. Ευριπίδης, Ἱκέτιδες, έκδ. E. H. Warmington, LCT. Ηρόδοτος, Ἱστορίη Ε', έκδ.. K. Hude, τ. ΙΙ, OCT Θουκυδίδης, Ἰστορίαι Α -Η', έκδ. C. F. Smith, τ. Ι- ΙV, LCT. Ισοκράτης, Πανηγυρικός, έκδ.g. E. Benseler- F. Blass, BT. Ομηρος, Ἰλιάς Ὁδύσσεια, έκδ. D. B. Monro- Th. W. Allen, SCBO. Παυσανίας, Ἐλλάδος περιήγησης, έκδ. W. H. S. Jones, LCT. Πλούταρχος, Βίοι Παράλληλοι, έκδ. K. Ziegler, BT. Πολύβιος, Ἰστορίαι, έκδ.t. Böttner-Worbst, BT. Στράβων, Γεωγραφικά, έκδ. A. Meineke, BT. 149

150 Β'. Βοηθήματα 1. Ξενόγλωσση βιβλιογραφία Adams, W. L., "The Hellenistic Kingdoms", in: G. R. Bugh (ed.), The Cambridge Companion to the Hellenistic world, Cambridge: Cambridge University Press, 2006, pp Aperghis, G. G., The Seleukid Royal Economy. The Finances and Financial Administrator of the Seleukid Empire, Cambridge: Cambridge University Press, Austin, M. M. - Vidal-Naquet, P. Οικονομία και κοινωνία στην αρχαία Ελλάδα (μτφρ. Τ. Κουκουλιός), Αθήνα: Δαίδαλος, Austin, M., "The Seleukids and Asia", in: A. Erskine (ed.), A Companion to the Hellenistic World, Malden-Oxford-Carlton: Blackwell, 2003, pp Baker, P., "Warfare", in: A. Erskine (ed.), A Companion to the Hellenistic World, Malden- Oxford-Carlton: Blackwell, 2003, pp Barbey, A. K.- Barsalou, L. W., "Reasoning and Problem Solving: Models", Encyclopedia of Neuroscience 8 (2009), Billows, R., "Cities", in: A. Erskine (ed.), A Companion to the Hellenistic World, Malden- Oxford-Carlton: Blackwell, 2003, pp Bohec- Bouhet, S., le, "The King of Macedon and the Cult of Zeus in the Hellenisitc Period (transl. D. Ogden)", in: D. Ogden (ed.), The Hellenistic World. New Perspectives, London: Classical Press of Wales and Duckworth, 2002, pp Bosworth, A. B., "Alexander the Great and the Creation of the Hellenistic Age", in: G. R. Bugh (ed.), The Cambridge Companion to the Hellenistic world, Cambridge: Cambridge University Press, 2006, pp , The Legacy of Alexander: Politics, Warfare, and Propaganda under the Successors, Oxford: Oxford University Press, Bousquet, J., "Inscriptions de Delphes", Bulletin de Correspondance Hellénique 82 (1958), Boyer, P., Και ο Άνθρωπος έπλασε τους Θεούς (μτφρ. Δ. Ξυγαλατάς- Ν. Ρουμπέκας), Θεσσαλονίκη: Βάνιας,

151 Bringmann, K., "The King as Benefactor: Some Remarks of Ideal Kingship in the Age of Hellenism", in: A. W. Bulloch- E.S. Gruen- A.A Long- A. Stewart (eds.), Images and Ideologies: Self- Definition in the Hellenistic World, Berkeley- Los Angeles- Oxford: University of California Press, 1993, pp Bugh, G. R., "Hellenistic military developments", in: G. R. Bugh (ed.), The Cambridge Companion to the Hellenistic world, Cambridge: Cambridge University Press, 2006, pp , "Introduction", in: G. R. Bugh (ed.), The Cambridge Companion to the Hellenistic world, Cambridge: Cambridge University Press, 2006, pp Burkert, W., Greek Religion (trans. J. Raffan), Oxford: Blackwell, , Μυστηριακές Λατρείες της Αρχαιότητας (μτφρ. Έ. Ματθαίου), Αθήνα: Ινστιτούτο του βιβλίου- Α. Καρδαμίτσα, Cary, M., Α History of the Greek world: from 323 to 146 B.C, London: Methuen, 1959 (reprint). Casson, L., Ships and Seamanship in the ancient world, Princeton University Press, , Travel in the Ancient World, London: George Allen & Unwin Ltd, Chaniotis, A., "Conflicting Authorities. Asylia between Secular and Divine Law in the Classical and Hellenistic Poleis", Kernos 9 (1996), , "Constructing the fear of Gods. Epigraphic Evidence from Sanctuaries of Greece and Asia Minor", ", in: A. Chaniotis (ed.), Unveiling Emotions: Sources and Methods for the Study of Emotions in the Greek World, Stuttgart: Steiner Verlag, 2012, pp , "Emotional language in Hellenistic decrees and Hellenistic histories", in: M. Mari- J. Thorton (eds.) Parole in Movimento linguaggio politico e lessico storiografico nel mondo Ellenistico. Atti del convegno internazionale. Roma, Febbraio 2011, Pisa-Roma: Fabrizio Serra Editore, 2013, pp , "Moving Stones: the study of emotions in Greek inscriptions", in: A. Chaniotis (ed.), Unveiling Emotions: Sources and Methods for the Study of Emotions in the Greek World, Stuttgart: Steiner Verlag, 2012, pp , "The Divinity of Hellenistic Rulers", in: A. Erskine (ed.), A Companion to the Hellenistic World, Malden-Oxford-Carlton: Blackwell, 2003, pp

152 ---, War in the Hellenistic World: A Social and Cultural History, Malden-Oxford-Carlton: Blackwell, Christakis, N. A. - Fowler, J. H., Συνδεδεμένοι: η εκπληκτική δύναμη των κοινωνικών δικτύων και πως αυτά διαμορφώνουν την ζωή μας (μτφρ. Δ. Ξυγαλατάς- Ν. Ρουμπέκας), Αθήνα: Κάτοπτρο, Cole, S. G., "Demeter in the Ancient Greek City and its Countryside", in: S. E. Alcock- R. Osborne (eds.), Placing the Gods: Sanctuaries and Sacred Space in Ancient Greece, Clarendon Press: Oxford, 1994, pp , Landscapes, Gender and Ritual Space: the Ancient Greek Experience, Berkeley- Los Angeles- Oxford: University of California Press, Constantakopoulou, C., "Beyond the Polis: Island Koina and ther Non-polis Entities in the Aegean", in: C. Taylor- K. Vlassopoulos (eds.), Communities and Networks in the Ancient Greek World, Oxford: Oxford University Press, 2015, pp Davies, J. K., "Hellenistic Economies", in: G. R. Bugh (ed.), The Cambridge Companion to the Hellenistic world, Cambridge: Cambridge University Press, 2006, pp Eckstein, A. M., Mediterranean Anarchy, Interstate War, and the Rise of Rome, Berkeley- Los Angeles- Oxford: University of California Press, Eidinow, E., "Networks and Narratives: A Model for Ancient Greek Religion", Kernos 24 (2011), Errington, R. M., A History of the Hellenistic World BC, Malden- MA- Oxford: Blackwell Publishing, Erskine, A., "Approaching the Hellenistic World", in: A. Erskine (ed.), A Companion to the Hellenistic World, Malden-Oxford-Carlton: Blackwell, 2003, pp , "O brother, where art thou? Tales of kinship and diplomacy", in: D. Ogden (ed.), The Hellenistic world. New Perspective, London: Classical Press of Wales and Duckworth, 2002, pp Gabrielsen, V., "Piracy and the Slave- Trade", in: A. Erskine (ed.), A Companion to the Hellenistic World, Malden-Oxford-Carlton: Blackwell, 2003, pp Gehrke, H.- J., Ιστορία του Ελληνιστικού κόσμου (μτφρ. Ά. Χανιώτης), Αθήνα: Μορφωτικό ίδρυμα εθνικής τραπέζης,

153 Gelzer, T., "Transformations", in: A. W. Bulloch- E. S. Gruen- A. A Long- A. Stewart (eds.), Images and Ideologies: Self- Definition in the Hellenistic World, Berkeley- Los Angeles- Oxford: University of California Press, 1993, pp Geus, K., "Space and Geography", in: A. Erskine (ed.), A Companion to the Hellenistic World, Malden-Oxford-Carlton: Blackwell, pp Giovannini, A., "Greek Cities and Greek Commonwealth", in: A. W. Bulloch- E. S. Gruen- A. A. Long- A. Stewart (eds.), Images and Ideologies: Self-Definition in the Hellenistic World, Berkeley- Los Angeles- Oxford: University of California Press, 1993, pp Grainger, J. D., The cities of Seleukid Syria, Oxford: Clarendon Press, Grant, M., From Alexander to Cleopatra: The Hellenistic World, London: Weidenfeld & Nicolson, Griffith, G. Τ., The Mercenaries of the Hellenistic World, Cambridge University Press, Gruen, E. S., "Greeks and non-greeks", in: G.R. Bugh (ed.), The Cambridge Companion to the Hellenistic world, Cambridge: Cambridge University Press, 2006, pp , "Hellenistic kingship: Introduction (εισαγωγή του πρώτου κεφαλαίου)", in: A. W. Bulloch- E. S. Gruen- A. A Long- A. Stewart (eds.), Images and Ideologies: Self- Definition in the Hellenistic World, Berkeley- Los Angeles- Oxford: University of California Press, pp Guthrie, S., Faces in the Clouds: an new theory on religion, Oxford: Oxford University Press, Habicht, C., Ελληνιστική Αθήνα (μτφρ. Γ. Κοίλης), Αθήνα: Οδυσσέας, Hadas, M., Hellenistic Culture. Fusion and Diffusion, New York: Columbia University Press, Hagen, J., von, "Αυτοκρατορικοί χρόνοι", στο: F. Graf (ed.), Εισαγωγή στην Αρχαιογνωσία: Ρώμη (μτφρ. Δ. Ζ. Νικήτας), τόμος Β', Αθήνα: Παπαδήμα, , σελ Hammond, N. G. L., Το Μακεδονικό κράτος: γένεση, θεσμοί και ιστορία (μτφρ. Δ. Α.. Γκούσκος- Ε. Ι. Σακελλάριος), Αθήνα: Παπαζήση,

154 Harrison, T., "The Greeks", in: A. Erskine (ed.), A Companion to Ancient History, Malden- Oxford-Chichester: Blackwell, 2009, pp Howgego, C., Ancient History from Coins, London- New York: Routledge, Humphreys, S. C., The Strangeness of Gods: Historical Perspectives on the Interpretation of Athenian Religion, Oxford University Press, Hunter, R., "Ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας: Ελληνιστική περίοδος" (μτφρ. Θ. Κουρεμένος- Π. Κυριακού), στο: H.- G. Nesselrath (ed.), Εισαγωγή στην Αρχαιογνωσία (επιμ. Δ. Ι. Ιακώβ- Α. Ρεγκάκος), τόμος Α', Αθήνα: Παπαδήμα, , σελ Jekins, G. K. (1972), Ancient Greek coins, London: Barrie & Jenkins Ltd., , Jensen, J. S., "Doing it the Other Way Round: Religion as a Basic Case of 'Normative Cognition'", Method and Theory in the Study of Religion 22 (2010), Jones, C. P., Kinship diplomacy in the ancient world, Harvard University Press, Katsari, C., "The Monetization of Rome's Frontier Provinces", in: W. V. Harris (ed.), The Monetary Systems of the Greeks and the Romans, Oxford: Oxford University Press, pp Kenrick, D. T.- Li., N. P.- Butner, J., "Dynamical Evolutionary Psychology: Individual Decision Rules and Emergent Social Norms", Psychological Review 110, no. 1 (2003), Konaris, M., "The Greek Gods in Late Nineteenth and Early Twentieth Century German and British Scholarship", in: J. N. Bremmer- A. Erskine (eds.), The Gods of Ancient Greece: Identities and Transformations, Edinburg: Edinburg University Press, 2010, pp Kotsifou, C., "Emotions and papyri: insights into the theatre of human experience in antiquity", in: A. Chaniotis (ed.), Unveiling Emotions: Sources and Methods for the Study of Emotions in the Greek World, Stuttgart: Steiner Verlag, 2012, pp Kowalzing, B., "Mapping out Communitas: Performances of Theōría in their Sacred and Political Context", in: J. Elsner- I. Rutherford (eds.), Pilgrimage in Graeco- Roman and Early Christian Antiquity: Seeing the Gods, Oxford: Oxford University Press, 2005, pp

155 Kuhn, C. T., "Emotionality in the Political Culture of the Graeco-Roman East. The Role of Acclamations", in: A. Chaniotis (ed.), Unveiling Emotions: Sources and Methods for the Study of Emotions in the Greek World, Stuttgart: Steiner Verlag, 2012, pp Lehmann, G. A., "Ιστορία του ελληνικού κόσμου: Ελληνιστική περίοδος" (μτφρ. Θ. Κουρεμένος- Π. Κυριακού), στο: H.- G. Nesselrath (ed.), Εισαγωγή στην Αρχαιογνωσία (επιμ. Δ. Ι. Ιακώβ- Α. Ρεγκάκος), τόμος. Α', Αθήνα: Παπαδήμα, , σελ Ma, J., "Kings", in: A. Erskine (ed.), A Companion to the Hellenistic World, Malden-Oxford- Carlton: Blackwell, 2003, pp , "Peer polity interaction in the Hellenistic Age", Past and Present 180 (2003), Mack, W., Proxeny and Polis: Institutional Networks in the Ancient Greek World, Oxford: Oxford University Press, Manning, J. G., "Coinage as 'Code' in Ptolemaic Egypt", in: W. V. Harris (ed.), The monetary systems of the Greeks and the Romans, Oxford: Oxford University Press, 2008, pp Marincola, J., "Historiography", in: A. Erskine (ed.), A Companion to Ancient History, Malden-Oxford-Chichester: Blackwell, 2009, pp Martin, L. H., "Kingship and the Hellenistic Consolidation of religio-political power", in: L. H. Martin- P. Pachis (eds.), Theoretical Framework for the Study of Graeco- Roman Religions, Thessaloniki: University Studio Press, 2003, pp , Οι θρησκείες της Ελληνιστικής εποχής (μτφρ. Δ. Ξυγαλατάς. Εισαγωγή-Επιμέλεια Π. Παχής), Θεσσαλονίκη: Βάνιας, Martin, T. R., Sovereignty and Coinage in Classical Greece, Princeton: Princeton University Press, Martzavou, P., "Dream, narrative, and the construction of hope in the 'healing miracles' of Epidauros", in: A. Chaniotis (ed.), Unveiling Emotions: Sources and Methods for the Study of Emotions in the Greek World, Stuttgart: Steiner Verlag, 2012, pp

156 Masséglia, J., "Emotions And Archaeological sources. A Methodological Introduction", in: A. Chaniotis (ed.), Unveiling Emotions: Sources and Methods for the Study of Emotions in the Greek World, Stuttgart: Steiner Verlag, 2012, pp Meadows, A., "Numismatics", in: A. Erskine (ed.), A Companion to Ancient History, Malden-Oxford-Chichester: Blackwell, 2009, pp , "Money, Freedom, and Empire in the Hellenistic World", in: A. Meadows- K. Shipton (eds.), Money and its uses in the ancient Greek world, Oxford: Oxford University Press, 2001, pp Mikalson, J. D., Religion in Hellenistic Athens, Berkeley-Los Angeles- London: University of California Press, , "Greek Religion", in: G. R. Bugh (ed), The Cambridge Companion to the Hellenistic world, Berkeley-Los Angeles- London: Cambridge University Press, 2006, σελ Mileta, C., "The King and his Land: some remarks on the Royal Area (basilike chora) of Hellenistic Asia Minor", in: D. Ogden (ed.), The Hellenistic World. New Perspective, London: Classical Press of Wales and Duckworth, 2002, pp Mørkholm, O., Early Hellenistic coinage from the accession of Alexander to the Peace of Apamea ( BC), Cambridge: Cambridge University Press, Naiden, F., "Hiketai and Theoroi at Epidauros", in: J. Elsner and I. Rutherford (eds.), Pilgrimage in Graeco-Roman and Early Christian Antiquity: Seeing the Gods, Oxford: Oxford University Press, 2005, pp Nee, V.- Ingram, P., "Embeddedness and Beyond: Institutions, Exchange, and Social Structure", M. C. Brinton- V. Nee (eds.), The New Institutionalism in Sociology, New York: Russell Sage Foundation, 1998, pp Nightingale, A. W., "The Philosopher at the Festival: Plato's Transformation of Traditional Theōría", in: J. Elsner- I. Rutherford (eds.), Pilgrimage in Graeco-Roman and Early Christian Antiquity: Seeing the Gods, Oxford: Oxford University Press, 2005, pp Ogden, D., "From Chaos to Cleopatra", in: D. Ogden (ed.), The Hellenistic world. New Perspective, London: Classical Press of Wales and Duckworth, 2002, pp. ix-xxv. 156

157 Oliver, G. J., "History and Rhetoric", in: G. R. Bugh (ed.), The Cambridge Companion to the Hellenistic world, Cambridge: Cambridge University Press, 2006, σελ , "The Politics of Coinage: Athens and Antigonus Gonatas", in: A. Meadows- K. Shipton (eds.), Money and its uses in the Ancient Greek World, Oxford: Oxford University Press, 2001, pp Ormerod, H. A., Piracy in the Ancient World. An Essay in Mediterranean History, Chicago: Argonaut, 1967 (reprint). Pachis, P., "The Hellenistic Era as an Age of Propaganda: The Case of Isis' Cult", in: L. H. Martin- P. Pachis (eds.), Theoretical Framework for the Study of Graeco-Roman Religions, Thessaloniki: University Studio Press, 2003, pp , Religion and Politics in the Graeco-Roman world, Thessaloniki: Barbounakis, Parker, R., Athenian Religion, Oxford: Clarendon Press, , Polytheism and Society at Athens, Oxford: Oxford University Press, Polignac, F., de, Cults, Territory, and the Origins of the Greek city-state (transl. Janet Lloyd), Chicago-London: University of Chicago Press, Potter, D., "Hellenistic Religion", in: A. Erskine (ed.), A Companion to the Hellenistic World, Malden-Oxford-Carlton: Blackwell, 2003, pp Rawlings, L., "Warfare", in: A. Erskine (ed.), A Companion to Ancient History, Malden- Oxford-Chichester: Blackwell, 2009, pp Reden, S., von, Money in Ptolemaic Egypt. From the Macedonian Conquest to the End of the Third Century BC, Cambridge: Cambridge University Press, Rigsby, K. J., Asylia, Berkeley- Los Angeles- Oxford: University of California Press, Rostovtzeff, M., The Social & Economic History of the Hellenistic World, vol. II, Oxford: Oxford University Press, Rowe, G., "Epigraphical Cultures of the Classical Mediterranean: Greek, Latin, and Beyond", in: A. Erskine (ed.), A Companion to Ancient History, Malden-Oxford-Chichester: Blackwell, 2009, pp Salvo, I., "Sweet Revenge. Emotional Factors in Prayers for Justice ", in: A. Chaniotis (ed.), Unveiling Emotions: Sources and Methods for the Study of Emotions in the Greek World, Stuttgart: Steiner Verlag, 2012, pp

158 Sanders, E., "Beyond the Usual Suspects. Literary Sources and the Historian of Emotions", in: A. Chaniotis (ed.), Unveiling Emotions: Sources and Methods for the Study of Emotions in the Greek World, Stuttgart: Steiner Verlag, 2012, pp , "'He is a Liar, a Bounder, and a Cad': The Arousal of Hostile Emotions in Attic Forensic Oratory", in: A. Chaniotis (ed.), Unveiling Emotions: Sources and Methods for the Study of Emotions in the Greek World, Stuttgart: Steiner Verlag, 2012, pp Schaps, D. M., "What Was Money in Ancient Greece?", in: W. V. Harris (ed.), The monetary systems of the Greeks and the Romans, Oxford: Oxford University Press, 2008, pp Scheer, T. S., "The Past in a Hellenistic Present: Myth and Local Tradition", in: A. Erskine (ed.), A Companion to the Hellenistic World, Malden-Oxford-Carlton: Blackwell, 2003, pp Scheidel, W., "The Divergent Evolution of Coinage in Eastern and Western Eurasia", in: W. V. Harris (ed.), The monetary systems of the Greeks and the Romans, Oxford: Oxford University Press, pp Schumacher, R. W. M., "Three Related Sanctuaries of Poseidon: Geraistos, Kalaureia and Tainaron", in: N. Marinatos- R. Hägg (eds.), Greek Sanctuaries: New Approaches, London- New York: Rutledge, 1993, pp Shipley, G. - Hansen, M. H., "The Polis and Federalism", in: G. R. Bugh (ed.), The Cambridge Companion to the Hellenistic world, Cambridge: Cambridge University Press, 2006, pp Sinn, U., "Greek Sanctuaries as Places of Refugee", in: N. Marinatos- R. Hägg (eds.), Greek Sanctuaries: news approaches, London- New York: Rutledge, 1993, pp Smith, R. R. R., "Kings and Philosophers", in: A. W. Bulloch, E. S. Gruen, A. A Long, A. Stewart (eds.), Images and Ideologies: Self- Definition in the Hellenistic World, Berkeley- Los Angeles- Oxford: University of California Press, 1993, pp Sourvinou-Inwood, C., "Early sanctuaries, the eighth century and ritual space: Fragments of a discourse", in: N. Marinatos- R. Hägg (eds.), Greek Sanctuaries: new approaches, London- New York: Rutledge, 1993, pp

159 Sperber, D., Explaining Culture: a Naturalistic Approach, Oxford- Massachusetts: Blackwell Publishing, Starr, C. G., The influence of Sea Power on Ancient History, Oxford: Oxford University Press, Steel, C., "Oratory", in: A. Erskine (ed.), A Companion to Ancient History, Malden-Oxford- Chichester: Blackwell, 2009, pp Suk Fong Jim, T., Sharing with the Gods: Aparchai and Dekatai in Ancient Greece, Oxfrod: Oxford University Press, Tarlow, S., "Emotion in Archaeology", Current Anthropology 41.5 (2000), Taylor, C., "Social Networks and Social Mobility in Fourth-century Athens", in: C. Taylor- K. Vlassopoulos (eds.), Communities and Networks in the Ancient Greek World, Oxford: Oxford University Press, 2015, pp Thonemann, P., "Asia Minor", in: A. Erskine (ed.), A Companion to Ancient History, Malden-Oxford-Chichester: Blackwell, 2009, pp Ulansey, D., The Origins of the Mithraic Mysteries: Cosmology & Salvation in the Ancient World, Oxford: Oxford University Press, Vernant, J.- P., Μύθος και θρησκεία στην αρχαία Ελλάδα (μτφρ. Μ. Ι. Γιόση), Αθήνα: Σμίλη, Vlassopoulos, K., "Beyond and Below the Polis: Networks, Associations, and the Writing of Greek History", Mediterranean Historical Review 22, n. 1 (2007), Walbank, F. W., ο Ελληνιστικός κόσμος (μτφρ. Τ. Δαρβέρης), Θεσσαλονίκη: Βάνιας, Whitmarsh, T., "Ancient History Through Ancient Literature", in: A. Erskine (ed.), A Companion to Ancient History, Malden-Oxford-Chichester: Blackwell, 2009, pp Ελληνική βιβλιογραφία Ζιάκας, Γ. Δ., Θρησκεία και πολιτισμός των προϊστορικών κοινωνιών και των αρχαίων λαών, Θεσσαλονίκη: Κορνηλία Σφακιανάκη,

160 Μικρογιαννάκη, Ε., "Η Ελληνιστική Ανατολή κατά την περίοδο π.χ.", στο: Ι. Θεοδωρακόπουλος- Κ. Τσάτσος- Α. Ξυγγόπουλος- Γ. Μυλωνάς- Α. Βακαλόπουλος- Κ. Μπαστιάς (επίμ.), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους: Ελληνιστικοί Χρόνοι, τ. Ε', Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1974, σελ Παχής, Π., Ίσις Καρποτόκος, Θεσσαλονίκη: Βάνιας, , Θρησκεία και Οικονομία στην αρχαία Ελληνική κοινωνία, Θεσσαλονίκη: Μπαρμπουνάκης, , Η λατρεία της Ίσιδας και του Σάραπι. Από την τοπική στην οικουμενική κοινωνία, Θεσσαλονίκη: Μπαρμπουνάκης, , Θρησκεία και Οικονομία στην αρχαία Ελληνική κοινωνία, Θεσσαλονίκη: Μπαρμπουνάκης, , Οι Ανατολικές λατρείες της Ελληνορωμαϊκής εποχής, Θεσσαλονίκη: Μπαρμπουνάκης, Χατζόπουλος, Μ., "Ο Ελληνιστικός κόσμος και η Ρώμη κατά τα τέλη του 3 ου αιώνα π.χ.", στο: Ι. Θεοδωρακόπουλος- Κ. Τσάτσος- Α. Ξυγγόπουλος- Γ. Μυλωνάς- Α. Βακαλόπουλος- Κ. Μπαστιάς (επίμ.), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους: Ελληνιστικοί Χρόνοι, τ. Ε', Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών Α.Ε, 1974, σελ

161 Παράρτημα Α. Παράρτημα αρχαίων κειμένων 1. Ισοκράτης, Πανηγυρικός 50 τοσοῦτον δ ἀπολέλοιπεν ἡ πόλις ἡμῶν περὶ τὸ φρονεῖν καὶ λέγειν τοὺς ἄλλους ἀνθρώπους, ὥσθ οἱ ταύτης μαθηταὶ τῶν ἄλλων διδάσκαλοι γεγόνασι, καὶ τὸ τῶν Ἑλλήνων ὄνομα πεποίηκε μηκέτι τοῦ γένους ἀλλὰ τῆς διανοίας δοκεῖν εἶναι, καὶ μᾶλλον Ἕλληνας καλεῖσθαι τοὺς τῆς παιδεύσεως τῆς ἡμετέρας ἢ τοὺς τῆς κοινῆς φύσεως μετέχοντας. 2. Διόδωρος Σικελιώτης τέλος δὲ τοῦ πότου διαλυθέντος καὶ τῶν ἀγώνων κατὰ τὴν ὑστεραίαν τὴν ἀρχὴν λαμβανόντων τὸ μὲν πλῆθος ἔτι νυκτὸς οὔσης συνέτρεχεν εἰς τὸ θέατρον, ἅμα δ ἡμέρᾳ τῆς πομπῆς γινομένης σὺν ταῖς ἄλλαις ταῖς μεγαλοπρεπέσι κατασκευαῖς εἴδωλα τῶν δώδεκα θεῶν ἐπόμπευε ταῖς τε δημιουργίαις περιττῶς εἰργασμένα καὶ τῇ λαμπρότητι τοῦ πλούτου θαυμαστῶς κεκοσμημένα: σὺν δὲ τούτοις αὐτοῦ τοῦ Φιλίππου τρισκαιδέκατον ἐπόμπευε θεοπρεπὲς εἴδωλον, σύνθρονον ἑαυτὸν ἀποδεικνύντος τοῦ βασιλέως τοῖς δώδεκα θεοῖς. 3.Διόδωρος συναγανακτούντων δὲ τῶν ὄχλων ἔγραψε δόγμα καθ ὃ τὸν Κάσανδρον ἐψηφίσατο πολέμιον εἶναι, ἐὰν μὴ τάς τε πόλεις καθέλῃ καὶ τὸν βασιλέα καὶ τὴν μητέρα τὴν Ῥωξάνην προαγαγὼν ἐκ τῆς φυλακῆς ἀποδῷ τοῖς Μακεδόσι καὶ τὸ σύνολον ἐὰν μὴ πειθαρχῇ τῷ καθεσταμένῳ στρατηγῷ καὶ τῆς βασιλείας παρειληφότι τὴν ἐπιμέλειαν Ἀντιγόνῳ. εἶναι δὲ καὶ τοὺς Ἕλληνας ἅπαντας ἐλευθέρους, ἀφρουρήτους, αὐτονόμους. 4. Το Κοινό των Νησιωτών τιμά με επιγραφή τον Πτολεμαίο Α' Σωτήρα IG ἐπειδὴ ὁ [β]ασιλεὺς καὶ σωτὴρ Πτολεμαῖος πολλῶν καὶ μεγάλων ἀγαθῶν αἴτιος ἐγένετο τοῖς [τ]ε νησιώταις καὶ τοῖς ἄλλοις Ἕλλησιν, τάς τε π[ό]- [λ]εις ἐλευθερώσας καὶ τοὺς νόμους ἀποδοὺς [κ]αὶ τὴμ πάτριομ πολιτείαμ πᾶσιγ καταστήσα[ς] [κ]αὶ τῶν εἰσφορῶγ κουφίσας, καὶ νῦν ὁ βασιλεὺς [Π]τολεμαῖος, διαδεξάμενος τὴμ βασιλείαν παρ[ὰ] τοῦ πατρός, τὴν αὐτὴν εὔνοιαγ καὶ ἐπιμέλειαν [π]αρεχόμενος διατελεῖ εἴς τε τοὺς νησιώτας 161

162 5. Στράβων ἓξ δὲ τὰς μεγίστας ἔφη ὁ Ἀρτεμίδωρος, Ξάνθον Πάταρα Πίναρα Ὄλυμπον Μύρα Τλῶν κατὰ τὴν ὑπέρθεσιν τὴν εἰς Κιβύραν κειμένην. ἐν δὲ τῷ συνεδρίῳ πρῶτον μὲν Λυκιάρχης αἱρεῖται, εἶτ ἄλλαι ἀρχαὶ αἱ τοῦ συστήματος: δικαστήριά τε ἀποδείκνυται κοινῇ: καὶ περὶ πολέμου δὲ καὶ εἰρήνης καὶ συμμαχίας ἐβουλεύοντο πρότερον, νῦν δ οὐκ εἰκός, ἀλλ ἐπὶ τοῖς Ῥωμαίοις ταῦτ ἀνάγκη κεῖσθαι, πλὴν εἰ ἐκείνων ἐπιτρεψάντων, ἢ ὑπὲρ αὐτῶν εἴη χρήσιμον. 6. Αναγνώριση της Τέω από τους Δελφούς το 202/203 π.χ. Ο Rigsby παραθέτει την επιγραφή της Τέω που είναι καλύτερα, μέχρι τώρα, σωζόμενη. Υπογραμμισμένα είναι τα σημεία εκείνα, που σώζονται από την επιγραφή των Δελφών. K. J. Rigsby, Asylia (Berkeley 1996), σελ , στήλη 134. Syll Δελ[φῶ[ν. [ἔδοξε τᾶι πόλει ἐν ἀγορ]ᾶι τελείωι σὺμ ψάφο[ι]ς {Ο} ταῖς ἐν[νόμοις ἐπειδὴ Τή]- [ιοι πρεσβευ]τὰς ἀποστείλαντες Πυθαγόραν Κλείτου κ[αὶ Κλεῖτον] [Κ]λ[είτ]ου τάν τε οἰκειότατα καὶ φιλίαν ἀνενεώσαν[το καὶ παρεκά]- λεον τὰν πόλιν, ὅπως ἅ τε πόλις καὶ ἁ χώρα αὐτῶν ἐπιχ[ωρηθῆ ἱερὰ εἶ]- 5 μεν καὶ ἄσυλος τοῦ Διονύσου δεδόχθαι τᾶι πόλει τάν τ[ε φιλίαν καὶ τάν οἰ]- κειότατα ταν ὑπάρχουσαν πὸτ τοὺς Τηίους διαφυλάσ[σειν καὶ ἐπὶ πλεῖ]- ον αὔξειν καὶ εἶμεν αὐτῶν τάν τε πόλιν καὶ τὰ[ν χώραν] ἱερὰν καὶ ἄσυλον τοῦ Διονύσου, καθὼς καὶ οἱ πρεσβε[υταὶ παρεκά]- λεον, καὶ εἶμεν αὐτοῖς τὰν ἀσφάλειαν [κα]ὶ ἀσ[υλίαν καὶ] 10 τοῖς ἐν Τέωι κατοικεόντοις καθὼς καὶ τοῖς [Διονυσιακοῖς] τεχινίταις ὅπως δέ διαμένη τόδε τὸ [ψάφισμα] ἐν τὸ[μ] πάντα τὸν χρόνον, ἀναγράψαι το[ὺς ἐνάρχους] βουλευτὰς ἐν τῶι ἱερῶι. ἄρχοντος Μεγάρτ[α, βουλευόντων] Μνασιθέου, Πρωτάρχου, Ἀθάμβου, vv Φιλί[νου, Νικοβούλου.] Διόδωρος Σικελιώτης καθ ὃν δὴ χρόνον ἧκον πρὸς τὸν Δημήτριον πρέσβεις παρά τε Ἀθηναίων καὶ τῶν ἄλλων Ἑλληνίδων πόλεων, τὸν ἀριθμὸν μὲν ὄντες ὑπὲρ τοὺς πεντήκοντα, πάντες δὲ ἀξιοῦντες διαλύσασθαι τὸν βασιλέα πρὸς τοὺς Ῥοδίους. 8. Όμηρος, Οδύσσεια 3.5ffτοὶ δ ἐπὶ θινὶ θαλάσσης ἱερὰ ῥέζον, ταύρους παμμέλανας, ἐνοσίχθονι κυανοχαίτῃ 162

163 9. Θουκυδίδης ἐπειδή τε ἀφίκοντο ἐς τὸ ἄστυ, ὀλίγοις μέν τισιν ὑπῆρχον οἰκήσεις καὶ παρὰ φίλων τινὰς ἢ οἰκείων καταφυγή, οἱ δὲ πολλοὶ τά τε ἐρῆμα τῆς πόλεως ᾤκησαν καὶ τὰ ἱερὰ καὶ τὰ ἡρῷα πάντα πλὴν τῆς ἀκροπόλεως καὶ τοῦ Ἐλευσινίου καὶ εἴ τι ἄλλο βεβαίως κλῃστὸν ἦν: τό τε Πελαργικὸν καλούμενον τὸ ὑπὸ τὴν ἀκρόπολιν, ὃ καὶ ἐπάρατόν τε ἦν μὴ οἰκεῖν καί τι καὶ Πυθικοῦ μαντείου ἀκροτελεύτιον τοιόνδε διεκώλυε, λέγον ὡς τὸ Πελαργικὸν ἀργὸν ἄμεινον, ὅμως ὑπὸ τῆς παραχρῆμα ἀνάγκης ἐξῳκήθη. 10. Ηρόδοτος αὖτις δὲ τὸ Ἑλληνικὸν ἐὸν ὅμαιμόν τε καὶ ὁμόγλωσσον καὶ θεῶν ἱδρύματά τε κοινὰ καὶ θυσίαι ἤθεά τε ὁμότροπα, τῶν προδότας γενέσθαι Ἀθηναίους οὐκ ἂν εὖ ἔχοι. 11. Ευριπίδης, Ικέτιδες, Ἂμυνε ματρί, πόλις, ἄμυνε, Παλλάδος, νόμους βροτῶν μη μιαίνειν. 12. Ευριπίδης, Ικέτιδες,στ πάσης Ἑλλάδος κοινόν τόδε εἰ τους θανόντας νοσφίσας ὧν χρῆν λαχεῖν 13. Ευριπίδης, Ικέτιδεςστ Ἢ δῆλα τἀνθένδ εἶμι καί θάψω βίᾳ. Οὐ γάρ ποτ εἰς Ἓλληνας ἐξοισθήσεται ὡς εἰς ἔμ ἐλθών καί πόλιν Πανδίονος νόμος παλαιός δαιμόνων διεφθάρη, ό.π., στ «Σιγᾱτε, λαοί, σῑγα, Καδμείων στίχες, ἀκούσαθ ἡμεῑς ἣκομεν νεκρούς μέτα, θάψαι θέλοντες, τον Πανελλήνων νόμον σῴζοντες, οὐδέν δεόμενοι τεῑναι φόνο.» 14. Ευριπίδης, Ικέτιδες, στ. 575 Ὃσοι γ ὑβρισταί χρηστά δ οὐ κολάζομεν 15.Ευριπίδης, Ικέτιδες, στ Ἓν δεῖ μόνον μοι τούς θεούς ἔχειν ὃσοι δίκην σέβονται. Ταῡτα γάρ ξυνόνθ ὁμοῡ νίκην δίδωσιν 16. Θουκυδίδης ἐκ δὲ τῶν Ἀθηναίων κῆρυξ πορευόμενος ἐπὶ τοὺς νεκροὺς ἀπαντᾷ κήρυκι Βοιωτῷ, ὃς αὐτὸν ἀποστρέψας καὶ εἰπὼν ὅτι οὐδὲν πράξει πρὶν ἂν αὐτὸς ἀναχωρήσῃ πάλιν, καταστὰς ἐπὶ τοὺς Ἀθηναίους ἔλεγε τὰ παρὰ τῶν Βοιωτῶν, ὅτι οὐ δικαίως δράσειαν παραβαίνοντες τὰ νόμιμα τῶν Ἑλλήνων: [3] πᾶσι γὰρ εἶναι καθεστηκὸς ἰόντας ἐπὶ τὴν ἀλλήλων ἱερῶν τῶν ἐνόντων ἀπέχεσθαι, Ἀθηναίους δὲ Δήλιον τειχίσαντας ἐνοικεῖν, καὶ ὅσα ἄνθρωποι ἐν βεβήλῳ δρῶσι πάντα γίγνεσθαι 163

164 αὐτόθι, ὕδωρ τε ὃ ἦν ἄψαυστον σφίσι πλὴν πρὸς τὰ ἱερὰ χέρνιβι χρῆσθαι, ἀνασπάσαντας ὑδρεύεσθαι: [4] ὥστε ὑπέρ τε τοῦ θεοῦ καὶ ἑαυτῶν Βοιωτούς, ἐπικαλουμένους τοὺς ὁμωχέτας δαίμονας καὶ τὸν Ἀπόλλω, προαγορεύειν αὐτοὺς ἐκ τοῦ ἱεροῦ ἀπιόντας ἀποφέρεσθαι τὰ σφέτερα αὐτῶν. 17. Μαζί με την ασυλία της Μαγνησίας, το 208 π.χ.) οι Δελφοί αναγνωρίζουν τους Αγώνες της Άρτεμης με των Πυθίων. K. J. Rigsby, Asylia(Berkeley 1996),σελ , στήλη 79: κα[ί τόν ἀγῶνα ὃν τίθεντι τᾶι Ἀρτέμιτι] τᾶι Λευκ[οφρ]υανᾶι στεφα[νίταν ἰσοπύθιον ταῑς τιμαῑς. 18. K. J. Rigsby, Asylia (Berkeley 1996), σελ. 110 ποτί τάν φυλακάν τῶν ἱερῶν καί τᾶς πόλιος καί τᾶς χώρας[ς]. 19. Ηρόδοτος νομίζουσι δὲ ταῦτα καὶ διαβεβλημένοισι ἐς τοὺς Πέρσας, ἐν τούτῳ δὴ τῷ καιρῷ ὁ Μιλήσιος Ἀρισταγόρης, ὑπὸ Κλεομένεος τοῦ Λακεδαιμονίου ἐξελασθεὶς ἐκ τῆς Σπάρτης, ἀπίκετο ἐς Ἀθήνας: αὕτη γὰρ ἡ πόλις τῶν λοιπέων ἐδυνάστευε μέγιστον. ἐπελθὼν δὲ ἐπὶ τὸν δῆμον ὁ Ἀρισταγόρης ταὐτὰ ἔλεγε τὰ καὶ ἐν τῇ Σπάρτῃ περὶ τῶν ἀγαθῶν τῶν ἐν τῇ Ἀσίῃ καὶ τοῦ πολέμου τοῦ Περσικοῦ, ὡς οὔτε ἀσπίδα οὔτε δόρυ νομίζουσι εὐπετέες τε χειρωθῆναι εἴησαν.[2] ταῦτά τε δὴ ἔλεγε καὶ πρὸς τοῖσι τάδε, ὡς οἱ Μιλήσιοι τῶν Ἀθηναίων εἰσὶ ἄποικοι, καὶ οἰκός σφεας εἴη ῥύεσθαι δυναμένους μέγα: καὶ οὐδὲν ὅ τι οὐκ ὑπίσχετο οἷα κάρτα δεόμενος, ἐς ὃ ἀνέπεισε σφέας. πολλοὺς γὰρ οἶκε εἶναι εὐπετέστερον διαβάλλειν ἢ ἕνα, εἰ Κλεομένεα μὲν τὸν Λακεδαιμόνιον μοῦνον οὐκ οἷός τε ἐγένετο διαβάλλειν, τρεῖς δὲ μυριάδας Ἀθηναίων ἐποίησε τοῦτο.[3] Ἀθηναῖοι μὲν δὴ ἀναπεισθέντες ἐψηφίσαντο εἴκοσι νέας ἀποστεῖλαι βοηθοὺς Ἴωσι, στρατηγὸν ἀποδέξαντες αὐτῶν εἶναι Μελάνθιον ἄνδρα τῶν ἀστῶν ἐόντα τὰ πάντα δόκιμον: αὗται δὲ αἱ νέες ἀρχὴ κακῶν ἐγένοντο Ἕλλησί τε καὶ βαρβάροισι. 20. Στράβων καὶ πρότερον δὲ ναῦς ἐκέκτηντο καὶ ἐκοινώνουν τῶν λῃστηρίων τοῖς Τυρρηνοῖς, καίπερ ἤδη Ῥωμαίοις ὑπακούοντες. διόπερ καὶ Ἀλέξανδρος πρότερον ἐγκαλῶν ἐπέστειλε, καὶ Δημήτριος ὕστερον, τοὺς ἁλόντας τῶν λῃστῶν ἀναπέμπων τοῖς Ῥωμαίοις, χαρίζεσθαι μὲν αὐτοῖς ἔφη τὰ σώματα διὰ τὴν πρὸς τοὺς Ἕλληνας συγγένειαν, οὐκ ἀξιοῦν δὲ τοὺς αὐτοὺς ἄνδρας στρατηγεῖν τε ἅμα τῆς Ἰταλίας καὶ λῃστήρια ἐκπέμπειν, καὶ ἐν μὲν τῇ ἀγορᾷ Διοσκούρων ἱερὸν ἱδρυσαμένους τιμᾶν οὓς πάντες σωτῆρας ὀνομάζουσιν, εἰς δὲ τὴν Ἑλλάδα πέμπειν τὴν ἐκείνων πατρίδα τοὺς λεηλατήσοντας. 21. Ηρόδοτος αὐτοὶ μὲν Ἀργεῖοι τοσαῦτα τούτων πέρι λέγουσι ἔστι δὲ ἄλλος λόγος λεγόμενος ἀνὰ τὴν Ἑλλάδα, ὡς Ξέρξης ἔπεμψε κήρυκα ἐς Ἄργος πρότερον ἤ περ 164

165 ὁρμῆσαι στρατεύεσθαι ἐπὶ τὴν Ἑλλάδα. [2] ἐλθόντα δὲ τοῦτον λέγεται εἰπεῖν Ἄνδρες Ἀργεῖοι, βασιλεὺς Ξέρξης τάδε ὑμῖν λέγει Ἡμεῖς νομίζομεν Πέρσην εἶναι ἀπ οὗ ἡμεῖς γεγόναμεν, παῖδα Περσέος τοῦ Δανάης, γεγονότα ἐκ τῆς Κηφέος θυγατρὸς Ἀνδρομέδης. οὕτω ἂν ὦν εἴημεν ὑμέτεροι ἀπόγονοι. οὔτε ὦν ἡμέας οἰκὸς ἐπὶ τοὺς ἡμετέρους προγόνους ἐκστρατεύεσθαι, οὔτε ὑμέας ἄλλοισι τιμωρέοντας ἡμῖν ἀντιξόους γίνεσθαι, ἀλλὰ παρ ὑμῖν αὐτοῖσι ἡσυχίην ἔχοντας κατῆσθαι. ἢν γὰρ ἐμοὶ γένηται κατὰ νόον, οὐδαμοὺς μέζονας ὑμέων ἄξω. [3] ταῦτα ἀκούσαντας Ἀργείους λέγεται πρῆγμα ποιήσασθαι, καὶ παραχρῆμα μὲν οὐδὲν ἐπαγγελλομένους μεταιτέειν, ἐπεὶ δέ σφεας παραλαμβάνειν τοὺς Ἕλληνας, οὕτω δὴ ἐπισταμένους ὅτι οὐ μεταδώσουσι τῆς ἀρχῆς Λακεδαιμόνιοι μεταιτέειν, ἵνα ἐπὶ προφάσιος ἡσυχίην ἄγωσι. 22. Διόδωρος Σικελιώτης αὐτὸς δὲ μετὰ τῶν φίλων ἐμβὰς εἰς τὰς ναῦς τὸν διὰ τοῦ ποταμοῦ πλοῦν ἐπὶ τὸν Ὠκεανὸν τὸν κατὰ μεσημβρίαν ἐποιεῖτο. τὸ δὲ πολὺ μέρος τῆς δυνάμεως παρὰ τὸν ποταμὸν ὡδοιπόρει, προηγουμένου Κρατεροῦ καὶ Ἡφαιστίωνος. ὡς δ ἦλθον ἐπὶ τὴν Ἀκεσίνου καὶ Ὑδάσπου συμβολήν, ἐκβιβάσας τοὺς στρατιώτας προῆγεν ἐπὶ τοὺς ὀνομαζομένους Σίβους. [2] τούτους δέ φασιν ἀπογόνους εἶναι τῶν μεθ Ἡρακλέους ἐπὶ τὴν Ἄορνον πέτραν στρατευσάντων καὶ τῆς μὲν πολιορκίας ἀποτυχόντων, ἐν τούτῳ δὲ τῷ τόπῳ κατοικισθέντων ὑφ Ἡρακλέους. τοῦ δ Ἀλεξάνδρου καταστρατοπεδεύσαντος πλησίον ἐπιφανεστάτης πόλεως προῆλθον οἱ δόξῃ πρωτεύοντες τῶν πολιτῶν. ἐντυχόντες δὲ τῷ βασιλεῖ καὶ τὴν συγγένειαν ἀνανεωσάμενοι πάντα ποιήσειν ἔφασαν μετὰ προθυμίας ὡς ἂν συγγενεῖς ὄντες καὶ δῶρα προσεκόμισαν μεγαλοπρεπῆ. 23. Διόδωρος Σικελιώτης κατὰ δὲ τὴν Ἀσίαν οἱ τοῦ Κιμμερίου Βοσπόρου βασιλεύσαντες, ὀνομασθέντες δὲ Ἀρχαιανακτίδαι, ἦρξαν ἔτη δύο πρὸς τοῖς τετταράκοντα: διεδέξατο δὲ τὴν ἀρχὴν Σπάρτακος, καὶ ἦρξεν ἔτη ἑπτά. 24. Αναγνώριση ασυλίας του Ασκληπιείου της Κω το 242 π.χ.,η οποία φέρεται να ανήκει σε βασιλιά της δυναστείας των Σπαρτοκιδών. K. J. Rigsby, Asylia (Berkeley 1996), σελ 121 στήλη 12. SEG : η /[ ] τω[ ] δημ[ ] προσδ[ ] τι ἐν ἡμ[ ] 5 αντων[ ] ε ἀκολούθ[ως αἷς εἶχον ἐντολαῖς τὴν ἐπαγ]- γελίαν ἐποιή[σαντο τῆς τε θυσίας καὶ τῶν ἀγώ]- νων τῆι διδασ[καλίαι χρώμενοι οὕτω καλῶς ὥστε] θαυμάζειν ἐπῄει [ἡμεῖν [ ]

166 ἀφ οὗ τῆς βασιλεία[ς ] ίαν περὶ τούτων ὕσ[ σ]- θε τηλικούτων καὶ το[ιούτων φιλανθρώπων προ]- ϋπαρχόντων ἡμεῖν πρὸς [ὑμᾶς ὄντων δέ τινων νῦν] τούτοις ἐμποδίων, εἰ κα[ὶ οἱ θεωροὶ τοῦτο ἡμεῖν] 15 μέμψασ{α}θαι ἐφάνη{.}ν, πα[ρακαλοῦμεν ὅμως ὑμᾶς] τοῖς καιροῖς ἴσως ἐπακ[ολ]ουθή[σαντας κρῖναι ἡ]- μεῖν συγγνώμην ἑκτέον, ὅταν [ ]- κότες μὴ δυνώμεθα τὰς τούτω[ν τῶν ἀγώνων συντελείας] θεωρεῖν ἐγὼ δὲ καὶ ἡ ἀδελφ[ή] μ[ου ] 20 καὶ οἱ ἡμέτεροι πολῖται τήν τε παρ [ὑμῶν ἐπαγγε]- (λ)ίαν γινομένην τῶι θεῶι καὶ τὴν ἀ[συλία]ν δεχ[ό]- μεθα καὶ τὴν συγγένειαν οὖσαν ἀλ[η]θινὴν καὶ [ὑ]- μῶν τε ἀξίαν καὶ ἡμῶν ἡδέως προσ[δε]δέγμεθα, μαρτυρίας μεγίστης τῆς παρὰ το[ῦ ἡμ]ετέρου 25 πατρὸς προσγεγενημένης ἣν ἀπ[οπεφήν?]ατε αὐτοῦ ἐκείνου ποιησαμένου εἰ [δὲ καὶ τῶν λοιπῶν] τινες Ἑλλήνων ἀρχὴν φιλί[ας ποιούμενοι ταύτ]ην πρῶτον προσηγόρευον ἡμ[ᾶς συγγενεῖς, εὐ]λόγως ἂν προσελαμβάνομεν τ[ούτους, τοιαύτη]ς φιλαν- 30 θρωπίας ἡμεῖν προϋπαρχ[ούσης πρό]ς γε τοὺς το[ι]- αύτην συγγένειαν καὶ [τη]λικ[αύτην ἀ]ναγκαιότητα ἀναμιμνήσκον[τα]ς κα[ὶ] ταύτ[ην δι]αφυλάττειν προαιρουμένους π[ολ]λαπλασίως κ[αὶ νῦν] τὴν εὔνοιαν ἀπ[ο]- δεδέγμεθα [κα]ὶ τὰ μετ[ὰ] ταῦτα [π]ε[ι]ρασόμεθα δια- 35 [τ]ηροῦντε[ς τὰ ἐ]κ [π]αλαιῶν μὲν χρ[ό]ν[ω]ν συνεστη- [κότ]α, v ν[ῦν δὲ καλ]ῶς καὶ προσηκόντω[ς ε]ἰς τὴμ βελ- [τίστην ἀνανέ]ωσιν ἠγμένα ὑφ ὑμ[ῶν], εὖνοι φίλο[ι], [φιλάνθρωπα τῶι] δήμωι ὑπάρχε[ιν καὶ ὑπ]ακούοντε[ς] [τὰ ἀξιούμενα ἀεὶ χ]αρίζεσθαι εἰ[ς δύναμιν]. ἔρρωσθ[ε] Αναγνώριση της ασυλίας του ιερού της Αφροδίτης Στρατονίκης και της ίδιας της Σμύρνης από τους Δελφούς. Στην επιγραφή αναφέρεται επιστολή του Σέλευκο Β' προς Ελληνικές πόλεις, η οποία τις παρότρυνε να προβούν σε αυτή την αναγνώριση. K. J. Rigsby, Asylia, (Berkeley 1996), σελ. 102 στήλη 7. L. Couve, BCH, 18 (1895), , ιδιαίτ. σελ OGIS 228: [θε]οί. [ἔδοξε τᾶι π]όλει τῶν Δελφῶν. ἐπεὶ βασιλεὺς Σέλευκος βασιλέως [Ἀντιόχ]ου, ἀποστείλας γράμματα ποτὶ τὰν πόλιν, ἀξιοῖ τό τε ἱερὸν τὸ [τᾶς] Ἀφροδίτας τᾶς Στρατονικίδος καὶ τὰν πόλιν τῶν Σμυρναίων [ἱε]ρὰν καὶ ἄσυλον εἶμεν, αὐτὸς πρότερον πεπεισμένος τῶι τοῦ θεοῦ 5 χρησμῶ ι, καὶ πεποιηκὼς ἃ καὶ τὰν πόλιν ἀξιοῖ, ἐπικεχώρηκε δὲ τοῖς [Σμυρ]- 166

167 ναίοις τάν τε πόλιν καὶ τὰν χώραν αὐτῶν ἐλευθέραν εἶμεν καὶ ἀφο[ρο]- λόγητον, καὶ τάν τε ὑπάρχουσαν αὐτοῖς χώραν βεβαιοῖ, καὶ τὰν πάτρι[ον] ἐπαγγέλλεται ἀποδώσειν, οἴονται δὲ δεῖν καὶ οἱ Σμυρναῖοι, πρεσβευτὰς ἀπο[στεί]- λαντες Ἑρμόδωρον καὶ Δημήτριον, ἀναγραφῆμεν ἐν τῶι ἱερῶι, ὥσπ[ερ καὶ] 10 ὁ βασιλεὺς ἀξιοῖ, τὰ ἐπικεχωρημένα αὐτοῖς δεδόχθαι τᾶι πόλει τῶν Δελφῶν τό τε ἱερὸν τὸ τᾶς Ἀφροδίτας τᾶς Στρατονικίδος καὶ τὰμ πόλιν τῶν [Σμυρ]- ναίων ἱερὰν καὶ ἄσυλον εἶμεν, καθάπερ ὅ τε βασιλεὺς ἐπέστελκε [καὶ] ἁ τῶν Σμυρναίων πόλις ἀξιοῖ, ἐντείλασται δὲ καὶ τοῖς θεωροῖς τοῖ[ς τὰ] Πύθια ἐπαγγελλόντοις ἐπαινέσαι τὸν βασιλέα Σέλευκον ἐπί τε το[ύτοις]15 καὶ τᾶι εὐσεβείαι καὶ τῶι ἐπακολουθηκέναι τῶι τοῦ θεοῦ χρησμῶι, καὶ θῦσαι τᾶι Ἀφροδίται ἀναγράψαι δὲ τὸ μὲν ψάφισμα τόδε τὰν πόλιν ἐν τῶι ἱερῶι τοῦ θεοῦ, τὰν δ ἐπιστολὰν ἐν τῶι ἀρχείωι ἐν τῶι τοίχωι. 26. Επιγραφή αναγνώρισης ασυλίας της Σμύρνης από τον Σέλευκο Β', κάπου το π.χ.ogis 229.1: ἔδοξεν τῶι δήμωι, στρατηγῶν γνώμη ἐπειδὴ πρότερόν τε καθ ὃν καιρὸν ὁ βασιλεὺς Σέλευκος ὑπερ- έβαλεν εἰς τὴν Σελευκίδα, πολλῶν [κ]αὶ μεγάλων κινδύνων περιστάντων τὴμ πόλιν ἡμῶν καὶ τὴν χώραν, διεφύλαξεν ὁ δῆμος τὴμ πρὸς αὐτὸν εὔνοιάν τε καὶ φιλίαν, οὐ καταπλαγεὶς τὴν τῶν ἐναντίων ἔφοδον οὐδὲ φροντίσας τῆς τῶν ὑπαρχόντων ἀ[π]ωλείας, ἀλλὰ πάντα δεύτερα ἡγησάμενος εἶναι πρὸς τὸ διαμεῖ- ναι ἐν τῆι αἱρέσει καὶ ἀντιλαβέσθαι τῶμ π[ρ]αγμάτων κατὰ τὴν ἑαυτοῦ δύναμιν καθότι ἐξ ἀρχῆς ὑπέστη διὸ καὶ ὁ βασιλεὺς Σέλευκος, εὐσεβῶς τὰ πρὸς τοὺς θεοὺς διακείμενος καί φιλοστόργως τὰ πρὸς τοὺς γονεῖς, μεγα- λόψυχος ὢν καὶ ἐπιστάμενος χάριτας ἀποδιδόναι τοῖς ἑαυτὸν εὐεργετοῦσιν, ἐτίμησεν τὴμ πόλιν ἡμῶν διά τε τὴν τοῦ δὴμου εὔνοιαν καὶ φιλοτιμίαν ἣν ἐπεποίητο εἰς τὰ πράγματα αὐτοῦ καὶ διὰ τὸ τὸμ πατέ- ρα αὐτοῦ θεὸν Ἀντίοχον καὶ τὴμ μητέρα τὴν τοῦ πατρὸς θεὰν Στρατονίκην ἱδρῦσθαι παρ ἡμῖν τιμωμέ- νους τιμαῖς ἀξιολόγοις καὶ κοινῆι ὑπὸ τοῦ πλήθους καὶ ἰδίαι ὑφ ἑκάστου τῶμ πολιτῶν καὶ ἐβεβαίωσεν τῶι δήμωι τὴν αὐ- τονομίαν καὶ δημοκρατίαν, ἔγραψεν δὲ καὶ πρὸς τοὺς βασιλεῖς καὶ τοὺς δυνάστας καὶ τὰς πόλεις καὶ τὰ ἔθνη ἀξι- ώσας ἀποδέξασθαι τό τε ἱερὸν τῆς Στρατονικίδος Ἀφροδίτης ἄσυλον εἶναι καὶ τὴμ πόλιν ἡμῶν ἱερὰν καὶ ἄσυλον νῦν τε ὑπερ- 167

168 βεβληκότος τοῦ βασιλέως εἰς τὴν Σελευκίδα οἱ στρατη[γο]ὶ σπεύδοντες διαμένειν τῶι βασιλεῖ τὰ πράγματα συμφερόντως διεπέμψαντο πρὸς τοὺς ἐμ Μαγνησίαι κατοίκους καὶ πρὸ[ς] τοὺς ὑπαίθρους ἱππεῖς καὶ στρατιώτας καὶ ἀπέστειλαν ἐξ αὑτῶν ἕνα Διονύσιον τὸμ παρακαλέσοντα αὐτοὺς δια[φυ]λάσσειν τὴμ φιλίαν καὶ συμμαχίαν βασιλεῖ Σελεύκωι εἰς πάντα τὸγ χρόνον, ἐπαγγελλόμενοι διατηρούντων αὐτῶν τὰ πράγματα καὶ τὸν αὐτὸν ἐχθρὸγ καὶ φίλον ἡγουμένων ὑπάρξειν αὐτοῖς παρὰ τοῦ δήμου καὶ παρὰ τοῦ βασιλέως Σελεύκου πάντα τὰ φιλάνθρωπα καὶ καλῶς ἔχοντα καὶ ἀποδοθήσεσθαι χάριτας αὐτοῖς ἀξίας τῆς αἱρέσεως οἱ δὲ ἐμ Μαγνησίαι παρακληθέντες καὶ αὐτοὶ ὄντες πρόθυμοι πρὸς τὸ διαφυλάσσειν τῶι βασιλεῖ τήν τε φιλίαν καὶ τὴν συμμαχίαν καὶ διατηρεῖν αὐτῶι τὰ πράγματα, τά τ[ε] ἀξιωθέντα ὑπὸ τῶν στρατηγῶν φιλοτίμως ἀπεδέξαντο καὶ ἐπαγγέλλονται τὴν αὐτὴν ἕξειν αἵρεσιν τῶι δήμωι τῶι ἡμετέρωι εἰς πάντα τὰ τοῦ βασιλέως Σελεύκου συμφέροντα καὶ ἀπεστάλκασιν πρὸς ἡμᾶς πρεσβευτὰς ἐγ μὲν τῶν κατοίκων Ποτάμωνα καὶ [Ἱ]εροκλῆν, ἐγ δὲ τῶν ὑπαίθρων Δάμωνα καὶ Ἀπολλωνικέτην, τοὺς δ[ια]- λεξομένους τε ἡμῖν καὶ ἀνοίσοντας τὴν ὁμολογίαν καθ ἣν ἀξι[ο]ῦσιν συνθέσθαι τὴμ πρὸς ἑαυτοὺς φιλίαν ἐπαχθέντες δὲ καὶ ο[ἱ] πρεσβευταὶ ἐπὶ τὸν δῆμον συνλελαλήκασιν ὑπὲρ ἁπάντων ἀκολ[ού]θως τοῖς ἐν τῆι ὁμολογίαι γεγραμμένοις ἀγαθῆι τύχηι δεδόχθα[ι] τήν τε φιλίαν συντίθεσθαι πρὸς τοὺς ἐμ Μαγνησίαι ἐπὶ πᾶσι τοῖ[ς] τοῦ βασιλέως Σελεύκου συμφέρουσιν, καὶ ἀποδεῖξαι πρὸς αὐτοῦ[ς] πρεσβευτὰς τρεῖς, οἵτινες τὴν ὁμολογίαν τε ἥτις ἂν δόξηι τῶι δήμωι ἀνοίσουσιν αὐτοῖς καὶ περὶ τῶγ γεγραμμένων ἐν αὐτῆι δι[α]- λεγήσονται καὶ παρακαλέσουσιν αὐτοὺς δέχεσθαί τε καὶ συντελεῖν τὰ ἐν τῆι ὁμολογίαι γεγραμμένα, καὶ ἐάμπερ δέξωνται οἱ ἐμ Μαγνησίαι, ὁρκισάτωσαν αὐτοὺς οἱ ἀποδειχθησόμενοι πρεσβευταὶ τὸν ὅρκον τὸν ἐν τῆι ὁμολογίαι γεγραμμένον προσδεξαμέν[ων] δὲ ταῦτα τῶν ἐμ Μαγνησίαι καὶ συνσφραγισαμένων τὴν ὁμολογίαν καὶ ὁμοσάντων καὶ ἐπανελθόντων τῶμ πρεσβευτῶν συ[ντε]- λείσθω καὶ τὰ λοιπὰ πάντα τὰ ἐν τῆι ὁμολογίαι γεγραμμένα, καὶ τὸ ψήφισμα τόδε ἀναγραφήτω κατὰ τὸν νόμον ἀναγραφήτω δὲ κ[αὶ εἰς] στήλας εἰς ἃς καὶ ἡ ὁμολογία ἀναγραφήσεται καλεσάτωσαν δὲ οἱ ἐπιμήνιοι τῆς βουλῆς καὶ τοὺς πρεσβευτὰς τοὺς παραγεν[ομένους] ἐγ Μαγνησίας ἐπὶ ξενισμὸν εἰς τὸ πρυτανεῖον τοῖς δὲ ἀποδειχθε[ῖ]σιμ πρεσβευταῖς δότω μεθόδιον Καλλῖνος ὁ ταμίας τὸ ἐκ τοῦ [νόμου] 168

169 ἡμερῶν ὅσων ἂν ὁ δῆμος τάξηι ἀπὸ τῶν τῆς πόλεως προσόδων ἡμέρα[ι] ἐτάγησαμ πέντε, πρεσβευταὶ ἀπεδείχθησαν Φανόδημος Μικ[ίωνος?,] ΔιονύσιοςΔιονυτᾶ, ΠαρμενίσκοςΠυθέου. 27. Αναγνώριση ασυλίας της Σμύρνης από τους Δελφούς (περίπου το 240 π.χ.), όπου οι Δελφοί παραγγέλλουν να αναγραφεί η συγκεκριμένη αναγνώριση στο ιερό της Αφροδίτης Στρατονίκης.K. J. Rigsby, Asylia(Berkeley 1996), σελ. 102, στήλη 7: ἀναγράψαι δέ τό μέν ψάφισμα τόδε τάν πόλιν ἐν τῶι ίερῶι τοῦ θεοῦ, τάν δ' επιστολάν ἐν τῶι ἀρχείωι ἐν τῶι τοίχωι. 28. Αναγνώριση της Μαγνησίας του Μαιάνδρου ως άσυλο από την Αιτωλική Συμπολιτεία το 221 π.χ. Επιγραφή από το Θέρμο, με υπογραμμισμένα είναι αυτά που σώζονται από την επιγραφή των Δελφών. K. J. Rigsby, Asylia (Berkeley 1996), σελ. 190, στήλη 67. SEG J. Bousquet, BCH, 82 (1958), σελ Εικόνα 4: στραταγέοντος Ἀγελάου Ναυπακτίου τό δεύτερον, ἱππαρχέοντος Πολεμάρχου Θυρισκαίου, γραμματεύοντος Σκόπα Τριχονέος, ἔδοξε, τοῑς Αἰτωλοῑς ἐπειδή Μάγνητες οἱ ἀ- πό Μαιάνδρου ἀποστείλαντες πεσβευτάς 5 Μνασιπτόλεμον καί Ἱππόνικον τάν τε οἰκειότατα τάν ποτί τό ἔθνος ἀνενεώσαντοι καί τάν εὔνοιαν ἐνεφάνιξαν ἃν ἔχοντι ποτί τό κοινόν τῶν Αἰτωλῶν Μάγνητες, δεδόχθαι τάν τε φιλίαν τάν ποτ' αὐτούς διαφυλάσσειν καί τάν πόλι- 10 ν αὐτῶν καί τάν χώραν ἱαράν καί ἄσυλον εἶμεν, καθότι οἱ πρεσβευταί ἐπαγγέλοντι, καὶ μηθενὶ ἐξουσίαν εἶμεν Αἰτωλῶν μηδὲ τῶν ἐν Αἰτωλίαι κατοικεόντων ἄγε[ι]ν μηθένα ἐκ τᾶς χώρας τᾶς Μαγνήτων μηδαμόθεμ ὁρμωμένους μήτε κατὰ γᾶν μήτε κατὰ θάλασσαν εἰ δέ τίς 15 κα ἄγηι, τὰ μὲν ἐμφανέα ἀναπράσσειν ἀεὶ τὸν στραταγὸν τὸν ἔναρχον, τῶν δὲ ἀφανέων τοὺς συνέδρους καταδικάζοντας ζαμίαν, ἅν κα δοκιμάζωντι, ὡς τὰ κοινὰ βλαπτόντων, καὶ ἐκπράσσοντας τὰς καταδίκας καὶ ἀποδιδόντας τοῖς ἀδικουμένοις κυρίους εἶμεν δεδόσθαι δὲ αὐτοῖς 20 καὶ ψᾶφον ἱερομναμονικὰν ἐν τοὺς Ἀμφικτύονας τὸ δὲ ψάφισμα τόδε ἀναγράψαι καὶ ἀναθέμεν ἐν Θέρμον καὶ ἐν Δελφούς]. 29. Επιγραφή των Δελφών του 208 π.χ.. Στο πρώτο μέρος περιέχει την αναγνώριση των αγώνων της Άρτεμης Λευκοφρυήνης ως πανελληνίων από την Αιτωλική Συμπολιτεία. Στο δεύτερο μέρος περιέχει την αναγνώριση της ασυλίας από τους Δελφούς και την 169

170 αναγνώριση των αγώνων της Άρτεμης Λευκοφρυήνης ως πανελληνίων. K. J. Rigsby, Asylia(Berkeley 1996), σελ , στήλες SEG [ τὰ ψαφίσματα τὰ] [πρότερον γεγονότα αὐ]τοῖς περ[ὶ πάντων τῶν φιλανθρώπων κα]- [τάμο]να εἶμεν καὶ ὥσπερ ἀξιοῦσ[ι νῦν οἱ πρεσβευταὶ δέχεσθαι τάν] [τ]ε θυσίαν καὶ τὸν ἀγῶνα τᾶι Ἀρ[τέμιτι τᾶι Λευκοφρυηνᾶι στεφανί]- τα[ν] ἰσοπύθι[ον] ταῖς τιμαῖς καὶ ἀναγράψαι τόδε το ψήφισμα ἐστά]- λας καὶ ἀνθέμεν ἔν τε Δελφοῖς [ἐν το τῶι ἱερῶι τοῡ Ἀπόλλωνος καὶ] ἐν Θέρμῶι. στραταγέοντος Μα[, ἱππαρχέοντος δὲ ] Φυσκέος, γραμματεύοντος δὲ [τῶν Αἰτωλῶν ]- [ ]ιεος, τῶν δὲ συνέδρων Μαρσ[ύα Θερμικοῑς ἔδοξε τοῖς Αἰτωλοῖς τὸ] ψάφισμα τὸ γενόμενον ἐπὶ [ καθώς ἀξίουν Μάγνητες οἱ ἀπὸ] Μαιάνδρου περὶ τοῦ ἀγῶνος [καὶ τᾶς θυσίας ἃν συντελέοντι τᾶι Ἀρ]- τέμιτι τᾶι Λευκοφρυηνᾶι το[ὺς κατασταθέντας νομογράφους] καταχωρίξαι ἐν τοὺς νόμους, [ἐπεί κα αἱ νομογραφίαι γίνωνται]. vacat [ἄρ]χοντος Ἀθανίωνος, βουλε[υόντων ] [Πρα]όχου, [ ], Φιλίνου, [ἔδοξε τᾶι πόλει τῶν Δελφῶν ἐν ἀγο]- [ρᾶι] τελεί[ωι σὺν] ψάφοις ταῖς [ἐννόμοις ἐπειδὴ Μάγνητες οἱ] [ἀπὸ] Μαιάνδρου οἰκεῖοι ὄντες [καὶ φίλοι τᾶς πόλιος τῶν Δελφῶν] [θ]εωροὺς δ[ὲ] κα[ὶ] πρεσβευτ[ὰς Ἀριστόδαμον Διοκλέος, Ἀριστέ]- [α]ν Φοργάσ[ο]υ, Ἀντάνορα Κωλ[ωτίωνος ἀποστείλαντες, τάν τε οἰκει]- [ό]τα[τ]α κα[ὶ τὰ ἄ]λλα τὰ ἔνδο[ξα ] [ ]ας [ ] αν ἀπελογίξ[αντο ]- νουσας ὑ[πὸ τοῦ] κοινοῦ τῶ[ν Μαγνήτων εἰς τὰν τῶν Δελφῶν πό]- λιν καὶ ἐς πάντας τοὺς Ἕλ[λανας καὶ παρεκάλεσαν ἀποδέξασθαι τάς] τε [θ]υσίας καὶ [ἐκεχ]ε[ιρί]αν κα[ὶ τὸν ἀγῶνα ὃν τίθεντι τᾶι Ἀρτέμιτι] τᾶι [Λ]ευκ[οφρυην]ᾶι στε[φανίταν ἰσοπύθιον ταῖς τιμαῖς δεδόχθαι] [τ]ᾶι πόλει ἐπαινέσαι τὸν δ[ᾶμον τῶν Μαγνήτων ἐπί τε τᾶι πο]- [τὶ] τοὺς [θε]ο[ὺς] εὐσεβείαι καὶ [τᾶι ποτὶ τὰν πόλιν εὐνοίαι καὶ στε]- [φ]ανῶσαι τ[ὸν] δᾶμον τῶν Μα[γνήτων δάφνας στεφάνωι τῶι παρὰ] τοῦ θεοῦ καθ[ὼς] πάτριόν ἐστι Δ [ελφοῖς ] [τοῖς] Μάγνησι[ν] ἐν τῶι ἀγῶνι τ[ῶν ] πάντα χρόνον εὐσεβείας ἕ[νεκεν καὶ φιλοτιμίας ποτὶ τὸν θεὸν] [κ]αὶ τὰν πόλιν τῶν Δελφῶν [δέχεσθαι δὲ τὸν ἀγῶνα ὃν συντε]- [λέ]ον[τ]ι [Μ]ά [γνητες ἀπὸ Μ]αιάν[δρου στεφανίταν ἰσοπύθιον ταῖς τι]- [μ]αῖς καὶ [δό]μ[ε]ν [εἰς ἀπ]αρχὰ[ν ] [ τὰν] [δὲ πόλιν] αὐτῶν καὶ τ[ὰν χώραν ἱερὰν καὶ ἄσυλον εἶμεν κατὰ] [τὸν τοῦ θε]ο[ῦ] χρησμόν [ἑλέσθαι δὲ καὶ θεωροδόκους τοὺς ὑποδε]- [ξομένους τὰς] ἀεὶ πα[ραγινομένας θεωρίας παρὰ τῶν Μαγνήτων] [ ] 170

171 30. Θουκυδίδης τῶν δὲ πόλεων ὅσαι μὲν νεώτατα ᾠκίσθησαν καὶ ἤδη πλωιμωτέρων ὄντων, περιουσίας μᾶλλον ἔχουσαι χρημάτων ἐπ αὐτοῖς τοῖς αἰγιαλοῖς τείχεσιν ἐκτίζοντο καὶ τοὺς ἰσθμοὺς ἀπελάμβανον ἐμπορίας τε ἕνεκα καὶ τῆς πρὸς τοὺς προσοίκους ἕκαστοι ἰσχύος: αἱ δὲ παλαιαὶ διὰ τὴν λῃστείαν ἐπὶ πολὺ ἀντίσχουσαν ἀπὸ θαλάσσης μᾶλλον ᾠκίσθησαν, αἵ τε ἐν ταῖς νήσοις καὶ ἐν ταῖς ἠπείροις (ἔφερον γὰρ ἀλλήλους τε καὶ τῶν ἄλλων ὅσοι ὄντες οὐ θαλάσσιοι κάτω ᾤκουν), καὶ μέχρι τοῦδε ἔτι ἀνῳκισμένοι εἰσίν. 31. Θουκυδίδης οἱ γὰρ Ἕλληνες τὸ πάλαι καὶ τῶν βαρβάρων οἵ τε ἐν τῇ ἠπείρῳ παραθαλάσσιοι καὶ ὅσοι νήσους εἶχον, ἐπειδὴ ἤρξαντο μᾶλλον περαιοῦσθαι ναυσὶν ἐπ ἀλλήλους, ἐτράποντο πρὸς λῃστείαν, ἡγουμένων ἀνδρῶν οὐ τῶν ἀδυνατωτάτων κέρδους τοῦ σφετέρου αὐτῶν ἕνεκα καὶ τοῖς ἀσθενέσι τροφῆς, καὶ προσπίπτοντες πόλεσιν ἀτειχίστοις καὶ κατὰ κώμας οἰκουμέναις ἥρπαζον καὶ τὸν πλεῖστον τοῦ βίου ἐντεῦθεν ἐποιοῦντο, οὐκ ἔχοντός πω αἰσχύνην τούτου τοῦ ἔργου, φέροντος δέ τι καὶ δόξης μᾶλλον: [2] δηλοῦσι δὲ τῶν τε ἠπειρωτῶν τινὲς ἔτι καὶ νῦν, οἷς κόσμος καλῶς τοῦτο δρᾶν, καὶ οἱ παλαιοὶ τῶν ποιητῶν τὰς πύστεις τῶν καταπλεόντων πανταχοῦ ὁμοίως ἐρωτῶντες εἰ λῃσταί εἰσιν, ὡς οὔτε ὧν πυνθάνονται ἀπαξιούντων τὸ ἔργον, οἷς τε ἐπιμελὲς εἴη εἰδέναι οὐκ ὀνειδιζόντων. 32. Αριστοτέλης, Πολιτικά a.35 οἱ δ ἀπὸ θήρας ζῶσι, καὶ θήρας ἕτεροι ἑτέρας, οἷον οἱ μὲν ἀπὸ λῃστείας, οἱ δ ἀφ ἁλιείας, ὅσοι λίμνας καὶ ἕλη καὶ ποταμοὺς ἢ θάλατταν τοιαύτην προσοικοῦσιν, οἱ δ ἀπ ὀρνίθων ἢ θηρίων ἀγρίων: τὸ δὲ πλεῖστον γένος τῶν ἀνθρώπων ἀπὸ τῆς γῆς ζῇ καὶ τῶν ἡμέρων καρπῶν. 33. Αριστοτέλης, Πολιτικά b διὸ καὶ ἡ πολεμικὴ φύσει κτητική πως ἔσται (ἡ γὰρ θηρευτικὴ μέρος αὐτῆς), ᾗ δεῖ χρῆσθαι πρός τε τὰ θηρία καὶ τῶν ἀνθρώπων ὅσοι πεφυκότες ἄρχεσθαι μὴ θέλουσιν, ὡς φύσει δίκαιον τοῦτον ὄντα τὸν πόλεμον. 34. Δημοσθένης, Λόγοι βούλομαι τοίνυν, ἐπειδήπερ παρῆλθον, καὶ τὰ συμβαίνοντ ἀπὸ τῶν τοιούτων ὑμῖν διεξελθεῖν. ἐπειδὰν γά.ρ τις μισθωσάμενος τριηραρχίαν ἐκπλεύσῃ, πάντας ἀνθρώπους ἄγει καὶ φέρει, καὶ τὰς μὲν ὠφελίας ἰδίᾳ καρποῦται, τὰς δὲ δίκας τούτων ὁ τυχὼν δίδωσιν ὑμῶν, καὶ μόνοις ὑμῖν οὐδαμόσε ἔστιν ἄνευ κηρυκείου βαδίσαι διὰ τὰς ὑπὸ τούτων ἀνδροληψίας καὶ σύλας κατεσκευασμένας 35. Θουκυδίδης καὶ οἱ ἐκ τῆς Πύλου Ἀθηναῖοι Λακεδαιμονίων πολλὴν λείαν ἔλαβον: καὶ Λακεδαιμόνιοι δι αὐτὸ τὰς μὲν σπονδὰς οὐδ ὣς ἀφέντες ἐπολέμουν αὐτοῖς, ἐκήρυξαν δὲ εἴ τις βούλεται παρὰ σφῶν Ἀθηναίους λῄζεσθαι. 171

172 36. Ισοκράτης, Πανηγυρικός 115 καὶ μὴν οὐδὲ τὴν παροῦσαν εἰρήνην, οὐδὲ τὴν αὐτονομίαν τὴν ἐν ταῖς πολιτείαις μὲν οὐκ ἐνοῦσαν ἐν δὲ ταῖς συνθήκαις ἀναγεγραμμένην, ἄξιον ἑλέσθαι μᾶλλον ἢ τὴν ἀρχὴν τὴν ἡμετέραν. τίς γὰρ ἂν τοιαύτης καταστάσεως ἐπιθυμήσειεν, ἐν ᾗ καταποντισταὶ μὲν τὴν θάλατταν κατέχουσι, πελτασταὶ δὲ τὰς πόλεις καταλαμβάνουσιν 37. Διόδωρος Σικελιώτης τούτου δὲ ποιήσαντος τὸ προσταχθὲν λαβὼν ὁ κῆρυξ ἀνέγνω τὴν ἐπιστολὴν τήνδε. βασιλεὺς Ἀλέξανδρος τοῖς ἐκ τῶν Ἐλληνίδων πόλεων φυγάσι. τοῦ μὲν φεύγειν ὑμᾶς οὐχ ἡμεῖς αἴτιοι γεγόναμεν, τοῦ δὲ κατελθεῖν εἰς τὰς ἰδίας πατρίδας ἡμεῖς ἐσόμεθα πλὴν τῶν ἐναγῶν. γεγράφαμεν δὲ Ἀντιπάτρῳ περὶ τούτων, ὅπως τὰς μὴν βουλομένας τῶν πόλεων κατάγειν ἀναγκάσῃ. 38. Διόδωρος Σικελιώτης εἶχε δὲ τοὺς σύμπαντας πεζοὺς μὲν εἰς δισμυρίους ἐννακισχιλίους, ἱππεῖς δὲ δισχιλίους. τῷ δὲ Δημητρίῳ συνηκολούθουν ἱππεῖς μὲν χίλιοι καὶ πεντακόσιοι, πεζοὶ δὲ Μακεδόνες οὐκ ἐλάττους τῶν ὀκτακισχιλίων, μισθοφόροι δ εἰς μυρίους καὶ πεντακισχιλίους, ἐκ δὲ τῶν κατὰ τὴν Ἑλλάδα πόλεων δισμύριοι καὶ πεντακισχίλιοι, ψιλικὰ δὲ τάγματα καὶ πειρατῶν παντοδαπῶν τῶν συντρεχόντων ἐπὶ τοὺς πολέμους καὶ τὰς ἁρπαγὰς οὐκ ἐλάττους τῶν ὀκτακισχιλίων, ὥστ εἶναι τοὺς ἅπαντας πεζοὺς περὶ τοὺς πεντακισμυρίους ἑξακισχιλίους. 39. Διόδωρος Σικελιώτης Δημήτριος δὲ πᾶσαν τὴν δύναμιν ἀθροίσας εἰς τὸν ἐν Λωρύμοις λιμένα στόλον ἐξήρτυε πρὸς τὸν ἐπίπλουν τὸν ἐπὶ τὴν Ῥόδον. εἶχε δὲ ναῦς μακρὰς μὲν παντοίας μεγέθει διακοσίας, ὑπηρετικὰ δὲ πλείω τῶν ἑκατὸν ἑβδομήκοντα: ἐν δὲ τούτοις ἐκομίζοντο στρατιῶται βραχὺ λειπόμενοι τῶν τετρακισμυρίων σὺν ἱππεῦσι καὶ τοῖς συμμαχοῦσι πειραταῖς. ὑπῆρχε δὲ καὶ βελῶν παντοίων πλῆθος καὶ πάντων τῶν πρὸς πολιορκίαν χρησίμων μεγάλη παρασκευή. 40. Παυσανίας, Μάγας δὲ ἤδη γυναῖκα ἔχων Ἀπάμην Ἀντιόχου τοῦ Σελεύκου θυγατέρα, ἔπεισεν Ἀντίοχον παραβάντα ἃς ὁ πατήρ οἱ Σέλευκος ἐποιήσατο συνθήκας πρὸς Πτολεμαῖον, ἐλαύνειν ἐπ Αἴγυπτον. ὡρμημένου δὲ Ἀντιόχου στρατεύειν, Πτολεμαῖος διέπεμψεν ἐς ἅπαντας ὧν ἦρχεν Ἀντίοχος, τοῖς μὲν ἀσθενεστέροις λῃστὰς κατατρέχειν τὴν γῆν, οἳ δὲ ἦσαν δυνατώτεροι στρατιᾷ κατεῖργεν, ὥστε Ἀντιόχῳ μήποτε ἐγγενέσθαι στρατεύειν ἐπ Αἴγυπτον. 41. Παυσανίας, τοῖς μὲν ἀσθενεστέροις λῃστὰς κατατρέχειν τὴν γῆν. 172

173 42. Θουκυδίδης ἐλῄζοντο δὲ καὶ κατ ἤπειρον ἀλλήλους.καὶ μέχρι τοῦδε πολλὰ τῆς Ἑλλάδος τῷ παλαιῷ τρόπῳ νέμεται περί τε Λοκροὺς τοὺς Ὀζόλας καὶ Αἰτωλοὺς καὶ Ἀκαρνᾶνας καὶ τὴν ταύτῃ ἤπειρον. τό τε σιδηροφορεῖσθαι τούτοις τοῖς ἠπειρώταις ἀπὸ τῆς παλαιᾶς λῃστείας ἐμμεμένηκεν 43. Πολύβιος Αἰτωλοὶ γοῦν τούτῳ τῷ τρόπῳ χρώμενοι, καὶ λῃστεύοντες συνεχῶς τὴν Ἑλλάδα, καὶ πολέμους ἀνεπαγγέλτους φέροντες πολλοῖς, οὐδ ἀπολογίας ἔτι κατηξίουν τοὺς ἐγκαλοῦντας, ἀλλὰ καὶ προσεχλεύαζον, εἴ τις αὐτοὺς εἰς δικαιοδοσίας προκαλοῖτο περὶ τῶν γεγονότων ἢ καὶ νὴ Δία τῶν μελλόντων. 44. Πολύβιος καταλαβὼν δὲ τοὺς ἀπὸ τῶν συμμαχίδων παραγεγονότας εἰς τὴν Κόρινθον, συνήδρευε καὶ διελάμβανε μετὰ τούτων τί δεῖ ποιεῖν καὶ πῶς χρήσασθαι τοῖς Αἰτωλοῖς. [2] ἐγκαλούντων δὲ Βοιωτῶν μὲν ὅτι συλήσαιεν τὸ τῆς Ἀθηνᾶς τῆς Ἰτωνίας ἱερὸν εἰρήνης ὑπαρχούσης, Φωκέων δὲ διότι στρατεύσαντες ἐπ Ἄμβρυσον καὶ Δαύλιον ἐπιβάλοιντο καταλαβέσθαι τὰς πόλεις, [3] Ἠπειρωτῶν δὲ καθότι πορθήσαιεν αὐτῶν τὴν χώραν, Ἀκαρνάνων δὲ παραδεικνυόντων τίνα τρόπον συστησάμενοι πρᾶξιν ἐπὶ Θύριον νυκτὸς ἔτι καὶ προσβαλεῖν τολμήσαιεν τῇ πόλει, [4] πρὸς δὲ τούτοις Ἀχαιῶν ἀπολογιζομένων ὡς καταλάβοιντο μὲν τῆς Μεγαλοπολίτιδος Κλάριον, πορθήσαιεν δὲ διεξιόντες τὴν Πατρέων καὶ Φαραιέων χώραν, διαρπάσαιεν δὲ Κύναιθαν, συλήσαιεν δὲ τὸ τῆς ἐν Λούσοις Ἀρτέμιδος ἱερόν, πολιορκήσαιεν δὲ Κλειτορίους, ἐπιβουλεύσαιεν δὲ κατὰ μὲν θάλατταν Πύλῳ, κατὰ δὲ γῆν ἄρτι συνοικιζομένῃ τῇ Μεγαλοπολιτῶν πόλει σπεύδοντες μετὰ τῶν Ἰλλυριῶν ἀνάστατον αὐτὴν ποιῆσαι 45. Αναγνώριση ασυλίας της Τέω από την Αιτωλική Συμπολιτεία το 203/202 π.χ. Η επιγραφή είναι αυτή της Τέω. Η Δελφική επιγραφή περιέχει τις σειρές 1-7. K. J. Rigsby, Asylia (Berkeley 1996), σελ , στήλη 132. IG IX : Αἰτωλῶν. στραταγέοντος Ἀλεξάνδρου Καλυδωνίου, Παναιτωλικοῖς ἐπεὶ Τήϊοι πρεσ[βευ]τὰς ἀποστείλαντες Πυθαγόραν καὶ Κλεῖτον τάν τε οἰκειότατα καὶ τὰν φιλίαν ἀνενηοῦντο καὶ παρεκάλεον τοὺς Αἰτωλούς, ὅπως τάν τε πόλιν αὐτῶν καὶ τὰν χώραν ἐπιχωρήσωντι ἱερὰν εἶμεν καὶ ἄσυλον τοῦ Διονύσου, 5 δεδόχθαι τοῖς Αἰτωλοῖς ποτὶ τοὺς Τηΐους τὰν φιλίαν καὶ οἰκειότατα τὰν ὑπάρχουσαν διαφυλάσσειν καὶ τὰ ψαφίσματα τὰ πρότερον γεγονότα αὐτοῖς περὶ πάντων τῶν φιλανθρώπων κατάμονα εἶμεν. ὑπάρχειν δὲ αὐτοῖς παρὰ τῶν Αἰτωλῶν τᾶς τε πόλιος καὶ τᾶς χώρας τὰν ἀνιέρωσιν καὶ ἀσυλίαν, καθὼς καὶ οἱ πρεσβευταὶ ἀξίουν, καὶ μηθένα Αἰτωλῶν μηδὲ τῶν ἐν Αἰτωλίαι κατοικεόντων ἄγειν τοὺς Τηΐους μηδὲ τοὺς ἐν Τέωι κατοικέοντας μηδαμόθεν

174 ὁρμωμένους, ἀλλὰ τὰν ἀσφάλειαν καὶ ἀσυλίαν εἶμεν αὐτοῖς τὰ ἀπ Αἰτωλῶν καὶ τῶν ἐν Αἰτωλίαι κατοικεόντων. εἰ δέ τίς κα ἄγηι ἢ αὐτοὺς ἢ τὰ ἐκ τᾶς πόλιος ἢ χώρας, τὰ μὲν ἐμφανῆ ἀναπράσσειν τὸν σ[τρ]ατα[γὸν] καὶ τοὺς συνέδρους ἀεὶ τοὺς ἐνάρχους, τῶν δὲ ἀφανέων ὑποδίκους εἶμεν τοὺς ἀχνηκότας γινομένας τοῖς Τηΐοις τᾶς ἐγδικάσιος καὶ τᾶς λοιπᾶς οἰκονομίας, καθὼς καὶ τοῖς Διονυσιακοῖς τεχνίταις ὁ νόμος τῶν 15 Αἰτωλῶν κελεύει. ὅπως δὲ καὶ εἰς τοὺς νόμους καταχωρισθῆι <ἁ> ἀνιέρωσις καὶ ἁ ἀσυλία, τοὺς κατασταθέντας νομογράφους καταχωρίξαι, ἐπεί κα αἱ νομογραφίαι γίνωνται, ἐν τοὺς νόμους. 46. Πολύβιος καὶ μὴν οὔτε κατ ἰδίαν ἤθη δολιώτερα Κρηταιέων εὕροι τις ἂν πλὴν τελείως ὀλίγων οὔτε κατὰ κοινὸν ἐπιβολὰς ἀδικωτέρας. 47. Πολύβιος χειρίζεται τὰ κατὰ τὴν πολιτείαν. παρὰ δὲ Κρηταιεῦσι πάντα τούτοις ὑπάρχει τἀναντία: τήν τε γὰρ χώραν κατὰ δύναμιν αὐτοῖς ἐφιᾶσιν οἱ νόμοι, τὸ δὴ λεγόμενον, [2] εἰς ἄπειρον κτᾶσθαι, τό τε διάφορον ἐκτετίμηται παρ αὐτοῖς ἐπὶ τοσοῦτον ὥστε μὴ μόνον ἀναγκαίαν, ἀλλὰ καὶ καλλίστην εἶναι δοκεῖν τὴν τούτου κτῆσιν. [3] καθόλου θ ὁ περὶ τὴν αἰσχροκέρδειαν καὶ πλεονεξίαν τρόπος οὕτως ἐπιχωριάζει παρ αὐτοῖς ὥστε παρὰ μόνοις Κρηταιεῦσι τῶν ἁπάντων ἀνθρώπων μηδὲν αἰσχρὸν νομίζεσθαι κέρδος. 48. Πολύβιος Κρῆτες δὲ καὶ κατὰ γῆν καὶ κατὰ θάλατταν πρὸς μὲν ἐνέδρας καὶ λῃστείας καὶ κλοπὰς πολεμίων καὶ νυκτερινὰς ἐπιθέσεις καὶ πάσας τὰς μετὰ δόλου καὶ κατὰ μέρος χρείας ἀνυπόστατοι 49. Πολύβιος οὐδενὸς δ ἧττον ἔσπευδε περὶ τοὺς ὑφ αὑτὸν ταττομένους Κνωπίας Ἀλλαριώτης, ἔχων τοὺς μὲν πάντας Κρῆτας εἰς τρισχιλίους, αὐτῶν δὲ τούτων χιλίους Νεόκρητας, ἐφ ὧν ἐτετάχει Φίλωνα τὸν Κνώσιον. 50. Αναγνώριση της ασυλίας της Τέω από την Πολυρρηνία το 202/203 π.χ. K. J. Rigsby, Asylia (Berkeley 1996), σελ. 298, στήλη 137 CIG 3054: Πολυρρηνίων Πολυρρηνίων οἱ κόσμοι καὶ ἁ πόλις, Τηΐων τῶι δάμωι καὶ τᾶι βωλᾶι χαίρειν. κομισάμενοι τὸ ψάφισμα τὸ παρ ὑμῶν ἀνέγνωμεν, καὶ τῶν πρεσβευτᾶν Ἀπολλοδότω{ι} καὶ Κωλώτα{ι} διακούσαμεν παρακαλούντων μετὰ 174

175 πάνσας σπουδᾶς καὶ φιλοτιμίας ἀκολούθως τοῖς ἐν τῶι ψαφίσματι κατακεχωρισμένοις. περὶ δὲ τούτων δεδόχθαι Πολυρρηνίων τοῖς κόσμοις καὶ τᾶι πόλει ἀποκρίνασθαι Τηΐοις διότι τὸν Διόνυσον καὶ αὐτοὶ σεβόμεθα καὶ δίδοται τῶι θεῶι [παρ ἁ]μῶν τάν τε πόλιν καὶ τὰν χώραν ἀνιέμεν ἱερὰν καὶ ἄσυλον νῦν τε καὶ εἰς τὸν ἅπαντα χρόνον ἦμεν δὲ καὶ [πάνσι τ]οῖς ἐν Τέῳ ἀσφάλειαν καὶ κατὰ γᾶν καὶ κατὰ [θάλασσ]αν ἐ[ς] τὸν ἅπαντα χρόνον. ἔρρωσθε. 51. Αναγνώριση της ασυλίας της Τέω από τη Σύβριτο το 202/203 π.χ. K. J. Rigsby, Asylia, ό.π., σελ. 303, στήλη 141 CIG 3049: Συβριτίων Συβριτίων ἁ πόλις καὶ οἱ κόσμοι Τηΐων τᾶι βωλᾶι καὶ τῶι δάμωι χαίρειν. v παραγενόμενος Περδίκκας ὁ παρὰ βασιλέως Φιλίππου πρεσβευτὰς τό τε ψήφισμα ἀπέδωκεν ὃ ἔφερον οἱ παρ ὑμῶν πρεσβευταὶ ἐπεὶ αὐτοῖς συνε- [πρέσβευσεν], ἐν ὧι ἐγράψατε ἁμῖν περὶ τᾶς οἰκειότατος καὶ τᾶς φιλίας καὶ ὅτι καλῶς κα ποιήσαιμεν προσδεξάμενοι τάν τε ἀνιέρωσιν τῶι Διονύσωι καὶ τὰν ἀσυλίαν τᾶς τε πόλιος καὶ τᾶς χώρας [ὑμῶν ] [. ] πράσσειν διελέγη δὲ [καὶ Περδίκκας ὁ ὑμέτερος] [πολί]τας ἀκολούθως τοῖς γ[εγραμμένοις μετὰ πάσας] σπουδὰς καὶ φιλοτιμίας πρό[θυμοι οὖν καὶ ἀπὸ προ]- γόνων πρὸς πάντα τὰ [θεῖα διακείμενοι τὰν] ἀνιέρωσιν τῶι Διονύσωι κ[ ] [ ] βουλόμενοι ὑμῖν π[ ] [καὶ τ]ἄλλα τίμια [καὶ ἔνδοξα ] [καὶ τὰ]ν ἀσυλίαν [τᾶς πόλιος καὶ τᾶς χώρας ] [. ]ιο[ ] πάντα. εἰ δέ τινές κα τῶν ὁρμισμένων ἐξυβρίτας ἀδικήσωσίν τινα Τηΐων ἢ τῶν παροίκων ἢ κοινᾶι ἢ ἰδίαι παρὰ τὸ γραφὲν δόγμα περὶ τᾶς ἀσυλίας ὑπὸ τᾶς πόλεως τῶν Συβριτίων, ἐξέστω τῶι παραγενομένωι Τηΐων ἢ τῶν παροίκων τῶν ἐν Τέωι ἐπιλαβέσθαι καὶ τῶν σωμάτων καὶ χρημάτων, εἰ τίς κα ἄγηι οἱ δὲ κόσμοι οἱ τόκα ἀεὶ κοσμίοντες ἐπαναγκαζόντων ἀποδιδόμεν τοὺς ἔχοντας, ἀζήμιοι ὄντες καὶ ἀνυπόδικοι πάσας ζαμίας. εὐτυχεῖτε. 52. Θουκυδίδης Μίνως γὰρ παλαίτατος ὧν ἀκοῇ ἴσμεν ναυτικὸν ἐκτήσατο καὶ τῆς νῦν Ἑλληνικῆς θαλάσσης ἐπὶ πλεῖστον ἐκράτησε καὶ τῶν Κυκλάδων νήσων ἦρξέ τε καὶ 175

176 οἰκιστὴς πρῶτος τῶν πλείστων ἐγένετο, Κᾶρας ἐξελάσας καὶ τοὺς ἑαυτοῦ παῖδας ἡγεμόνας ἐγκαταστήσας: τό τε λῃστικόν, ὡς εἰκός, καθῄρει ἐκ τῆς θαλάσσης ἐφ ὅσον ἐδύνατο, τοῦ τὰς προσόδους μᾶλλον ἰέναι αὐτῷ. 53. Πλούταρχος, Κίμων 8.3 ὤικισαν δὲ καὶ Σκῦρον ἑλόντος Κίμωνος ἐξ αἰτίας τοιαύτης. Δόλοπες ᾤκουν τὴν νῆσον, ἐργάται κακοὶ γῆς: ληϊζόμενοι δὲ τὴν θάλασσαν ἐκ παλαιοῦ, τελευτῶντες οὐδὲ τῶν εἰσπλεόντων παρ αὐτοὺς καὶ χρωμένων ἀπείχοντο ξένων, ἀλλὰ Θετταλούς τινας ἐμπόρους περὶ τὸ Κτήσιον ὁρμισαμένους συλήσαντες εἷρξαν 54. Πλούταρχος, Περικλής τῶν δὲ στρατηγιῶν ἠγαπήθη μὲν ἡ περὶ Χερρόνησον αὐτοῦ μάλιστα, σωτήριος γενομένη τοῖς αὐτόθι κατοικοῦσι τῶν Ἑλλήνων: οὐ γὰρ μόνον ἐποίκους Ἀθηναίων χιλίους κομίσας ἔρρωσεν εὐανδρίᾳ τὰς πόλεις, ἀλλὰ καὶ τὸν αὐχένα διαζώσας ἐρύμασι καὶ προβλήμασιν ἐκ θαλάττης εἰς θάλατταν ἀπετείχισε τὰς καταδρομὰς τῶν Θρᾳκῶν περικεχυμένων τῇ Χερρονήσῳ, [2] καὶ πόλεμον ἐνδελεχῆ καὶ βαρὺν ἐξέκλεισεν, ᾧ συνείχετο πάντα τὸν χρόνον ἡ χώρα βαρβαρικαῖς ἀναμεμιγμένη γειτνιάσεσι καὶ γέμουσα λῃστηρίων ὁμόρων καὶ συνοίκων: ἐθαυμάσθη δὲ καὶ διεβοήθη πρὸς τοὺς ἐκτὸς ἀνθρώπους περιπλεύσας Πελοπόννησον, ἐκ Πηγῶν τῆς Μεγαρικῆς ἀναχθεὶς ἑκατὸν τριήρεσιν. 55. Θουκυδίδης οἱ δὲ τὸ παραυτίκα μὲν ὑστέρησαν τῇ διώξει, μετὰ δὲ τοῦτο τοῦ τε οἰκήματος τὸν ὄροφον ἀφεῖλον καὶ τὰς θύρας ἔνδον ὄντα τηρήσαντες αὐτὸν καὶ ἀπολαβόντες ἔσω ἀπῳκοδόμησαν, προσκαθεζόμενοί τε ἐξεπολιόρκησαν λιμῷ. [3] καὶ μέλλοντος αὐτοῦ ἀποψύχειν ὥσπερ εἶχεν ἐν τῷ οἰκήματι, αἰσθόμενοι ἐξάγουσιν ἐκ τοῦ ἱεροῦ ἔτι ἔμπνουν ὄντα, καὶ ἐξαχθεὶς ἀπέθανε παραχρῆμα. [4] καὶ αὐτὸν ἐμέλλησαν μὲν ἐς τὸν Καιάδαν [οὗπερ τοὺς κακούργους] ἐσβάλλειν ἔπειτα ἔδοξε πλησίον που κατορύξαι. ὁ δὲ θεὸς ὁ ἐν Δελφοῖς τόν τε τάφον ὕστερον ἔχρησε τοῖς Λακεδαιμονίοις μετενεγκεῖν. οὗπερ ἀπέθανε (καὶ νῦν κεῖται ἐν τῷ προτεμενίσματι, ὃ γραφῇ στῆλαι δηλοῦσι) 56. Θουκυδίδης καὶ ὡς ἄγος αὐτοῖς ὂν τὸ πεπραγμένον δύο σώματα ἀνθ ἑνὸς τῇ Χαλκιοίκῳ ἀποδοῦναι. οἱ δὲ ποιησάμενοι χαλκοῦς ἀνδριάντας δύο ὡς ἀντὶ Παυσανίου ἀνέθεσαν. 57. Θουκυδίδης Ἀντεκέλευον δὲ καὶ οἱ Ἀθηναῖοι τοὺς Λακεδαιμονίους τὸ ἀπὸ Ταινάρου ἄγος ἐλαύνειν οἱ γὰρ Λακεδαιμόνιοι ἀναστήσαντές ποτε ἐκ τοῦ ἱεροῦ τοῦ Ποσειδῶνος [ἀπὸ Ταινάρου] τῶν Εἱλώτων ἱκέτας ἀπαγαγόντες διέφθειραν, δι' ὃ δὴ καὶ σφίσιν αὐτοῖς νομίζουσι τὸν μέγαν σεισμὸν γενέσθαι ἐν Σπάρτῃ. 176

177 58. Διόδωρος Σικελιώτης τῶν δὲ Ἀχαιῶν κοινῷ δόγματι συγχωρησάντων, οἱ μὲν Ἴωνες ἔθυσαν ἐπὶ τοῦ βωμοῦ τοῦ Ποσειδῶνος κατὰ τὸν χρησμόν, οἱ δ Ἑλικεῖς τὰ χρήματα διαρρίψαντες τῶν Ἰώνων τούς τε θεωροὺς συνήρπασαν, ἠσέβησάν τε εἰς τὸ θεῖον. ἀνθ ὧν φασι μηνίσαντα τὸν Ποσειδῶνα διὰ τοῦ σεισμοῦ καὶ τοῦ κατακλυσμοῦ τὰς ἀσεβούσας πόλεις λυμήνασθαι. 59. Στράβων ἐξαρθὲν γὰρ ὑπὸ σεισμοῦ τὸ πέλαγος κατέκλυσε καὶ αὐτὴν καὶ τὸ ἱερὸν τοῦ Ἑλικωνίου Ποσειδῶνος, ὃν καὶ νῦν ἔτι τιμῶσιν Ἴωνες, καὶ θύουσιν ἐκεῖ τὰ Πανιώνια. μέμνηται δ, ὡς ὑπονοοῦσί τινες, ταύτης τῆς θυσίας Ὅμηρος ὅταν φῇ αὐτὰρ ὁ θυμὸν ἄισθε καὶ ἤρυγεν, ὡς ὅτε ταῦρος ἤρυγεν ἑλκόμενος Ἑλικώνιον ἀμφὶ ἄνακτα. τεκμαίρονταί τε νεώτερον εἶναι τῆς Ἰωνικῆς ἀποικίας τὸν ποιητήν, μεμνημένον γε τῆς Πανιωνικῆς θυσίας ἣν ἐν τῇ Πριηνέων χώρᾳ συντελοῦσιν Ἴωνες τῷ Ἑλικωνίῳ Ποσειδῶνι, ἐπεὶ καὶ αὐτοὶ οἱ Πριηνεῖς ἐξ Ἑλίκης εἶναι λέγονται: καὶ δὴ πρὸς τὴν θυσίαν ταύτην καθιστᾶσιν ἄνδρα νέον Πριηνέα τὸν τῶν ἱερῶν ἐπιμελησόμενον. τεκμηριοῦνται δ ἔτι μᾶλλον τὸ προκείμενον ἐκ τῶν περὶ τοῦ ταύρου πεφρασμένων: τότε γὰρ νομίζουσι καλλιερεῖν περὶ τὴν θυσίαν ταύτην Ἴωνες, ὅταν θυόμενος ὁ ταῦρος μυκήσηται. οἱ δ ἀντιλέγοντες μεταφέρουσιν εἰς τὴν Ἑλίκην τὰ λεχθέντα τεκμήρια περὶ τοῦ ταύρου καὶ τῆς θυσίας, ὡς ἐκεῖ νενομισμένων τούτων καὶ τοῦ ποιητοῦ παραβάλλοντος τὰ ἐκεῖ συντελούμενα. κατεκλύσθη δ ἡ Ἑλίκη δυσὶν ἔτεσι πρὸ τῶν Λευκτρικῶν. Ἐρατοσθένης δὲ καὶ αὐτὸς ἰδεῖν φησι τὸν τόπον, καὶ τοὺς πορθμέας λέγειν ὡς ἐν τῷ πόρῳ ὀρθὸς ἑστήκει Ποσειδῶν χάλκεος, ἔχων ἱππόκαμπον ἐν τῇ χειρὶ κίνδυνον φέροντα τοῖς δικτυεῦσιν. Ἡρακλείδης δέ φησι κατ αὐτὸν γενέσθαι τὸ πάθος νύκτωρ, δώδεκα σταδίους διεχούσης τῆς πόλεως ἀπὸ θαλάττης καὶ τούτου τοῦ χωρίου παντὸς σὺν τῇ πόλει καλυφθέντος, δισχιλίους δὲ παρὰ τῶν Ἀχαιῶν πεμφθέντας ἀνελέσθαι μὲν τοὺς νεκροὺς μὴ δύνασθαι, τοῖς δ ὁμόροις νεῖμαι τὴν χώραν. συμβῆναι δὲ τὸ πάθος κατὰ μῆνιν Ποσειδῶνος: τοὺς γὰρ ἐκ τῆς Ἑλίκης ἐκπεσόντας Ἴωνας αἰτεῖν πέμψαντας παρὰ τῶν Ἑλικέων μάλιστα μὲν τὸ βρέτας τοῦ Ποσειδῶνος, εἰ δὲ μή, τοῦ γε ἱεροῦ τὴν ἀφίδρυσιν: οὐ δόντων δὲ πέμψαι πρὸς τὸ κοινὸν τῶν Ἀχαιῶν: τῶν δὲ ψηφισαμένων οὐδ ὣς ὑπακοῦσαι: τῷ δ ἑξῆς χειμῶνι συμβῆναι τὸ πάθος, τοὺς δ Ἀχαιοὺς ὕστερον δοῦναι τὴν ἀφίδρυσιν τοῖς Ἴωσιν. Ἡσίοδος δὲ καὶ ἄλλης Ἑλίκης μέμνηται Θετταλικῆς 60. Παυσανίας ἔστι δὲ καὶ Ὁμήρῳ πεποιημένα ἐς Ἑλίκην καὶ τὸν Ἑλικώνιον Ποσειδῶνα. χρόνῳ δὲ ὕστερον Ἀχαιοῖς τοῖς ἐνταῦθα, ἱκέτας ἄνδρας ἀποστήσασιν ἐκ τοῦ ἱεροῦ καὶ ἀποκτείνασιν, οὐκ ἐμέλλησε τὸ μήνιμα ἐκ τοῦ Ποσειδῶνος, ἀλλὰ σεισμὸς ἐς τὴν χώραν σφίσιν αὐτίκα κατασκήψας τῶν τε οἰκοδομημάτων τὴν κατασκευὴν καὶ ὁμοῦ τῇ κατασκευῇ καὶ αὐτὸ τῆς πόλεως τὸ ἔδαφος ἀφανὲς ἐς τοὺς ἔπειτα ἐποίησε. [7] τὰ μὲν οὖν ἄλλα ἐπὶ τοῖς σεισμοῖς, ὅσοι μεγέθει τε ὑπερήρκασι καὶ ἐπὶ μήκιστον διικνοῦνται τῆς γῆς, προσημαίνειν ὁ θεὸς κατὰ τὰ αὐτὰ ὡς τὸ ἐπίπαν εἴωθεν ἢ γὰρ ἐπομβρίαι συνεχεῖς ἢ αὐχμοὶ πρὸ τῶν σεισμῶν συμβαίνουσιν ἐπὶ χρόνον πλείονα, καὶ ὁ ἀὴρ παρὰ τὴν ἑκάστοτε τοῦ ἔτους ὥραν χειμῶνός τε γίνεται καυματωδέστερος καὶ ἐν θέρει μετὰ ἀχλύος μᾶλλον ὁ κύκλος παρέχεται τοῦ ἡλίου τὴν χρόαν παρὰ τὸ εἰωθὸς 177

178 ἤτοι ἐς τὸ ἐρυθρότερον ἢ καὶ ἡσυχῇ ῥέπουσαν ἐς τὸ μελάντερον: [8] τῶν τε ὑδάτων ὡς τὸ πολὺ ἐπιλείπουσιν αἱ πηγαί, καὶ ἀνέμων ἔστιν οἷς ἐνέπεσον ἐς τὴν χώραν ἐμβολαὶ περιτρέπουσαι τὰ δένδρα, καί που καὶ ἐν τῷ οὐρανῷ διαδρομαὶ σὺν πολλῇ τῇ φλογί, τὰ δὲ καὶ ἀστέρων ὤφθη σχήματα οὔτε ἐγνωσμένα ὑπὸ τῶν πρότερον καὶ μεγάλην τοῖς ὁρῶσιν ἐμποιοῦντα ἔκπληξιν, ἔτι δὲ καὶ τῆς γῆς κάτω πνευμάτων ὑπήχησις ἰσχυρά, ἄλλα τε πολλὰ ὁ θεὸς ἐπὶ τοῖς βιαίοις τῶν σεισμῶν ἐθέλει προενδείκνυσθαι: [9] τῆς δὲ κινήσεως αὐτῆς καθέστηκεν οὐχ εἷς τρόπος, ἀλλ οἱ φροντίσαντες τὰ τοιαῦτα ἐξ ἀρχῆς καὶ οἱ παρ ἐκείνων διδαχθέντες ἰδέας καταμαθεῖν ἐδυνήθησαν τοσάσδε ἐπὶ τοῖς σεισμοῖς. ἠπιώτατος μέν ἐστιν αὐτῶν, ἢν δὴ ἐν κακῷ γε τοσούτῳ ῥᾳστώνην ἐνεῖναί τινα ἡγησώμεθα, ἐπειδὰν ὁμοῦ τῇ κινήσει τῇ ἀρξαμένῃ τὸ πρῶτον καὶ τῇ ἐς τὸ ἔδαφος τροπῇ τῶν οἰκοδομημάτων ἀντιστᾶσα ἐναντία κίνησις ἐξεγείρῃ τὰ ἤδη τραπέντα, καὶ ἐν τῇ τοιᾷδε ἰδέᾳ [10] τοῦ σεισμοῦ κίονας ὁρᾶν ἔστιν ἀνορθουμένους οἳ ὀλίγου ἐδέησαν ἐς ἅπαν ἐκριφῆναι, καὶ ὁπόσα διέστη τοίχων συνερχόμενα ἐς τὸ ἐξ ἀρχῆς: δοκοὶ δέ, ὅσας ἐκτὸς ὀλισθεῖν ἐποίησεν ἡ κίνησις, ἐπανίασιν αὖθις ἐς τὰς ἕδρας: ὡσαύτως δὲ καὶ ὀχετῶν κατασκευῆς καὶ εἰ δή τι ἄλλο ἐπὶ ὕδατος ῥοαῖς προάγει, καὶ τούτων συνδεῖ τὰ διεσπασμένα μᾶλλον ἢ ἀνθρώπων τεκτόνων: ὁ δὲ δὴ δεύτερος τῶν σεισμῶν ἀπώλειάν τε τῶν ἑτοιμοτέρων φέρει καί, ἐφ ὅ τι ἂν βάλῃ τὴν ὁρμήν, ἀνέκλινεν αὐτίκα τοῖς ἐς πολιορκίαν μηχανήμασιν ὁμοίως. [11] τὸν δὲ αὐτῶν ὀλεθριώτατον τοιῷδέ τινι ἐθέλουσιν εἰκάζειν, τὸ ἐντὸς τοῦ ἀνθρώπου πνεῦμα εἰ συνεχεῖ πυρετῷ πυκνότερόν τε καὶ ὑπὸ πολλῆς ἄνω τῆς βίας ὠθοῖτο: τοῦτο δὲ ἀλλαχοῦ τε τοῦ σώματος ἐπισημαίνει καὶ ἐν ταῖς χερσὶν ὑπὸ ἑκάτερον μάλιστα τὸν καρπόν. κατὰ ταὐτὰ οὖν καὶ τὸν σεισμὸν εἴτ εὐθὺ ὑποδύεσθαι τῶν οἰκοδομημάτων καὶ θεμέλια ἀναπάλλειν φασὶν αὐτόν, καθότι καὶ τὰ ἔργα τῶν σφαλάκων ἐκ μυχοῦ τῆς γῆς ἀναπέμπεται: μόνη τε ἡ τοιαύτη κίνησις οὐδὲ τοῦ οἰκισθῆναί ποτε ὑπολείπει σημεῖα ἐν τῇ γῇ. [12] τότε δὲ ἰδέαν μὲν ταύτην ἐπὶ τῇ Ἑλίκῃ τοῦ σεισμοῦ τὴν ἐς τὸ ἔδαφος ἀνακινοῦσαν, σὺν δὲ αὐτῇ καὶ ἄλλο πῆμα τοιόνδε οἱ ἐπιγενέσθαι φασὶν ὥρᾳ χειμῶνος. ἐπῆλθε γάρ σφισιν ἐπὶ πολὺ τῆς χώρας ἡ θάλασσα καὶ τὴν Ἑλίκην περιέλαβεν ἐν κύκλῳ πᾶσαν: καὶ δὴ καὶ τὸ ἄλσος τοῦ Ποσειδῶνος ἐπὶ τοσοῦτον ἐπέσχεν ὁ κλύδων ὡς τὰ ἄκρα τῶν δένδρων σύνοπτα εἶναι μόνον. σείσαντος δὲ ἐξαίφνης τοῦ θεοῦ καὶ ὁμοῦ τῷ σεισμῷ τῆς θαλάσσης ἀναδραμούσης, καθείλκυσεν αὔτανδρον τὸ κῦμα τὴν Ἑλίκην 61. Πολύβιος ὅτι Προυσίας μετὰ τὸ νικῆσαι τὸν Ἄτταλον μετὰ τὸ παρελθεῖν πρὸς τὸ Πέργαμον παρασκευασάμενος θυσίαν πολυτελῆ προσήγαγε πρὸς τὸ τέμενος τἀσκληπιοῦ, [2] καὶ βουθυτήσας καὶ καλλιερήσας τότε μὲν ἐπανῆλθεν εἰς τὴν παρεμβολήν, [3] κατὰ δὲ τὴν ἐπιοῦσαν καταστήσας τὴν δύναμιν ἐπὶ τὸ Νικηφόριον τούς τε νεὼς ἅπαντας διέφθειρε καὶ τὰ τεμένη τῶν θεῶν, ἐσύλησε δὲ καὶ τοὺς ἀνδριάντας καὶ τὰ λίθινα τῶν ἀγαλμάτων. [4] τὸ δὲ τελευταῖον καὶ τὸ τἀσκληπιοῦ βαστάσας ἄγαλμα, περιττῶς ὑπὸ Φυρομάχου κατεσκευασμένον, [5] ἀπήνεγκεν ὡς αὑτόν, ᾧ τῇ πρότερον ἡμέρᾳ κατασπένδων ἐβουθύτει καὶ κατηύχετο, δεόμενος, ὅπερ εἰκός, ἵλεων αὑτῷ γενέσθαι καὶ εὐμενῆ κατὰ πάντα τρόπον. [6] ἐγὼ δὲ τὰς τοιαύτας διαθέσεις καὶ πρότερον εἴρηκά που, περὶ Φιλίππου ποιούμενος τὸν λόγον, μανικάς. [7] τὸ γὰρ ἅμα μὲν θύειν καὶ διὰ τούτων ἐξιλάσκεσθαι τὸ θεῖον, προσκυνοῦντα καὶ λιπαροῦντα τὰς 178

179 τραπέζας καὶ τοὺς βωμοὺς ἐξάλλως, ὅπερ ὁ Προυσίας εἴθιστο ποιεῖν γονυπετῶν καὶ γυναικιζόμενος, [8] ἅμα δὲ ταῦτα καὶ λυμαίνεσθαι καὶ διὰ τῆς τούτων καταφθορᾶς τὴν εἰς τὸ θεῖον ὕβριν διατίθεσθαι, πῶς οὐκ ἂν εἴποι τις εἶναι θυμοῦ λυττῶντος ἔργα καὶ ψυχῆς ἐξεστηκυίας τῶν λογισμῶν; [9] ὃ καὶ τότε συνέβαινε γίνεσθαι περὶ τὸν Προυσίαν. ἀνδρὸς μὲν γὰρ ἔργον οὐδὲν ἐπιτελεσάμενος κατὰ τὰς προσβολάς, ἀγεννῶς δὲ καὶ γυναικοθύμως χειρίσας καὶ τὰ πρὸς θεοὺς καὶ τὰ πρὸς ἀνθρώπους μετήγαγε τὸ στράτευμα πρὸς Ἐλαίαν: [10] καὶ καταπειράσας τῆς Ἐλαίας καί τινας προσβολὰς ποιησάμενος, οὐδὲν δὲ πράττειν δυνάμενος διὰ τὸ Σώσανδρον τὸν τοῦ βασιλέως σύντροφον εἰσεληλυθότα μετὰ στρατιωτῶν εἴργειν αὐτοῦ τὰς ἐπιβολάς, ἀπῆρεν ἐπὶ Θυατείρων. [11] κατὰ δὲ τὴν ἐπάνοδον τὸ τῆς Ἀρτέμιδος ἱερὸν τῆς ἐν Ἱερᾷ κώμῃ μετὰ βίας ἐσύλησεν. [12] ὁμοίως καὶ τὸ τοῦ Κυννείου Ἀπόλλωνος τέμενος τὸ περὶ Τῆμνον οὐ μόνον ἐσύλησεν, ἀλλὰ καὶ τῷ πυρὶ διέφθειρεν. [13] καὶ ταῦτα διαπραξάμενος ἐπανῆλθεν εἰς τὴν οἰκείαν, οὐ μόνον τοῖς ἀνθρώποις ἀλλὰ καὶ τοῖς θεοῖς πεπολεμηκώς. [14] ἐταλαιπώρησε δὲ καὶ τὸ πεζικὸν στράτευμα τῷ Προυσίᾳ κατὰ τὴν ἐπάνοδον ὑπό τε τοῦ λιμοῦ καὶ τῆς δυσεντερίας, ὥστε παρὰ πόδας ἐκ θεοπέμπτου δοκεῖν ἀπηντῆσθαι μῆνιν αὐτῷ διὰ ταύτας τὰς αἰτίας. Β. Παράρτημα εικόνων Εικόνα 1: Νόμισμα από την πόλη της Ασκαλώνας, το οποίο χρονολογείται το 104/103 π.χ. Από τη μία πλευρά απεικονίζει τον Αντίοχο Η' και από την άλλη έναν αετό στραμμένο προς τα αριστερά, καθώς και ένα περιστέρι. Η εγχάρακτη επιγραφή αναφέρει: "ΑΝΤΙΟΧΟΥ ΒΑΣΙΛΕΩΣ". 179

180 Εικόνα 2: Νόμισμα από την πόλη της Ασκαλώνας, το οποίο χρονολογείται το 104/103 π.χ. Από τη μία πλευρά απεικονίζει τον Αντίοχο Η' και από την άλλη έναν αετό στραμμένο προς τα αριστερά, καθώς και ένα περιστέρι. Η εγχάρακτη επιγραφή αναφέρει: "ΑΣΚΑΛΩΝΙΤΩΝ/ΙΕΡΑΣ/ΑΣΥ/ΑΥΤΟ". Εικόνα 3: Νόμισμα από τη Σελεύκεια της Πιερίας στη Συρία, το οποίο χρονολογείται το 105/104 π.χ. Η εγχάρακτη επιγραφή αναφέρει: "ΣΕΛΕΥΚΕΩΝ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΚΑΙ ΑΥΤΟΝΟΜΟΥ". 180