«Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΜΙΑΣ ΟΡΕΙΝΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΤΗΣ ΗΠΕΙΡΟΥ ΚΑΙ Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΣΤΟ ΤΟΠΙΟ. ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ: ΤΑ ΤΖΟΥΜΕΡΚΑ»

Transcript

1 ΧΑΡΟΚΟΠΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ Τμήμα Γεωγραφίας «Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΜΙΑΣ ΟΡΕΙΝΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΤΗΣ ΗΠΕΙΡΟΥ ΚΑΙ Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΣΤΟ ΤΟΠΙΟ. ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ: ΤΑ ΤΖΟΥΜΕΡΚΑ» Πτυχιακή εργασία του Μπριασούλη Αλέξανδρου-Φίλιππου Αθήνα, Ιούλιος

2 ΧΑΡΟΚΟΠΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ Τμήμα Γεωγραφίας «Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΜΙΑΣ ΟΡΕΙΝΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΤΗΣ ΗΠΕΙΡΟΥ ΚΑΙ Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΣΤΟ ΤΟΠΙΟ. ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ: ΤΑ ΤΖΟΥΜΕΡΚΑ» Πτυχιακή εργασία του Μπριασούλη Αλέξανδρου-Φίλιππου Επιβλέπων καθηγητής : Παπαδόπουλος Απόστολος Αθήνα, Ιούλιος

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Ευρετήριο Χαρτών... 6 Ευρετήριο Πινάκων... 6 Ευρετήριο Διαγραμμάτων... 7 Ευρετήριο Εικόνων Εισαγωγή Μέρος 1 ο Αναγνώριση της περιοχής μελέτης Περιοχή μελέτης Διοικητική διαίρεση Φυσικό περιβάλλον Τζουμέρκων Γεωλογικό υπόβαθρο Κλίμα Υδρογραφικό δίκτυο Υπόγεια Ύδατα Προστατευόμενες περιοχές Περιοχές Δικτύου Natura Χλωρίδα Χωροταξί α Χρήσεις Γης Οδικό δίκτυο Οικιστικό δίκτυο Πληθυσμός Τζουμέρκων Γενικά για τον πληθυσμό Γενικά στοιχεία για τον πληθυσμό της Ηπείρου Πληθυσμός Περιοχής Μελέτης Πληθυσμιακή Μεταβολή Πληθυσμός κατά φύλο Δομή Ηλικιών και Διαχρονική Εξέλιξη Ηλικία Πληθυσμού Επίπεδο εκπαίδευσης πληθυσμού Απασχόληση Οικογενειακή κατάσταση πληθυσμού Μέγεθος Οικογένειας

4 3.12 Γεννητικότητα και Θνησιμότητα Δείκτες Γήρανσης για επιλεγμένα έτη Μετανάστευση Μετακινήσεις Μέρος 2 ο. Οικονομική Ανάπτυξη Οικονομία Πρωτογενής τομέας Κτηνοτροφία Ιχθυοκαλλιέργειες Γεωργία Δασοπονία Υλοτομία Εξορυκτική δραστηριότητα Δευτερογενής Τριτογενής τομέας σε επίπεδο Δήμων και Κοινοτήτων Δήμος Τζουμέρκων (Δήμος Β. Τζουμέρκων) Δευτερογενής Τομέας Τριτογενής Τομέας Δήμος Πραμάντων Τριτογενής τομέας Κοινότητες Βαθυπέδου, Καλαρρυτών, Ματσουκίου, Συρράκου Τριτογενής Τομέας Δήμος Αγνάντων Τριτογενής Τομέας Δήμος Αθαμανίας Δευτερογενής Τομέας Τριτογενής Τομέας Κοινότητες Μελισσουργών και Θεοδωριανών Δευτερογενής Τομέας Τριτογενής Τομέας Τουρισμός Υποδομές Τηλεπικοινωνίες Υποδομές των μεταφορών Κοινωνία της πληροφορίας Υποδομές παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας Υποδομές Περιβάλλοντος

5 7.5 Υποδομές Υγείας και Πρόνοιας Υποδομές Εκπαίδευσης Μέρος 3 ο. Κοινωνική Ανάπτυξη Θρησκευτική κληρονομιά Χριστιανική εικονογραφία Τοπικές παραδόσεις Γεφύρια Μαντάνια Μύλοι Νεροτριβές Μουσειακές συλλογές Στρατηγικές Ανάπτυξης του ορεινού χώρου στην Ελλάδα ΕΣΠΑ Μέρος 4 ο Ανάλυση Swot Ανάλυση SWOT Δυνατά σημεία Αδυναμίες Ευκαιρίες Απειλές Συμπεράσματα SWOT Ανάλυσης Μέρος 5 ο Προτάσεις Συμπεράσματα Πολιτικές της ΕΕ για τις ορεινές περιοχές Πολιτική αγροτικής ανάπτυξης Επιχειρησιακά Προγράμματα (ΕΠ) Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Περιφέρειας Ηπείρου Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Ανταγωνιστικότητα και Επιχειρηματικότητα (ΕΠΑΝ) Εθνικό Στρατηγικό Πλαίσιο Αναφοράς Άλλα προγράμματα Τομείς αξιοποίησης των προγραμμάτων, επιχειρησιακών και μη Βελτίωση βασικών υποδομών και ποιότητας ζωής Ανάδειξη, αξιοποίηση και προστασία του φυσικού περιβάλλοντος Καταστολή των επιπτώσεων της κρίσης Διασύνδεση μεταξύ των τομέων παραγωγής Συμπεράσματα - Προτάσεις

6 Βιβλιογραφία Ελληνική Βιβλιογραφία Ηλεκρονική Εφημερίδες Περιοδικά ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ευρετήριο Χαρτών Χάρτης 1. Γεωγραφική θέση της περιοχής μελέτης Χάρτης 2. Επισκόπηση των Τζουμέρκων: Χάρτης περιοχής μελέτης Χάρτης 3. Διοικητική διαίρεση περιοχής μελέτης και γειτνίοντες δήμοι Χάρτης 4. Υδρογραφικό δίκτυο περιοχής μελέτης Χάρτης 5. Υπόγεια ύδατα στην περιοχή μελέτης Χάρτης 6. Περιοχές δικτύου Natura 2000 στην περιοχή μελέτης Χάρτης 7. Ανάλυση Χρήσεων Γης της περιοχής μελέτης Χάρτης 8. Γενικής Χρήσεις Γης της περιοχής μελέτης Χάρτης 9. Οικιστικό και Οδικό δίκτυο της περιοχής μελέτης Ευρετήριο Πινάκων Πίνακας 1. Μόνιμος Πληθυσμός Ηπείρου ανά έτος απογραφής Πίνακας 2. Δημογραφικά στοιχεία του μόνιμου πληθυσμού της περιοχής Πίνακας 3. Πληθυσμός Απογραφής 2011 Περιφέρειας, ΠΕ και περιοχής μελέτης Πίνακας 4. Νόμιμος Πληθυσμός (δημότες) απογραφής Πίνακας 5. Μόνιμος Πληθυσμός κατά Φύλο στην περιοχή μελέτης Πίνακας 6. Δημογραφικοί Δείκτες από Απογραφες ΕΛ.ΣΤΑΤ Πίνακας 7. Μόνιμος Πληθυσμός κατά φύλο και οικογενειακή κατάσταση Πίνακας 8. Χειμερινός και Θερινός Πληθυσμός κατά Νέο Δήμο (1999)

7 Πίνακας 9. Ηλικιακή Δομή στην περιοχή μελέτης Πίνακας 10. Εκτάσεις και Εκμεταλλεύσεις από Απογραφή Γεωργίας Κτηνοτροφίας Πίνακας 11. Αγροτεμάχια από Απογραφή Γεωργίας Κτηνοτροφίας Πίνακας 12. Καθεστώς εκμετελλεύσων από Απογραφή Γεωργίας Κτηνοτροφίας Πίνακας 13. Είδος Γεωργικών Εκμεταλλεύσεων Πίνακας 14. Βαθμός Εκμηχάνισης Γεωργικής Παραγωγής Πίνακας 15. Ενισχύσεις ανά καλλιεργούμενο είδος Πίνακας 16. Ιεράρχηση οικιστικού δικτύου της περιοχής μελέτης Πίνακας 17. Μόνιμος Πληθυσμός κατά ομάδες ηλικιών αμφοτέρων των δύο φύλων. (Ιδία επεξεργασία, πηγή δεδομένων: ΕΛ.ΣΤΑΤ.) Πίνακας 18. Μόνιμος Πληθυσμός κατά ομάδες ηλικιών αρρένων. (Ιδία επεξεργασία, πηγή δεδομένων: ΕΛ.ΣΤΑΤ.) Πίνακας 19. Μόνιμος Πληθυσμός κατά ομάδες ηλικιών θηλέων. (Ιδία επεξεργασία, πηγή δεδομένων: ΕΛ.ΣΤΑΤ.) Πίνακας 20. Αριθμός ζώων μετακινούμενων κοπαδιών στην περιοχή μελέτης Πίνακας 21. Είδη κτηνοτροφίας στην περιοχή μελέτης Ευρετήριο Διαγραμμάτων Διάγραμμα 1. Επίπεδο Εκπαίδευσης Κατοίκων Περιοχής Μελέτης Διάγραμμα 2. Κύρια Ασχολία Πληθυσμού Περιοχής Μελέτης Διάγραμμα 3. Οικογενιακή Κατάσταση Πληθυσμού Τζουμέρκων (Βόρειων & Κεντρικών) Διάγραμμα 4. Τύποι Πυρηνικής Οικογένειας Περιοχής Μελέτης Διάγραμμα 5. Γεννήσεις ανά δημοτική ενότητα στην περιοχή μελέτης Διάγραμμα 6. Κατανομή των επιχειρήσεων στο ΔΔ Τζουμέρκων Διάγραμμα 7. Διάρθρωση των επιχειρήσεων στο ΔΔ Τζουμέρκων Διάγραμμα 8. Κατανομή των επιχειρήσεων στο ΔΔ Πραμάντων Διάγραμμα 9. Διάρθρωση των επιχειρήσεων στο ΔΔ Πραμάντων Διάγραμμα 10. Κατανομή των επιχειρήσεων στις Κοινότητες Καλαρρυτών, Ματσουίου, Βαθυπέδου, Ματσουκίου και Συρράκου Διάγραμμα 11. Διάρθρωση των επιχειρήσεων στις Κοινότητες Καλαρρυτών, Ματσουκίου, Βαθυπέδρου και Συρράκου Διάγραμμα 12. Κατανομή των επιχειρήσεων στο ΔΔ Αγνάντων

8 Διάγραμμα 13. Διάρθρωση των επιχειρήσεων στο ΔΔ Αγνάντων Διάγραμμα 14. Διάρθρωση των επιχειρήσεων στο ΔΔ Αθαμανίας Διάγραμμα 15. Κατανομή των επιχειρήσεων στο ΔΔ Αθαμανίας Διάγραμμα 16. Διάρθρωση των επιχειρήσεων στις κοινότητες Μελισσουργών και Θεοδωριάνων. 76 Διάγραμμα 17. Κατανομή των επιχειρήσεων στις Κοινότητες Μελισσουργών και Θεοδωριανών.. 77 Ευρετήριο Εικόνων Εικόνα 1. Το οροπέδιο της Κωστηλάτας στα Θεοδώριανα Εικόνα 2. Υψόμετρα Δημοτικών/Κοινοτικών Ενοτήτων περιοχής μελέτης Εικόνα 3. Το λευκό ίζημα που μεταφέρει ο Άραχθος ποταμός Εικόνα 4. Μικρής κλίμακας κτηνοτροφική εκμετάλλευση στην τοποθεσία "Αγκάθι" στα Τζουμέρκα 60 Εικόνα 5. Ύδρευση για κτηνοτροφικούς σκοπούς Εικόνα 6. Ι.Μ. Αγ. Παρασκευής Πραμάντων Εικόνα 7.Εσωτερικό Ι.Ν. Εισοδίων της Θεοτόκου Μελισσουργών Εικόνα 8. Ι.Μ.Βύλιζας Ματσουκίου Εικόνα 9. Εσωτερικό Μονής Βύλιζας Ματσουκίου Εικόνα 10. Ποσοστά ενίσχυσης νέων αγροτών ανά γεωγραφική

9 Με το παρόν έργο συμπληρώνεται η προπτυχιακή μου σταδιοδρομία στο Τμήμα Γεωγραφίας του Χαροκοπείου Πανεπιστημίου. Στο σημείο αυτό, θα ήθελα να ευχαριστήσω από καρδίας όλους του καθηγητές και συναδέλφους που με καθοδήγησαν, με δίδαξαν και με στήριξαν όλα αυτά τα χρόνια και μου παρείχαν γνώσεις και δεξιότητες για τις οποίες θα είμαι αενάως ευγνώμων Ιδιαιτέρως θα ήθελα να ευχαριστήσω τον επιβλέποντα καθηγητή της πτυχιακής μου εργασίας, κο Απόστολο Παπαδόπουλο για την υπομονή του και τις συμβουλές του. 9

10 1. Εισαγωγή Η πτυχιακή εργασία με θέμα Η κοινωνικοοικονομική ανάπτυξη μιάς ορεινής περιοχής της Ηπείρου και η επίδρασή της στο τοπίο. Μελέτη περίπτωσης: Τα Τζουμέρκα εκπονήθηκε στο τμήμα Γεωγραφίας του Χαροκοπείου Πανεπιστημίου στην Αθήνα κατά το ακαδημαικό έτος Το φυσικό περιβάλλον της ορεινής περιοχής της Ηπείρου στα Τζουμέρκα, το πολιτισμικό τοπίο με τις πέτρινες βρύσες και τα γεφύρια, το κλίμα και η ανθρωπογεωγραφία της περιοχής ήταν πάντοτε ένα κομμάτι της ζωής μου που με συνάρπαζε και συνάμα γοήτευε το μυαλό και γαλήνευε την καρδιά. Η απλοικότητα των ανθρώπων της περιοχής δείχνει τη φυσικότητα με την οποία δέχονται τη διαβίωσή τους σε ένα τοπίο, το οποίο έχει περάσει από δύσκολες συγκυρίες. Όμως τα έλατα και τα πλατάνια, οι βουνοκορφές και τα ρυάκια βρίσκονται στις ίδιες θέσεις, ατενίζοντας το μέλλον. Η αναγνώριση από τον άνθρωπο της αξίας του περιβάλλοντος στο οποίο ζει, αλλά και οι αλλαγές με τις οποίες έχει καταφέρει να διαμορφώσει το τοπίο, ώστε να ζει ο ίδιος άνετα, αποτέλεσε τη βάση για την προσεκτικότερη ενασχόληση μαζί του. Η επιστημονική επιβεβαίωση της φθοράς που προξενεί η ανθρώπινη δραστηριότητα στη φύση οδήγησε στην ανάληψη πρωτοβουλιών για την προστασία συγκεκριμένων περιοχών. Οι πρωτοβουλίες αυτές συνέβαλαν στην ενδυνάμωση της επιθυμίας επανασύνδεσης του ανθρώπου με το φυσικό του περιβάλλον, από όπου οι σύγχρονες συνθήκες διαβίωσης τον είχαν απομακρύνει. Η προστασία της φύσης και της πολιτισμικής κληρονομιάς φανερώνει το επίπεδο του πολιτισμού ενός λαού. Κάθε κράτος έχει καθήκον να θεσμοθετήσει ένα σύστημα προστασίας συγκεκριμένων περιοχών, προκειμένου να διαφυλαχθεί και να αξιοποιηθεί ότι έχει αξία για την παγκόσμια κοινότητα. Η Ελλάδα είναι μια χώρα προικισμένη με σπάνια φυσική ομορφιά και εξαιρετικής σημασίας πολιτισμό σε διεθνές επίπεδο. Μέχρι τώρα αρκετές προσπάθειες έχουν πραγματοποιηθεί σε επίσημο επίπεδο για την προστασία και την ανάδειξη αυτού του «θησαυρού». Παρά ταύτα η αδυναμία υλοποίησης πολλών σχεδίων προστασίας περιοχών υποδεικνύει την ανάγκη αποτελεσματικότερης εφαρμογής τους. Η οικονομική ανάπτυξή της ιδιαίτερα πολυποίκιλης αυτής περιοχής έχει καθυστερήσει σημαντικά, διατηρώντας την με τον τρόπο αυτό ουσιαστικά ανέγγιχτη και παρθένα. Αυτό το γεγονός αποτελεί πρόκληση για το μέλλον της. Στο παρελθόν οι τομείς, στους οποίους στηριζόταν η οικονομία της περιοχής ήταν της κτηνοτροφίας και ο κατασκευαστικός. Όμως, τις τελευταίες δεκαετίες δέχτηκαν μεγάλες πιέσεις, με αποτέλεσμα πολλοί άνθρωποι να εγκαταλείψουν τον τόπο τους και πολλά χωριά να ερημώσουν. Σήμερα παρατηρείται μια τάση δημιουργίας μικρών 10

11 τουριστικών επιχειρήσεων σε μια συνειδητή προσπάθεια ανάδειξης και αξιοποίησης της περιοχής ως αγροτουριστικού προορισμού. Αυτό το γεγονός αποτελεί ένδειξη της σημασίας του αγροτουρισμού για το μέλλον της περιοχής. Για την εκπόνηση των χαρτών που χρησιμοποιούνται στην εργασία, χρησιμοποιήθηκαν τα Συστήματα Γεωγραφιών Πληροφοριών (ΣΓΠ). Για τη δημιουργία τους χρησιμοποιήθηκε μία υπάρχουσα βάση δεδομένων για την περιοχή μελέτς, με θεματικά επίπεδα που αφορούν διάφορα γεωγραφικά χαρακτηριστικά της περιοχής. Τα στοιχεία δημιουργίας των χαρτών, προέρχονται από την υπηρεσία ανοικτών δεδομένων της Ελλάδας «Δημόσια, Ανοικτά δεδομένα» ( Η μελέτη ξεκινά (Μέρος 1ο) με την παρουσίαση της περιοχής που θα μελετηθεί. Αναλύεται η θέση της διοικητικά στην ευρύτερη περιοχή, όπου σύμφωνα με το νέο νομοσχέδιο του Καλικράτη, έχουν γίνει πολλές μεταβολές και συχνά υπάρχει προβληματισμός όσον αφορά μελέτες και σχέδια που έχουν εκπονηθεί για περιοχές, οι οποίες ωστόσο σήμερα υπάγονται σε ευρύτερες ενότητες. Στο ίδιο κεφάλαιο θα αναπτυχθεί η γεωπεριβαλλοντική σύνθεση της περιοχής, από άποψης γεωλογίας, κλιματολογίας, περιβάλλοντος, χρήσεων γης και περιοχών που βρίσκονται υπό καθεστώς προστασίας. Ουσιαστικά γίνεται μία εξονυχιστική διερεύνυση των δεδομένων που μπορεί κάποιος να αναπαραστήσει για τη συγκεκριμένη περιοχή. Πέραν του φυσικού περιβάλλοντος για το οποίο μπορεί κάποιος να γράψει πολλές σελίδες καθώς είναι πλούσιο και σε κάποιες περιπτώσεις ανεξερεύνητο, ιδιαίτερα πρέπει να σταθούμε σε αυτό το κεφάλαιο στις χρήσεις γης και στη γενικότερη χωροταξία της περιοχής. Τα σχέδια για την ανάπτυξη της περιοχής αποτελούν ένα δαιδαλώδη πολυκλαδικό σύστημα, με το οποίο δεν παρέχονται πρακτικές και στοχευμένες πολιτικές, αλλά αόριστες εκφάνσεις λόγου με πολιτικό χρωματισμό. Τα περισσότερα δεδομένα για την ανάλυση της περιοχής έχουν εξαχθεί από την Ειδική Περιβαλλοντική Μελέτη της «ΗΠΕΙΡΟΣ Α.Ε.». Πρόκειται για έναν Αναπτυξιακό Φορέα, με έδρα τα Ιωάννινα και καλύπτει με δραστηριότητες ολόληρη την περιοχή της Ηπείρου. Συνολικά το μεγαλύτερο ποσοστό επί της εταιρίας κατέχει η Περιφέρεια Ηπείρου, ενώ συμμετέχουν και κεντρικοί Δήμοι της Περιφέρειας, μαζί με τα Εμπορικά Επιμελητήρια και την τράπεζα Πειραιώς. Σκοπός της είναι να παρέχει επιστημονική και τεχνική υποστήριξη, προώθηση βιώσιμης ανάπτυξης, προστασία του περιβάλλοντος και σευμμετοχή σε προγράμματα ή εφαρμογή σχετικών πολιτικών στο χώρο. Στο πλαίσιο αυτό, η «ΗΠΕΙΡΟΣ Α.Ε», είχε εκπονήσει (Ιανουάριος 2007) Ειδική Περιβαλλοντική Μελέτη στην οποία γίνεται αναλυτική καταγραφή στα πλαίσια της νομιμοποίησης και κατοχύρωσης της περιοχής όπου βρίσκεται σήμερα το Εθνικό Πάρκο Τζουμέρκων, Περιστερίου και Χαράδρας Αράχθου. Πέραν της μελέτης, υπάρχουν διαδικτυακοί ιστότοποι όπου παρέχονται πληροφορίες για την περιοχή και οι οποίοι έχουν δημιουργηθεί με κονδύλια των ΕΣΠΑ. Στην ίδια 11

12 ενότητα, αναλύεται σε μεγάλο βαθμό η δημογραφία της περιοχής. Όπως σε κάθε κεφάλαιο, ξεκινούμε από την ευρύτερη περιοχή, η οποία είναι η Περιφέρεια Ηπείρου. Προχωρόντας από το γενικό στο ειδικό, από το μεγάλο στο μικρό, καταλήγουμε στην περιοχή μελέτης, μία πολύ μικρή ορεινή περιοχή σε σύγκριση με την περιοχή της Περιφέρειας. Ο χώρος είναι δυσανάλογος, ωστόσο έχει ομοιότητες που δεν έχουν αντίστοιχες Περιφέρειες με τους τόπους τους. Εδώ συζητούμε για ένα χώρο με έντονο δημογραφικό πρόβλημα, με υψηλό δείκτη γήρανσης, με ανέργους και ανθρώπους που τείνουν θετικά προς την μετανάστευση, είτε για εύρεση εργασίας, είτε για εύρεση συζύγου και δημιουργίας οικογένειας. Τα στοιχεία προέρχονται από την Ελληνική Στατιστική Αρχή, από την πρόσφατη απογραφή και από την μελέτη που έχει κάνει ο Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης, ο οποίος στα πλαίσια έρευνας που πραγματοποίησε για τις ανάγκες μία μελέτης του, που αφορούσε σε διάφορες ορεινές ευρωπαικές περιοχές, έκανε ανάλυση της περιοχής των Τζουμέρκων, της περιοχής μελέτης που εξετάζουμε και εμείς στα πλαίσια της παρούσας εργασίας. Η μελέτη του ΟΟΣΑ αποτελεί την πλέον εμπεριστατωμένη μελέτη από γεωγραφικής σκοπιάς για τη συγκεκριμένη περιοχή. Στο 4ο κεφάλαιο αναλύεται η οικονομία της περιοχής μελέτης. Αναφέρεται αρχικά ο πρωτογενής τομέας, ο οποίος έχει κάποια δραστηριότητα. Μπορεί ο πρωτογενής τομέας να αναφέρεται σε διάφορες ενασχολήσεις, ωστόσο την μεγαλύτερη ένταση έχει η κτηνοτροφία, καθώς είναι αυτή που ευνοείται από το ανάγλυφο της περιοχής. Στο συγκεκριμένο κεφάλαιο έχουν συλλεχθεί δεδομένα από τη Γενική Απογραφή Γεωργίας και Κτηνοτροφίας για το έτος Η Απογραφή Γεωργίας διενεργείται με Κοινή Υπουργική Απόφαση των Υπουργών Οικονομίας και Οικονομικών, Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων και Εσωτερικών, βάσει Προεδρικού Διατάγματος και σύμφωνα με τον Κανονισμό αριθ. 1166/2008 του Ευρωπαϊκού Η Γενική Απογραφή διενεργείται με Κοινή Υπουργική Απόφαση των Υπουργών Οικονομίας και Οικονομικών, Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων και Εσωτερικών, βάσει Προεδρικού Διατάγματος και σύμφωνα με τον Κανονισμό αριθ. 1166/2008 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και Συμβουλίου. Η Γενική Απογραφή διενεργείται με Κοινή Υπουργική Απόφαση των Υπουργών Οικονομίας και Οικονομικών, Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων και Εσωτερικών, βάσει Προεδρικού Διατάγματος και σύμφωνα με τον Κανονισμό αριθ. 1166/2008 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και Συμβουλίου. Σκοπός της απογραφής είναι η ακριβής καταγραφή όλων των Γεωργικών και Κτηνοτροφικών Εκμεταλλεύσεων της χώρας και των μεταβλητών τους, για την παρακολούθηση της εξέλιξης της διάρθρωσης των εκμεταλλεύσεων αυτών. Τα υπόλοιπα στοιχεία του κεφαλαίου (ιχθυοκαλλιέργειες, δασοπονία, κλ.π.) είναι εκφάνσεις της οικονομικής δραστηριότητας οι οποίες όμως σε μία ορεινή περιοχή όπως τα Τζουμέρκα δεν έχουν κάποια ουσιαστική βάση. 12

13 Συνεχίζοντας στο 5 ο κεφάλαιο, αναλύεται περαιτέρω η οικονομική δραστηριότητα στην περιοχή μελέτης. Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι σε μία περιοχή μελέτης η οποία δεν έχει ερευνηθεί από γεωγραφικής άποψης ιδιαίτερα μέχρι σήμερα, η δυσκολία που έχει ο μελετητής να συγκεντρώσει τα απαραίτητα στοιχεία που χρειάζεται και να απομονώσει μόνο αυτά τα οποία αφορούν την περιοχή της μελέτης του. Στο συγκεκριμένο κεφάλαιο, όπου αναλύεται ο δευτερογενής και τριτογενής τομέας, σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε η έρευνα που είχε κάνει η «ΗΠΕΙΡΟΣ Α.Ε.» με την ΕΠΜ. Για λόγους συντομίας πήραμε μονάχα στοιχεία για συγκεκριμένους δήμους ή κοινότητες, ικανό αριθμό ώστε να εξάγουμε κάποια βασικά συμπεράσματα. Στη συνέχεια, γίνεται μία σύντομη περιγραφή για τον Τουρισμό σε ξεχωριστό κεφάλαιο, παρότι ανήκει στον Τριτογενή Τομέα της οικονομίας, αφού ο τουρισμός είναι ο πρωτεύων μοχλός ανάπτυξης της περιοχής και φυικά της ενίσχυσης της οικονομίας. Ουσιαστικά με αυτό τον τρόπο θέλουμε να αναδείξουμε τη δύναμη που έχει ο τουρισμός και τις δυνατότητες που μπορεί να δώσει στην περιοχή. Ουσιαστικά αναφερόμαστε σε έναν τουρισμό ο οποίος αναπτύσσεται τα τελευταία χρόνια και αφορά κυρίως πατριώτες της περιοχής όπου έχουν ένα σπίτι και παραθερίζουν το καλοκαίρι. Πέραν αυτού του ρεύματος, υπάρχει χαμηλή επισκεψιμότητα στην περιοχή λόγω διαφόρων ατελειών στις υποδομές (οδικό δίκτυο, καταλύματα, κλ.π.). Φυσικά το μεγαλύτερο ρόλο παίζει η φυσική ομορφιά του τοπίου, η οποία μπορεί να παίξει πρωταγωνιστικό ρόλο με ενίσχυση της προβολής της από τα διάφορα προγράμματα. Στο 7 ο κεφάλαιο γίνεται λόγος για τις υποδομές της περιοχής. Είναι σαφώς σε χαμηλό επίπεδο, καθώς αναφερόμαστε σε μία ορεινή περιοχή με τις δυσκολίες της σε όλα τα μέτωπα, είτε αυτά είναι η δημογραφία της, είτε οι δυσμενείς καιρικές συνθήκες, είτε το οδικό δίκτυο, κλ.π. Περισσότερη σημασία φυσικά για την περιοχή έχουν οι υποδομές περιβάλλοντος, οι υποδομές υγείας και πρόνοιας, αλλά και οι υποδομές της εκπαίδευσης. Είναι απαρίτητες γιατί εκτός των απαραίτητων υπηρεσιών που προσφέρουν, είναι αυτές οι οποίες ενισχύουν τη διάθεση των κατοίκων να παραμείνουν μόνιμα στον τόπο. Στο 3 ο Μέρος της εργασίας, αναπτύσσεται μία διαφορετική ενότητα που σαν σκοπό έχει να διερευνήσει την ανθρώπινη δραστηριότητα στο τοπίο της περιοχής. Υπάρχουν πάρα πολλές πληροφορίες που θα μπορούσαν να δώσουν μία εξονυχιστικά καλή εικόνα για το τοπίο, ωστόσο θα παραμείνουμε σε κάποια βασικά δεδομένα, όπως είναι η θρησκευτική παράδοση, μέσω της οποίας υπάρχουν σήμερα πολλά εκκλησιαστικά μνημεία και που θα μπορούσαν να αναπτύξουν την έννοια του θρησκευτικού τουρισμού. Στην περιοχή μελέτης και στα χωριά που συναντούμε, παρατηρούμε πολλά παραδοσιακά κτίσματα, τα οποία έχουν δημιουργήσει οι άνθρωποι και που μεταβάλλουν το πολιτισμικό τοπίο, δίνοντας μία διαίτερη εικόνα που παραπέμπει στη συγκεκριμένη περιοχή. Στο ίδιο μέρος, αναλύονται στρατηγικές ανάπτυξης του ορεινού χώρου στην Ελλάδα, αλλά και οι 13

14 προοπτικές που προσφέρει το ΕΣΠΑ , οι οποίες ωστόσο είναι αρκετά αόριστες και γενικόλογες. Τα δεδομένα συλλέγονται από τα ΕΣΠΑ που έχουν δημοσιευθεί και από τα προσχέδια που έχουν ήδη ανακοινωθεί. Στο 4 ο Μέρος παραθέτουμε την ανάλυση SWOT, η οποία χρησιμοποιείται από τις περισσότερες ερευνητικές εργασίες και είναι πολύ χρήσιμη καθώς αναλύονται τα θετικά, τα αρνητικά, τα προβλήματα και οι προοπτικές που προκύπτυν από τα όσα αναλύθηκαν. Στη συνέχεια καταγράφονται συμπερασματικά κάποιες προτάσεις που προκύπτουν από την ανάλυση. Στο τελευταίο μέρος (5 ο ) διατυπώνονται τα συμπεράσματα των όσων αναλύθηκαν στην παρούσα εργασία, αλλά και οι προτάσεις που διατυπώνει με το ανήσυχο πνεύμα του ο συγγραφέας. Τα βασικά ερωτήματα που διερευνώνται στην παρούσα εργασία, αφορούν την παρουσίαση μίας ιδιαίτερης ορεινής περιοχής της Ηπείρου. Μας ενδιαφέρει ιδιαίτερα να παρατηρήσουμε πως πραγματοποιήθηκε η κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη, ποιους επηρέασε και τι αποτελέσματα έχει σήμερα. Επίσης, ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η επίδραση που έχει η ανάπτυξη αυτή με το πολιτισμικό τοπίο της περιοχής. Τέλος, παρατίθεται η βιβλιογραφία, ελληνόγλωσση και ξενόγλωσση. 14

15 Μέρος 1 ο Αναγνώριση της περιοχής μελέτης 2. Περιοχή μελέτης Ως περιοχή μελέτης, έχουν επιλεγεί τα Τζουμέρκα (Αθαμανικά Όρη). Τα Τζουμέρκα, εκτείνονται στην Περιφέρεια Ηπείρου, μία περιφέρεια, η οποία σύμφωνα με τον ΟΟΣΑ 1 (Οργανισμός για την Οικονομική Συνεργασία και Ανάπτυξη) αποτελεί τη φτωχότερη περιφέρεια της Ελλάδας και ταυτόχρονα εντάσσεται στις πιο φτωχές περιφέρειες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Τα Τζουμέρκα αποτελούν έναν από τους μεγαλύτερους ορεινούς όγκους της Ελλάδας. Καταλαμβάνουν το δυτικό τμήμα της οροσειράς της Πίνδου, με κορυφές, που ξεπερνούν τα 2000 μέτρα, σχηματίζοντας ένα φυσικό σύνορο της περιφέρειας Ηπείρου με την περιφέρεια Θεσσαλίας. Η συγκεκριμένη περιοχή στην Ελλάδα έχει επιλεγεί, από τον ΟΟΣΑ, για να αναλυθεί και να εκτιμηθεί στο πλαίσιο μίας ευρύτερης μελέτης που έχει ως στόχο να αναλύσει τη χωρική ανάπτυξη κοινωνικοοικονομικά υποβαθμισμένων περιφερειών των χωρών - μελών του διεθνούς οργανισμού. 1 Σύμφωνα με την επίσημη ιστοσελίδα του Υπουργείου Ανάπτυξης και Ανταγωνιστηκότητας, ο Οργανισμός για την Οικονομική Συνεργασία και Ανάπτυξη (ΟΟΣΑ)παρέχει ένα πεδίο στο οποίο οι κυβερνήσεις μπορούν να εργαστούν μαζί για να μοιραστούν εμπειρίες και να αναζητήσουν λύσεις σε κοινά προβλήματα. Συνεργάζεται με τις κυβερνήσεις με σκοπό την κατανόηση των οικονομικών, κοινωνικών και περιβαλλοντικών αλλαγών. Διαμορφώνει και παρακολουθεί δεδομένα παραγωγικότητας και των παγκοσμίων ροών του εμπορίου και των επενδύσεων. Αναλύει και συγκρίνει στατιστικά στοιχεία για την πρόβλεψη των μελλοντικών τάσεων. Θέτει τα διεθνή πρότυπα σε όλα τα είδη των πραγμάτων, από την ασφάλεια των χημικών και των πυρηνικών σταθμών παραγωγής ενέργειας μέχρι την ποιότητα των αγγουριών. Ο ΟΟΣΑ μελετάει θέματα όπως το ύψος των φόρων και της κοινωνικής ασφάλισης καθώς και του ελεύθερου χρόνου που διαθέτουν οι άνθρωποι. Επίσης, συγκρίνει τα σχολικά συστήματα και τα συνταξιοδοτικά συστήματα διαφορετικών χωρών. 15

16 Χάρτης 1. Γεωγραφική θέση της περιοχής μελέτης (Στοιχεία: geodata.gov.gr, ιδία επεξεργασία) 16

17 Χάρτης 2. Επισκόπηση των Τζουμέρκων: Χάρτης περιοχής μελέτης (Πηγή: Έκθεση ΟΟΣΑ (2002) OECD Territorial Reviews, Greece, Tzoumerka) 2.1 Διοικητική διαίρεση Η περιοχή μελέτης ανήκει διοικητικά σε δύο Περιφερειακές Ενότητες (ΠΕ): των Ιωαννίνων και της Άρτας. Ο Νόμος υπ' αριθμόν 3852/2010, με τίτλο: «Νέα Αρχιτεκτονική της Αυτοδιοίκησης και της Αποκεντρωμένης Διοίκησης Πρόγραμμα Καλλικράτης», εντάσσει την περιοχή μελέτης σε δύο Δήμους, 17

18 εκ των οποίων ο ένας βρίσκεται στον Νομό Άρτας και ο άλλος στο Νομό Ιωαννίνων. Πιο συγκεκριμένα, στο Νομό Άρτας συνιστάται ο Δήμος Κεντρικών Τζουμέρκων με έδρα το Βουργαρέλι, αποτελούμενος από τις Δημοτικές Ενότητες 2 : Αθαμανίας Αγνάντων και τις Κοινότητες: Θεοδωριανών Μελισσουργών Οι προαναφερθέντες παλαιοί Δήμοι και Κοινότητες καταργήθηκαν. Κάτι αντίστοιχο έλαβε χώρα και για το τμήμα της περιοχής μελέτης το οποίο, διοικητικά, ανήκει στον Νομό Ιωαννίνων. Σύμφωνα με τον ίδιο Νόμο, συνιστάται ένας Δήμος, ο Δήμος Βόρειων Τζουμέρκων με έδρα τα Πράμαντα, αποτελούμενος από τις Δημοτικές Ενότητες 3 : Τζουμέρκων Πραμάντων Κατσανοχωρίων και τις Κοινότητες: Σιράκου (ή Συρράκου) Καλαρρυτών Ματσουκίου Βαθυπέδου Οι παλαιοί Δήμοι και Κοινότητες καταργούνται, όπως και στην προηγούμενη περίπτωση. Και οι δύο Δήμοι σύμφωνα με το νέο νομοσχέδιο, χαρακτηρίζονται ως ορεινοί (Ν.3852/2010). Συνορεύουν με 10 Δήμους από 2 περιφέρειες 4 και 5 περιφερειακές ενότητες συνολικά, όπως προκύπτει από τη νέα διοικητική διαίρεση και τις συγχωνεύεσεις που επέφερε το πρόγραμμα «Καλλικράτης» και όπως φαίνεται από τη μελέτη του παρακάτω χάρτη: Από την περιφέρεια Θεσσαλίας: 3 Περιέχεται η διοικητική διαίρεση της χώρας σύμφωνα με το πρόγραμμα Καλλικράτης. Η διοικητική διαίρεση αφορά σε οκτώ (8) διαφορετικά επίπεδα οργάνωσης: 1) Μεγάλες γεωγραφικές ενότητες. 2) Αποκεντρωμένες Διοικήσεις, 3)Περιφέρειες, 4) Περιφεριακές ενότητες, 5) Δήμοι, 6) Δημοτικές Ενότητες, 7) Δημοτικές/Τοπικές Κοινότητες, 8) Οικισμοί. Οι κωδικοί των γεωγραφικών ενοτήτων είναι σύμφωνες με το πρότυπο της ΕΛΣΤΑΤ 4 Από την 1η Ιανουαρίου του 2011, οπότε τέθηκε σε ισχύ το Πρόγραμμα Καλλικράτης του Ν.3852/2010, οι νομαρχιακές αυτοδιοικήσεις καταργήθηκαν και αντικαταστάθηκαν (με μετανομασία ή διάσπαση) από τις περιφερειακές ενότητες. 18

19 -Περιφερειακή Ενότητα Καρδίτσας: Δήμο Αργιθέας -Περιφερειακή Ενότητα Τρικάλων: Δήμο Καλαμπάκας Δήμο Πύλης Από την περιφέρεια Ηπείρου: -Περιφερειακή Ενότητα Ιωαννίνων: Δήμο Μετσόβου Δήμο Ιωαννιτών Δήμο Δωδώνης -Περιφερειακή Ενότητα Άρτας: Δήμο Αρταίων Δήμο Γεωργίου Καραϊσκάκη Δήμο Νικολάου Σκουφά -Περιφερειακή Ενότητα Πρέβεζας Δήμο Ζηρού 19

20 Χάρτης 3. Διοικητική διαίρεση περιοχής μελέτης και γειτνίοντες δήμοι (Στοιχεία: geodata.gov.gr, ιδία επεξεργασία) 20

21 2.2 Φυσικό περιβάλλον Τζουμέρκων Η περιοχή προσδιορίζεται ως κατεξοχήν ορεινή, με έντονο ανάγλυφο, το οποίο, με τη σειρά του, χαρακτηρίζεται από επιβλητικές βραχώδεις ασβεστολιθικές κορυφογραμμές, υψηλές κορυφές, εκτεταμένα υποαλπικά οροπέδια, χαράδρες, και επικλινείς πλαγιές. Μεγάλες σε έκταση περιοχές φύονται με εκτεταμένους και πυκνούς θαμνώνες, δάση και, κατά τόπους, δασωμένες εκτάσεις, και πυκνό υδρογραφικό δίκτυο, αποτελούμενο από μεγάλους ποταμούς και παραποτάμους, με μόνιμη ή εποχιακή ροή. Μορφολογικά όρια του σχηματισμού των Τζουμέρκων είναι τα εξής: Στα βόρεια, το Καλαρρύτικο ρέμα, που χύνεται στον Άραχθο ποταμό. Στα δυτικά ο ποταμός Άραχθος. Στα νότια, οι ομαλές πλαγιές τους σβήνουν προς τα όρη του Βάλτου και το Μακρυνόρος. Στα ανατολικά, ο ποταμός Αχελώος (ή Ασπροπόταμος). Στα βορειοανατολικά, το βουνό Κακαρδίτσα. Τα Τζουμέρκα, είναι το 8 ο υψηλότερο βουνό στην Ελλάδα, με μία σειρά από πολύ υψηλές κορυφές με βάση τα ελληνικά δεδομένα. Υψηλότερες εκ των κορυφών είναι οι εξής: Κακαρδίτσα μ. Καταφίδι μ. Γερακοβούνι μ. Στρουγκούλα μ. Τρυγόνα μ. Τρία Σύνορα μ. Ακόνι μ. Σταυρός μ. Οι κορυφές είναι γυμνές και βραχώδεις, και λόγω της διάβρωσης, ιδιαίτερα δύσβατες. Ανάμεσά τους δημιουργούνται μικρά και μεγάλα οροπέδια, με μεγαλύτερο αυτό της Κωστηλάτας. Πάνω από τα 1500 μέτρα δεν υπάρχουν δέντρα. Η Κωστηλάτα είναι ιδιοκτησία του Αναγκαστικού Συνεταιρισμού Ακινήτου Θεοδωριάνων. Έχει έκταση περίπου στρέμματα και βόσκουν σ' αυτήν περίπου πρόβατα από τα περίπου που βρίσκονται στην περιοχή. 21

22 Εικόνα 1. Το οροπέδιο της Κωστηλάτας στα Θεοδώριανα (Πηγή: Εικόνα 2. Υψόμετρα Δημοτικών/Κοινοτικών Ενοτήτων περιοχής μελέτης (Πηγή: ιδία επεξεργασία) 22

23 Καταλυτικός παράγοντας στη διαμόρφωση του αναγλύφου των Τζουμέρκων στάθηκε η ύπαρξη δύο μεγάλων ποταμών της περιοχής, του Αράχθου και του Αχελώου. Πιο συγκεκριμένα, η κύρια κοίτη του Αράχθου φτάνει τα 105 χιλιόμετρα μήκος, με κατεύθυνση ΒΒΑ - ΝΝΔ. Η λεκάνη απορροής του καταλαμβάνει περίπου 2000 μ 2, καλύπτεται κυρίως από φλύσχη και ορίζεται Β - ΒΔ από τις λεκάνες απορροής του Αώου και του Βοϊδομάτη, Α από τη λεκάνη απορροής του Αχελώου και Δ από την αντίστοιχη του Λούρου. Σημαντική θέση έχει και ο παραπόταμος του Αράχθου, ο Καλλαρύτικος, ο οποίος αποστραγγίζει την ευρύτερη περιοχή των Βορείων Τζουμέρκων, καθώς και των νοτίων παρυφών του όρους Λάκμος (Περιστέρι), ενώ δέχεται τα νερά πλήθους ρεμάτων και χειμάρρων, με σημαντικότερους το Μελισσουργιώτικο, τον Καλαρύτικο και το Ματσουκιώτικο ποταμό. Αντίστοιχα, η κύρια κοίτη του Αχελώου έχει μήκος που φτάνει τα 220 χιλιόμετρα. Η δεύτερη ονομασία του, Ασπροπόταμος, οφείλεται στη λευκή λάσπη που μεταφέρει από τη ζώνη του φλύσχη έως τις εκβολές του. Η λεκάνη απορροής του έχει εξίσου μεγάλη έκταση με την αντίστοιχη του Αράχθου, καλύπτεται κυρίως από ασβεστολιθικούς σχηματισμούς και καταλαμβάνει το σύνολο της έκτασης της ανατολικής πλευράς των Τζουμέρκων. Εικόνα 3. Το λευκό ίζημα που μεταφέρει ο Άραχθος ποταμός (Πηγή: 20/7/2013) 23

24 Αποτέλεσμα του αναγλύφου, των σημαντικών υψομετρικών διαφορών, που κυμαίνονται από 144 έως μ. και της πληθώρας ρεμάτων, είναι η διαμόρφωση ποικιλίας βιοτόπων. Αυτοί συνθέτουν ένα πολυποίκιλο σύνολο οικοσυστημάτων, στα οποία διαβιώνει σημαντικός αριθμός έμβιων όντων, συχνά αρκετά σπάνιων. Είναι χαρακτηριστικό ότι στην περιοχή των Τζουμέρκων έχουν εντοπιστεί 16 κύριοι τόποι υδάτινων ενδιαιτημάτων και 15 χερσαίων οικοσυστημάτων. Μάλιστα, ορισμένες ενότητες βλάστησης των χερσαίων οικοσυστημάτων παρουσιάζουν ξεχωριστό ενδιαφέρον, λόγω της σπανιότητας, της αισθητικής και της αυξημένης βιοποικιλότητάς τους (Τζουμερκιώτικα Χρονικά 2011, σελ. 9 10). 2.3 Γεωλογικό υπόβαθρο Από γεωλογική άποψη, τα Αθαμανικά όρη ανήκουν στη γεωτεκτονική ζώνη Ωλονού - Πίνδου και ο κύριος γεωλογικός σχηματισμός από τον οποίο αποτελούνται είναι οι ασβεστόλιθοι, ενώ υπάρχουν και σποραδικές εμφανίζεις φλύσχη. Ειδικότερα η ζώνη Ωλονού - Πίνδου, εμφανίζεται στις ανατολικές περιοχές της Ηπείρου (Αθαμανικά όρη, Λάκμος) και παλαιογεωγραφικά χαρακτηρίζεται ως μία βαθιά αύλακα που αναπτύσσεται μεταξύ των υβωμάτων των ζωνών Πελαγονικής και Γαβρόβου. Παρουσιάζει μεγάλες εναλλαγές στην ιζηματογένεση (ανθρακική, πυριτική, κλαστική). Διακρίνεται παλαιογεωγραφικά σε τρεις υποζώνες. Την υπερπινδική, την αξονική και την εξωτερική. Από τεκτονική άποψη, η ζώνη Ωλονού - Πίνδου εμφανίζεται ως τεκτονικό κάλυμμα επωθημένο πάνω στην Ιόνια ζώνη. Τα τεκτονικά λέπη επωθούνται το ένα στο άλλο με κατεύθυνση από τα ανατολικά προς τα δυτικά με άξονες διεύθυνσης Β - Ν ως ΒΒΔ - ΝΝΑ. Η στρωματογραφική διάρθρωση της ζώνης Ωλονού - Πίνδου από τα παλαιότερα προς τα νεότερα στρώματα είναι: Κλαστικοί σχηματισμοί ασβεστολίθων ηλικίας Τριαδικού. Εναλλαγές ανθρακικών και πυριτικών σχηματισμών ηλικίας Ανωτέρου Τριαδικού Σενώνιου. Μεταβατικά στρώματα ηλικίας Μαιστριχτίου Παλαιοκαίνου. Φλύσχη ηλικίας Ανωτέρου Ηωκαίνου. (ΕΠΜ Ηπείρου, 2007) 2.4 Κλίμα Το κλίμα της περιοχής απομακρύνεται από το καθαρά μεσογειακό και μπορεί να χαρακτηρισθεί ως ένας μεταβατικός ή ενδιάμεσος τύπος, ανάμεσα στο μεσογειακό και μεσευρωπαικό. Στην κλιματική 24

25 αυτή περιοχή η ξηρή περίοδος συμπίπτει με την θερμή, με μια τάση κατανομής των βροχών στη διάρκεια ολόκληρου του χρόνου. Η τιμή του ΕΘΕ 5 στην περιοχή μελέτης όπως και στις γύρω περιοχές της Ηπείρου είναι 20 βαθμοί Κελσίου, ενώ έχουν σημειωθεί τιμές της απολύτως ελάχιστης θερμοκρασίας του αέρα των -25 βαθμών Κελσίου. (Φλοκάς, 1997, σελ.376) Επομένως την περιοχή συναντούμε βαρείς χειμώνες και δροσερά καλοκαίρια. Κατά τη διάρκεια του χειμώνα, η θερμοκρασία φτάνει σε χαμηλά επίπεδα, οι βροχοπτώσεις και οι χιονοπτώσεις είναι άφθονες, ενώ σημειώνεται παρατεταμένη χιονοκάλυψη. Η νέφωση είναι υψηλή, οι παγετοί συναντώνται από τον Οκτώβριο έως τον Μάϊο, ενώ σημειώνονται και ολικοί παγετοί. Όταν οι χειμώνες είναι αρκετά δριμείς, σημειώνεται πήξη των λιμνών της περιοχής. Τα καλοκαίρια είναι δροσερά, με τοπικές βροχές. Τα μέσα μηνιαία ύψη βροχοπτώσεων είναι από τα μεγαλύτερα στη χώρα και κυμαίνονται από 450mm το Φεβρουάριο, τον Οκτώβριο και το Νοέμβριο, έως 6mm τον Αύγουστο, ενώ στην περιοχή εμφανίζεται ένα μέσο ετήσιο ύψος βροχής 2.750,2mm. (Κώτσιος, 2012, σελ. 462) 2.5 Υδρογραφικό δίκτυο Το υδρογραφικό δίκτυο, όπως φαίνεται στο Χάρτη 4, δεν έχει έντονη παρουσία στην περιοχή. Το Δήμο Βόρειων Τζουμέρκων, διαρρέει, από τα ανατολικά προς τα δυτικά, ο Καλαρύτικος ποταμός, στον οποίο εισέρχεται ο παραπόταμος Ματσουκιώτικος. Αυτοί οι δύο μαζί συναντούν τον Άραχθο και εκβάλλουν στην Τεχνητή Λίμνη Πουρναρίου, διασχίζοντας το Δήμο Κεντρικών Τζουμέρκων στο δυτικό όριό του με κατεύθυνση από τα βόρεια προς τα νότια. 5 Το ΕΘΕ (Ετήσιο Θερμοκρασιακό Εύρος) είναι μια πάρα πολύ χρήσιμη κλιματική παράμετρος, γιατί η διαμόρφωση της τιμής του εξαρτάται απ' όλους εκείνους τους παράγοντες που αποτελούν τους θερμοκρασιακούς χαρακτήρες ενός τόπου. Η τιμή του αυξάνει με την αύξηση του γ. πλάτους. ( 25

26 Χάρτης 4. Υδρογραφικό δίκτυο περιοχής μελέτης (Στοιχεία: geodata.gov.gr, ιδία επεξεργασία) Στο Δήμο Κεντρικών Τζουμέρκων ρέει ο Σαραντάπορος με κατεύθυνση από τα βορειοανατολικά προς τα νοτιοδυτικά και εκβάλλει επίσης στην τεχνητή Λίμνη Πουρναρίου. Άλλος μεγάλος ποταμός που ρέει στον ίδιο δήμο είναι ο Αχελώος, στο ανατολικό όριο του δήμου. Τέλος, υπάρχει και ο ποταμός Γκούρας, στο ανατολικό άκρο του Δήμου. 2.6 Υπόγεια Ύδατα Η κυριότερη προέλευση των υπόγειων υδάτων είναι κυρίως τα ατμοσφαιρικά κατακρημνίσματα, τα οποία βρίσκουν διέξοδο και κατευθύνονται προς το υπέδαφος. Αυτό είναι αναμενόμενο αφού τα ασβεστολιθικά πετρώματα και ο φλύσχης, είναι σε μεγάλο βαθμό υδροπερατά. Όπως φαίνεται και στον αντίστοιχο χάρτη (Χάρης 5), τα υπόγεια ύδατα της περιοχής, οριοθετούνται στο Δήμο Βόρειων Τζουμέρκων. 26

27 Χάρτης 5. Υπόγεια ύδατα στην περιοχή μελέτης (Στοιχεία: geodata.gov.gr, ιδία επεξεργασία) 2.7 Προστατευόμενες περιοχές Περιοχές Δικτύου Natura Το Δίκτυο Natura αποτελεί ένα Ευρωπαϊκό Οικολογικό Δίκτυο περιοχών, οι οποίες φιλοξενούν φυσικούς τύπους οικοτόπων και οικοτόπους ειδών που είναι σημαντικοί σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Αποτελείται από δύο κατηγορίες περιοχών: τις «Ζώνες Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ)» (Special Protection Areas - SPA) για την Ορνιθοπανίδα, όπως ορίζονται στην Οδηγία 79/409/EΟK «για τη διατήρηση των άγριων πτηνών». τους «Τόπους Κοινοτικής Σημασίας (ΤΚΣ)» (Sites of Community Importance SCI) όπως ορίζονται στην Οδηγία 92/43/ΕΟΚ. Για τον προσδιορισμό των ΤΚΣ λαμβάνονται υπόψη οι τύποι οικοτόπων και τα 6 Το Ευρωπαϊκό οικολογικό δίκτυο Natura 2000 είναι ένα δίκτυο ζωνών προστασίας της φύσης που εκτείνεται σε ολόκληρη την Κοινότητα και έχει ως στόχο να διασφαλίσει τη µακροπρόθεσµη διατήρησή των πιο πολύτιµων και των πλέον απειλούµενων ειδών και ενδιαιτηµάτων της σε ικανοποιητικό επίπεδο. 27

28 είδη που αναφέρονται στα Παραρτήματα Ι και ΙΙ της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ, καθώς και τα κριτήρια του Παραρτήματος ΙΙΙ αυτής. Η Ελλάδα έχει χαρακτηρίσει σήμερα 202 Ζώνες Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ) και 241 Τόπους Κοινοτικής Σημασίας (ΤΚΣ). Οι περιοχές που περιλαμβάνονται στους δύο καταλόγους συχνά παρουσιάζουν μεταξύ τους επικαλύψεις, όπως συμβαίνει άλλωστε και στην περιοχή μελέτης. Ο κατάλογος των Ελληνικών Ζωνών Ειδικής Προστασίας δημοσιεύτηκε στο ΦΕΚ 1495/Β/ ως Παράρτημα στη νέα ενσωμάτωση της Οδηγίας 79/4009/ΕΟΚ (η οποία κωδικοποιήθηκε με την Οδηγία 2009/147/ΕΚ). Οι 239 Ελληνικοί Τόποι Κοινοτικής Σημασίας χαρακτηρίστηκαν ως Ειδικές Ζώνες Διατήρησης με το Ν.3937/2011 (ΦΕΚ60/Α/ ). Στην περιοχή μελέτης υπάρχουν 4 περιοχές που ανήκουν στο δίκτυο Natura Αυτές είναι: Το όρος Λάκμος Τα Αθαμάνικα Όρη Η κοιλάδα Αχελώου και τα Όρη Βάλτου Το όρος Νεράϊδα Με το ΦΕΚ 49Δ/ , έγινε χαρακτηρισμός της περιοχής των ορεινών όγκων Τζουμέρκων και Λάκμου, της χαράδρας του ποταμού Αράχθου και της ενδιάμεσης αυτών έκτασης της Κεντρο-δυτικής Πίνδου, ως Εθνικού Πάρκου. Επιπλέον, καθορίστηκαν οι ζώνες προστασίας, οι χρήσεις, οι όροι και οι περιορισμοί δόμησης στην περιοχή, ενώ ιδρύθηκε και Φορέας Διαχείρισής της. Ο Φορέας Διαχείρισης είναι Νομικό Πρόσωπο Ιδιωτικού Δικαίου, μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα και συστάθηκε το 2009 με το Π.Δ. 49Δ/ Η έδρα του Φορέα βρίσκεται στα Ιωάννινα, ενώ υπό την εποπτεία του λειτουργούν κέντρα πληροφόρησης στην Πράμαντα, στους Χουλιαράδες στην Άγναντα, στο Βουργαρέλι, στη Νεράιδα και στην Καλλιρρόη Ασπροποτάμου. Το πρόγραμμα δράσης που εφαρμόζει ο Φορέας Διαχείρισης στοχεύει: Στην προστασία, τη διατήρηση και τη διαχείριση της άγριας χλωρίδας και πανίδας, του φυσικού τοπίου και της πολιτιστικής κληρονομιάς, ως πολύτιμων εθνικών φυσικών πόρων. Στην παροχή ενός μεγάλου φάσματος ευκαιριών χρήσεων μέσα στο Πάρκο, για τους κατοίκους της περιοχής, με βασικό στόχο την αποτελεσματική διαχείριση και προστασία του φυσικού και του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος. Στην αποτελεσματική διαχείριση των επιπτώσεων από τις ανθρώπινες δραστηριότητες, με στόχο την οικολογική ισορροπία, την ποιότητα της ζωής των κατοίκων, καθώς και τη διατήρηση της ιστορικής και πολιτιστικής παράδοσης και των αισθητικών αξιών της περιοχής. Βασικές αρμοδιότητες του Φορέα Διαχείρισης αποτελούν: Η παρακολούθηση, επιτήρηση και φύλαξη του Εθνικού Πάρκου. 28

29 Η εφαρμογή επιστημονικού προγράμματος παρακολούθησης της κατάστασης του περιβάλλοντος στην περιοχή του Πάρκου. Η πληροφόρηση και ευαισθητοποίηση του κοινού και η ενημέρωση των επισκεπτών και των χρηστών του Εθνικού Πάρκου. Η ενημέρωση και συνεργασία όλων των εμπλεκόμενων φορέων στη λειτουργία και διαχείριση του Εθνικού Πάρκου. Η προσφορά κοινωνικού έργου στην τοπική κοινωνία. Στην περιοχή φύονται πολλά σπάνια ή/και ενδημικά είδη φυτών. Στα χερσαία οικοσυστήματά της έχουν καταγραφεί 17 τύποι οικοτόπων και 30 τύποι και υποτύποι υδάτινων οικοτόπων. Στους διαφορετικούς βιοτόπους συναντώνται πολλά σπάνια και προστατευόμενα είδη θηλαστικών όπως η βίδρα, η καφέ αρκούδα, το αγριόγιδο. Η περιοχή είναι ιδιαίτερα σημαντική για τους πληθυσμούς των πουλιών, ενώ έχουν καταγραφεί εκατοντάδες είδη ασπόνδυλων, ψαριών, αμφιβίων και ερπετών. ( 29

30 Χάρτης 6. Περιοχές δικτύου Natura 2000 στην περιοχή μελέτης (Στοιχεία: geodata.gov.gr, ιδία επεξεργασία) 2.8 Χλωρίδα Στην περιοχή των Τζουμέρκων αναπτύσσονται εκατοντάδες διαφορετικά είδη φυτών, εκ των οποίων ορισμένα είναι τυπικά είδη της αλπικής ζώνης βλάστησης. Μερικά από τα πιο σημαντικά είδη είναι: Achilleia absinthoides, Corydalis parnassica, Erysimum cepbalonicum, Hieracioum trikalense, Trifolium parnassi, τα οποία είναι ελληνικά ενδημικά φυτά. Βαλκανικά ενδημικά ή άλλα σπάνια φυτά που 30

31 βρίσκονται στην περιοχή είναι: Aster alpines, Campanula bawkinsiana, Cantaurea epirota, Gentiana cruciata, Egigeon epiroticus, Polygala major, Senecio scopolii, Viola pyrenaica και Thymus striatus. Το είδος Solenanthus albanicus που εμφανίζεται στην περιοχή αναφέρεται στο παράρτημα ΙΙ της οδηγίας 92/43/ΕΟΚ για τη διατήρηση των φυσικών οικοτόπων καθώς και της άγριας πανίδας και χλωρίδας και στη Σύμβαση της Βέρνης για τη διατήρηση της άγριας ζωής και του φυσικού περιβάλλοντος της Ευρώπης. Είναι πολύ σπάνιο στην Ελλάδα και αναπτύσσεται κυρίως στις περιοχές έντονης βόσκησης. Τα είδη Corydalis parnassica, Achillea absinthoides, Seseli parnassicum και τα Sesleria vaginalis αναφέρονται στο ελληνικό Προεδρικό Διάταγμα 67/1981 ως προστατευόμενα είδη. Το Achilea absinthoides χαρακτηρίζεται ως σπάνιο στη βάση δεδομένων του World Conservation Monitoring Centre (WCMC) του Προγράμματος των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον (United Nations Environment Programme - UNEP). Το Seseli parnassicum συμπεριλαμβάνεται επίσης στην βάση δεδομένων WCMC ως σπάνιο και το Centaurea triamularia εμφανίζεται ως σπάνιο στον Eυρωπαϊκό Kόκκινο Kατάλογο (European Red List) για απειλούμενα προς εξαφάνιση ζώα και φυτά. (Μπασιούκα, 2009, σελ ) 2.9 Πανίδα Στην περιοχή ζουν λύκοι και εμφανίζονται συχνά καφέ αρκούδες. Συχνότερα παρουσιάζονται αλεπούδες σκαντζόχοιροι, λαγοί, ζαρκάδια και κουνάβια. Στα ποτάμια της περιοχής, ζουν πέστροφες (Salmo trutta), ενώ στις όχθες τους ζουν μόνιμα βίδρες (lutra lutra). Η τεχνητή λίμνη Πουρναρίου 7 φιλοξενεί κυπρίνους, στρoσίδια (Barbus albanicus), πινδοβίνους, σκυλόψαρα, λιάρες, φαλαρίδες, σαρδέλες, καστανοκεφαλογλάρους και ποταμοσφυριχτές. Όσον αφορά τα πουλιά συναντώνται σπάνια αρπακτικά, όπως ο ασπροπάρης (Neophron percnopterus) και γύπες (Gyps fulvus), ο γυπαετός (Gypaetus barbatus), ο αιγοθήλης (Caprimulgus europaeus), ο κορυδαλλός (Lullula arborea) και ο αετομάχος (Lanius collurio). Υπάρχουν και πιο κοινά είδη όπως ο νεροκότσυφας (Cinclus cinclus), η κοκκινοκαλιακούδα (Pyrrhocorax pyrrhocorax) και η μεσοτσικλιτάρα (Δρυοκολάπτης ο μεσαίος, Dendrocopos medius) Επίσης υπάρχουν αμφίβια όπως ο κιτρινογάστορας φρύνος ή αλλιώς κιτρινοβομβίνα (Bombina 7 Τεχνητή λίμνη που δημιουργήθηκε από την κατασκευή του ομώνυμου υδροηλεκτρικού φράγματος για εξασφάλιση σημαντικών ποσοτήτων ενέργειας. Βρίσκεται κοντά στο Βουλγαρέλι της Άρτας. Το φράγμα Πουρναρίου ξεκίνησε το 1981 και ολοκληρώθηκε το Είναι δεύτερο σε μέγεθος στην Ελλάδα μετά του Μόρνου, χωμάτινο, πλάτους βάσης 450 μέτρων και ύψους 107 μέτρων. Έχει πλούσια ιχθυοπανίδα και ορνιθοπανίδα. Κάποιες εποχές του χρόνου, κυρίως φθινοπωρινές, όταν το φράγμα είναι ανοιχτό και η στάθμη της λίμνης χαμηλά, έρχονται στην επιφάνεια τα παλιά σπίτια, το παλιό δημοτικό σχολείο και δεντροστοιχίες. ( 31

32 variegate), ερπετά όπως η προστατευόμενη οχιά των βουνών (Vipera ursinii) και πολλά έντομα. Ένα αμφίβιο και ένα ερπετό (Vipera ursinii) αναφέρονται στο παράρτημα ΙΙ της οδηγίας 92/43/ΕΟΚ (τμήμα 3.2), χαρακτηριζόμενα ως σπάνια στον Ελληνικό Κόκκινο Κατάλογο, καθώς και στην Σύμβαση της Βέρνης. Ο λύκος (Canis lupus) και ο τυφλοπόντικας (Ryomys nitedula wingei) που συναντώνται στην περιοχή καταγράφονται στον ελληνικό κατάλογο ως «ευάλωτα» και «σπάνια», αντίστοιχα. Ο λύκος (Canis lupus) βρίσκεται καταγεγραμμένος στο παράρτημα ΙΙ της οδηγίας 92/43/ΕΟΚ, όμως αυτό δεν αφορά στην περιοχή, καθώς ο αριθμός τους είναι ικανοποιητικός και η εμφάνισή τους συνεχής σε αυτή. (Μπασιούκα, 2009, σελ ) 2.10 Χωροταξία Ο χωροταξικός σχεδιασμός είναι το βασικό εργαλείο για την ολοκληρωμένη χωρική οργάνωση και αειφορική ανάπτυξη μιας περιοχής, καθώς τείνει να ισορροπεί την κοινωνική και οικονομική συνοχή, την ανταγωνιστικότητα και την προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος. Στο πλαίσιο διαμόρφωσης χωροταξικού σχεδιασμού, καθορίζονται τρία επίπεδα. Στο ανώτατο εντάσσεται το Γενικό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης (Γ.Π.Χ.Σ.Α.Α.), που αφορά την μακροπρόθεσμη χωρική ανάπτυξη του εθνικού χώρου. Τα δεύτερο επίπεδο αφορά τα Ειδικά Πλαίσια Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης (Ε.Π.Χ.Σ.Α.Α.), με τα οποία γίνονται εξειδικεύσεις και συμπληρώσεις στις κατευθύνσεις που έχει θέσει το Γενικό Πλαίσιο. Σε αυτό το επίπεδο, γίνεται ειδική αναφορά σε ειδικές περιοχές, όπως είναι οι ορεινές. Το τρίτο επίπεδο αφορά τα Περιφερειακά Πλαίσια Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης (ΠΠΣΧΑΑ), που καταρτίζονται για κάθε περιφέρεια της χώρας. Σε αυτά, προσδιορίζονται σε βάθος 15 ετών οι βασικές προτεραιότητες για την ολοκληρωμένη και αειφόρο ανάπτυξη του χώρου σε επίπεδο περιφέρειας. Επιπλέον, τα ΠΠΣΧΑΑ αποτελούν τη βάση αναφορά για την εναρμόνιση των τοπικών πολιτικών σε μία περιφέρεια και στο συντονισμό των οργανισμών τοπικής αυτοδιοίκησης με ένα ευρέτερο στρατηγικό πλαίσιο ανάπτυξης. Τότε τα αποτελέσματα των Ειδικών Πλαισίων Χωροταξικού Σχεδιασμού γίνονται αντιληπτά σε περιοχές όπως η περιοχή μελέτης. Το «ΠΠΣΧΑΑ Ηπείρου» εγκρίθηκε με την υπ αριθμ. Πρωτ /2003 Απόφαση Υπουργού ΠΕΧΩΔΕ (ΦΕΚ 1451 Β / ) (ΠΕΠ Ηπείρου , σελ.81). Το σύμπλεγμα των οικισμών των Τζουμέρκων παρουσιάζει μία δυναμική τα τελευταία χρόνια με προοπτικές για ήπια μορφή ανάπτυξης. Η περιοχή, εντάσσεται στο Περιφερειακό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης της Περιφέρειας Ηπείρου (ΠΧΣΑΑ Ηπείρου). Σύμφωνα με αυτό, 32

33 προσδιορίζονται οι στόχοι και οι στρατηγικές επιλογές για την επίτευξη της Αειφόρου Ανάπτυξης της Περιφέρειας Ηπείρου για τα επόμενα 15 έτη. Το πλαίσιο χωρίζει την περιφέρεια σε 4 αναπτυξιακές ζώνες ενδιαφέροντος. Η περιοχή μελέτης εντάσσεται στην ζώνη ορεινών όγκων, οι οποίοι χαρακτηρίζονται από την δυνατότητα ανάπτυξης ήπιων μορφών τουριστικών δραστηριοτήτων. Ενδεικτικά πλεονεκτήματα είναι οι οικολογικοί και πολιτιστικοί πόροι, που χρήζουν άμεσης αξιοποίησης. Με βάση το Χωροταξικό Σχεδιασμό, η περιφέρεια Ηπείρου μελλοντικά θα αποτελέσει την πύλη της χώρας προς την κεντρική και τη δυτική Ευρώπη. Η επίτευξη αυτού του στόχου εξαρτάται άμεσα από τα έργα στα εθνικά και υπερεθνικά οδικά δίκτυα (π.χ. Εγνατία) που διασχίζουν την περιοχή, καθώς και από την ενίσχυση και τη στήριξη του λιμένα της Ηγουμενίτσας (π.χ. σιδηροδρομικό δίκτυο διασύνδεσης του λιμένα της Ηγουμενίτσας). Τα έργα αυτά με τις απαραίτητες, από τους Δήμους και την Περιφέρεια, ενέργειες θα αξιοποιηθούν κατάλληλα και θα αποτελέσουν μέσο ενίσχυσης της δυναμικότητας της περιοχής μελέτης. (ΦΕΚ Β.1451, 6/10/2003) 33

34 2.11 Χρήσεις Γης Χάρτης 7. Ανάλυση Χρήσεων Γης της περιοχής μελέτης (Στοιχεία: geodata.gov.gr, ιδία επεξεργασία) 34

35 Χάρτης 8. Γενικής Χρήσεις Γης της περιοχής μελέτης (Στοιχεία: geodata.gov.gr, ιδία επεξεργασία) Από τους χάρτες αναλυτικών χρήσεων γης, φαίνεται να υπάρχουν συγκεκριμένες χρήσεις σε κάθε Δήμο. Συγκεκριμένα, στο Δήμο Βορείων Τζουμέρκων, εντοπίζονται οι εξής χρήσεις: Ασυνεχής αστικός ιστός Μη αρδευόμενη αρώσιμη γη 35

36 Γη που χρησιμοποιείται κυρίως για γεωργία μαζί με σημαντικά τμήματα βλάστησης Δάσος πλατύφυλλων Δάσος κωνοφόρων Μικτό δάσος Φυσικοί βοσκότοποι Θάμνοι και χερσότοποι Σκληροφυλλική βλάστηση Μεταβατικές δασώδεις και θαμνώδεις εκτάσεις Παραλίες, αμμόλοφοι, αμμουδιές Απογυμνωμένοι βράχοι Εκτάσεις με αραιή βλάστηση Υδατορρεύματα Οι χρήσεις γης, αντίστοιχα, για τον Δήμος Κεντρικών Τζουμέρκων είναι οι εξής: Ασυνεχής αστικός ιστός Σύνθετες Καλλιέργειες Γη που χρησιμοποιείται κυρίως για γεωργία μαζί με σημαντικά τμήματα βλάστησης Δάσος πλατύφυλλων Δάσος κωνοφόρων Μικτό δάσος Φυσικοί βοσκότοποι Θάμνοι και χερσότοποι Σκληροφυλλική βλάστηση Μεταβατικές δασώδεις και θαμνώδεις εκτάσεις Παραλίες, αμμόλοφοι, αμμουδιές Απογυμνωμένοι βράχοι Εκτάσεις με αραιή βλάστηση Υδατορρεύματα Επιφάνειες στάσιμου ύδατος Συνεπώς, στον πρωτογενή τομέα, αναμένεται η κτηνοτροφία να καταλαμβάνει μεγαλύτερο ποσοστό έναντι της γεωργίας. Το μεγαλύτερο ποσοστό της άλλοτε καλλιεργήσιμης γεωργικής γης βρίσκεται σε φάση εγκατάλειψης. Οι εναπομείνασες γεωργικές εκμεταλλεύσεις είναι μικρές σε μέγεθος και σε μικρή 36

37 απόσταση από τους οικισμούς. Η μόνη σημαντική σε μέγεθος επιφάνεια καλλιεργούμενης έκτασης είναι ο κάμπος των χωριών Καλεντζίου, Πλαισίων και Πηγαδιών στο Νομό Ιωαννίνων. (Μπριασούλης, 2009, σελ ) Εντύπωση προκαλεί το κεντρικό και ανατολικό κομμάτι της περιοχής, το οποίο αποτελείται από γυμνές, βραχώδεις εκτάσεις, ορισμένες από τις οποίες περιλαμβάνουν αραιή βλάστηση. Ενδεχομένως, αυτές είναι εκτάσεις γύρω από τις κορυφές, αφού σε υψόμετρα άνω των 2000 μέτρων δεν ευνοείται η ανάπτυξη βλάστησης. Η τελευταία και λογικότερη παρατήρηση που μπορεί κάποιος να κάνει είναι η σχεδόν ολική κατάκτηση του τοπίου από δασικές και ημι-φυσικές περιοχές. Αναδυκνείεται από το Χάρτη 8, η σημασία του φυσικού τοπίου της περιοχής και η αδυναμία της να αποδώσει οικονομικά οφέλη από χρήσεις γης, όπως είναι η γεωργία και η κτηνοτροφία Οδικό δίκτυο Το οδικό δίκτυο της περιοχής διακρίνεται στον αντίστοιχο χάρτη οικιστικού και οδικού δικτύου της περιοχής μελέτης. Τα στοιχεία για τη δημιουργία του χάρτη προέρχονται από τον διαδικτυακό ιστότοπο του Δημόσια, Ανοικτά Δεδομένα και αναφέρονται στην κατάσταση του οδικού δικτύου το έτος

38 Χάρτης 9. Οικιστικό και Οδικό δίκτυο της περιοχής μελέτης (Στοιχεία: geodata.gov.gr, ιδία επεξεργασία) Δεν είναι πυκνό το οδικό δίκτυο στην περιοχή. Στο ανατολικό άκρο, λόγω κυρίως της ύπαρξης υψηλών βουνών - κορυφών, το οδικό δίκτυο φαίνεται να είναι ελλιπές. Στο δυτικό άκρο είναι αρκετά πυκνό το οδικό δίκτυο. Οι δρόμοι που απεικονίζονται στο χάρτη κατηγοριοποιούνται ως εξής: Εθνικό οδικό δίκτυο Πρωτεύον περιφερειακό δίκτυο Δευτερεύον περιφερειακό δίκτυο Δεν απεικονίζονται οι μικροί δρομίσκοι που ενώνουν τους μικρούς οικισμούς μεταξύ τους, καθώς και τα μονοπάτια και οι λοιποί χωμάτινοι και σκυρόστρωτοι δρόμοι. Η μη ύπαρξη σχεδιασμού στη χάραξη του ορεινού οδικού δικτύου είχε ως αποτέλεσμα την 38

39 κατασκευή πολλών ορεινών δρόμων (Μπριασούλης, 2009, σελ. 54). Οι δρόμοι αυτοί, αν και είναι μικροί σε πλάτος, συντελούν στην υπερφόρτιση των προστατευόμενων περιοχών και στην επιτάχυνση της εξάντλησης των φυσικών πόρων με συνέπεια την υποβάθμιση των οικοσυστημάτων. Γι αυτό το λόγο κρίνεται αναγκαία η μελέτη χρήσης του απαραίτητου ορεινού οδικού δικτύου, με σκοπό την ομαλή διεξαγωγή των ανθρώπινων δραστηριοτήτων οι οποίες θα πρέπει να βρίσκονται σε αρμονία μεταξύ τους. Για παράδειγμα, ένα οδικό δίκτυο που εξυπηρετεί τους ντόπιους «τσομπάνηδες» αλλά και τους τουρίστες οικολογικού ενδιαφέροντος θα πρέπει να προβλέπει τη συνύπαρξη των δύο διαφορετικών δραστηριοτήτων και να μην εμποδίζει ούτε την εργασία του ντόπιου, αλλά ούτε και να διαταράσσει την ξενάγηση του τουρίστα στο τοπίο. Είναι λοιπόν σημαντικό το οδικό δίκτυο όχι μόνο στην μετακίνηση αλλά και στη διαμόρφωση του τοπίου Οικιστικό δίκτυο Στο ΠΠΧΣΑΑ της Περιφέρειας Ηπείρου και του Εθνικού Χωροταξικού Σχεδιασμού, το οικιστικό δίκτυο ιεραρχείται ως εξής: 1 ου επιπέδου αστικά κέντρα: τα κέντρα των Περιφερειών (Ιωάννινα), 2 ου επιπέδου αστικά κέντρα: τα κέντρα των Νομαρχιών (Άρτα Πρέβεζα Ηγουμενίτσα), 3 ου επιπέδου κέντρα: τα δυναμικά κέντρα του Νομού, τα οποία μπορούν να λειτουργήσουν με σχετική αυτοδυναμία ως τοπικοί πόλοι ανάπτυξης, 4 ου επιπέδου κέντρα: τις έδρες των παλαιών Δήμων, 5 ου επιπέδου κέντρα: κοινότητες που δεν εντάχθηκαν σε συνενώσεις και όλοι οι υπόλοιποι Οικισμοί. Σύμφωνα με τη νέα διοικητική διαίρεση του Προγράμματος Καλλικράτης (2010), η περιοχή μελέτης συγχωνεύεται σε 2 Δήμους, των οποίων το οικιστικό δίκτυο είναι πυκνό. Αποτελείται από 141 οικισμούς, εκ των οποίων οι 48 αποτελούν έδρα Δημοτικού Διαμερίσματος. Ο κάθε Δήμος διαμορφώνεται σύμφωνα με τους πίνακες του παραρτήματος. Όπως επισημαίνεται και στο ΠΠΧΣΑΑ, το κύριο πρόβλημα του συνόλου της περιφέρειας, είναι ότι στερείται οικισμών ημι-αστικών που μπορούν να λειτουργήσουν με σχετική αυτοδυναμία ως τοπικοί πόλοι ανάπτυξης, ενώ υπάρχει πληθώρα μικρών αγροτικών οικισμών. (ΦΕΚ /10/2003, σελ ) Οι περισσότεροι εκ των οικισμών της περιοχής μελέτης ανήκουν στην κατηγορία οικισμών, επιπέδου 5, ενώ 3 μόνο οικισμοί ανήκουν στην κατηγορία επιπέδου 4 (Χουλιαράδες, Βουργαρέλι, Αγνάντα) και τέλος ένας μόνος οικισμός ανήκει στην κατηγορία επιπέδου 3 (τα Πράμαντα), δηλαδή αποτελεί το μοναδικό οικισμό, ο οποίος μπορεί να λειτουργήσει με σχετική αυτοδυναμία ως τοπικός 39

40 πόλος ανάπτυξης. Ως αναδυόμενος οικισμός (που ανήκει στην περιοχή μελέτης), είναι δυνατόν να θεωρηθούν τα Πράμαντα (5.714 κάτοικοι σύμφωνα με την τελευταία απογραφή). Το αστικό αυτό κέντρο, όπως αναφέρεται, παρουσιάζει δυναμική πληθυσμιακή εξέλιξη και ανάπτυξη υπηρεσιών. Τα Πράμαντα εξυπηρετούν μία ευρύτερη περιοχή (την περιοχή μελέτης) που στερείται υπηρεσιών και καλής πρόσβασης σε αστικά κέντρα. Διαθέτει υποδομές (σχολεία, ιατρικό κέντρο, γήπεδο, αγορά, κλ.π.) και πληθυσμό ιδιαιτέρως μεγαλύτερο, ενώ τελευταία παρουσιάζονται επιχειρηματικές κινήσεις νέων ανθρώπων με στόχο την αύξηση της τουριστικής κίνησης. (ΦΕΚ /10/2003, σελ ) 3. Πληθυσμός Τζουμέρκων 3.1 Γενικά για τον πληθυσμό Η Ελληνική Στατιστική Αρχή 8 (ΕΛ.ΣΤΑΤ.) (πρώην Εθνική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος Ε.Σ.Υ.Ε.) χρησιμοποιεί τρία διαφορετικά κριτήρια για τον ορισμό του πληθυσμού στις μεταπολεμικές απογραφές. Την απλή παρουσία του ατόμου σε κάποια διοικητική ενότητα την ημέρα της απογραφής, τη συνήθη διαμονή του σε αυτή και τέλος την καταχώρησή του στα αντίστοιχα δημοτολόγια της. Τα κριτήρια αυτά οδηγούν στη δημιουργία, αντίστοιχα, τριών διαφορετικών οντοτήτων : του πραγματικού, του μόνιμου και του νόμιμου πληθυσμού. Προφανώς οι τρεις προαναφερθέντες πληθυσμοί δεν ταυτίζονται, καθώς και τα άτομα που απογράφονται σε κάποια διοικητική ενότητα δεν έχουν όλα τη μόνιμη κατοικία τους σε αυτή ή ακόμη δεν είναι όλα εγγεγραμμένα στα δημοτολόγιά της. (Κοτζαμάνης, 2009, σeελ 2) 8 Δημιουργήθηκε με το νόμο 3832/2010 (Φ.Ε.Κ. 38/ , τ. Α ) «Ελληνικό Στατιστικό Σύστημα (ΕΛ.Σ.Σ.). Σύσταση της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής (ΕΛ.ΣΤΑΤ.) ως Ανεξάρτητης Αρχής», από τις διατάξεις του οποίου και διέπεται. Αποτελεί τη μετεξέλιξη της Γενικής Γραμματείας Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας της Ελλάδος (Γ.Γ. Ε.Σ.Υ.Ε.) του Υπουργείου Οικονομικών, που καταργήθηκε, στο πλαίσιο της προσπάθειας ενίσχυσης της διαφάνειας και διασφάλισης της αμεροληψίας των δημόσιων στατιστικών στοιχείων. (Wikipedia) 40

41 3.2 Γενικά στοιχεία για τον πληθυσμό της Ηπείρου Ο πληθυσμός της Περιφέρειας Ηπείρου το έτος 1998 ανέρχεται σε κατοίκους σύμφωνα με την εκτίμηση της τότε ΕΣΥΕ και αντιστοιχούσε στο 3,54% του συνολικού πληθυσμού της χώρας. Ο ρυθμός αύξησης του πληθυσμού της Περιφέρειας την περίοδο είναι πολλαπλάσιος του ρυθμού αύξησης του πληθυσμού της χώρας (5.5% έναντι 1,56%). Η Περιφέρεια είναι από τις πλέον αραιοκατοικημένες, με πυκνότητα πληθυσμού 40,5 κάτοικοι ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο, έναντι 79,7 της χώρας. Το 1991, ο αστικός πληθυσμός ανέρχεται στο 31% του συνολικού πληθυσμού και παρουσιάζει αυξητικές τάσεις. Αντίθετα, ο αγροτικός πληθυσμός είναι μειούμενος σε σχέση με το 1981 και ανέρχεται στο 59% του συνολικού, ενώ ο ημιαστικός πληθυσμός παρουσιάζει μικρή άνοδο και ανέρχεται στο 10% του συνόλου (ΠΕΠ Ηπείρου , 2008, σελ. 1-2) Σήμερα, σύμφωνα με τα στοιχεία της ΕΛ.ΣΤΑΤ. που σημοδιεύθηκαν στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως (τεύχος δεύτερο) το Δεκέμβριο του 2012 και αφορούν την απογραφή του 2011, προκύπτει ότι ο μόνιμος πληθυσμός 9 της Ηπείρου ανέρχεται σε κατοίκους. Η μεταβολή του πληθυσμού από το 1991 έως το 2001 δείχνει αυξητική τάση σε ποσοστό αύξησης που αγγίζει το 2,8%. Η μείωση του πληθυσμού σε σύγκριση με το 2001, οπότε και η απογραφή είχε μετρήσει , φαίνεται ανεπαίσθητη, ωστόσο καταδυκνύνει και την αδυναμία της δημογραφικής αύξησης του πληθυσμού. Πίνακας 1. Μόνιμος Πληθυσμός Ηπείρου ανά έτος απογραφής Μόνιμος Πληθυσμός Ηπείρου ανά έτος απογραφής Πληθυσμός ανά έτος Γεωγραφικό Διαμέρισμα Ήπειρος (Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ., ιδία επεξεργασία) Η φυσική απομόνωση της Περιφέρειας, λόγω κυρίως των μεγάλων ορεινών όγκων και της μορφολογίας του εδάφους της περιοχής, οδήγησε στο να δημιουργηθεί μεγάλο ρεύμα μετανάστευσης στις δεκαετίες του 1950 και του Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα την περίοδο , ο συνολικός 9 Ο Μόνιμος Πληθυσμός αφορά τον αριθμό των ατόμων που έχουν τη συνήθη διαμονή τους στην κάθε Περιφέρεια, Περιφερειακή Ενότητα, Δήμο, Δημοτική Ενότητα, Δημοτική ή Τοπική Κοινότητα και Οικισμό της Χώρας. Συνήθης διαμονή ενός ατόμου θεωρείται ο τόπος που έχει ζήσει συνεχώς για περίοδο τουλάχιστον 12 μηνών πριν την ημερομηνία αναφοράς της Απογραφής, ή ο τόπος στον οποίο εγκαταστάθηκε κατά το διάστημα των τελευταίων 12 μηνών πριν την ημερομηνία αναφοράς της Απογραφής με την πρόθεση να παραμείνει εκεί για τουλάχιστον 1 χρόνο. (ΦΕΚ 3465, 2012) 41

42 πληθυσμός να αυξηθεί μόνο κατά 2,6%, ο πληθυσμός των νέων κάτω των 25 ετών να μειωθεί κατά 30%, ενώ ο άνω των 65 να αυξηθεί κατά 180% (Χρηστάκης, 2006). Η μετανάστευση οδηγεί σε ένα φαινόμενο το οποίο παρόλο του ότι δεν είναι μοναδικό, είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακό στα Τζουμέρκα: η επιστροφή πολλών απόδημων κατά τους καλοκαιρινούς μήνες. Αυτό δημιουργεί μια εποχιακή περιοδική μεταβολή του πληθυσμού, ο οποίος είναι ιδιαίτερα χαμηλός τον χειμώνα με πολλά χωριά να είναι ουσιαστικά ερημωμένα και πολλαπλασιάζεται τους καλοκαιρινούς μήνες. Αυτή η διακύμανση του πληθυσμού προκαλεί προβλήματα στην επαρκή παροχή υπηρεσιών αλλά δημιουργεί και ευκαιρίες στην περιοχή καθώς οι απόδημοι που την επισκέπτονται είναι συνήθως πιο εύποροι από τους μόνιμους κατοίκους (ΟΟΣΑ, 2002). Πίνακας 2. Δημογραφικά στοιχεία του μόνιμου πληθυσμού της περιοχής ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ Σύνολο αμφότεροι των δύο φύλων Άγαμοι Σύνολο Άρρενες Άγαμοι Άρρενες Σύνολο Θήλεις Άγαμοι Θήλεις ΣΥΝΟΛΟ ΧΩΡΑΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΗΠΕΙΡΟΥ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΔΗΜΟΣ ΙΩΑΝΝΙΤΩΝ ΔΗΜΟΣ ΒΟΡΕΙΩΝ ΤΖΟΥΜΕΡΚΩΝ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ ΠΡΑΜΑΝΤΩΝ KAI ΜΑΤΣΟΥΚΙΟΥ KAI ΚΑΛΑΡΙΤΩΝ (ΚΑΛΑΡΡΥΤΩΝ) ΚΑΙ ΒΑΘΥΠΕΔΟΥ KAI ΤΖΟΥΜΕΡΚΩΝ ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΚΑΤΣΑΝΟΧΩΡΙΩΝ ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΣΙΡΑΚΟΥ (ΣΥΡΡΑΚΟΥ) ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΑΡΤΑΣ ΔΗΜΟΣ ΚΕΝΤΡΙΚΩΝ ΤΖΟΥΜΕΡΚΩΝ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ ΑΘΑΜΑΝΙΑΣ ΚΑΙ ΘΕΟΔΩΡΙΑΝΩΝ ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΑΓΝΑΝΤΩΝ ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΜΕΛΙΣΣΟΥΡΓΩΝ ΣΥΝΟΛΟ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ (Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ., ιδία επεξεργασία) Η έλλειψη δυναμικότητας των περισσότερων δήμων του ορεινού ηπειρωτικού χώρου οι οποίοι συνεχίζουν να έχουν απώλειες καθώς σε σύνολο 55 ηπειρωτικών δήμων πλην του Αγίου Όρους, με μέσο σταθμικό υψομέτρου άνω των 400 μ, οι 41 χάνουν πληθυσμό (η ποσοστιαία μείωση υπερβαίνει το 10% σε 21 περιπτώσεις). Προφανώς οι δυσκολίες της απογραφής των αλλοδαπών ήταν μεγαλύτερες, και σε αυτές εντοπίζεται κυρίως όχι όμως και αποκλειστικά- η μη καταγραφή ενός τμήματος των μονίμων κατοίκων τους το Η υπόθεση αυτή ενισχύεται και από την εξέταση των μεταβολών του πληθυσμού 42

43 ανάμεσα στα δυο απογραφικά έτη σε συνδυασμό με το φυσικό ισοζύγιο της δεκαετίας σε επιλεγμένους δήμους της χώρας, στους οποίους καταγράφηκαν κάποιες «παράδοξες» τάσεις (Κοντζαμάνης, Ντυκέν, 2012). 3.3 Πληθυσμός Περιοχής Μελέτης Με βάση τους ορισμούς της ΕΛ.ΣΤΑΤ. για τον πληθυσμό, και πάντα σύμφωνα με στοιχεία από τις απογραφές της ΕΛ.ΣΤΑΤ., στην περιοχή μελέτης, την περίοδο 2001, άτομα δηλώνουν τα Τζουμέρκα ως τόπο μόνιμης κατοικίας (μόνιμος πληθυσμός). Κατά την περίοδο απογραφής (πραγματικός πληθυσμός) άτομα, βρίσκονταν στην περιοχή μελέτης και τέλος άτομα είναι εγγεγραμμένα στα δημοτολόγια των Δήμων στο σύνολο (νόμιμος πληθυσμός). Κατά την απογραφή του 2011, οι τρεις κατηγορίες πληθυσμού διαμορφώνονται ως εξής: Πίνακας 3. Πληθυσμός Απογραφής 2011 Περιφέρειας, ΠΕ και περιοχής μελέτης Πληθυσμός Απογραφής 2011 Περιοχή Μόνιμος Πραγματικός Νόμιμος Ήπειρος Ιωάννινα Άρτα Τζουμέρκα Κεντρικά) (Βόρεια (Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ., ιδία επεξεργασία) 3.4 Πληθυσμιακή Μεταβολή Η Περιφέρεια Ηπείρου συγκεντρώνει το 31% του πληθυσμού της στα αστικά κέντρα, με κυρίαρχο αστικό κέντρο τα Ιωάννινα. Ο αγροτικός πληθυσμός είναι μειούμενος σε σχέση με το 1981 και ανέρχεται στο 59% του συνολικού, ενώ ο ημιαστικός πληθυσμός παρουσιάζει μικρή άνοδο και ανέρχεται στο 10% του συνολικού. 43

44 Πίνακας 4. Νόμιμος Πληθυσμός (δημότες) απογραφής 2011 Περιγραφή Νόμιμος Πληθυσμός (δημότες) 2011 ΣΥΝΟΛΟ ΧΩΡΑΣ ΔΗΜΟΣ ΒΟΡΕΙΩΝ ΤΖΟΥΜΕΡΚΩΝ ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΠΡΑΜΑΝΤΩΝ ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΒΑΘΥΠΕΔΟΥ 336 ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΚΑΛΑΡΙΤΩΝ (ΚΑΛΑΡΡΥΤΩΝ) 453 ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΜΑΤΣΟΥΚΙΟΥ 542 ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΣΙΡΑΚΟΥ (ΣΥΡΡΑΚΟΥ) 936 ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΖΟΥΜΕΡΚΩΝ ΔΗΜΟΣ ΚΕΝΤΡΙΚΩΝ ΤΖΟΥΜΕΡΚΩΝ ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΑΘΑΜΑΝΙΑΣ ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΑΓΝΑΝΤΩΝ ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΘΕΟΔΩΡΙΑΝΩΝ 859 ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΜΕΛΙΣΣΟΥΡΓΩΝ 977 (Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ.) Παρατηρώντας το σημερινό νόμιμο 10 πληθυσμό σύμφωνα με την απογραφή του 2011 της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας, αξιολογούμε τις δημοτικές ενότητες της περιοχής μελέτης. Η περισσότερο αποδυναμομένη είναι η κοινότητα του Βαθυπέδου. Ξεχωρίζουν τα χωριά Αθαμανίας, Αγνάντων, Πραμάντων και η δημοτική ενότητα Τζουμέρκων ως προς τον πληθυσμό τους. Τη δεκαετία ο πληθυσμός εμφανίζει μείωση (13,1 %), διανύοντας την επόμενη δεκαετία ο πληθυσμός επανέρχεται σχεδόν στα ίδια επίπεδα με τον πληθυσμό του Η ποσοστιαία μεταβολή του πληθυσμού σε αυτήν την περίοδο παρουσιάζει πτωση (17,2 %), όπως φαίνεται και στον παρακάτω διάγραμμα. 3.5 Πληθυσμός κατά φύλο Στον Πίνακα 6 παρατηρείται μεγάλη απόκλιση μεταξύ των κατηγοριών πληθυσμού. Αυτό δείχνει ότι οι ετεροδημότες, επιθυμούν να συνδέονται με την περιοχή, ακόμα και να την επισκέπτονται και επιβεβαιώνεται από τη διαφορά του μόνιμου από τον πραγματικό πληθυσμό (1077 άτομα). 10 Ο Νόµιµος Πληθυσµός κάθε δήμου ή κοινότητας είναι ο αριθμός των ατόμων κάθε ηλικίας και φύλου, τα οποία κατά την ημέρα της απογραφής δήλωσαν ότι είναι καταχωρημένα στα αντίστοιχα δημοτολόγια και εφόσον κατά την ημέρα της απογραφής βρίσκονταν στη χώρα και απογράφηκαν ως παρόντα ή απουσίαζαν προσωρινώς στο εξωτερικό. 44

45 Πίνακας 5. Μόνιμος Πληθυσμός κατά Φύλο στην περιοχή μελέτης Περιοχή Άρρενες Θήλεις Σύνολο Ήπειρος Ιωάννινα Άρτα Τζουμέρκα (Βόρεια & Κεντρικά) (Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ., απογραφή 2011) Όπως φαίνεται στον Πίνακα 6, τόσο σε επίπεδο Περιφέρειας,όσο και Νομών που ανήκει η περιοχή μελέτης, υπερτερεί το γυναικείο φύλο έναντι του αντρικού. Ανάλογη είναι η κατάσταση στην περιοχή μελέτης. 3.6 Δομή Ηλικιών και Διαχρονική Εξέλιξη Στο σύνολο της περιοχής μελέτης, παρατηρούμε μία μείωση στο συνολικό αριθμό των νόμιμων κατοίκων της τάξης του 2,4% από την απογραφή του 1991 μέχρι και την απογραφή του Στη νέα απογραφή του 2011, η μείωση αγγίζει το 6% (Πίνακας 7), γεγονός πολύ σημαντικό σε ότι αφορά την περιοχή και την ερημοποίησή της. Βέβαια δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι συγκυρίες δυσκολεύουν την απογραφή και κατά περιπτώσεις είναι πλασματικοί οι αριθμοί. Συγκεκριμένα, αυτό ισχύει στη συγκεκριμένη περιοχή μελέτης, όπου υπάρχει μεγάλη αυξομείωση του πληθυσμού χειμώνα καλοκαίρι, αλλά και εντός της εβδομάδας για όσους έχουν ως κύρια κατοικία ή συγγενείς στα κοντινά αστικά κέντρα. Πίνακας 6. Δημογραφικοί Δείκτες από Απογραφες ΕΛ.ΣΤΑΤ Σύνολο Περιοχής Αρ. Κατοίκων Μ.Ε.Ρ.Μ. -2,4-6% Δείκτης Γήρανσης 131% 259% Δείκτης Εξάρτησης 61% 67% 45

46 Σε μεγαλύτερο βάθος χρόνου η εξέλιξη του ορεινού πληθυσμού 11 στην ευρύτερη περιοχή παρουσίασε μια σημαντική διακύμανση. Αρχικά, κατά τη διάρκεια της μεταπολεμικής περιόδου και κυρίως μετά την λήξη του 2 ου Παγκοσμίου πολέμου και του Ελληνικού εμφυλίου πολέμου, σημειώθηκε αυξητική τάση του πληθυσμού (Baby Boom 12 ). Η τάση αυτή αντιστράφηκε εξαιτίας της εσωτερικής και της εξωτερικής μετανάστευσης κατά τη δεκαετία του 70, όπου το σύνολο και των τριών Νομών αποδυναμώνεται πληθυσμιακά σε σημαντικό βαθμό. Από τα στοιχεία της ΕΛ.ΣΤΑΤ. και τη νέα απογραφή του 2011, μπορούμε να βγάλουμε κάποια σχετικά συμπεράσματα για τις δομές ηλικιών στην περιοχή μελέτης. Πρέπει να παρατηρήσουμε ότι τα δεδομένα αφορούν τον μόνιμο πληθρμό, ο οποίος σύμφωνα με την ΕΛ.ΣΤΑΤ., αφορά τον 5.αριθμό των ατόμων που έχουν τη συνήθη διαμονή τους στην κάθε Περιφέρεια, Περιφερειακή Ενότητα, Δήμο, Δημοτική Ενότητα, Δημοτική ή Τοπική Κοινότητα και οικισμό της Χώρας. Στο Μόνιμο Πληθυσμό περιλαμβάνονται όλα τα άτομα ανεξαρτήτως υπηκοότητας (ελληνικής ή άλλης χώρας), τα οποία κατά την Απογραφή Πληθυσμού 2011 δήλωσαν τόπο συνήθους διαμονής τους εντός της Ελληνικής Επικράτειας (Δελτίο Τύπου ΕΛ.ΣΤΑΤ. 2012). Παρατηρούμε ότι ο μόνιμος πληθυσμός έχει μεγάλη αριθμητική διαφορά από τον αριθμό των κατοίκων οι οποίοι πραγματικά διαμένουν κατά τη διάρκεια του χειμώνα στην περιοχή της μελέτης. Επειδή η καταγραφή του μόνιμου πληθυσμού έγινε με βάση τις απαντήσεις των απογραφομένων σχετικά με τον τόπο συνήθους διαμονής τους, μπορούμε να εξάγουμε το συμπέρασμα ότι στην περιοχή πραγματικά διαμένουν οι κάτοικοι που έχουν δηλώσει, ωστόσο αυτό μπορεί να σημαίνει ότι κάποια περίοδο (ειδικά κατά τις περιόδους όπου η περιοχή βρίσκεται σε βαρύ χειμώνα) οι κάτοικοι αναζητούν διαμονή σε δεύτερη κατοικία η οποία πιθανότατα βρίσκεται πλησίον των κεντρικών ιστών των πόλεων. Επιπρόσθετα, διακρίνεται ότι στις ηλικιακές ομάδες υπάρχει σαφής αύξηση του αριθμού των κατοίκων, ιδίως των γυναικών. Είναι μία παραδοχή η οποία μπορεί να ερμηνευτεί ποικιλοτρόπως, χωρίς ωστόσο να τολμήσουμε να κάνουμε υποθέσεις χωρίς κατάλληλες βάσεις. Στους παραπάνω πίνακες όπου εξετάζονται χωριστά οι ηλικιακές ομάδες αρρένων και θηλέων, παρατηρούμε γενικώς μία ελαφρά υπεροχή στις γυναίκες, η οποία όμως δεν είναι αξιοσημείωτη. 11 Ορεινός πληθυσμός χαρακτηρίζεται ο πληθυσμός των δημοτικών και κοινοτικών διαμερισμάτων, των οποίων η εδαφική περιοχή βρίσκεται στις υπώρειες των ορέων ή των οποίων η έκταση διαμοιράζεται κατά το ήμισυ, περίπου, στην πεδιάδα και κατά το άλλο ήμισυ στο όρος, αλλά πάντοτε με υψόμετρο κάτω από 800 μέτρα για το μεγαλύτερο μέρος της περιοχής του δημοτικού ή κοινοτικού διαμερίσματος. 12 Μετά το 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο, από το 1946 έως το 1964 περίπου παρουσιάστηκε μεγάλη έξαρση στον αριθμό των γεννήσεων, το γνωστό ως baby boom, ενώ τα χρόνια που ακολούθησαν έως σήμερα, η οικουμένη έχει περάσει στο άλλο άκρο, την υπογεννητικότητα (baby crash) 46

47 Άγαμοι Πίνακας 7. Μόνιμος Πληθυσμός κατά φύλο και οικογενειακή κατάσταση ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ Σύνολο Αμφοτέρων των φύλων Έγγαμοι, με σύμφωνο συμβίωσης και σε διάσταση Χήροι και χήροι από σύμφωνο συμβίωσης Διαζευγμένοι και διαζευγμένοι από σύμφωνο συμβίωσης ΠΡΑΜΑΝΤΩΝ KAI ΜΑΤΣΟΥΚΙΟΥ KAI ΚΑΛΑΡΙΤΩΝ (ΚΑΛΑΡΡΥΤΩΝ) ΚΑΙ ΒΑΘΥΠΕΔΟΥ KAI ΤΖΟΥΜΕΡΚΩΝ ΣΙΡΑΚΟΥ (ΣΥΡΡΑΚΟΥ) ΑΘΑΜΑΝΙΑΣ ΚΑΙ ΘΕΟΔΩΡΙΑΝΩΝ ΑΓΝΑΝΤΩΝ ΜΕΛΙΣΣΟΥΡΓΩΝ (ιδία επεξεργασία, πηγή δεδομένων: ΕΛ.ΣΤΑΤ.) Στον παραπάνω πίνακα όπου εξετάζεται ο πληθυσμός της περιοχής μελέτης για τις σχέσεις και των δύο φύλων, είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι σε μία τόσο απομακρυσμένη περιοχή με πληθυσμό αρκετά γηρασμένο, υπάρχει ένας μικρός αλλά όχι αμελητέος αριθμός διαζυγίων. Παρατηρείται επίσης ότι τα ποσοστά των άγαμων δεν είναι μικρά, ειδικά στους μεγάλους δήμους. Υπάρχει ωστόσο μία αναλογία στην περιοχή μελέτης που υποδικνύει ότι η κοινωνική ζωή των κατοίκων έχει ισορροπία και ομοιομορφία. Τέλος, μια σημαντική επισήμανση είναι ότι στην περιοχή αναμένεται να απογράφονται πολύ περισσότερα άτομα από τους πραγματικούς κατοίκους που διαμένουν μόνιμα σε αυτήν. Το γεγονός αυτό οφείλεται στην έντονη συναισθηματική σύνδεση των ανθρώπων που κατάγονται από την περιοχή, πράγμα άλλωστε αρκετά συνηθισμένο και σε άλλα ορεινά μέρη της Ελλάδας. Το ποσοστό των ανθρώπων αυτών δεν είναι ευκαταφρόνητο και σε ορισμένα Δημοτικά και Κοινοτικά Διαμερίσματα μπορεί να φτάσει το 500%, γεγονός το οποίο αλλοιώνει σημαντικά τα δημογραφικά στοιχεία των στατιστικών. Αυτό μπορούμε να το διακρίνουμε και στον παρακάτω πίνακα ο οποίος καταγράφει τη διαφορά του μόνιμου, παροδικού ή συνταξιοδοτημένου πληθυσμού από το χειμώνα στο καλοκαίρι, παρόλο που δεν είναι δυνατόν να προσδιοριστεί ένα ακριβές πληθυσμιακό μέγεθος, ο μόνιμος (π.χ. χειμερινός) πληθυσμός της περιοχής είναι σαφώς μικρότερος από αυτόν που υποδεικνύουν οι επίσημες στατιστικές και χονδρικά μπορούμε να πούμε ότι είναι της τάξης των κατοίκων (ΟΟΣΑ, Μέρος Ι, Κεφάλαιο 2, σελ. 25) Ο θερινός πληθυσμός είναι σημαντικά μεγαλύτερος, αλλά δεν μπορεί να γίνει καμία εκτίμηση ούτε ακόμη και για την τάξη μεγέθους του, ενώ η παροδικότητά του τον κάνει να διαφέρει σημαντικά ανά δεκαπενθήμερο (π.χ. το πρώτο δεκαπενθήμερο του Αυγούστου τα χωριά εμφανίζουν την μέγιστη κίνηση και το δεύτερο δεκαπενθήμερο σαφώς πολύ πιο μικρή). Είναι εμφανής η διαφορά και θα μπορούσε κανείς 47

48 να εξάγει το συμπέρασμα ότι η περιοχή μελέτης με τα ορεινά χωριά 13 είναι πλέον απόλυτα μία περιοχή παραθερισμού το καλοκαίρι. Πίνακας 8. Χειμερινός και Θερινός Πληθυσμός κατά Νέο Δήμο (1999) Πληθυσμός Νέοι Δήμοι Μέλη ενεργώ Επισκέπτες νοικοκυριών Τουρίστες Συνταξιούχοι Σύνολο 1 η Υπο-περιοχή Χειμώνας Άγναντα (Δήμος) Καλοκαίρι η Υπο-περιοχή Χειμώνας Αθαμανία (Δήμος) Καλοκαίρι Θεοδώριανα (Κοινότητα) Χειμώνας Καλοκαίρι η Υπο-περιοχή Χειμώνας Μελισσουργοί (Κοινότητα) Καλοκαίρι Πράμαντα (Δήμος) Χειμώνας Καλοκαίρι Ματσούκι (Κοινότητα) Χειμώνας Καλοκαίρι η Υπο-περιοχή Χειμώνας Τζουμέρκα (Δήμος) Καλοκαίρι Βαθύπεδο (Κοινότητα) Χειμώνας Καλοκαίρι Καλαρίτες (Κοινότητα) Χειμώνας Καλοκαίρι Σιράκο (Κοινότητα) Χειμώνας Καλοκαίρι Σύνολο Χειμερινού Σύνολο Θερινού Πηγή:Μελέτη ΟΟΣΑ. 13 Ο Νόμος 3852/ «Νέα αρχιτεκτονική της Αυτοδιοίκησης και της Αποκεντρωμένης Διοίκησης Πρόγραμμα Καλλικράτης», προσδιορίζει τους νέους δήμους με ορεινό χαρακτήρα: στους 325 δήμους, μόνο οι 29 χαρακτηρίζονται ορεινοί. 48

49 3.6 Ηλικία Πληθυσμού Μια ματιά στην ηλικιακή δομή του πληθυσμού της περιφέρειας (Πίνακας 6) αποκαλύπτει ότι, παρόλο που τα στοιχεία απογραφής δεν είναι αξιόπιστα, όπως ειπώθηκε παραπάνω, διότι περιλαμβάνουν αγροτικούς μετανάστες που επιστρέφουν στην πατρίδα τους για να καταγραφούν κατά την απογραφή, η απόκλιση μεταξύ της περιοχής μελέτης και της περιβάλλουσας ζώνης είναι αξιοσημείωτη. Το παρακάτω ιστόγραμμα δείχνει ότι τα Τζουμέρκα υστερούν στην αναλογία νέων ανθρώπων, ενώ οι συνταξιούχοι υπερ-αντιπροσωπεύονται σε σημαντικό βαθμό (ΟΟΣΑ Μέρος Ι, Κεφάλαιο 2, σελ ). Πίνακας 9. Ηλικιακή Δομή στην περιοχή μελέτης (Πηγή: μελέτη ΟΟΣΑ) Παρατηρούμε ότι στο σύνολο της περιφέρειας, η περιοχή μελέτης είναι ένα πολύ μικρό πληθυσμιακό μέγεθος και δεν μπορούν να βγουν επαρκή συμπεράσματα. Τα συγκριτικά μεγέθη ωστόσο εντός της περιοχής μελέτης, έχουν ιδιαίτερη σημασία για τον αναπτυξιακό σχεδιασμό. Προσδίδουν μεγαλύτερη σπουδαιότητα σε πολιτικές και μέτρα δια βίου μάθησης, που θα συμβάλλουν έμμεσα στη μεγαλύτερη γεννητικότητα μέσω της διευκόλυνσης των οικογενειών του τόπου. Τα μέτρα αυτά θα μπορούσαν να είναι η μεγαλύτερη συμμετοχή των γυναικών στην αγορά εργασίας, η ευκολότερη ένταξη των νέων μέσω προγραμμάτων, η προώθηση και ενσωμάτωση των μεταναστών, και φυσικά η υποστήριξη της τρίτης ηλικίας μέσω ειδικών προγραμμάτων «ενεργούς γήρανσης». Το βάρος που 49

50 αποκτούν οι παρεμβάσεις αυτές υπογραμμίζεται από το γεγονός ότι το πρόβλημα της δημογραφικής γήρανσης είναι ένα από τα κρισιμότερα στη συγκεκριμένη χωρική ενότητα εάν όχι το σημαντικότερο. Τους καλοκαιρινούς μήνες πραγματοποιείται μεγάλη εισροή πληθυσμού, που κατάγεται από τα Τζουμέρκα, στην περιοχή για διακοπές. Η εποχιακή αυτή επιστροφή εκτιμάται σύμφωνα με την μελέτη του ΟΟΣΑ ότι είναι τετραπλάσια του πληθυσμού και αποτελεί σημαντική δυνατότητα ανάπτυξης της περιοχής. Επιπρόσθετα, μπορούν να εξαχθούν χρήσιμα συμπεράσματα για εφαρμογή στοχευμένων κοινωνικών πολιτικών σε επίπεδο περιφέρειας, καθώς οι τοπικές πολιτικές δεν θα έχουν ουσιασιτκό αντίκρυσμα. 3.7 Επίπεδο εκπαίδευσης πληθυσμού Διάγραμμα 1. Επίπεδο Εκπαίδευσης Κατοίκων Περιοχής Μελέτης Υπόμνημα διαγράμματος εκπαίδευσης πληθυσμού 1. Διδακτορικό 2. Μάστερ 3. Πτυχίο ΑΕΙ 4. Πτυχίο ΤΕΙ, ΚΑΤΕ, ΚΑΤΕΕ, Ανώτερης Σχολής και Εκκλησιαστικής εκπαίδευσης 5. Πτυχίο Μεταδευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης (ΙΕΚ, Κολέγια κ.λπ.) 6. Απολυτήριο Γεν. Λυκείου ή 6τάξιου Γυμνασίου ή ΕΠΛ 50

51 7. Πτυχίο ΤΕΛ 8. Πτυχίο ΤΕΣ 9. Απολυτήριο 3τάξιου Γυμνασίου 10. Απολυτήριο Δημοτικού 11. Φοιτά στο Δημοτικό 12. Εγκατέλειψε το Δημοτικό, αλλά γνωρίζει γραφή και ανάγνωση 13. Δεν γνωρίζει γραφή και ανάγνωση Αναμενόμενα είναι τα επίπεδα εκπαίδευσης στην περιοχή μελέτης, λαμβάνοντας υπόψη την ηλικιακή σύνθεση του πληθυσμού: 16,4 % αυτού δεν γνωρίζει γραφή κι ανάγνωση, ενώ ίδιο ποσοστό (14,6 %) εγκατέλειψε το Δημοτικό, αλλά γνωρίζει γραφή κι ανάγνωση. Συνεπώς, περίπου το 31% του πληθυσμού των Τζουμέρκων δεν έχουν τελειώσει το Δημοτικό. Αντίθετα, μόλις το 4,6% του συνολικού πληθυσμού της περιοχής έχει ένα οποιοδήποτε πτυχίο μεταλυκειακής εκπαίδευσης (Διδακτορικό, Μάστερ, Πτυχίο ΑΕΙ ή ΤΕΙ, ΙΕΚ κ.λπ.) Έντονη είναι η διαφοροποίηση μεταξύ των δύο ακραίων κατηγοριών που αναφέρθηκαν. Συμπερασματικά, το επίπεδο εκπαίδευσης στην περιοχή των Τζουμέρκων είναι υπερβολικά χαμηλό. Το γεγονός αυτό δεν συμβάλλει στην ευρύτερη ανάπτυξη του τόπου. 3.9 Απασχόληση Διάγραμμα 2. Κύρια Ασχολία Πληθυσμού Περιοχής Μελέτης 51

52 Υπόμνημα γραφήματος κύριας ασχολίας 1. Κάτω των 10 ετών 2. Εργαζόμενος 3. Ζητούσε εργασία 4. Ζητούσε εργασία για πρώτη φορά 5. Μαθητής 6. Συνταξιούχος 7. Εισοδηματίας 8. Οικιακά 9. Άλλη περίπτωση Προβληματική παρουσιάζεται και η κατάσταση που αφορά στην κύρια ασχολία του πληθυσμού στην περιοχή μελέτης. Όπως προκύπτει και από τη συσχέτιση και με τα προηγούμενα δεδομένα, οι συνταξιούχοι αποτελούν το ψηλότερο ποσοστό απασχολούμενων στην περιοχή μελέτης, έπειτα ακολουθούν οι εργαζόμενοι και έπονται όσοι δηλώνουν οικιακά.. Τα ποσοστά των υπόλοιπων ομάδων απασχολούμενων βρίσκονται σε χαμηλότερα επίπεδα, συμπεριλαμβανομένης και της ομάδας των μαθητών Οικογενειακή κατάσταση πληθυσμού Διάγραμμα 3. Οικογενιακή Κατάσταση Πληθυσμού Τζουμέρκων (Βόρειων & Κεντρικών) Με μία γρήγορη ματιά στο παραπάνω διάγραμμα, είναι εύκολο να καταλάβει κάποιος ότι υπάρχει 52

53 μία αναντιστοιχία στην κατηγορία των άγαμων. Οι 649 άγαμοι άνδρες που περισσεύουν είναι εν δυνάμει σε αναζήτηση συντρόφου/συζύγου. Συνεπώς, φαίνεται πολύ πιθανή η μελλοντική φυγή των ανδρών της περιοχής, που σημαίνει ότι ένα κομμάτι του παραγωγικού πληθυσμού είναι πιθανό να μετακινηθεί από τον τόπο του Μέγεθος Οικογένειας Διάγραμμα 4. Τύποι Πυρηνικής Οικογένειας Περιοχής Μελέτης Υπόμνημα γραφήματος μεγέθους οικογένειας 1. Ζευγάρι με παιδιά 2. Ζευγάρι χωρίς παιδιά 3. Μόνη Μητέρα 4. Μόνος Πατέρας 5. Σύντροφοι με παιδιά 6. Σύντροφοι χωρίς παιδιά Σε ένα σύνολο 1956 οικογενειών (απογραφή 2001), 652 οικογένειες έχουν ένα παιδί (33,3%), 694 οικογένειες έχουν 2 παιδιά (35,4%), 390 οικογένειες 3 παιδιά (19,9%), 184 οικογένειες 4 παιδιά, που αντιστοιχεί σε ποσοστό 9,5% και 5 παιδιά έχουν μόλις 36 οικογένειες (1.9%). Κατά την απογραφή του 53

54 2001, δεν φαίνεται να υπάρχει οικογένεια που να μην έχει παιδιά στην περιοχή μελέτης Γεννητικότητα και Θνησιμότητα Στην περιοχή μελέτης σύμφωνα και με τα δεδομένα που συλλέχθησαν από την ΕΣΥΕ, διαπιστώνουμε ότι οι γεννήσεις είναι ελάχιστες, αναλογικά και με τον πληθυσμό που ζει στην περιοχή. Μία προφανής αιτία αυτής της δημογραφικής ανωμαλίας, είναι ότι οι γυναίκες οι οποίες είναι σε ηλικία να αποκτήσουν παιδί, είναι σε αριθμό λίγες σε σύγκριση με το συνολικό πληθυσμό θηλέων. Επίσης, πρέπει να αναλογιστούμε και την σοβαρή πιθανότητα να περιμένει μία γυναίκα της περιοχής να δει εάν θα φύγει από τον τόπο της προκειμένου να πάει σε ένα αστικό κέντρο για να σπουδάσει ή να δουλέψει και ύστερα να σκεφτεί να κάνει δεσμό πόσο μάλλον να γεννήσει ένα παιδί. Δυστυχώς δεν υπάρχουν διαθέσιμα δεδομένα για τη θνησιμότητα των βρεφών στην περιοχή μελέτης, κάτι που θα μας βοηθούσε να βγάλουμε κάποια συμπεράσματα για την πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας στην περιοχή. Διάγραμμα 5. Γεννήσεις ανά δημοτική ενότητα στην περιοχή μελέτης. Γεννήσεις ανά Δημοτική Ενότητα Τόπος μόνιμης κατοικίας μητέρας ΔΗΜΟΣ ΑΓΝΑΝΤΩΝ 7 8 ΔΗΜΟΣ ΑΘΑΜΑΝΙΑΣ 8 13 ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΘΕΟΔΩΡΙΑΝΩΝ 4 2 ΔΗΜΟΣ ΠΡΑΜΑΝΤΩΝ - 5 ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΒΑΘΥΠΕΔΟΥ - 2 ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΜΑΤΣΟΥΚΙΟΥ - 1 ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΣΙΡΑΚΟΥ 1 - (Πηγή: ΕΣΥΕ, ιδία επειξεργασία) Περίοδος Περίοδος 3.13 Δείκτες Γήρανσης για επιλεγμένα έτη Συνέπεια και παράγων αναπαραγωγής, ταυτόχρονα, της δημογραφικής αδυναμίας είναι η γήρανση του πληθυσμού. Σε σύγκριση με τη χώρα ο νεανικός πληθυσμός (0-14) έχει παρόμοια συμμετοχή στον συνολικό, αλλά ο γεροντικός (65+) μεγαλύτερη, με αποτέλεσμα να είναι μειωμένο και το ποσοστό των παραγωγικών ηλικιών. Οι βασικοί δημογραφικοί δείκτες διαμορφώνονται ως εξής: 54

55 Για την αξιολόγηση των συγκρίσεων αυτών πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι ήδη ο πληθυσμός της χώρας χαρακτηρίζεται από τάσεις γήρανσης. Είναι ενδεικτικό των τάσεων ότι σύμφωνα με τις προβολές της ΕΣΥΕ, από το 2005 μέχρι το 2050 ο συνολικός πληθυσμός (μετά από μία ενδιάμεση αύξηση από 11,08 εκατ. σε 11,3 εκατ.) από το 2019 αρχίζει να μειώνεται καταλήγοντας να είναι 10,7 εκατομμύρια το Σύμφωνα με τις ίδιες προβολές, ο πληθυσμός άνω των 65 ετών (ως ποσοστό του πληθυσμού από ετών) θα αυξηθεί από 26,75% το 2005 σε 55,76% το 2050 (ΕΣΥΕ - Έκθεση Στρατηγικής για τις Συντάξεις 2005). Σύμφωνα με την απογραφή που πραγματοποίησε το 2001 η Εθνική Στατιστική Υπηρεσία ο πληθυσμός της περιοχής μελέτης ανέρχεται σε κατοίκους. Σε σχέση με την προηγούμενη απογραφή του 1991 ο πληθυσμός συρρικνώνεται, με μικρό όμως ρυθμό μεταβολής ο οποίος φτάνει στα 2,4 άτομα λιγότερα στα χίλια για κάθε χρόνο. Επίσης, παρατηρείται γήρανση του πληθυσμού με το δείκτη να διπλασιάζεται από 131% σε 259% (δείκτης γήρανσης: ο αναλογών αριθμός ατόμων άνω των 65 ετών ως προς 100 άτομα ηλικίας 0-14 ετών). Ακόμη αυξάνονται τα άτομα που ανήκουν στη μη παραγωγική ηλικία σε σχέση με τα ηλικιακά παραγωγικά άτομα με αποτέλεσμα να αυξάνεται ο δείκτης εξάρτησης (δείκτης εξάρτησης: ο αναλογών αριθμός ατόμων των ομάδων 0-14 ετών και 65 και άνω, ως προς 100 άτομα ηλικίας ετών). Συνοπτικά, τέσσερα είναι τα βασικά συμπεράσματα που προκύπτουν από τις δύο τελευταίες απογραφές τις ΕΣΥΕ για το σύνολο της περιοχής μελέτης: 1. Μικρή σχετικά ποσοστιαία μείωση του πληθυσμού. 2. Δραματική μείωση παιδιών-εφήβων σχολικής ηλικίας (μικρότερων των 20 ετών). 3. Σημαντική αύξηση του ποσοστού ατόμων ηλικίας μεγαλύτερης των 65 ετών. 4. Σημαντικό ποσοστό μη οικονομικά ενεργών κατοίκων (κυρίως συνταξιούχων) Μετανάστευση Μετακινήσεις Η φυσική απομόνωση της Περιφέρειας, λόγω κυρίως των μεγάλων ορεινών όγκων και της μορφολογίας του εδάφους της ευρύτερης περιοχής, οδήγησε στη δημιουργία μεγάλου ρεύματος μετανάστευσης κατά τις δεκαετίες του 1950 και του Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την περίοδο , ο συνολικός πληθυσμός να αυξηθεί μόνο κατά 2,6%, ο πληθυσμός των νέων κάτω των 25 ετών να μειωθεί κατά 30%, ενώ ο άνω των 65 να αυξηθεί κατά 180% (Χρηστάκης, 2006) Η μετανάστευση οδηγεί σε ένα φαινόμενο, το οποίο μολονότι δεν είναι μοναδικό, είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακό στα Τζουμέρκα: η επιστροφή πολλών απόδημων κατά τους καλοκαιρινούς μήνες. Αυτό δημιουργεί μια εποχιακή περιοδική μεταβολή του πληθυσμού, καθώς ενώ είναι ιδιαίτερα χαμηλός το χειμώνα, με πολλά χωριά να είναι ουσιαστικά ερημωμένα, πολλαπλασιάζεται τους καλοκαιρινούς μήνες. 55

56 Αυτή η διακύμανση του πληθυσμού προκαλεί προβλήματα στην επαρκή παροχή υπηρεσιών αλλά δημιουργεί και ευκαιρίες στην περιοχή, καθώς οι απόδημοι που την επισκέπτονται είναι συνήθως πιο εύποροι από τους μόνιμους κατοίκους. Συνεπώς, ο χειμερινός πληθυσμός είναι πολύ μικρότερος από το θερινό πληθυσμό της περιοχής. Παρόλα αυτά, μόνο ο χειμερινός πληθυσμός έχει προσδιοριστεί, αφού είναι δύσκολο να γίνουν εκτιμήσεις για τον θερινό πληθυσμό. (ΟΟΣΑ 2000, σελ. 25) Στην περιοχή δραστηριοποιείται μία ιδιαίτερη ομάδα νομάδων κτηνοτρόφων, η οποία τον χειμώνα αποχωρεί από την περιοχή με κατεύθυνση τα πεδινά εδάφη. Η ύπαρξη, όμως, μεγάλων βοσκοτόπων στην περιοχή μελέτης τους ωθεί κατά τη θερινή περίοδο στην επιστροφή τους. Εκτός από τους ντόπιους, σύμφωνα με την ίδια ερευνήτρια, μετακινούνται και κάτοικοι από γειτονικές περιοχές, όπως από την Καρδίτσα, την Αιτωλοακαρνανία, κ.λπ. Εκτός των άλλων, όπως αναφέρθηκε και στο προηγούμενο κεφάλαιο, είναι πιθανή η αποχώρηση ενός τμήματος του εν δυνάμει παραγωγικού δυναμικού του τόπου με σκοπό τη δημιουργία οικογένειας. Μέρος 2 ο. Οικονομική Ανάπτυξη 4. Οικονομία 4.1 Πρωτογενής τομέας Από τις χρήσεις γης, μπορεί κάποιος να συμπεράνει ορισμένα βασικά χαρακτηριστικά του πρωτογενή τομέα. Η πρώτη παρατήρηση είναι ότι υπάρχουν αρκετά μεγάλες εκτάσεις από βοσκοτόπια, στοιχείο που μαρτυρά την ανάπτυξη της κτηνοτροφίας. Η επόμενη παρατήρηση αφορά στις εκτάσεις της καλλιεργήσιμης γης: είναι λίγες και το δεδομένο αυτό σε συνδυασμό με το υψόμετρο της περιοχής οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η αγροτική παραγωγή βρίσκεται σε χαμηλότερα επίπεδα σε σύγκριση με την κτηνοτροφία. Ένας άλλος παράγοντας που διαμορφώνει τον πρωτογενή τομέα είναι το κλίμα. Τα κλιματικά χαρακτηριστικά της περιοχής (και το υψόμετρο) δεν επιτρέπουν την καλλιέργεια της γης καθόλη τη διάρκεια του έτους. Το ίδιο συμβαίνει και με την κτηνοτροφία, διότι το χειμώνα που καλύπτονται τα βοσκοτόπια από τον παγετό και το χιόνι, οι βοσκοί αναγκάζονται να μετακινούνται προς τις πεδινές περιοχές. Από τον Πίνακα 15 προκύπτει ότι η μεγάλη πλειοψηφία των εκμεταλλεύσεων είναι μικτές 56

57 (γεωργο-κτηνοτροφικές) με το ποσοστό αυτό για το Δήμο Μετσόβου να φτάνει στο 95%, ενώ στο σύνολο της περιοχής μελέτης είναι 85%. Στο Δήμο Τζουμέρκων, το ποσοστό των αμιγώς γεωργικών εκμεταλλεύσεων φτάνει το 38%. Πίνακας 10. Εκτάσεις και Εκμεταλλεύσεις από Απογραφή Γεωργίας Κτηνοτροφίας Μικτές (γεωργία, Δήμος Δημοτική Ενότητα Εκτάσεις Εκμ/σεις κτηνοτροφία) Γεωργικές Εκμ/σεις Εκτάσεις % Εκτάσεις % Δήμος Βόρειων Τζουμέρκων Δήμος Κεντρικών Τζουμέρκων Δ. Πραμάντων % 17% Δ. Τζουμέρκων % 38% Κ. Βαθύπεδου % 0% Κ. Καλαρρυτών % 5% Κ. Συρράκου Δ. Αθαμανίας % 20% Δ. Αγνάντων % 19% Κ. Μελισσουργών % 34% Κ. Θεοδώριανων % 26% (Πηγή Στοιχείων: ΕΛ.ΣΤΑΤ. 2001) Άλλο ένα χρήσιμο στοιχείο αποτελεί και το μέγεθος των γεωργικών εκμεταλλεύσεων. Σύμφωνα με τα στοιχεία της ΕΛ.ΣΤΑΤ., και όπως αυτά παρουσιάζονται στον Πίνακα 16, οι γεωργικές εκμεταλλεύσεις είναι πολύ μικρού μεγέθούς και το μέσο μέγεθος για το σύνολο της περιοχής μελέτης είναι 4,5 στρέμματα ανά αγροτεμάχιο. Χαρακτηριστική εξαίρεση αποτελεί ο Δήμος Πραμάντων, στον οποίο η μέση έκταση κάθε εκμετάλλευσης είναι τα 10,1 στρέμματα. 57

58 Πίνακας 11. Αγροτεμάχια από Απογραφή Γεωργίας Κτηνοτροφίας Δημοτική Ενότητα Εκμεταλλεύσεις Αριθμός Μέση έκταση καλλιεργούμενη Εκτάσεις αγροτεμαχίων αγροτεμάχιο έκταση Δ. Πραμάντων Δ. Τζουμέρκων Κ. Βαθύπεδου Κ. Καλαρρυτών Κ. Συρράκου Δ. Αθαμανίας Δ. Αγνάντων Κ. Μελισσουργών Κ. Θεοδώριανων (Πηγή Στοιχείων: ΕΛ.ΣΤΑΤ. 2001) Από την άποψη του ιδιοκτησιακού καθεστώτος των καλλιεργούμενων εκτάσεων κυριαρχεί η ιδιόκτητη γη με μόνη εξαίρεση το Δήμο Πραμάντων, στον οποίο το ποσοστό της ιδιόκτητης γης είναι 27%. Για τους υπόλοιπους ΟΤΑ, το ποσοστό κυμαίνεται μεταξύ 75% και 100%. Συνολικά τα ποσοστά κατανομής της γεωργικής γης ανά ιδιοκτησιακό καθεστώς παρουσιάζονται στον Πίνακα 17. Πίνακας 12. Καθεστώς εκμετελλεύσων από Απογραφή Γεωργίας Κτηνοτροφίας Δημοτική Ενότητα Σύνολο εκτάσεων Ιδιόκτητη Νοικιασμένη Μεσιακή Άλλο καθεστώς κατο Δ. Πραμάντων % 72.36% 0.00% 0.10% Δ. Τζουμέρκων % % - Κ. Βαθύπεδου % Κ. Ματσουκίου % 25.30% - - Κ. Καλαρρυτών % 14.13% - - Κ. Συρράκου Δ. Αθαμανίας % 2.76% 0.06% 0.25% Δ. Αγνάντων % 12.12% % Κ. Μελισσουργών % Κ. Θεοδώριανων %

59 (Πηγή Στοιχείων: ΕΛ.ΣΤΑΤ. 2001) Συμπερασματικά, τα χαρακτηριστικά στοιχεία μιας τυπικής γεωργικής εκμετάλλευσης στην περιοχή μελέτης είναι ο μικτός της χαρακτήρας σε ότι αφορά την ταυτόχρονη εξάσκηση γεωργικών και κτηνοτροφικών δραστηριοτήτων, καθώς και οι μικρές καλλιεργούμενες εκτάσεις, οι οποίες σε πολύ μεγάλο ποσοστό είναι ιδιόκτητες. Τα παραπάνω χαρακτηριστικά οδηγούν στο συμπέρασμα ότι στην περιοχή δεν υπάρχουν οργανωμένες και υψηλής παραγωγής εκμεταλλεύσεις. Αντίθετα, πρόκειται για παραδοσιακού τύπου γεωργικές εκμεταλλεύσεις που ασκούνται από κάθε νοικοκυριό. Το εισόδημα από τις δραστηριότητες αυτές επηρεάζει έστω και έμμεσα το γενικό εισόδημα των νοικοκυριών που προέρχεται και από άλλες πηγές. 4.2 Κτηνοτροφία Η κτηνοτροφία αποτελεί την κατεξοχήν παραγωγική δραστηριότητα στην περιοχή των Τζουμέρκων και ασκήθηκε ως το 19ο αιώνα με μεγάλη ένταση. Ακολουθεί το μοντέλο της ημινομαδικής κτηνοτροφίας που προσδιορίζεται από την εποχική μετακίνηση του κοπαδιού προς τα θερινά βοσκοτόπια. Ο κύκλος διαχείρισης του κοπαδιού προσδιοριζόταν από δυο βασικούς σταθμούς, τη μετάβαση από τους χειμερινούς προς τους θερινούς βοσκότοπους και αντίστροφα. Ορόσημο για τις μετακινήσεις αυτές αποτελούσαν οι γιορτές του Αγίου Γεωργίου και του Αγίου Δημητρίου. Η δεύτερη σήμαινε την ημερομηνία αναχώρησης για τα χειμαδιά, όπου οι καιρικές συνθήκες ήταν σαφώς ευνοϊκότερες. Κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού, οι ημινομαδικοί πληθυσμοί που διέθεταν σταθερή κατοικία στα χωριά από τα οποία προέρχονταν, επέστρεφαν στον τόπο τους.( Η κτηνοτροφία στην περιοχή μελέτης αναδεικνύεται στην πιο σημαντική παραγωγική δραστηριότητα των κατοίκων. Η δομή των κτηνοτροφικών μονάδων στην περιοχή μελέτης μπορεί να περιγραφεί από τρεις βασικούς τύπους εκμεταλλεύσεων. Σε όλη την περιοχή μελέτης υπάρχουν μικρές παραδοσιακές μονάδες, των οποίων κύριος σκοπός είναι η εξυπηρέτηση των στενών οικογενειακών αναγκών για κτηνοτροφικά προϊόντα. Στην πραγματικότητα πρόκειται για μικτές εκμεταλλεύσεις αποτελούμενες από μικρό αριθμό αιγοπροβάτων. Στην πλειονότητα των περιπτώσεων, οι κάτοχοι τέτοιων μονάδων είναι συνήθως ηλικιωμένα άτομα, τα οποία εκτρέφουν τα ζώα τους με παραδοσιακές μεθόδους. Συνήθως για αυτές τις εκμεταλλεύσεις δεν απαιτούνται ιδιαίτερες εγκαταστάσεις και υποδομές. Επιπλέον, οι αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον από τη λειτουργία αυτών των μονάδων δεν είναι σημαντικές. Αντίθετα, η λειτουργία αυτών των μικρών μονάδων μπορεί να θεωρηθεί μέχρι ένα βαθμό ευεργετική στο περιβάλλον, ειδικά όσον αφορά στη 59

60 διατήρηση της ετερογένειας του τοπίου και της βιοποικιλότητας στο αγροτικό περιβάλλον. Στην πράξη, αυτού του είδους οι εκμεταλλεύσεις βρίσκονται κατά την τελευταία τριακονταετία σε συνεχή πτώση, τόσο όσον αφορά στο συνολικό αριθμό τους όσο και στον αριθμό των εκτρεφόμενων ζώων. Το γεγονός αυτό οφείλεται κύρια στην πληθυσμιακή αποδυνάμωση της περιοχής μελέτης. Γενικά, η κατανομή των εκμεταλλεύσεων αυτών στο χώρο είναι ομοιόμορφη στην περιοχή μελέτης. Εικόνα 4. Μικρής κλίμακας κτηνοτροφική εκμετάλλευση στην τοποθεσία "Αγκάθι"στα Τζουμέρκα (Πηγή: προσωπική συλλογή υλικού, 2013) 60

61 Εικόνα 5. Ύδρευση για κτηνοτροφικούς σκοπούς (Πηγή: προσωπική συλλογή υλικού, 2013) Το δεύτερο μοντέλο κτηνοτροφικών εκμεταλλεύσεων που απαντά στην περιοχή μελέτης είναι εκείνο της νομαδικής κτηνοτροφίας. Στην περιοχή άνθισε, και σε ένα βαθμό εξακολουθεί και υφίσταται αρκετά έντονο, το φαινόμενο της μετακίνησης των κτηνοτρόφων στην περιοχή μελέτης κατά τους θερινούς μήνες. Το φαινόμενο αυτό είναι πολύ πιο έντονο σε Δημοτικά και Κοινοτικά Διαμερίσματα που περιλαμβάνουν αλπικά και υποαλπικά λιβάδια, τα οποία και χαρακτηρίζονται ως ιδιαίτερα καλοί βοσκότοποι κατά τους καλοκαιρινούς μήνες. Αντίθετα, κατά τη διάρκεια του χειμώνα, εξαιτίας των χιονοπτώσεων και των δυσμενών καιρικών συνθηκών, δεν είναι δυνατή η διαμονή των κοπαδιών σε περιοχές μεγάλου υψομέτρου. Κατ αυτόν τον τρόπο λαμβάνουν χώρα μέχρι σήμερα οι εποχιακές μετακινήσεις των νομαδικών κοπαδιών και των κτηνοτρόφων από τα ορεινά της περιοχής μελέτης προς τις πεδινές περιοχές του Ν. Άρτας, του Ν. Πρέβεζας, του Δήμου Ξηρομέρου στο Ν. Αιτωλοακαρνανίας, καθώς και της Θεσσαλίας. Η δραστηριότητα αυτή συντηρεί ζωντανή μια παράδοση και ένα σύστημα ορθολογικής και αειφορικής χρήσης του χώρου, το οποίο βρίσκεται λίγο-πολύ σε ισορροπία με τη φύση. Η έναρξη της νομαδικής κτηνοτροφίας στην περιοχή μελέτης χάνεται στο βάθος του χρόνου. Κατά τη διάρκεια πολλών εκατονταετιών που εξασκείται, η δραστηριότητα αυτή έχει συμβάλει στην 61

62 διαμόρφωση του τοπίου της περιοχής μελέτης, ενώ ταυτόχρονα αποτελεί τυπικό παράδειγμα παραδοσιακού τρόπου ζωής διακριτών κοινωνικών ομάδων που υπάρχουν στην περιοχή με χαρακτηριστική περίπτωση τους Βλάχους νομάδες κτηνοτρόφους από τα διάφορα βλαχοχώρια της περιοχής (Ματσούκι, Καλαρρύτες, Συρράκο, Αθαμανία κ.λπ.) αλλά και τους Σαρακατσάνους, οι οποίοι σε ορισμένες περιπτώσεις έχουν αφομοιωθεί από τους τοπικούς πληθυσμούς. Και σε αυτή την περίπτωση οι επιπτώσεις στο περιβάλλον τέτοιων κτηνοτροφικών μονάδων είναι περιορισμένες μιας και δεν απαιτούνται ιδιαίτερες υποδομές, ενώ τα ζώα διασπείρονται σε πολύ μεγάλες εκτάσεις. Ωστόσο, πρέπει να τηρείται ο βέλτιστος αριθμός ζώων, ο οποίος μπορεί να εκμεταλλευτεί μια περιοχή χωρίς να οδηγήσει σε φαινόμενα υποβάθμισης των βοσκοτόπων και ο οποίος προκύπτει από εξειδικευμένες μελέτες. Επιπλέον και όπως αναφέρθηκε ήδη πιο πάνω, σε αρκετές περιπτώσεις η παρουσία κτηνοτροφικών μονάδων εκτατικής εκτροφής θεωρείται θετική όσον αφορά στη διατήρηση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του τοπίου και ευρύτερα της οικολογικής ισορροπίας μιας περιοχής. Οι κτηνοτροφικές μονάδες αποτελούνται κυρίως από πρόβατα και σπανιότερα αιγοπρόβατα ή αποκλειστικά αίγες, ενώ η κατανομή τους στο χώρο εντοπίζεται σε ορεινά δημοτικά και κοινοτικά διαμερίσματα, τα οποία διαθέτουν μεγάλες εκτάσεις από βοσκότοπους. Στο Παράρτημα, παρουσιάζεται αναλυτικά η κατανομή της κτηνοτροφικής δραστηριότητας στους διάφορους ΟΤΑ της περιοχής μελέτης, καθώς και στις διάφορες κατηγορίες κτηνοτροφικών εκμεταλλεύσεων. Στον Πίνακα 18 παρουσιάζεται ο αριθμός των ζώων που υπάρχει σε κάθε ΟΤΑ και ο μέσος όρος του αριθμού των ζώων της κάθε κατηγορίας κτηνοτροφικής εκμετάλλευσης. Έτσι παρατηρούμε για παράδειγμα, μια εξειδίκευση στο Νομό Ιωαννίνων στην πτηνοτροφία και σε εκμεταλλεύσεις βοοειδών. Η κτηνοτροφία βασίζεται κυρίως στα αιγοπρόβατα. Υπάρχει και ένας μικρός αριθμός από βοοειδή και πουλερικά, τα οποία συγκεντρώνονται στο Δήμο Τζουμέρκων. Συγκρίσεις μεταξύ του 1995 και 1997 δείχνουν συρρίκνωση της κτηνοτροφίας και της αντίστοιχης παραγωγής, με εξαίρεση την παραγωγή τυριού. Αντίστοιχα στοιχεία για το τμήμα των Τζουμέρκων που διοικητικά ανήκει στην Άρτα επιβεβαιώνουν αυτή την τάση. Τα επίσημα στοιχεία υποεκτιμούν σε μεγάλο βαθμό το μέγεθος του ζωικού κεφαλαίου της περιοχής κατά 50% ή και περισσότερο. Η διαφορά μπορεί να ανιχνευτεί σε κάποιες ορεινές κοινότητες. (π.χ. Θεοδώριανα, Μελισσουργοί, Καλαρρύτες, Συρράκο, κτλ.), στις οποίες τα ζώα μετακινούνται σε πεδινές περιοχές εκτός της περιοχής μελέτης κατά τη διάρκεια του χειμώνα και προφανώς δεν καταμετρούνται στις επίσημες στατιστικές. Το παραγόμενο γάλα πωλείται στα γαλακτοκομεία των Ιωαννίνων, εκτός από μικρές ποσότητες, οι οποίες υφίστανται επεξεργασία τοπικά για την παραγωγή τυριού και βουτύρου. (ΕΜΠ Ήπειρος ΑΕ, κεφ. 2.3, σελ ) 62

63 4.3 Ιχθυοκαλλιέργειες Στην περιοχή μελέτης δεν υπάρχουν πολλές μονάδες ιχθυοκαλλιέργειας. Στη λεκάνη απορροής του ποταμού Αράχθου και των παραποτάμων του εντοπίζονται δύο μονάδες: η πρώτη στο Μικρό Περιστέρι (Δήμος Εγνατίας) και η δεύτερη στον Καταρράκτη (Δήμος Αγνάντων). Από την άλλη πλευρά, στη λεκάνη απορροής του ποταμού Αχελώου (Ασπροπόταμος) υπάρχουν εγκατεστημένες, επίσης δύο μονάδες: στην Τοπική Κοινότητα Αθαμανίας και στην Τοπική Κοινότητα Καψάλων (πρώην Δήμο Αθαμανίας και σήμερα Δημοτική Ενότητα Αθαμανίας του Δήμου Κεντρικών Τζουμέρκων). Λαμβάνοντας υπόψη τον ιδιαίτερα μικρό αριθμό των μονάδων αυτών, θα θεωρούσαμε πως δεν υπάρχουν σημαντικές αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον. (ΕΜΠ Ήπειρος ΑΕ, κεφ. 2.3, σελ. 23) 4.4 Γεωργία Το έντονο ανάγλυφο, το υψόμετρο και το κλίμα είναι παράγοντες που επιβραδύνουν την ανάπτυξη της γεωργίας στην περιοχή μελέτης και περιορίζουν σε μεγάλο βαθμό τις καλλιέργειες που είναι δυνατόν να αποδώσουν στην περιοχή, σκέψη που επιβεβαιώνεται κι από τον επίσημο ιστότοπο των Τζουμέρκων «Οι κάτοικοι καλλιεργούν εκεί που το ανάγλυφο και η σύσταση του εδάφους το επιτρέπει», όπως επίσης «η γεωργική παραγωγή είναι άμεσα συνδεδεμένη με τον στόχο της επίτευξης της αυτάρκειας». ( ) Πιο συγκεκριμένα, οι εκτεταμένες δασικές περιοχές, το έντονο ανάγλυφο και οι μικρές επίπεδες, διαθέσιμες για καλλιέργεια, εκτάσεις είναι οι κύριοι παράγοντες που διαμορφώνουν και το μοντέλο ανάπτυξης των γεωργικών και κτηνοτροφικών εκμεταλλεύσεων. Το έντονο ανάγλυφο, φυσικά, αντανακλά και στα χαρακτηριστικά των εκμεταλλεύσεων. (ΕΜΠ Ήπειρος ΑΕ, κεφ. 2.3, σελ. 13) Από τον πίνακα 20 διαπιστώνεται ότι οι λοιπές εκτάσεις (λιβάδια, βοσκότοποι, οικογενειακοί λαχανόκηποι και αγραναπαύσεις) συγκεντρώνουν τα μεγαλύτερα ποσοστά στο σύνολο σχεδόν της περιοχής. Έτσι καταλαβαίνουμε τη σημασία που δίνει ο κόσμος στα βοσκοτόπια και στις εκμεταλλεύσεις μικρής κλίμακας, δεδομένα τα οποία μπορούν να αξιοποιηθούν σε μελέτη που θα διερευνήσει τους τρόπους με τους οποίους πρέπει να αξιοποιηθεί η γεωργική παραγαωγή της περιοχής. Πολύ χαμηλή εκπροσώπηση στην περιοχή μελέτης έχουν τα αμπέλια με μόλις 1% στο σύνολο της περιοχής, ποσοστό ακόμη μικρότερο από το μέσο όρο των ΟΤΑ της περιοχής μελέτης (3%), πλην ενός. 63

64 Πίνακας 13. Είδος Γεωργικών Εκμεταλλεύσεων. Δημοτική Ενότητα Εκμετ. Εκτάσεις (στρέμ.) Ετήσιες καλλιέργειες Δενδρώδεις καλλιέργειες Αμπέλια Λοιπές εκτάσεις (λιβάδια βοσκότοποι οικ/κοι λαχανόκ και αγραναπαύσεις) Δ. Πραμάντων % 5.18% 1.16% 63.84% Δ. Τζουμέρκων % 1.02% 0.23% 73.75% Κ. Βαθύπεδου % Κ. Ματσουκίου % % Κ. Καλαρρυτών % 5.97% % Κ. Συρράκου Δ. Αθαμανίας % 31.43% 1.52% 33.90% Δ. Αγνάντων % 7.10% 2.64% 33.10% Κ. Μελισσουργών % 8.33% % Κ. Θεοδώριανων % 36.45% % ( Πηγή: ΕΣΥΕ - Γεωργική απογραφή 2001) Όσον αφορά στις δενδρώδεις καλλιέργειες, εμφανίζονται ελαφρώς υψηλότερα ποσοστά σε σύγκριση με τα αμπέλια. Στο σύνολο της περιοχής μελέτης, οι δενδρώδεις καλλιέργειες καταλαμβάνουν το 8,9% των συνολικώς καλλιεργούμενων εκτάσεων. Χαρακτηριστική εξαίρεση στο παραπάνω αποτελεί ο Δήμος Αθαμανίας, όπου το 31% των 6.464,5 στρεμμάτων καλλιεργούμενης έκτασής του αποτελούν οι δενδρώδεις καλλιέργειες. Το ίδιο συμβαίνει και με τις Κοινότητες Θεοδώριανων και Ασπροποτάμου, στις οποίες, όμως, τα αντίστοιχα ποσοστά αντιστοιχούν σε μικρό αριθμό στρεμμάτων. Οι ετήσιες καλλιέργειες αποτελούν τη δεύτερη σημαντικότερη κατηγορία γεωργικών εκμεταλλεύσεων με ποσοστό 41%. Τα παραπάνω παρουσιάζονται αναλυτικά στον Πίνακα 20. Για την αξιολόγηση του βαθμού εκμηχάνισης των γεωργικών εκμεταλλεύσεων υπάρχουν τα στοιχεία από τη Γεωργική Απογραφή του 2001, όπου έχει εκτιμηθεί ο αριθμός του μηχανικού εξοπλισμού (τρακτέρ, φρέζες, μηχανές χορτοσυλλογής) σε σχέση με τις εκτάσεις των εκμεταλλεύσεων. Ο χαμηλός βαθμός εκμηχάνισης της γεωργικής παραγωγής φαίνεται και από το γεγονός ότι στην περιοχή υπάρχουν μόλις 211 αγροτικά μηχανήματα όλων των τύπων. Επιπλέον, σε αρκετούς Δήμους και Κοινότητες δεν υπάρχει ούτε ένα αγροτικό μηχάνημα, ενώ τα συνηθέστερα από αυτά είναι κυρίως φρέζες (ΕΜΠ Ήπειρος ΑΕ, κεφ. 2.3, σελ ). 64

65 Πίνακας 14. Βαθμός Εκμηχάνισης Γεωργικής Παραγωγής. Δημοτική Ενότητα 1 μηχάνημα ανά στρεμματική έκταση Aρ. Αγροτικών Μηχανές Μηχανημάτων Τρακτέρ Φρέζες χορτοσυλλογής Δ. Πραμάντων Δ. Τζουμέρκων Κ. Βαθύπεδου Κ. Ματσουκίου Κ. Καλαρρυτών Κ. Συρράκου Δ. Αθαμανίας Δ. Αγνάντων Κ. Μελισσουργών Κ. Θεοδώριανων ( Πηγή: ΕΣΥΕ - Γεωργική απογραφή 2001) 4.5 Δασοπονία Υλοτομία Παρά το γεγονός ότι υπάρχουν ορισμένα αξιόλογα δάση και δασικές εκτάσεις στην περιοχή μελέτης, η υλοτομία δεν συγκαταλέγεται στις βασικές παραγωγικές δραστηριότητες του συνόλου της περιοχής μελέτης (εκτός από την ξύλευση που προορίζεται για την κάλυψη των ατομικών αναγκών). Τα δάση των εκτάσεων του τμήματος της περιοχής μελέτης που υπάγονται στην περιοχή ευθύνης του Δασαρχείου Ιωαννίνων χαρακτηρίζονται ως μη παραγωγικά και ως εκ τούτου δεν έχει γίνει μέχρι σήμερα καμία δασική διαχειριστική μελέτη. Παρομοίως, καμία δασική διαχειριστική μελέτη δεν έχει ολοκληρωθεί μέχρι σήμερα για το τμήμα της περιοχής μελέτης που περιλαμβάνεται στα όρια της περιοχής ευθύνης της Διεύθυνσης Δασών Άρτας. Αντίθετα, όσον αφορά στα δάση που βρίσκονται στα τμήματα της περιοχής μελέτης που περιλαμβάνονται στα όρια των περιοχών ευθύνης των Δασαρχείων Τρικάλων, Καλαμπάκας και Μετσόβου, αυτά χαρακτηρίζονται συνολικά στην πλειονότητά τους ως παραγωγικά και λαμβάνουν χώρα υλοτομίες σύμφωνα με τις εγκεκριμένες δασικές διαχειριστικές μελέτες που εκπονούνται. Τα δάση της περιοχής μελέτης που ανήκουν στην περιοχή ευθύνης των Δασαρχείων Τρικάλων και Καλαμπάκας χαρακτηρίζονται από υψηλή παραγωγικότητα, ενώ σε εκείνα του Δασαρχείου Μετσόβου που περιλαμβάνονται στην περιοχή μελέτης - η παραγωγικότητα ποικίλει από χαμηλή, έως υψηλή. Ως 65

66 συνέπεια των παραπάνω, Δασικοί Συνεταιρισμοί που δραστηριοποιούνται στην περιοχή μελέτης υπάρχουν μόνο στις περιοχές ευθύνης των Δασαρχείων Μετσόβου, Τρικάλων και Καλαμπάκας. Όσον αφορά στις οργανωμένες επιχειρήσεις που σχετίζονται με την εκμετάλλευση δασικών προϊόντων, ο τομέας αυτός δε θεωρείται ιδιαίτερα ανεπτυγμένος. Από τις 11 σχετικές με την εκμετάλλευση δασικών προϊόντων επιχειρήσεις, που δραστηριοποιούνται επίσημα σε ολόκληρη την περιοχή μελέτης, οι δύο παράγουν κάρβουνο με παραδοσιακό τρόπο, οι δύο ειδικεύονται στον εμποτισμό ξυλείας, ενώ οι υπόλοιπες δραστηριοποιούνται στο γενικότερο χώρο της επεξεργασίας του ξύλου. (ΕΜΠ Ήπειρος ΑΕ, κεφ. 2.3, σελ ) 4.6 Εξορυκτική δραστηριότητα Στην περιοχή μελέτης δεν είναι έντονη η δραστηριότητα των λατομείων. Δεν υπάρχουν συγκεκριμένες λατομικές ζώνες, ενώ σύνηθες είναι το φαινόμενο παλαιών ανενεργών λατομείων αδρανών υλικών και αμμοληψιών, τα οποία λειτουργούν με άδειες κατά περίσταση. Στην περιοχή μελέτης σήμερα λειτουργεί ένα λατομείο, το οποίο βρίσκεται στο Προσήλιο (Δήμος Β. Τζουμέρκων). (ΕΜΠ Ήπειρος ΑΕ, κεφ. 2.3, σελ. 24) 66

67 5. Δευτερογενής Τριτογενής τομέας σε επίπεδο Δήμων και Κοινοτήτων 5.1 Δήμος Τζουμέρκων (Δήμος Β. Τζουμέρκων) Δευτερογενής Τομέας Διάγραμμα 6. Κατανομή των επιχειρήσεων στο ΔΔ Τζουμέρκων 8 Αριθμός Επιχειρήσεων ανα Δ.Δ Δήμος Τζουμέρκων Μιχαλίτσι Πετροβούνι Χουλιαράδες Βαπτιστής (Πηγή: ΕΠΜ «ΗΠΕΙΡΟΣ ΑΕ») Στα τέσσερα από τα οκτώ Δ.Δ του Δήμου Τζουμέρκων υπάρχουν 15 καταγεγραμμένες επιχειρήσεις. Οι 12 από αυτές βρίσκονται στο Δ.Δ. Μιχαλιτσίου και στο Δ.Δ. Χουλιαράδων. Οι περισσότερες από τις επιχειρήσεις του Δήμου αφορούν κατασκευές (ποσοστό 56%). Ουσιαστικά πρόκειται για επιχειρήσεις, οι οποίες αφορούν οικοδομικές εργασίες, συνεχίζοντας μια παραδοσιακή απασχόληση που ήταν ιδιαιτέρως διαδεδομένη στο παρελθόν στους πιο πάνω οικισμούς του Δήμου Τζουμέρκων κατά το παρελθόν. Επιπλέον, οι επιχειρήσεις του λιανικού και του χονδρικού εμπορίου έχουν ως αντικείμενο την εμπορία οικοδομικών υλικών. 67

68 5.1.2 Τριτογενής Τομέας Διάγραμμα 7. Διάρθρωση των επιχειρήσεων στο ΔΔ Τζουμέρκων Διάρθρωση των επιχειρήσεων στον Δήμο Τζουμέρκων (2ψήφιοι κωδικοί ΣΤΑΚΟ Δ) Χονδρικό εμπόριο (6%) Ξενοδοχεία και εστιατόρια (19%) Κατασκευές (56%) Λιανικό εμπόριο (19%) (Πηγή: ΕΠΜ «ΗΠΕΙΡΟΣ ΑΕ») Σύμφωνα με τα στοιχεία του Εμπορικού Επιμελητηρίου Ιωαννίνων, στην περιοχή παρέχονται υπηρεσίες παραδοσιακών καφενείων και εστιάσεων. 5.2 Δήμος Πραμάντων Στο Δήμο Πραμάντων έχουν καταγραφεί 66 επιχειρήσεις. Οι 59 από αυτές βρίσκονται στο Δ.Δ. Πραμάντων. Με βάση αυτό το δεδομένο, το συγκεκριμένο Δ.Δ. κατατάσσεται δεύτερο στην κλίμακα «Οικισμοί με τη μεγαλύτερη συμμετοχή σε επιχειρήσεις» τόσο στο Νομό Ιωαννίνων όσο και στο σύνολο της περιοχής μελέτης, με ποσοστά 18% και 12%, αντίστοιχα. Στην κορυφή βρίσκεται το Δ.Δ. Ανηλίου του Δήμου Μετσόβου. 68

69 Διάγραμμα 8. Κατανομή των επιχειρήσεων στο ΔΔ Πραμάντων 70 Αριθμός Επιχειρήσεων ανα Δ.Δ Δήμος Πραμάντων Πράμαντα Ραφταναίοι Αμπελοχώρι (Πηγή: ΕΠΜ «ΗΠΕΙΡΟΣ ΑΕ») Το Δ.Δ. Πραμάντων έχει ικανό πληθυσμιακό και οικιστικό μέγεθος, ώστε να φιλοξενεί διάφορες επιχειρηματικές δραστηριότητες οι οποίες και δεν απαντούν στους υπόλοιπούς οικισμούς. Αρκετές από αυτές ανήκουν στον τριτογενή παραγωγικό τομέα. Στην κατανομή των επιχειρήσεων στους διαφόρους κλάδους υπερτερεί το λιανικό εμπόριο (25% του συνόλου), στο οποίο αρκετές επιχειρήσεις δραστηριοποιούνται σε είδη παντοπωλείου και στο εμπόριο κρεάτων. Σημαντικό είναι και το ποσοστό του χονδρικού εμπορίου, το οποίο εξειδικεύεται κυρίως σε οικοδομικά υλικά Τριτογενής τομέας Ο τριτογενής τομέας, σε σχέση με την υπόλοιπη περιοχή μελέτης, είναι ιδιαίτερα σημαντικός και περιλαμβάνει υπηρεσίες οι οποίες δεν αναπτύσσονται αλλού, όπως τουριστικά πρακτορεία, γραφεία ασφαλειών και εκπόνησης μελετών, και εταιρείες αποκομιδής απορριμμάτων. Επίσης στην περιοχή, εκτός από υπηρεσίες εστίασης και παραδοσιακών καφενείων, υπάρχει και μια επιχείρηση ενοικιαζομένων δωματίων. Παράλληλα, λειτουργούν και δύο ξενοδοχεία Β και Γ κατηγορίας. Επιπλέον, υπάρχουν επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται σε αθλητικές και ψυχαγωγικές δραστηριότητες. 69

70 Διάγραμμα 9. Διάρθρωση των επιχειρήσεων στο ΔΔ Πραμάντων Διάρθρωση των επιχειρήσεων στον Δήμο Πραμάντων (2ψήφιοι κωδικοί ΣΤΑΚΟ Δ) Διάθεση απορρυμάτων (2%) Κατασκευές (14%) Ασφαλίσεις (2%) Εμπόριο - επισκευή αυτοκινήτων (3%) Βιομηχανία Χονδρικό εμπόριο τροφίμων (2%) (14%) Πολ. - Αθλητικές Δραστηριότητες (3%) Ξενοδοχεία και εστιατόρια (31%) Ταξιδιωτικα Πρακτορεία (2%) Λιανικό Εμπόριο (25%) Άλλες Επιχειρήσεις (2%) (Πηγή: ΕΠΜ «ΗΠΕΙΡΟΣ ΑΕ») Πάντως και στην περίπτωση του Δ.Δ. Πραμάντων, η όχληση που επιφέρει το σύνολο των επιχειρήσεων είναι πολύ μικρή για το φυσικό περιβάλλον. 5.3 Κοινότητες Βαθυπέδου, Καλαρρυτών, Ματσουκίου, Συρράκου Οι τέσσερις κοινότητες των Καλαρρυτών, του Συρράκου, του Βαθυπέδου και του Ματσουκίου αναλύονται - όπως θα γίνει και για την περίπτωση του πληθυσμού συγκεντρωτικά, μιας και αποτελούν μια ομοιογενή χωρική και λειτουργική ενότητα. Συνολικά και στις τέσσερις κοινότητες υπάρχουν 29 επιχειρήσεις, οι οποίες αποτελούν το 8% των επιχειρήσεων της περιοχής μελέτης στο Νομό Ιωαννίνων και το 5% των επιχειρήσεων της συνολικής περιοχής μελέτης. Η πλειονότητα (14) βρίσκεται στο Ματσούκι, ενώ 8 υπάρχουν στους Καλαρρύτες και 6 στο Συρράκο. 70

71 Διάγραμμα 10. Κατανομή των επιχειρήσεων στις Κοινότητες Καλαρρυτών, Ματσουίου, Βαθυπέδου, Ματσουκίου και Συρράκου 15 Αριθμός Επιχειρήσεων στις κοινότητες Καλαρρυτών, Ματσουκίου, Βαθύπεδου και Συρράκου Καλαρρύτες Ματσούκι Βαθύπεδο Συρράκο (Πηγή: ΕΠΜ «ΗΠΕΙΡΟΣ ΑΕ») Και οι τέσσερις Κοινότητες παρουσιάζουν την ιδιομορφία να συγκεντρώνουν πληθυσμό κυρίως κατά τους καλοκαιρινούς μήνες. Τούτο το δεδομένο έχει ως πιθανή συνέπεια ορισμένες από τις επιχειρήσεις να δηλώνουν έδρα στους πιο πάνω οικισμούς μόνο για τυπικούς λόγους, ενώ στην πράξη δεν ασκούν εκεί την επιχειρηματική τους δραστηριότητα. Σχετικά με την κατανομή των επιχειρήσεων σε διάφορούς κλάδους, παρατηρούμε ότι οι κατασκευές, αποκλειστικά οικοδομικών εργασιών, καταλαμβάνουν το 21% Τριτογενής Τομέας Στην περιοχή οι επιχειρήσεις ξενοδοχείων και εστίασης ανέρχονται στο 52% του συνόλου. Τέσσερις από αυτές αποτελούν επιχειρήσεις εστίασης και καφενείων, ενώ άλλες 4 αφορούν ξενοδοχειακές επιχειρήσεις. Οι τρεις από τις ξενοδοχειακές επιχειρήσεις βρίσκονται στο Συρράκο (δύο ξενοδοχεία και μία επιχείρηση με ενοικιαζόμενα δωμάτια) και μία στους Καλαρρύτες (ενοικιαζόμενα δωμάτια). Επιπλέον, στην περιοχή υπάρχουν επιχειρήσεις που προσφέρουν υπηρεσίες εκπόνησης χημικοτεχνικών μελετών, καθαρισμού κτιρίων και αποκομιδής σκουπιδιών. 71

72 Διάγραμμα 11. Διάρθρωση των επιχειρήσεων στις Κοινότητες Καλαρρυτών, Ματσουκίου, Βαθυπέδρου και Συρράκου Διάρθρωση των επιχειρήσεων στις κοιν. Καλαρρυτών, Ματσουκίου,Βαθυπέδου, & Συρράκου (2ψήφιοι κωδικοί ΣΤΑΚΟ Δ) Άλλες επιχειρήσεις (7%) Κατασκευές (21%) Ξενοδοχεία και εστιατόρια (52%) Διάθεση απορρυμάτων (3%) Λιανικό εμπόριο (17%) (Πηγή: ΕΠΜ «ΗΠΕΙΡΟΣ ΑΕ») 5.4 Δήμος Αγνάντων Στην περίπτωση του Δήμου Αγνάντων, τα στοιχεία τα οποία ήταν διαθέσιμα από το Επιμελητήριο του Ν. Άρτας αφορούσαν τα Δ.Δ. της Ράμιας, της Μικροσπηλιάς, του Καταρράκτη, των Λεπιανών και του Κουκουλίου. Για το Δ.Δ. Αγνάντων, τα επίσημα διαθέσιμα στοιχεία αφορούσαν μόλις 3 επιχειρήσεις, ενώ δεν υπήρχαν στοιχεία για το ΔΔ Κτιστάδων και το ΔΔ Γραικικού. Συνεπώς, είναι προφανές ότι δεν απεικονίζεται η πραγματική κατάσταση των επιχειρήσεων στο σύνολο του Δήμου Αγνάντων. Διάγραμμα 12. Κατανομή των επιχειρήσεων στο ΔΔ Αγνάντων (Πηγή: ΕΠΜ «ΗΠΕΙΡΟΣ ΑΕ») 72

73 Ανεξάρτητα από τα παραπάνω, στον Καταρράκτη υπάρχουν 13 επιχειρήσεις, στα Λεπιανά 4, στη Ράμια 9, στην Μικροσπηλιά 11, στο Κουκούλι 2, ενώ, -όπως προαναφέραμε, για τα Άγναντα υπήρχαν καταγεγραμμένες στο Επιμελητήριο μόνο 3. Από το σύνολο των καταγεγραμμένων επιχειρήσεων του Δήμου, το μεγαλύτερο ποσοστό, 21%, κατανέμεται στις κατασκευές, ενώ στην περιοχή, και συγκεκριμένα στον Καταρράκτη, υπάρχει μονάδα ιχθυοκαλλιέργειας Τριτογενής Τομέας Ο τριτογενής τομέας, σε σύγκριση με την υπόλοιπη περιοχή μελέτης, είναι ιδιαίτερα ανεπτυγμένος και περιλαμβάνει υπηρεσίες οι οποίες δεν συναντώνται συχνά αλλού. Συγκεκριμένα, όπως περιγράφεται στο κεφάλαιο του τουρισμού παρακάτω, στην περιοχή υπάρχουν τόσο ξενοδοχεία όσο και ενοικιαζόμενα δωμάτια. Στα Άγναντα υπάρχει και αναπτυξιακή εταιρία. Διάγραμμα 13. Διάρθρωση των επιχειρήσεων στο ΔΔ Αγνάντων (Πηγή: ΕΠΜ «ΗΠΕΙΡΟΣ ΑΕ») Και στην περίπτωση του Δήμου Αγνάντων η περιβαλλοντική όχληση που επιφέρει το σύνολο των επιχειρήσεων είναι μικρή. 73

74 5.5Δήμος Αθαμανίας Δευτερογενής Τομέας Ο Δήμος Αθαμανίας είναι εκείνος με τις περισσότερες επιχειρήσεις από όλους τους άλλους στην περιοχή μελέτης (90 επιχειρήσεις). Στο Δήμο υπάρχουν τρία Δ.Δ. με σχεδόν ίδια δυναμικότητα από πλευράς συγκέντρωσης επιχειρήσεων (35 βρίσκονται στο Βουργαρέλι, 31 στο Αθαμάνιο και 24 στην Κυψέλη), ενώ δεν αναφέρονται στοιχεία για το τέταρτο ΔΔ (Κάψαλα) που βρίσκεται εντός της περιοχής μελέτης. Στα πιο πάνω Δ.Δ. κατά κανόνα απαντούν επιχειρήσεις, οι οποίες απουσιάζουν από τα περισσότερα από τα υπόλοιπα Δ.Δ. του Δήμου, τα οποία δεν αναφέρονατι εδώ. Το αποτέλεσμα είναι τα υπόλοιπα Δ.Δ. να εξαρτώνται οικονομικά και διοικητικά από τα προαναφερόμενα ΔΔ. Διάγραμμα 14. Διάρθρωση των επιχειρήσεων στο ΔΔ Αθαμανίας Διάρθρωση των επιχειρήσεων στον Δήμο Αθαμανίας (2ψήφιοι κωδικοί ΣΤΑΚΟΔ) Ξενοδοχεία και εστιατόρια (34%) Εκπαίδευση (1%) Κατασκευές (18%) Μεταφορικές Δραστηριότητες (1%) Κατασκευή Μεταλλ. Προίόντων (2%) Άλλες επιχ. Δραστηριότητες (1%) Συνεργείο αυτο/των (1%) Βιομηχανία Ξύλου (8%) Λιανικό Εμπόριο (26%) Χονρικό Εμπόριο (2%) Ψυχ. Πολιτιστικές Δραστηριότητες (1%) (Πηγή: ΕΠΜ «ΗΠΕΙΡΟΣ ΑΕ») Η κατανομή των 90 επιχειρήσεων στις διάφορες κατηγορίες έχει ως εξής: το 8% αυτών δραστηριοποιούνται στη βιομηχανία βιοτεχνία του ξύλου, το 18% στον κλάδο των κατασκευών, με αποκλειστική δραστηριότητα την οικοδομή και τις χωματουργικές εργασίες. Το λιανικό εμπόριο, με ποσοστό της τάξης του 26%, περιλαμβάνει κυρίως επιχειρήσεις εμπορίας τροφίμων, κρεάτων, ειδών παντοπωλείου και Υπεραγορές. 74

75 5.5.2 Τριτογενής Τομέας Ο κλάδος των Ξενοδοχείων και των εστιατορίων καταλαμβάνει το 34%. Εκτός από υπηρεσίες εστίασης και καφενείων στην περιοχή δραστηριοποιούνται και 7 επιχειρήσεις ενοικιαζομένων δωματίων. Στο Βουργαρέλι υπάρχουν δύο ξενοδοχεία Γ κατηγορίας και ένα Γ Κατηγορίας στο Αθαμάνιο. Στην περιοχή λειτουργεί φροντιστήριο ξένης γλώσσας και υπάρχει Μουσείο Λαϊκής Τέχνης. Διάγραμμα 15. Κατανομή των επιχειρήσεων στο ΔΔ Αθαμανίας 40 Αριθμός Επιχειρήσεων ανα Δ.Δ Δήμος Αθαμανίας Βουλγαρέλι Αθαμάνιο Κυψέλη (Πηγή: ΕΠΜ «ΗΠΕΙΡΟΣ ΑΕ») Όπως και στις περιπτώσεις των ΟΤΑ, που προαναφέρθηκαν, οι επιπτώσεις στο περιβάλλον, από την λειτουργία των πιο πάνω επιχειρήσεων, δεν είναι σημαντικές. 75

76 5.6 Κοινότητες Μελισσουργών και Θεοδωριανών Δευτερογενής Τομέας Διάγραμμα 16. Διάρθρωση των επιχειρήσεων στις κοινότητες Μελισσουργών και Θεοδωριάνων Διάρθρωση των επιχειρήσεων Κ. Μελισσουργών και Θεοδώριανων (2ψήφιοι κωδικοί ΣΤΑΚΟ Δ) Άλλες Επιχειρηματικές Δραστηριότητες (8%) Ψυχαγωγικές και πολ. Δραστηριότητες (8%) Κατασκευές (12%) Ξενοδοχεία και εστιατόρια (48%) Λιανικό εμπόριο (24%) (Πηγή: ΕΠΜ «ΗΠΕΙΡΟΣ ΑΕ») Οι δύο Κοινότητες του Ν. Άρτας, που βρίσκονται στην περιοχή μελέτης, παρουσιάζονται από κοινού. Οι 9 επιχειρήσεις της Κοινότητας Μελισσουργών και οι 16 της Κοινότητας των Θεοδωριάνων αποτελούν το 5% του συνόλου των επιχειρήσεων στην περιοχή μελέτης. Από τις 25 επιχειρήσεις, το 12% έχει ως αντικείμενο τις κατασκευές και πιο συγκεκριμένα τις οικοδομικές εργασίες και τα δημόσια έργα, ενώ το 24% δραστηριοποιείται στο λιανικό εμπόριο ειδών διατροφής και παντοπωλείου Τριτογενής Τομέας Από το 48% των επιχειρήσεων που ομαδοποιούνται στην κατηγορία των ξενοδοχείων εστιατορίων, οι τρεις αφορούν επιχειρήσεις ενοικιαζομένων δωματίων, ενώ οι υπόλοιπες αφορούν σε υπηρεσίες εστίασης και καφενείων καφετεριών. Δύο επιχειρήσεις έχουν να κάνον με ψυχαγωγικές και πολιτιστικές δραστηριότητες και πιο συγκεκριμένα με παροχή υπηρεσιών στις εναλλακτικές μορφές τουρισμού. 76

77 Διάγραμμα 17. Κατανομή των επιχειρήσεων στις Κοινότητες Μελισσουργών και Θεοδωριανών 20 Αριθμός Επιχειρήσεων Κ. Μελισσουργών και Θεοδώριανων 10 0 Κ. Μελισσουργών Κ. Θεοδώριανων (Πηγή: ΕΠΜ «ΗΠΕΙΡΟΣ ΑΕ») 6. Τουρισμός Ο πλούτος πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς προσελκύει περισσότερο τον επισκέπτη που αναζητά μια ειδική μορφή τουρισμού, όπως η ανάβαση, η αναρρίχηση, η ορειβασία, το rafting ή αυτόν που απλώς απολαμβάνει την απομόνωση και το οικολογικό ενδιαφέρον των ψηλών βουνών, των φαραγγιών και των διαδοχικών ποταμών. Ωστόσο, αυτό το είδος τουρισμού μπορεί να φέρει μόνο περιορισμένο αριθμό επισκεπτών στην περιοχή. Ο ακριβής αριθμός και τα υπόλοιπα χαρακτηριστικά των τουριστών (όπως η καταγωγή, η διάρκεια διαμονής στην περιοχή, η εποχικότητα) δεν είναι διαθέσιμα για την περιοχή, διότι η πλειονότητα του αριθμού των καταλυμάτων είναι είτε τύπου ενοικιαζόμενων δωματίων ή πολύ μικροί ξενώνες, οι οποίοι δεν αναφέρουν μηνιαίες στατιστικές στον Εθνικό Οργανισμό Τουρισμού (Ε.Ο.Τ.), όπως τα μεγαλύτερα ξενοδοχεία. Ο κύριος όγκος των τουριστών στην περιοχή συνιστά μια ιδιαίτερη μορφή τουριστών: πρόκειται για μέλη γηγενών οικογενειών που έχουν μεταναστεύσει από τα χωριά στα αστικά κέντρα, και που επιστρέφουν τα Χριστούγεννα, το Πάσχα και ιδιαίτερα το καλοκαίρι για τις διακοπές τους. Αυτό οφείλεται ως ένα βαθμό στην εθνική παράδοση διατήρησης των δεσμών με τον τόπο καταγωγής, και σε ένα άλλο βαθμό αντανακλά την προσφορά δωρεάν φιλοξενίας στο χωριό από συγγενείς ή στο πατρικό σπίτι. Μεγάλος αριθμός επισκεπτών παρατηρείται στην περιοχή το καλοκαίρι, με κορύφωση τον Αύγουστο (υπάρχουν παραθεριστικές κατοικίες στην περιοχή). Οι επισκέπτες είναι πολύ πιο σημαντικοί για την τοπική οικονομία απ ότι η συνήθης μορφή των 77

78 τουριστών. Συντηρούν, χρόνο με το χρόνο, μια σταθερή μαζική εισροή εισοδήματος στα χωριά, η οποία, αν και διοχετεύεται στην περιοχή για περιορισμένο χρονικό διάστημα, συμβάλλει στη διατήρηση της ζωτικότητας των χωριών. Πολλοί από αυτούς τους παραθεριστές έχουν πατρικά σπίτια στα χωριά από όπου κατάγονται, τα οποία ανακαινίζουν και συντηρούν, βελτιώνοντας έτσι την ποιότητα του κτιριακού αποθέματος και τη γενικότερη εικόνα των χωριών. Σε ορισμένες περιπτώσεις, αυτοί οι ιδιοκτήτες σπιτιών επιστρέφουν στα χωριά τους προσωρινά (στη διάρκεια τουριστικών περιόδων αιχμής), ή μόνιμα (π.χ. μετά τη συνταξιοδότηση) για να ασχοληθούν με κάποια επιχειρηματική δραστηριότητα σχετική με τον τουρισμό (π.χ. με την ενοικίαση δωματίων στα σπίτια τους ή με τη λειτουργία ενός τοπικού καταστήματος ή ταβέρνας). Σε οποιαδήποτε από τις δύο περιπτώσεις, ως επισκέπτες ή ως επιχειρηματίες, οι αγροτικοί μετανάστες που επιστρέφουν στην περιοχή αποτελούν μια σημαντική οικονομική δύναμη. Ένα άλλο στοιχείο, το οποίο επηρεάζει την κατάσταση του τουρισμού στην περιοχή μελέτης είναι ο ανταγωνισμός γειτονικών περιοχών, - των Ζαγοροχωρίων και του Μετσόβου στη συγκεκριμένη περίπτωση. Ο πιο δυνατός ανταγωνιστής των Τζουμέρκων είναι το Ζαγόρι, το οποίο παρόλο που βρίσκεται μιάμιση με δύο ώρες μακριά, προς το βορρά, έχει πιο εύκολη πρόσβαση και προσφέρει περισσότερα και καλύτερα καταλύματα στο σύνολο, και μάλιστα με φυσική και πολιτιστική κληρονομιά, η οποία μπορεί να θεωρηθεί από πολλές απόψεις πιο ενδιαφέρουσα σε σχέση με αυτή των Τζουμέρκων. Είναι κοινώς αποδεκτό ότι, εκτός από έναν αριθμό συστηματικών τουριστών, η περιοχή των Τζουμέρκων δέχεται τους επισκέπτες που περισσεύουν από το Ζαγόρι, λόγω του μεγάλου όγκου κρατήσεων εκεί. Γι αυτό το λόγο, η πρόκληση για τα Τζουμέρκα είναι να προσελκύσουν περισσότερους «συστηματικούς επισκέπτες» ή καλύτερα, να μετατρέψουν την πλειονότητα των επισκεπτών τους σε «συστηματικούς». Ένας βασικός παράγοντας που έχει καθορίσει την ένταση και τη φύση του τουρισμού των Τζουμέρκων είναι η προβολή του προϊόντος που έχει να προσφέρει η περιοχή: είναι περιορισμένη και ελλιπής, χωρίς σημαντικό όγκο έντυπου υλικού, ή οποιαδήποτε υποδομή για την πληροφόρηση των τουριστών. Η προβολή σε μεγάλη κλίμακα, όμως, δεν μπορεί να ξεκινήσει, διότι η περιοχή έχει προς το παρόν περιορισμένη δυναμικότητα για να υποδεχθεί επισκέπτες. Η προβολή θα μπορούσε να επικεντρωθεί με πιο αποτελεσματικό τρόπο στη διοχέτευση των τουριστών σε τοποθεσίες και δραστηριότητες που θα έκανε την επίσκεψη τους πιο ενδιαφέρουσα (π.χ. μνημεία, μονοπάτια), ενώ θα έπρεπε να εναρμονιστεί με κάποια μέτρα περιβαλλοντικής διαχείρισης που προς το παρόν δεν υφίστανται στην περιοχή. (ΟΟΣΑ, 2002, Κεφ. 2, σελ. 42) Σύμφωνα με τον ΟΟΣΑ, η έλλειψη εγκαταστάσεων, και ιδιαίτερα χώρων εστίασης, κοινωφελών υπηρεσιών, μονάδων φροντίδας της υγείας και ταχυδρομείου, είναι πρόσθετα προβλήματα, που περιορίζουν την τουριστική ανάπτυξη στα Τζουμέρκα. 78

79 7. Υποδομές 7.1 Τηλεπικοινωνίες Η περιφέρεια Ηπείρου βρίσκεται στην πιο δυσμενή θέση στον τομέα των τηλεπικοινωνιών, συγκριτικά με τις υπόλοιπες περιφέρειες (ΠΕΠ Ηπείρου, Ειδική Υπηρεσία Διαχείρισης, επίσημος ιστότοπος ΠΕΠ Ηπείρου). Παρόμοια κατάσταση υπάρχει και στην περιοχή μελέτης. Σύμφωνα με τον ΟΟΣΑ, «δεν υπάρχουν πρόσφατα στοιχεία για τις υποδομές και τις υπηρεσίες τηλεπικοινωνιών για τα Τζουμέρκα, αλλά, σύμφωνα με στοιχεία από τις τοπικές αυτοδιοικήσεις, όλοι οι κάτοικοι έχουν τώρα τηλέφωνο» ( Ο ΟΤΕ διαθέτει επενδυτικά σχέδια για την περιφέρεια της Ηπείρου τα οποία αναμένεται να αναβαθμίσουν το δίκτυο της περιοχής, το οποίο έχει πολλές δυσκολίες, ειδικά στην περιοχή μελέτης καθώς η γεωμορφολογία της περιοχής δυσκολεύει την παροχή υπηρεσιών. Ωστόσο, οι νέες τεχνολογίες (μέσω δορυφόρων) αναμένεται να ξεπεράσουν τα όποια προβλήματα υπήρχαν. Η περιοχή μελέτης εξυπηρετείται με ψηφιακό τηλεφωνικό δίκτυο στο σύνολό της, ενώ υπάρχουν και ψηφιακά τηλεφωνικά κέντρα σε κάποια διαμερίσματα. 7.1 Υποδομές των μεταφορών Το σοβαρότερο ρόλο στις υποδοµές των µεταφορών παίζει το οδικό δίκτυο και η κατάσταση στην οποία βρίσκεται. Η σύνδεση της Ηπείρου µε την Βόρεια Ελλάδα έχει βελτιωθεί καθοριστικά µε τη σταδιακή ολοκλήρωση του κλειστού αυτοκινητόδροµου Εγνατία Οδός, ενώ η σύνδεση µε την Νότια Ελλάδα θα βελτιωθεί περαιτέρω µε τον κλειστό αυτοκινητόδροµο, γνωστό ως υτικό Άξονα ή Ιόνια Οδό. Παραµένει ωστόσο λιγότερο λειτουργική η σύνδεση µε την Κεντρική Ελλάδα λόγω ελλείψεων στο υφιστάµενο οδικό δίκτυο και τις συγκοινωνιακές υποδοµές σε συνδυασµό φυσικά µε την ορεινή γεωµορφολογία και τις δυσµενείς κλιµατολογικές συνθήκες. Αναφορικά µε τις θαλάσσιες και αεροπορικές µεταφορές, η Ήπειρος διαθέτει 4 λιµάνια, µε σηµαντικότερα το αναβαθµισµένο, εθνικής σηµασίας, λιµάνι της Ηγουµενίτσας (βασικότερη πύλη της χώρας προς την ΕΕ, τη Μεσόγειο και την Αδριατική) και το λιµάνι της Πρέβεζας, καθώς και ένα αεροδρόµιο στα Ιωάννινα µε γενικά ικανοποιητικό επίπεδο εξυπηρετήσεως. Εκτός από το αεροδρόµιο των Ιωαννίνων, η περιφέρεια Ηπείρου και οι περιοχές της Λευκάδας εξυπηρετούνται και από το αεροδρόµιο του Ακτίου. Σήμερα, συζητείται η προοπτική ανάδειξης του αεροδρομίου του Ακτίου σε αεροδρόμιο που θα εξυπηρετεί εθνικές πτήσεις, και όχι μόνο charter, καθώς στην ευρύτερη περιοχή δεν υπάρχει αερδορόμιο και οι ιδιωτικές πτήσεις 79

80 δείχνουν ήδη μία προτίμηση του συγκεκριμύνου αερδορομίου. Η ανάδειξη της Περιφέρειας σε συνδυασµένο κόµβο µεταφορών διαφαίνεται εφικτή µε την ολοκλήρωση των µεγάλων οδικών οριζόντιων και κατακόρυφων αξόνων (Εγνατία, υτικός Άξονας), µε την προϋπόθεση ωστόσο της δηµιουργίας κάθετων αξόνων που να ενισχύουν την προσπελασιµότητα σε αυτούς τους άξονες. Βασικη προυπόθεση θα πρέπει να είναι η δηµιουργία ενός ολοκληρωμένου σιδηροδροµικού δικτύου ώστε να εξυπηρετηθεί η διακίνηση εµπορευµατικού φορτίου από τους λιµένες της Περιφέρειας προς την ενδοχώρα και το αντίστροφο. ( 7.2 Κοινωνία της πληροφορίας Οι τεχνολογίες των πληροφοριών, και ιδιαίτερα το Internet και η κινητή τηλεφωνία, έχουν συμβάλει στην ανάπτυξη της Κοινωνίας της πληροφορίας. Ο εν λόγω τομέας αντιπροσωπεύει περίπου το 4 % της απασχόλησης στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ). Η ΕΕ επιδιώκει να προωθήσει την ανάπτυξη και διάδοση των νέων Τεχνολογιών Πληροφοριών και Επικοινωνιών (ΤΠΕ), σύμφωνα με τα άρθρα 179 έως 190 της Συνθήκης για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΣΛΕΕ) ( Όσον αφορά στην περιοχή μελέτης, οι πρόσφατες δημοσιεύσεις, αναφέρουν ότι, μαζί με άλλους 15 Δήμους της Περιφέρειας Ηπείρου, ο Δήμος Βόρειων Τζουμέρκων βρίσκεται ανάμεσα στους 302 δήμους της Ελλάδας που έκαναν αίτηση συμμετοχής στο διαγωνισμό για την ανάπτυξη δωρεάν δικτύου Wi-Fi στους ίδιους τους δήμους (Ημερησία, 27/03/2014). 7.3 Υποδομές παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας Όλοι οι οικισμοί της περιοχής μελέτης ηλεκτροδοτούνται από εναέριο δίκτυο χαμηλής τάσης. Στην ευρύτερη περιοχή, υποσταθμοί της ΔΕΗ υπάρχουν στα Ιωάννινα, την Ελεούσα, τη Χρυσοβίτσα, το Καλπάκι, καθώς και βορειοανατολικά στην περιοχή του Ν. Γρεβενών. Σύμφωνα με το Χωροταξικό Σχέδιο της Περιφέρειας, η Ήπειρος είναι απολύτως αυτάρκης και εξάγει ηλεκτρική ενέργεια. Το δίκτυο αποτελείται από δίκτυο υψηλής, μέσης και χαμηλής τάσης. ( Στην περιοχή μελέτης υπάρχουν δύο γραμμές μεταφοράς υψηλής τάσης, οι οποίες συνδέουν τον υδροηλεκτρικό σταθμό παραγωγής των πηγών Αώου, ο οποίος βρίσκεται στη Χρυσοβίτσα, με το υπόλοιπο εθνικό δίκτυο υψηλής τάσης. Η περιοχή μελέτης και ιδιαίτερα τα ρέματα της υδρολογικής λεκάνης του Αράχθου αποτελούν αντικείμενο εκμετάλλευσης και δημιουργίας μικρών Υδροηλεκτρικών Σταθμών. Η δραστηριότητα επιδοτείται από την Ε.Ε. στο πλαίσιο της εκμετάλλευσης Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (ΑΠΕ) (ΕΠΜ 80

81 «ΗΠΕΙΡΟΣ Α.Ε.», σελ. 67) Με βάση το Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης της Περιφέρειας Ηπείρου, επισημαίνεται ότι δεν συνιστάται η κατασκευή υδροηλεκτρικών έργων στα Τζουμέρκα λόγω της περιβαλλοντικής προστασίας (ΦΕΚ Β.1451/6/10/2010). Φυσικά, στην ευρύτερη περιοχή της Περιφέρειας, υλοποιούνται υδροηλεκτρικά έργα μικρής και μεγάλης κλίμακας. Στην Περιφέρεια δεν υπάρχει δίκτυο φυσικού αερίου, ούτε παράγεται αιολική ενέργεια. ( 7.4 Υποδομές Περιβάλλοντος Στην Περιφέρεια Ηπείρου υπάρχουν 2 ΧΥΤΑ (3ης ιαχ. Ενότητας στις ΠΕ Άρτας και ΠΕ Πρέβεζας και 4ης ιαχ. Ενότητας στην ΠΕ Θεσπρωτίας) που αναµένεται να λειτουργήσουν σύντοµα και 2 υπό κατασκευή (2ης ιαχ. Ενότητας στην ΠΕ Θεσπρωτίας - ΠΕ Πρέβεζας και 1ης ιαχ. Ενότητας στην ΠΕ Ιωαννίνων). Ο όγκος των παραγόµενων αστικών στερεών αποβλήτων σε επίπεδο Περιφέρειας εκτιµάται σε τόνους ανά έτος σύµφωνα µε την απογραφή του Το ποσοστό ανακύκλωσης είναι µηδενικό. Υπάρχουν συνολικά 263 ΧΑ Α, από τους οποίους 52 παραµένουν σε λειτουργία και από τους 211 που έκλεισαν οι 40 έχουν αποκατασταθεί ήδη. Άµεσα πρόκειται να κατασκευασθεί το έργο για την αποκατάσταση του χώρου διάθεσης απορριµµάτων της Άρτας. Επίσης στην Περιφέρεια Ηπείρου λειτουργούν εγκαταστάσεις επεξεργασίας λυµάτων στις πόλεις Ιωάννινα, Άρτα, Πρέβεζα, Ηγουµενίτσα, Μέτσοβο και Πάργα. Και κατασκευάζεται η εγκατάσταση επεξεργασίας λυµάτων της Φιλιππιάδας. (ΜΟΝΑ Α Α ΕΥ ΠΕΠ ΗΠΕΙΡΟΥ) 7.5 Υποδομές Υγείας και Πρόνοιας Η ίδρυση της Ιατρικής Σχολής αλλά και του Πανεπιστηµιακού Νοσοκοµείου Ιωαννίνων συνέβαλαν ουσιαστικά τόσο στην ποσοτική όσο και στην ποιοτική αναβάθµιση των παρεχοµένων ιατρικών και νοσοκοµειακών υπηρεσιών. Tο Πανεπιστηµιακό Νοσοκοµείο, το Περιφερειακό Νοσοκοµείο και τα ανακαινισµένα Νοσοκοµεία Άρτας-Φιλιατών-Πρέβεζας δυναµικότητας 1351 κλινών τα οποία υποστηρίζουν ένα ευρύ και αναπτυσσόµενο δίκτυο 16 Κέντρων Υγείας και 107 Περιφερειακών Ιατρείων, εξυπηρετούν σε σηµαντικό βαθµό την Περιφέρεια, και όχι µόνον, αποτελώντας δυναµική δραστηριότητα του τριτογενή τοµέα. Στον τοµέα της πρόνοιας τα 10 Προνοιακά Ιδρύµατα περιφερειακής εµβέλειας καθώς και τα 20 ιδρύµατα κοινωνικής µέριµνας & φροντίδας στους 4 Νοµούς σε συνδυασµό µε τα κέντρα µέριµνας των 81

82 ήµων συµπληρώνουν το σύστηµα υγείας-πρόνοιας της Περιφέρειας. (ΜΟΝΑ Α Α ΕΥ ΠΕΠ ΗΠΕΙΡΟΥ) Η ανάλυση της υφιστάμενης κατάστασης του τομέα της υγείας μας προτρέπει στη λήψη δραστικών μέτρων ώστε να αλλάξει προς το καλύτερο η παροχή υπηρεσιών προς τους κατοίκους και τους επισκέπτες. Αυτό σημαίνει ότι ο σχεδιασμός τους πρέπει να λάβει υπόψη όχι μόνο αυτούς που κατοικούν μόνιμα στην περιοχή, αλλά κι εκείνους που εγκαθίστανται το καλοκαίρι και τους επισκέπτες. Σε κάθε κέντρο υγείας υπάρχουν δυο με τρεις ιατροί μόνιμα. Τα αγροτικά ιατρεία δεν έχουν μόνιμο προσωπικό και πραγματοποιούνται επισκέψεις ακόμη και μια φορά την εβδομάδα. Η κατάσταση αυτή είναι αρκετά δυσμενής αν λάβουμε υπόψη από τη μια πλευρά την ηλικιακή σύνθεση του πληθυσμού που κατοικεί μόνιμα και από την άλλη το επίπεδο εξυπηρέτησης το καλοκαίρι όταν ο πληθυσμός αυξάνεται απότομα. Για το λόγο αυτό κρίνεται αναγκαία η πλήρης στελέχωση των κέντρων υγείας με γιατρούς των βασικών ειδικοτήτων, η παρουσία μόνιμου προσωπικού στα αγροτικά ιατρεία ή τουλάχιστον η αύξηση των επισκέψεων. Επίσης, τα κέντρα υγείας πρέπει να εξοπλιστούν με όλα τα απαραίτητα μηχανήματα. Η δημιουργία υποδομών κοινωνικής φροντίδας θα λειτουργήσει συμπληρωματικά με την ενίσχυση των υποδομών για την υγεία. Αυτό θα συμβεί διότι η εγκατάσταση υποδομών κοινωνικής φροντίδας θα φέρει στην περιοχή ιατρούς, νοσηλευτές κλπ, οι οποίοι σε περίπτωση αναγκαίων περιπτώσεων θα μπορούν να εξυπηρετήσουν και τις ανάγκες του υφιστάμενου πληθυσμού. Συνοψίζοντας, η προσφορά ενός ικανοποιητικού επιπέδου υπηρεσιών υγείας, κρίνεται ότι θα αποτελέσει κίνητρο για την επιστροφή και την εγκατάσταση νέου πληθυσμού. (Μπασιούκα, 2009) 7.6 Υποδομές Εκπαίδευσης Ο αριθµός των µαθητών δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης ανά 1000 κατοίκους ανέρχεται στους 70, κατατάσσοντας την Περιφέρεια στην 5η θέση ανάµεσα στο σύνολο της χώρας. Αντίθετα, οι µαθητές δηµοτικού ανά 1000 κατοίκους είναι 53, κατατάσσοντας την στην τελευταία θέση µεταξύ των Περιφερειών. Τα ποσοστά πληθυσµού µε ανώτερη/ανώτατη εκπαίδευση στην Περιφέρεια Ηπείρου είναι χαµηλότερα από τα αντίστοιχα στην χώρα, ενώ το επίπεδο εκπαίδευσης της παραγωγικής ηλικιακής οµάδας (25-64 έτη) είναι γενικά χαµηλό και υπολείπεται σηµαντικά από το µορφωτικό επίπεδο που ισχύει για το σύνολο της επικράτειας και την ΕΕ. 82

83 Μέρος 3 ο. Κοινωνική Ανάπτυξη 8. Θρησκευτική κληρονομιά Στην περιοχή μελέτης, υπάρχει πλήθος εκκλησιών και μοναστηριών, βυζαντινών, μεταβυζαντινών και νεότερων χρόνων, αλλά και κάθε αρχιτεκτονικού τύπου. Οι σημαντικότερες καταγράφονται από την 7 η και την 8 η εφορεία βυζαντινών αρχαιοτήτων. Πέραν των όσων εκκλησιαστικών μνημείων καταγράφονται, υπάρχει ένας αριθμός αναξιοποίητων μνημείων στην περιοχή, όπου σήμερα βρίσκονται σε φάση εγκατάλειψης στο χρόνο και στη φροντίδα κάποιων ελάχιστων νέων ανθρώπων που διαμένουν ακόμα στην περιοχή. Το σημαντικό είναι ότι αυτές οι περιπτώσεις θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν τουριστικά, αφού βρίσκονται συνήθως σε ειδυλλιακά τοπία και μπορεί κάποιος να τα επισκεφτεί από μονοπάτια, τα οποία χρήζουν ανακατασκευής. Τα εσωτερικά των μνημείων περιέχουν πολλές φορές βυζαντινή αγιογραφία η οποία θα έπρεπε να συντηρείται και να προβάλετε στο πλαίσιο του θρησκευτικού τουρισμού. Μερικά από τα αξιόλογα μνημεία που μπορεί κάποιος να επισκεφτεί στην περιοχή είναι: Μονή Βύλιζας Ματσουκίου Μονή Κηπίνας Μονή Αγ. Αικατερίνης Ιερά Μονή Εισοδίων της Θεοτόκου Μελισσουργών Μονή Πλάκας ή Μουχουστίου Με ελάχιστες εξαιρέσεις τα σωζόμενα εκκλησιαστικά μνημεία στον ορεινό όγκο των Τζουμέρκων χρονολογούνται από τον 17ο αιώνα και έπειτα. Το γεγονός των ελαχίστων εναπομείναντων μνημείων μπορεί να αιτιολογηθεί, αν αναλογιστούμε την ταραγμένη ιστορία του τόπου με τις αλλεπάλληλες πυρπολήσεις και καταστροφές που υπέστησαν οι οικισμοί κατά τη διάρκεια επιδρομών και ένοπλων συρράξεων. Καθ όλη τη διάρκεια της οθωμανικής περιόδου μάλιστα, τα μοναστήρια εκτός από θρησκευτικά ιδρύματα λειτούργησαν και ως χώροι φιλοξενίας περαστικών, περίθαλψης ασθενών και ως καταφύγια των κατατρεγμένων από τους κατακτητές. Η θέση τους, ο αρχιτεκτονικός τύπος, τα υλικά δομής, η κατασκευή τους, το εικονογραφικό πρόγραμμα, η τεχνοτροπία των τοιχογραφιών, οι φορητές εικόνες φανερώνουν τις αντίστοιχες σχέσεις των χωριών, τις τεχνοτροπικές επιρροές ανάμεσά τους αλλά και από άλλες περιοχές, ενώ παρέχουν πληροφορίες σχετικά με τις μετακινήσεις των μαστόρων και των καλλιτεχνών στην ευρύτερη περιοχή. Μεταξύ των μοναστηριών, ξεχωρίζουν εκείνα της Κηπίνας και της Βύλιζας αφιερωμένα στη Θεοτόκο, 83

84 καθώς και η Μονή της Αγίας Αικατερίνης στον Καταρράκτη και η Ιερά Μονή Πλάκας ή Μουχουστίου που βρίσκεται κοντά στο ομώνυμο γεφύρι στην κοινότητα των Ραφταναίων. Αξιόλογα δείγματα μεταβυζαντινής τέχνης συναντά ο επισκέπτης και στο εσωτερικό των διατηρητέων οικισμών του Συρράκου και των Καλαρρυτών, όπως ο ναός του Αγίου Γεωργίου (Συρράκο) και του Αγίου Νικολάου (Καλαρρύτες). Εκτός από τους κεντρικούς αυτούς ναούς που λειτουργούν ως άξονας αναφοράς για το σύνολο των μελών της κοινότητας, αποδήμων και μη, κάποιος συναντά και μια σειρά από εξωκκλήσια, χτισμένα περιμετρικά του οικισμού. Στο Ματσούκι, εκτός από τον ενοριακό ναό που είναι αφιερωμένος στην Αγία Παρασκευή, υπάρχουν πέντε ακόμη εξωκκλήσια (Αγίου Αθανασίου, Αγίου Νικολάου, Αγίου Κωνσταντίνου, Παναγίας και Αγίου Θεοδώρου). Ιδιαίτερης σημασίας είναι επίσης η Ιερά Μονή του Αγίου Γεωργίου στο Βουργαρέλι και η Ιερά Μονή Εισοδίων της Θεοτόκου στους Μελισσουργούς. ( Εικόνα 6. Ι.Μ. Αγ. Παρασκευής Πραμάντων (Πηγή: Προσωπικό αρχείο) 84

85 Εικόνα 7.Εσωτερικό Ι.Ν. Εισοδίων της Θεοτόκου Μελισσουργών (Πηγή: Προσωπικό αρχείο) 8.3 Χριστιανική εικονογραφία Τα δείγματα της εικονογραφίας που σώζονται στα καθολικά και τους νάρθηκες των Εκκλησιών και των Μοναστηριών των Τζουμέρκων, φιλοτεχνημένα από συνεργεία ντόπιων αγιογράφων, λειτουργούν ως τις μέρες μας ως δείκτες και ορόσημα μια σύνθετης οικονομικής και κοινωνικής πραγματικότητας. Αγιογράφοι από τους Καλαρρύτες οργανωμένοι σε ομάδες, όπως αυτοί που αγιογράφησαν το Παρεκκλήσι του Προδρόμου (1737) στο μοναστήρι της Βύλιζας, δραστηριοποιούνται στο χώρο της ΝΑ Ηπείρου και της Δ Θεσσαλίας, από το 1700 έως και το 1811, όπως φανερώνουν οι υπογραφές στα έργα τους. Η παρουσία τους στο χώρο της ΝΑ Ηπείρου και της ΒΔ περιοχής των Τρικάλων δεν είναι τυχαία. Οι αγιογράφοι αξιοποιούσαν τις υφιστάμενες διόδους που εξασφάλιζαν την επικοινωνία μεταξύ των ορεινών κοινοτήτων. Η δραστηριότητα αυτή δεν μπορεί να εξεταστεί αποσπασματικά και ανεξάρτητα από το ευρύτερο οικονομικό και κοινωνικό πλαίσιο της περιόδου εντός των ορίων της οποίας αναπτύσσεται. Καλαρρυτινοί και Ματσουκιώτες συμμετείχαν επιτυχώς στην εμπορική ανάπτυξη και τη χρηματιστική οικονομία, που είχαν ως προϋποθέσεις την αύξηση της παραγωγής του μαλλιού, την 85

86 εξασφάλιση της ομαλής λειτουργίας της διακίνησης του ακατέργαστου ή κατεργασμένου προϊόντος, τη συντεχνιακή δραστηριοποίηση στην παραγωγή του μάλλινου επενδύτη, την αύξηση της παραγωγικότητας και την προώθηση του μάλλινου προϊόντος. Η διοχέτευση ενός μέρους του ορεινού πληθυσμού στην οικονομική μεσογειακή πραγματικότητα προσάρτησε έτσι την πραγματικότητα της ορεινής περιφέρειας στο εμπόριο των μεγάλων αποστάσεων. Αυτή λοιπόν η συγκυριακή οικονομική ανάπτυξη ενδεχομένως εξηγεί την ανακαίνιση μοναστηριών, την αποστολή και την προώθηση θρησκευτικών λατρευτικών προϊόντων στα σημαντικά προσκυνήματα του τόπου καταγωγής των εμπόρων. Οι παραπάνω υλικές εκφάνσεις ενός μέρους του πλούτου που αντανακλούσε την θρησκευτική πίστη των κατοίκων, διευκόλυναν την εμπορική διείσδυση προϊόντων από τα Επτάνησα, την Ιταλία ή και την υπόλοιπη Ευρώπη στην ορεινή περιφέρεια. ( Εικόνα 8. Ι.Μ.Βύλιζας Ματσουκίου (Πηγή: Από τον πλούτο των μνημείων της χριστιανικής τέχνης της περιοχής, ξεχωρίζουμε χαρακτηριστικά την Μονή Βύλιζας που πανηγύριζε στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου, που από το 1893, η έχει καταργηθεί. Είναι χτισμένη σε στενόμακρο ίσωμα και στο χείλος απότομου γκρεμού πάνω από το Ματσουκιώτικο ποτάμι, σ ένα τοπίο ιδιαίτερα άγριο και συνάμα γραφικό, δυτικά του οικισμού Ματσούκι, ακολουθώντας το μονοπάτι της Μέσης. Η τοποθεσία της Βύλιζας αποτελούσε άλλοτε ομώνυμο οχυρό, σύμφωνα με την 86

87 παροιμία που σώζεται μέχρι σήμερα: «Κάστρο, Βύλιζα, χωριό Ματσούκι, Καλαρρύτες μαχαλάς και Συρράκο πέντε σπίτια». Η λέξη Βύλιζα προέρχεται από την λατινική vigile, που σημαίνει αγρυπνώ, φρουρώ, βιγλίζω. Δυστυχώς μέχρι σήμερα, μας είναι άγνωστη γραπτή μαρτυρία χρονολογίας κτίσης της Μονής.. Η παράδοση τοποθετεί την ίδρυσή της στον 11ο αι, χωρία όμως κάποια συγκεκριμένα αρχαιολογικά δεδομένα να την υποστηρίζουν. Το σημερινό κτιριακό συγκρότημα με τα κελιά, το διώροφο ηγουμενείο και το καθολικό τοποθετούνται, κατά τους ειδικούς, στο 2 ο μισό του 17ου αι. Μια επιγραφή στην αψίδα του Ιερού καταγράφει ανακαίνιση στα Το καθολικό της Μονής χτίστηκε στον τύπο του ξυλόστεγου μονόκλιτου ναού με νάρθηκα και καταλήγει σε πεντάπλευρη αψίδα, με εκτεταμένο τοιχογραφικό διάκοσμο Σύντομη αναφορά σε χαρακτηριστικά μνημεία της Μονής: (α) Το Νάρθηκα της Ιεράς Μονής Βύλιζας (β) Το Καθολικό της Μονής Βύλιζας, (γ) ΤοΠαρεκκλήσιο του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου Η αρχαιότερη χρονολογία ανήκει στο έτος 1676, γραμμένη στην αρχική εικόνα του Τιμίου Προδρόμου στο τέμπλο του Καθολικού.. Το δε αναλόγιο χρονολογείται από το 1695, αλλά έχουμε και χειρόγραφα του 14ου αιώνος. Στο Καθολικό και στην είσοδο του εξωνάρθηκα υπάρχουν εφτά πέτρινες καμάρες, κομψές και άριστα προσαρμοσμένες στην αρχαιολογική φυσιογνωμία της Μονής. Στο εσωτερικό του ναού, και συγκεκριμένα στο νάρθηκα, οι τοιχογραφίες με ολόσωμους αγίους και στηθάρια, η ρίζα του Ιεσσαί, η Θεοτόκος σε προτομή και μέσα σε δόξα στην καμάρα της οροφής, ανήκουν πιθανώς στον 17ο αιώνα ή το πρώτο μισό του 18ου αιώνος, ενώ η παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας στην ανατολική πλευρά είναι λαϊκής τεχνοτροπίας του 18ου αιώνος. Οι τοιχογραφίες του υπόλοιπου ναού (κυρίως και ιερό) ανήκουν στο έτος 1793, διά χειρός Κωνσταντίνου και Στεργίου των ιερέων, καθώς και Χριστοδούλου και Ιωάννη, σύμφωνα με την επιγραφή στο εσωτερικό δυτικό υπέρθυρο του κυρίως ναού ( Στον κυρίως ναό, δύο εικόνες στο τέμπλο, μεγάλης αισθητικής αξίας, υπογράφονται από το Γεώργιο Νομικό (Δελτίο της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρίας, 2002,σελ ), καταγόμενο από την Κρήτη και αντιπροσωπεύοντα μια μεγάλη σχολή της αγιογραφίας, την Κρητική Σχολή (Στουφή- Πουλημένου, 2011, σελ. 471). Πρόκειται για τις εικόνες: Μήτηρ Θεού (Ένθρονη), και Ιησούς Χριστός (Ένθρονος) που δημιουργήθηκαν στις αρχές του 18ου αι. Μια τρίτη εικόνα του τέμπλου, αυτή του Αγ. Ιωάννου του Προδρόμου είναι της ίδιας τεχνοτροπίας, αλλά αυτή που σώζεται σήμερα έγινε σε μεταγενέστερο χρόνο από άλλο τεχνίτη. Το γεγονός ότι ο Γ. Νομικός είναι εκπρόσωπος μιας «Σχολής» με σαφώς διαφορετικές τάσεις στη μεταβυζαντινή ζωγραφική από την επικρατούσα στην Ήπειρο «σχολή» των Θηβών, δεν πρέπει να μας ξενίζει. Τα πράγματι λαμπρά δείγματα αγιογραφίας της 87

88 «σχολής» των Θηβών - καθώς οι σπουδαιότεροι εκπρόσωποί της κατάγονταν από τη Θήβα -,(γνωστής και ως σχολής της Ηπείρου), δείχνουν την πολυφωνία στο χώρο της χριστιανικής τέχνης. Άλλωστε και μεταβυζαντινά μνημεία στην πόλη της Άρτας φέρουν σφραγίδα τεχνιτών της Κρητικής Σχολής. Αφιερωμένο στη γέννηση του Τιμίου Προδρόμου είναι το Παρεκκλήσιο που βρίσκεται λίγα βήματα έξω από τον περίβολο του Καθολικού, κομψό πέτρινο κτίσμα, σκεπασμένο με πλάκα, όπως όλα τα κτίσματα της Μονής. Είναι όλο τοιχογραφημένο από το 1737, δια χειρός των αυταδέλφων Γεωργίου και Στεργίου, από τους Καλαρρύτες. Εικόνα 9. Εσωτερικό Μονής Βύλιζας Ματσουκίου (Πηγή: 9. Τοπικές παραδόσεις 88